TVE 14e jrg. nr. 2, mei Tussen Vecht en Eem. M uiden - M uiderberg. Tijdschrift voor regionale geschiedenis

TVE 14e jrg. nr. 2, mei 1996

Tussen Vecht en Eem

M uiden - M uiderberg

l

Tijdschrift voor regionale geschiedenis

Uitgeverij Verloren MAAKT GESCHIEDENIS Larenseweg 123 - 1221

cl

Hilversum - ©035-6839856 - KI035-6836557

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

Ja n W

il l e m

V e r k a ik ,

De moord op graaf Floris V.

278 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-258-0, ƒ 5 0 , -

R o n a l d P.

de

G

raaf,

Oorlog om Holland, 1000-13/$.

4 9 4 blz., geïllustreerd, isbn 90-6550-278-5, ƒ 6 9 , -

M. Bos, Het Stichts-Hollands geslacht Van den Bosch. Voorlopig verslag van een onderzoek naar persoon en voor­ geslacht van Cornells Jacobsz. (ca. i $ o o -i $8 o) te W addinxveen 256 b lz ., g e ïllu stre e rd , isbn 90-6550-273-4, ƒ 4 5 , -

Deugd boven geweld. Een geschiedenis van

larlem, 1245-199$.

690 b lz ., g e b o n d e n , rijk g e ïllu stre e rd , isbn 90-6550-504-0, ƒ 7 5 ,-

U w boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

TV E 14e jrg. nr. 2, mei 1996

Tussen Vecht en Eem T ijdschrift voor regionale geschiedenis

i—

s >'3 ^ v -

w

*

t

U itg eg ev en d o o r de S tic h tin g T ussen V echt en E em

Colofon

In h o u d

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vechten Eem. H et tijdschrift verschijnt 3 m aal per ja a r als “gewoon” n u m m er (48 pagina’s) en éénm aal per ja a r in de vorm van een d u b belnum m er (96 p ag in a’s) d at gewijd is aan één van de gem eenten bin n en het w erkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem . In 1996 is d at de gem eente M uiden.

H A . Smith W o o rd v o o ra f

47

J . Lahnstein M u id e n se m o n u m e n te n v an o orlogen en ra m p e n

48

J . W. Verkaik F lo ris V en h e t M u id e rs lo t

52

J . T. C. Oosterbaan I n m e m o ria m de “ F lo ris b o o m ”

57

K. Sierksma L iu d g e r T h ia d g rim sz o o n b ij de M u id e r b e rg , ca. 780

62

A. Fransen D ijk p lic h t en o v e rstro m in g ro n d o m M u id e n , 1400-1900

67

P. P. H. van Leeuwen D e v e rd e d ig in g sw e rk e n v a n

71

D e S tichting T V E is een sam enw erkingsverband van m eer d an 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. D e Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van c u ltu u r­ historische en karakteristieke w aarden. D o n ateu rs van de S tichting T V E ontvangen het tijd ­ schrift gratis.

D o n a tie /a b o n n e m e n t D o n ateu rs k u n n en zich aanm elden bij: E. W .M . W itteveen-B renninkm eijer, Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum , 035-6913630 F. H. Bos, S targ ard laan 10, 1404 BD Bussum , 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r kunt u ook gebruik m aken van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgesloten. Bij bovengem elde adressen kunnen eveneens losse num m ers van het tijdschrift w orden aangevraagd. De m inim um donatie bed raagt ƒ 2 0 ,- per jaar.

R ed actie E .E . van M ensch (voorzitter), L .R . H uese-R om m erts (secretaris), mw C .M . A braham se, drs M a ria W .J.L. Boersen, D. D ekem a en d r R H .D . L eupen. R edactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP H ilversum , 035-6219279

P ro d u k tie U itgeverij Verloren, H ilversum D ru k D rukkerij Spieghelprint, Bussum

© T V E 1996. G edeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

M u id e n

A. Fransen O p e n b a a r b e s tu u r e n re c h ts p ra a k in M u id e n , 1600-1800

76

L P. Grijp D e M u id e rk rin g

80

H. de Schepper C u ltu re e l G en o o tsch ap “ D e M u id e r k r in g ”

85

M . Langelaar D e tr e k v a a r te n tu ssen A m ste rd a m , M u id e n en N a a rd e n

87

B . M. van Dijk D e N o o rd - en Z u id p o ld e r b eo o sten M u id e n

93

S. C. van Diest O n ze M u id e r m olen

98

M . Langelaar H e t n ieu w e fam ilie- o f L u th e rs e k e rk h o f te M u id e rb e rg . E en stu k je A m ste rd am se h isto rie in h e t G ooi

102

K. Broshuis B ro sh u is een eeuw in M u id e n

111

W. Hofman 100 J a a r P a m p u s ... -I- 1

115

A. van Gelderen S ta d sa rc h ip e l I J b u rg

122

D. Dekema H isto risc h a rc h ie f gem een te M u id e n

127

H isto risc h e k rin g S tad M u id e n

131

C o m ité O u d M u id e rb e rg

132

A c tiv ite ite n v a n de S tic h tin g T u sse n V echt e n E em

134

L ite r a tu u r R ecensies p u b lic a tie s h is t, k rin g S ta d M u id e n

135

A c tu a lite ite n “ E e n m an als F lo ris ” in h e t M u id e rs lo t

138

V a ria

139

W o o rd v o o ra f

W an n eer m en zich als S tich tin g n o e m t n a a r w aterw egen als V echt en E em , d a n is h et h is to ­ risch p ersp ectief geschapen en de toek o m st ge­ g ara n d e e rd . G een planolo o g o f sta a tsm an im ­ m ers zal deze riv iere n van de k a a rt k u n n e n ve­ gen: “T ussen V echt en E em ” zal blijven v o o rt­ b estaan. H e t d oet m ij genoegen d a t de S tich tin g Tussen V echt en E em ten behoeve van h a a r d o n a te u rs, evenals in m ei 1987, w eer b e re id is een O p e n D ag te o rg a n ise re n in onze h isto risch e stad M u id en . D eze geb eu rten is k rijg t een e x tra d i­ m ensie d o o r h et laten v ersch ijn e n van een th e ­ m a n u m m e r van het tijdsch rift T ussen V echt en E em gew ijd aa n de geschiedenis van M u id e n en M u id e rb e rg .

O p een to c h t o m in E n g elan d afgeleverd te w o rd en h e b b e n b e v rie n d e b o e re n en b u rg ers h em van zijn overvallers w illen b ev rijd en . D e­ ze p o g in g k reeg een tegengesteld re su ltaa t. D e in h et n a u w g e b ra c h te o n tv o erd ers h a k te n op h e m in to en hij p ro b e e rd e te v lu ch ten . In d it ja a r 1996 h e rd e n k e n wij d a n ook h et icit d a t 700 ja a r geleden g ra a f F loris V is v e r­ m o o rd . Ik w ens de S tich tin g T ussen V echt en E em een d ru k b e z o c h te en b ijz o n d e r geslaagde O p e n D a g toe op 11 m ei 1996 in M u id e n . H .A . S m ith b u rg e m ee ste r v an d e g em een te M u id e n

D e duidelijke a a n le id in g w o rd t g evorm d d o o r d e h e rd e n k in g van de m o o rd op g ra a f F loris V o p 27 ju n i 1296 bij M u id e rb e rg . D eze politieke m o o rd b e h o o rt tot de reeks w a arto e ook m o o r­ d en op J o h n F. K ennedy, M a r tin L u th e r K in g en recent op p re m ie r R a b in gerek en d k u n n e n w orden. Alle h a d d e n staatsrech telijk e asp ec­ ten en /o f d ra g e n elem en ten v an v rijh eid sstrijd in zich. F loris streefde n a a r u itb re id in g van de g re n ­ zen van zijn graafschap n a a r h et n o o rd e n , n a a r het oosten en n a a r h et zuiden. In oostelij­ ke ric h tin g k reeg hij de V echtstreek d e fin itie f in h a n d e n . H ij was geliefd bij h e t volk en de adel in zijn te rrito riu m . H oew el hij aanvankelijk d u id elijk e c o n tac ten h a d m et de k o n in g van E n g elan d sloot hij, to t d ien s grote w oede, een v e rd ra g m et de F ran se k o n in g en d a a rm e e kw am h et einde v an zijn b ew ind in zicht. D e k o n in g van E n g elan d zocht co n tact m et enige o n te v re d e n H o llan d se edelen en o n d e r leid in g v an H e rm a n van W oerden en G ijsb re c h t van A m stel w erd Flo­ ris tijd en s een valkenjacht gevangen gen o m en . TVE 14e jrg. 1996

47

M u id en se m o n u m en ten van oorlogen en ram p en In ap ril 953 zw oegde een klerk op een sch en ­ kingsakte, d ie op 21 ap ril van d a t ja a r k la a r m oest zijn. H e t b e tro f een sch en k in g d o o r kon in g O tto I v an Saksen (936-973) ten g u n ste van d e St M a a rte n sk e rk in U tre c h t. D it is de eerste schriftelijke b ro n w a a rin van M u id e n sprake is. K o n in g O tto h a d reed s e e rd e r sch en ­ k ingen g ed aan aa n de St M a a rte n sk e rk in U tre c h t. U tre c h t was in deze tijd de w ereld lij­ ke ho o fd stad van deze strek en . M u id e n was een soort voorhaven van U tre c h t, iets d a t in m enige o o rk o n d e bevestigd w ordt. In ju n i 1122 v ierd e keizer H e n d rik V h e t pin k sterfeest in U tre c h t. Bij die gelegenheid schonk de keizer op 6 ju n i m iddels een o o rk o n d e een tolprivilege aa n de stad U tre c h t en e rk en d e hij de v o o r­ rech ten die bisschop G o d e b a ld aan de sted en U tre c h t en M u id e n h a d geschonken. W elke rech ten d it precies w aren is n ie t bek en d . D eze e rk en n in g , die d u s zowel v o o r M u id e n als U tre c h t gold, d u id t e r op d a t e r tu ssen deze ste­ d en gem eenschappelijk e b elan g e n - w a a r­ schijnlijk de h an d el b etre ffe n d - b esto n d en . O n d e r de getuigen w ord en in de o o rk o n d e ook M u id e rs genoem d. E en van h en is een zekere G isilb ert. H ij w erd tevens to t sch o u t van M u i­ d en b en o em d . M e t h em liep h et slecht af. E n ­ kele ja r e n la te r w erd hij w egens verzet tegen de bisschop onthoofd. D e sted en U tre c h t en M u id e n zijn d o o r de V echt hech t v erb o n d en . Toch was deze b in d in g m et U tre c h t n iet altijd even zegenrijk. M u id e n is vanw ege deze strateg isch e lig g in g tijd en s verschillende oorlogen vele m alen h et slach to f­ fer van p lu n d e rin g en b ra n d s tic h tin g gew or­ den . Z o w erd M u id e n tijd en s de H o llan d se Successie-oorlog, de strijd tu ssen g ra a f W illem I v an H o lla n d en zijn n ic h t A da, in 1204 ge­ p lu n d e rd en v e rb ran d . D o o r deze b ra n d g in ­ gen wel veel M u id e n se h u iz e n v erlo ren , m a a r gezien de a a rd van de b eb o u w in g - veel h o u ­ ten w oning en - zou h ie rv a n to ch w einig to t niets to t in on ze tijd b ew aard zijn gebleven. 48

J . Lahnstein

D it was n iet de laa tste g ro te b ra n d , die M u i­ d e n zou teisteren . In 1508 w erd M u id e n b e ­ zocht d o o r de tro e p e n van de h e rto g van G elre, K arei van E g m o n d , en g e p lu n d erd en p la tg e ­ b ra n d . In 1514 v erk la a rd e n de re g eerd ers van M u id e n d a t als gevolg h ierv an h e t a a n ta l inw o­ ners en h u ize n to t de helft was gedaald. H e t d u u rd e n o g to t 1515 v o o r de v ern ield e b ru g over de V echt w erd h ersteld . M u id e n m o ch t 10 ja a r lan g een h o o g b ru g g eg eld heffen om de kosten te ru g te v erd ien en . O p m e rk elijk is ove­ rigens, d a t M u id e n , d a t zich wel ‘sta d ’ n o e m ­ de, in deze tijd geen p o o rte n o f sten en m u re n bezat. In 1564 is h et w eer ra a k in M u id e n . M u id e n w erd h e t slachtoffer van een p y ro m a a n . E en zekere A d riaen , afk o m stig u it G o u d a , stich tte een b ra n d die o n d e r a n d e re de h o u te n b ru g over de V echt v ernielde. V oor M u id e n was een van de gevolgen van de b ra n d , d a t h et sta d sb e ­ s tu u r v o o rsch reef d a t de h u iz e n in h et vervolg m o esten w o rd en gebouw d m et sten en gevels, sten en z ijm u re n en een ‘h a r d ’ dak. In 1611 b ra k in M u id e n w eer een g ro te b ra n d u it, die aan zien lijk e schade v ero o rzaak te. S lechts twee gebouw en overleefden de ra m p , d e ro n d 1150 gebouw de sten en to re n van de a a n de S in t Nicolaas en S in t C a th a rin a gew ijde kerk en h et M u id erslo t.

D e H e r v o r m d e K e rk D e to re n van de h u id ig e k erk is o p g etro k k en u it tufsteen . Tot on g ev eer 1200 w as d it de m eest g eb ruikelijke b o u w steen vo o r g ro te o b ­ je cte n . Pas la te r m a ak te m e n g e b ru ik van b a k ­ stenen. O o rsp ro n k e lijk sto n d de to re n a a n d rie zijden vrij. A ch ter de to re n sto n d een e e n v o u ­ dig, ook u it tu fsteen o p g etro k k en kerkje. N a de v e rb o u w in g in 1425 w erd en d e zijb eu k en van d e kerk to t n a a st de to re n d o o rg etro k k en . I n te ­ ressan t a a n de to re n zijn de ro m a a n se in g a n g • en de g ek an teeld e to re n tra n s. L a n g heeft m en

TVE 14e jrg. 1996

r

ih-

M uiden rond 1665. Reproduktie uit de Atlas van der Hem.

g edacht d a t de kantelen la te r aan de to re n zijn toegevoegd. U itg eb reid on d erzo ek heeft ech ­ te r aan g eto o n d d a t deze oorsp ro n k elijk zijn. O v er de ro m aan se boog aan de voet van de to ren is veel gespeculeerd. U it o n d erzo ek tij­ d en s de re s ta u ra tie van 1975 is gebleken dat h et de oorspronkelijke in g a n g van de kerk is geweest. V erm oedelijk d o o r de snelle stijging van het g ro n d w a te r m oest al snel w orden o v er­ gegaan tot versterk in g van de to ren en v e rh o ­ ging van de vloer. O m te voorkom en d at de to ­ ren zou om vallen w erden verschillende v e r­ sterk in g en aan de voet van de toren aa n g e ­ b rach t. Zo o n td ek te m en d a t e r g eb ru ik is ge­ m aak t van k loosterm opp en , die geblakerd zijn. E en verw ijzing n a a r de b ra n d van 1204. D e oorspronkelijke kerk is ro n d 1425 afge­ b ro k en en vervangen d o o r het h u id ig e gebouw. In de loop d e r ja r e n w erd de kerk verschillende k eren verbouw d en aan g ep ast a a n de to e n m a ­ lige eisen. In M u id e n ging m en nog lang, tot 1834, d o o r m et begraven in de kerk. In 1810 w erd dit bij decreet van N ap o leo n v erboden m a a r d it verbod w erd in 1813 w eer b u ite n w er­ king gesteld. O p m erk elijk zijn de grafsten en uit 1818 en 1826. H e t orgel van de kerk is in onze streek uniek. D e orgelkast stam t u it 1661. H e t w erd v e rb e ­ te rd in 1773. G elukkig w erd a a n een advies om het orgel m a a r a f te schaffen in 1823 geen ge­ volg gegeven. 13 A pril 1834 was een ra m p d a g voor het M u id en se orgel. E r b ra k b ra n d u it in de kerk en het orgel w erd ern stig gehavend. G elukkig wist de o rgelb o u w er J .H .K n ip scheer het orgel op bew ond eren sw aard ig e w ij­ ze te herstellen.

H et M u id erslot In 1226 schonk de bisschop van U tre c h t zijn goed eren in VVeesp en M u id e n in erfp ach t aan zijn d ie n stm a n G ijsb re c h t van A m stel, w a a r­ schijnlijk als v erg o ed in g voor d e geleden sch a­ de van 1204. De h e ren van A m stel w isten h u n lan d e rije n en b ez ittin g e n d e rm a te u it te b re i­ den, d a t zij allengs een b e d re ig in g b e g o n n en te v o rm en voor zowel de bisschop van U tre c h t als voor de g ra a f van H o llan d . H e t gevolg was een v erb o n d tussen g ra a f Floris V van H o lla n d en bisschop J a n van N assau van U tre c h t. Voor bew ezen d ie n ste n en het geven van gro te g eld­ leningen k reeg Floris V een deel van de b e z it­ tin g en van de van A m stels in leen van de b is­ schop. In 1285 v erzo en d e G ijsb rech t van A m stel zich m et Floris V en deed d a arb ij af­ stan d van o n d e r m e er Muden ende Muderport. H et schijnt d at O tto I reeds ro n d 1220 een v e r­ sterk in g heeft laten b ouw en a a n de m o n d in g van de Vecht. H e t staat wel vast d at F loris V n a 1280 de b e staan d e v ersterk in g heeft verbouw d of voltooid. De N o o rd e rto ren m et h et a a n ­ g ren z en d e gedeelte van de hoofdvleugel te g en ­ over de to e g an g sp o o rt sta m t u it deze tijd. H et o p g aan d e m u u rw e rk schijnt n iet o u d e r te zijn d a n de 14e eeuw. D e b ek en d ste slotvoogd van h et M u id e rslo t is P.C. H o o ft geweest. In zijn tijd w erd h et slot aan g e p ast aan de stan d v an de b ew o n er en o n ­ d e r a n d e re u itg e b re id m et een ‘p ru im e n tu in '. H et slot w erd b ek en d d o o r de sam en ko m sten van de M u id e rk rin g . B ekende bezoekers w a­ ren in die tijd o n d e r m e e r Jo o st van d en V ondel en M a ria Tesselschade. Tot 1795 w oonde de b alju w op h et M u id e rslo t. In de F ran se tijd

'l'V E 14e jrg. 1996

49

H

3

ag®il

p||fc. y"

'

I K p J lplS- lf e

W t!

■:>

'*1 P SÉÜ V

'■■ ; - ^ * y i w L

bsr^iij$-"

liliiilii

\X «* u« x

m f^JS! a

llB«ifcn te « a a i

lü i

jirfll

— :..:

s ^ y 'a X R

--

i.: " -

tH -ar^ux

dU-Zi

Gezicht op M uiden door Casper Bouttats, zeventiende eeuw.

w erd h et slot voor vele d o elein d en geb ru ik t. H e t d ie n d e achtereenv o lg en s als o p slag p laats voor k ru it, gevangenis en k azerne. In 1824 was h e t m e e r een bouw val d a n een kasteel en b e ­ sloot D o m e in e n h et vo o r a fb ra a k te verkopen. D it e c h te r ging vele A m ste rd a m m e rs, W ees­ pers, M u id e rs en N a a rd e rs te ver. Zij d ed en een b ero ep op de K o n in g , d ie de v erkoop v er­ bood. H e t d u u rd e toch n o g tot 1881 v o o rd a t w erd beslo ten to t d e gehele re s ta u ratie, een taak die de arch itect B erd en m et veel liefde en ijver volbracht.

D e fo r t ific a tie s A l e e rd e r is o p g em erk t, d a t M u id e n zich wel een stad n o em d e, m a a r n ie t over p o o rte n o f sten en m u re n beschikte. M u id e n w as o m g e­ ven d o o r een g rach t(je ) m et d a a ra c h te r een a a rd e n wal. In h et v o o rja a r van 1579 k reg en twee fo rtificatiem eesters de o p d ra c h t een in ­ spectie te h o u d e n n a a r h etg ee n a a n de v e rd e d i­ gingsw erken v an N a a rd e n en M u id e n m oest w orden gedaan. (E en van h en , m eester A d riaen A n th o n isz. v an A lkm aar, h a d ook ja re n la n g adv iezen gegeven bij de a an le g v an d e fo rti­ ficatie van A m ste rd a m .) E rg vlot schijnt h et toch m e t de aan le g n ie t te zijn gegaan. In 50

a u g u stu s 1582 w erd n o g eens een in sp ec tie ­ to ch t g eh o u d en . Z ou M u id e n n ie t zelf h et geld k u n n e n o p b re n g e n , d a n zou A m ste rd a m , d a t g ro o t b elan g h a d bij M u id e n w egens de v e rd e ­ dig in g, h et geld voorschieten. In 1590/91 m oet h et d a n toch ein d elijk g eb eu rd zijn. D e weg a a n de w estzijde van M u id e n zou d o o r H o l­ la n d en die a a n de oostzijde d o o r M u id e n b e ­ taald w orden. In de b etreffen d e reso lu tie van de S tate n van H o lla n d is sp rak e van h et v erleg­ gen en m ak en van de p o o rte n van M u id en . D eze p o o rten m o eten n a 1508 zijn gebouw d. In 1568 is sp rak e van de d e u re n van de V issch ersp o o rt en de M o le n p o o rt en zijn zij bij de a an le g van de fortificaties v erp laatst. In 1596 w ordt de M o le n p o o rt n o g g enoem d. In 1591 besloot de v ro ed sch ap voor re k en in g van de stad een sten en b e e r te m ak en vo o r de E lsgenpoort. In dit ja a r w o rd t ook m eld in g ge­ m a ak t van een R ijck esp o o rt en een N ieuw e P oort. E en b eslu it u it 1596 v ertelt over h et m a ­ ken v an een v o etg an g e rsd o o rg a n g in de G e u ­ z e n p o o rt en de M o le n p o o rt. In 1616 is e r sp ra ­ ke van de S p a e c k e n b u rg e r p o o rt. V olgens de overlevering heeft M u id e n v ie r p o o rte n ge­ h ad . W aarsch ijn lijk w erden de p o o rte n m et verschillende n a m e n a an g ed u id . In 1750 b ezat M u id e n n o g d rie p o o rten : de M o le n p o o rt a a n de w estzijde van de V echt, de S p a ec k en b u rg er

IV F. 14e jrg. 1 9 9 6

►..............■

■

*.

Herengracht en Muiderslot, W. H . Eickelherg.

poort vlakbij het M uid erslot en de N a a rd e rpoort. De verdediging van A m s te rd a m en de inval van de F ran sen in 1672 w aren aanleidingen voor de bou w van een peilsluis. Voor de verde­ dig in g tegen de Fran sen was het noodzakelijk in de Vecht een d a m aa n te leggen. H e t w ater van de H o lland se W aterlinie dreigde namelijk bij eb teru g te vloeien n a a r de Zuiderzee. Tij­ den s een inspectie van de M u id en se fortifica­ ties beklaagden de regeerders van M u i d e n zic h over deze d a m en met succes. In 1673 werd b e ­ sloten de sluis a a n te leggen in het m id d e n van het stadje bij de brouwerij. In 1809 was de sluis d e rm a te bouwvallig gew orden d at restauratie noodzakelijk werd en van 1809 tot 1812 werd de sluis da a rto e drooggelegd. Voor M u i d e n b e te ­ kende dit een kleine ram p. H e t vervoer verliep niet m e e r via de stad en de sch eep stim m erw e r­ ven en n e rin g d o e n d e n in M u i d e n o n d e rv o n ­ d e n hierv an ernstig nadeel. O o k de ou de b ru g was verdwenen. D e nieuwe b r u g werd evenals de sluis g efinancierd d o o r het h o o g h e e m r a a d ­ schap van de Zeedijk Beoosten M u id e n . Dit betekende een ernstig verlies van tolinkom sten voor M u id e n .

In 1852 w erden de M u i d e r fortificaties o p ­ nieuw aangepast. De vestingwerken w erden verbeterd, de nieuwe W eesperpoort gebouw d en de Keetpoortsluis aangelegd. N a de FransD uitse oorlog van 1870 werd de verdediging van A m s te rd a m groots aangepakt. Voor A m ­ sterd a m werd in de Z uiderzee het fort P a m p u s gebouwd. In M u i d e n w erden de vestingw er­ ken uitgebreid, w erden de K a z e rn e en het M u iz e n fo rt gebouw d en kreeg de en tree van M u i d e n vanuit het Gooi het huidige aanzien. N aast de twee grote m o n u m e n te n , w aarv an de H e rv o rm d e K erk helaas te weinig b eken dh eid geniet, en de fortificaties kent M u i d e n n og een aan ta l p a n d e n , gebouw d n a d e grote b ra n d e n van 1564 en 1611. O o k het m iddeleeuw se stra­ te n p a tro o n is in de Vesting duidelijk h e rk e n ­ baar. G elukkig zijn de laatste jaren de g ed ach­ ten over het b eh o u d van het o ud e in gunstige zin gewijzigd. G in g in vroegere tijden veel moois verloren, in onze tijd zet m e n zich met ware h artstoc ht in voor het b eh o u d van ook de kleine m o n u m e n te n in M u id e n . D uidelijk te zien is dit langs de H e re n g ra c h t w aa r zich schitterend g erestaureerde p a n d e n bevinden.

T V E 14e jrg. 1996

51

Floris V en het M uiderslot J .W . Verkalk

V elen h e rin n e re n zich h et v erh aal van de ge­ b e u rten issen in M u id e n zev en h o n d e rd ja a r geleden nog u it de geschiedenisles op de lagere school. In ju n i 1296 v erb leef de H o llan d se g ra a f Floris V drie w eken la n g in U tre c h t, om een ein d e te m ak en aa n de vete tussen de h eren V an A m stel en Van Z uilen . Toen d a t gelukt was - hij b etaa ld e u it eigen zak een gro o t deel van h et zoengeld d at de A m stels te r v erg o e­ d in g van h u n m isd ad e n a a n de V an Z uilens m oesten geven - b ra c h t hij de h e re n de 23ste sam en a an een feestm aal in h et klooster van de Jo h a n n ie te rs, w aar n u h et m u z ie k ce n tru m V re d e n b u rg staat. N a h et eten trok Floris zich te ru g voor een m id d ag d u tje, m a a r h ee r G ijsb rech t van A m stel kw am h e m w ekken. H e t was p ra c h tig weer. V oelde de g ra a f erv o o r om m et valken te gaan ja g e n ? D at hoefde m en F lo ­

ris geen twee keer te zeggen. H ij reed de C ath a rijn e p o o rt al u it voor zijn sc h ild k n ap en al­ len k laar sto n d en om h em te volgen. W at kon hem g eb eu ren in d it gezelschap d a t op de stadsw eide w achtte, te m id d e n van h e re n die al ja r e n aan het h o f verk eerd en ? H ij lachte toen m en een halve m ijl b u ite n d e stad zijn p a a rd bij de teugels p a k te en h em toegevoegd w erd “U w e h oghe sp ro n g h e sijn g h e d a e n ” “ghi m oet bliven onse g h ev an g h en ”, d a c h t d at het ’n goeie g rap was. Pas to en m en h em ook n o g zijn jach tv o g el, een fraaie sperw er, afpakte d ro n g de e rn st van de situ atie to t h em door. V erzet was zinloos. H ij m oest zijn zw aard afge­ ven en w erd afgevoerd n a a r een h em o n b ek e n ­ de b estem m in g . “ Zij zetten hem als gevange­ ne, de h a n d e n en voeten g eb o n d en als een dief, m et droevige o n e e r te M u id e n in h et eigen kas-

* i .3 *

jt

fl Q*M lit-

M

in

*

'

tm

“Floris V wordt door de edelen gevangen genomen". Schoolplaat van Walters Noordhoff uit ca 1930.

52

T V E 14e jrg. 1996

2 i ?

teel” b erich t een zeer kort n a d a to geschreven nieuw sbrief, d o o r mij gevonden in W e n e n .1 D e g ra a f w erd vastgezet op zijn eigen M u id e rslot, h et “h u is ” d at hij, n a a r de Rijmkroniek van M elis Stoke u it circa 1305 v ertelt, ooit zelf had laten bouw en: “ Si voeren te M u d e n m e tte n grave Ten huse, d at hi m et siere have H ad d e ghecocht en d e d oen m a k e n ”. M elis Stoke, klerk van g ra a f W illem III, kon het w eten. H et g ro n d p la n van het M u id erslo t wijst e r b o v en ­ d ien op d a t h et in F loris' tijd gebouw d w erd. H e t lijkt n am elijk op d at van kasteel R a d b o u d in M ed em b lik , een d w a n g b u rc h t die zeker d o o r deze g ra a f is opgetro k k en . H et zijn de eerste v o orbeelden h ie r te lan d e van een nieuw kasteeltype: b ijn a v ierk an te b u rc h te n m et u it­ sp rin g en d e ro n d e to ren s op de hoeken. H et idee stam d e u it F ran k rijk . V anuit de in de g rach t u itstek en d e h o ek to ren s kon langs de m u re n geschoten w orden op aanvallers die al te d icht n a d e rd e n . W ie d o o r het p o o rtg eb o u w de ru im e b in n e n p la a ts b e tra d keek tegen de b in n e n k a n t van de sch ild m u re n aan, zag de g ro te bogen die een d o o r k an telen m et sch iet­ g aten besch erm d e w eergan g d ro eg en . Slechts a an één k a n t sto n d en e r tegen de m u u r stenen gebouw en. H e t kasteel te M ed em b lik was m et o ngeveer 37 bij 40 m e te r iets g ro ter en is net als F lo ris’ kasteel te M u id e n a a n een h av en m o n d gelegen. M o eilijk er te b ean tw o o rd en is de v ra ag w an ­ n e e r precies h et kasteel is gebouw d. W a a r­ schijnlijk w erd m et de bou w b eg o n n en n a het gevecht bij L o en en in 1280, toen h ee r G ijsb re c h t van A m stel d o o r g ra a f Floris gevangen geh o u d en w erd in Z eelan d , en toen hij M u i­ d en, dat van o u d s d o o r de A m stels in leen ge­ h o u d e n w erd van de bisschop van U tre c h t, in p a n d gekregen h ad (1281). In 1285 v erzoen d en de g ra a f en de h e e r van A m stel zich. Floris b e ­ n o em d e zijn vroegere te g en stan d ers, h ee r G ijsb rech t van A m stel en h e e r H e rm a n van W oerden, tot leden van zijn raa d . Ze m o ch ten bij hem aa n tafel zitten; ja , hij g af h e e r G ijs­ b rech t zelfs h et nieuw e kasteel in M u id e n in leen. D e b rie f die het sta d sb e stu u r van D o r­ d re c h t eind ju n i 1296 aa n de Engelse k o n in g zond om h em op de hoogte te stellen van wat de g ra a f overkom en was bew ijst het.

mmm w 'm ïïm Ê . \

Het Muiderslot. Potloodtekening uit Hoojts tweede R ijm klad­ boek.

M a a r Floris was n iet m e er h et jo n g e tje van tw aalf d a t in 1266 g ra a f w erd, en to en n o g zijn edellieden, w a a ro n d e r de h ee r van A m stel, al­ les liet beslissen. D at m aak te d a t h e e r G ijs­ b re ch t wel o ren h ad n a a r het plan w aarm ee zijn neef, h ee r J a n van C u ijk , h em b eg in 1296 b e n a d e rd e (F loris en h e e r J a n h a d d e n verschil­ lende k an ten gekozen in de oorlog w aarin de E ngelse en F ran se k o n in g d estijds verw ikkeld w aren): de g ra a f afzetten en zijn zoontje Ja n , die voor zijn opvoeding n a a r Flngeland was ge­ stu u rd , in n a a m laten regeren. G ijsb rech t b e ­ sloot het ero p te w agen. D e E ngelse ko n in g zou hem en zijn zoon J a n e r goed voor b elonen. H et kasteel C ro n e n b u rg in L o en en aan de V echt was ook van h em en de m u u rre ste n die stad sarch eo loo g B aart in 1994 bij de A m ste r­ d am se N ieuw ezijds K olk blootlegde zullen ook wel iets m et g ra a f F loris en deze G ijsb re ch t van d oen h eb b en , m a a r voor dit doel d ac h t h e er G ijsb rech t a a n zijn fraaiste en g ed u ch tste k as­ teel, h et hu is te M u id en . D e b e d o elin g was niet de g ra a f n a a r E n g elan d te o n tv o eren , zoals ge­ n eraties geschiedschrijvers op gezag van de een halve eeuw n a d a to schrijvende Beke h e b ­ ben aan g e n o m e n , noch hem te d o d en ; g ra a f Floris zou de rest van zijn leven - hij was pas 42 - gevangen g eh o u d en w o rd en in h et kasteel d a t hij zelf h a d laten bouw en. W at ging er m is? D e co u p p o g in g m islukte o m d a t h et landvolk op h et b eric h t van de ge­ v a n g en n e m in g b egon sam en te d ro m m e n ro n d h et slot, h u n g raal opeisend. D e nieuw e m ach th e b b e rs m oesten h u n p la n h erzien . “Als we la n g er op dit h u is blijven, zijn we v e rlo re n ” legt h u n B rab an tse tijd g en o o t, de kroniek-

T V E 14e jrg. 1996

53

* i

t ï- :irl ï ï

wN^sa aB i

mrnm&Ê

M il ■ M m ®

mm '

MHÉ!

g '

■<

•

1

Z)r moord op Floris V. Anonieme ets, achttiende eeuw.

schrijver L odew ijk van V elthem h en in de m o n d . Z e red en in de m id d a g van 27 ju n i het slot u it over de zeedijk, m et Floris a a n h a n d en en voeten geb o n d en op een zw ak p a a rd . M a a r bij M u id e rb e rg belette een tro ep G o o iers hen de d o o rg an g . D e gevangene deed een p o gin g w eg te k om en, b elan d d e e c h te r in een m o d ­ dersloot w aar hij en zijn p a a rd n iet snel u itg e ­ tro k k en k o n d en w orden. G e ra rd van Velzen m oet toen in zijn teleurstellin g , p a n iek en w oe­ de, liever d a n de g ra a f te late n b ev rijd en , b e ­ sloten h e b b e n h em a f te m ak en . E en reeks zw aard h o u w en v erm in k te Floris zo gruw elijk d a t het de o pgravers van de abdij R ijn sb u rg in 1949 w einig m oeite kostte zijn skelet te id e n ti­ ficeren. In de w oorden van de m eerg en o em d e nieuw sbrief: “D e m en sen van h et lan d en de h eerlijk h eid van N a e rd in c la n t kw am en h en in een ru m o e rig e m en ig te teg em o et, ro ep en d e: “ H a , vervloekte v errad ers, d it is het ein d e van ju llie fraaie verraad! G e e f d e g ra a f aan o n s!” Toen d e sch u rk en d it ho o rd e n en de gen o em d e 54

h e e r g ra a f tegelijkertijd zelf de ric h tin g van de re d d in g insloeg, sto rtte n de v o o rn o em d e sch u rk en zich m et g etrokken z w aard en o n v er­ w ijld van h u n p a a rd e n en d o o rstak e n zijn zeer edele lich aam m et een en tw in tig w o nden en zijn h a rt m et tw ee”. G ijsb rech t van A m stel v lu ch tte m et H e rm a n van W o erd en n a a r het b u ite n la n d ; hij zou zijn g eco n fisq u eerd e erfgoed n im m e r teru g zien . O o k G e ra rd van Velzen w ist aan v an k elijk te o n tko m en . H ij verschanste zich m et vele m e ­ d ep lichtig en op C ro n e n b u rg . N a een m a a n ­ d en lan g e b eleg erin g m o esten zij zich ec h ter overgeven en w erd en terech tg esteld . H e t li­ c h aam van g ra a f Floris w erd zo snel m ogelijk gebalsem d. D a a rb ij kw am a a n h e t licht hoe slecht hij b e h a n d e ld was in die v ijf d ag en op h et slot. D e o p steller van de W eense n ieu w s­ b rie f vertelt: “in die tijd heeft hij helem aal niets geproefd van voedsel d a t h e m op k ra c h ­ ten h ad k u n n e n h o u d e n , zoals zijn la te r d o or-

T V E 14e jrg. 1996

*

z

De schedel van Flans V, in 1949 opgegraven in het klooster Rïjnshurg. Duidelijk is le zien welke sporen de gewelddadige aanslag heeft achtergelaten.

m id d en gesneden ingew anden du id elijk aanto o n d e n ” “noch in deze n och in zijn m a ag (is) ook m a a r het kleinste stukje van iets v e rte e r­ b aars g evonden”. H et M u id erslo t overleefde 1296 evenm in. D e U trech tse bisschop W illem B erth o u t, die de H o llan d se m a c h tsu itb re id in g ten koste van het Sticht m et lede ogen aan za g , zag zijn kans schoon nu de nieuw e H o llan d se g raal’. Jan I, nog in E ng elan d was. H ij sloeg het beleg voor het kasteel aa n de V echtm o n d , stookte b o v en ­ d ien de op h u n vrijh eid belu ste W estfriezen op. H ij beloofde h en in een tijd en s het beleg van het M u id erslo t, op 4 o k to b e r 1296 geschreven b rie f de b lijd en w aarm ee hij zw are sten en te ­ gen de k asteelm u ren liet slin g eren en die hij w eldra niet m eer n o d ig zou h e b b e n , n a a r M edein b lik te stu ren , om ingezet te w orden tegen de d w a n g b u rc h t daar. M elis Stoke heeft voor ons vastgelegd hoe D irk van H a a rle m zich u it­ eindelijk m et v ijf getrouw en gew onnen m oest geven, tw ee d agen v o o rd a t het slot o ntzet zou zijn; het w erd m et de gro n d gelijk gem aakt.

O v erig en s b a a rd e de kasteel-arch eo lo o g Ren a u d in 1954 het nodige opzien m et zijn c o n ­ clusie, n a o p g rav in g en op de b in n e n p la a ts van h et slot, d at de b u ite n m u re n en de w estvleugel van het M u id erslo t op o u d e re fu n d a m e n te n u it de tijd van g ra a f Floris staan , zo gew end was m en aan het idee het d ertien d e-eeu w se kasteel voor zich te h eb b en . E r zijn zelfs in het b egin van de ja r e n ta c h tig n o g p o g in g en ge­ d a a n aan n em elijk te m ak en d at het kasteel niet w erd gesloopt m a a r h ersteld. M a a r d a n heeft m en de kro n iek sch rijv ers toch n iet goed gele­ zen. M elis Stoke d ich tte “Te M u d e n h ad d e de grave staen d e E en huys, des ic e e r verm aen d e, D a e r sine op h ild en g h ev aen ” en ook W ilh el­ m us P ro c u ra to r, die in 1322 F lo ris’ laatste d a ­ gen beschreef, m oest uitleg g en d a t d a a r in M u id e n to en een kasteel stond. V ergelijking m et kasteel R a d b o u d , w aar nog o p g a an d m u u rw e rk u it de d e rtie n d e eeuw aanw ezig is, leert d a t de m u ren in F lo ris’ tijd veel lager zullen zijn geweest d a n die van het m ajestu eu ze veertien d e-eeu w se M u id erslo t d a t wij ken n en . T ie n ta lle n ja r e n g roeide e ro n k ru id w aar eens h et kasteel van Floris en van h e e r G ijsb rech t van A m stel h a d gestaan. D at h et slot de plek was w aar g ra a f Floris in die ju n id a g e n gevangen zat is n o o it in vergetel­ heid geraakt. G e ra rd voerde h em “al op d at h o oghe huys te M u y d e n ”, zoals h et b ijv o o r­ beeld in h et volkslied “van G ra e f Floris ende G e ra e rt van V elsen” heette. D e d ic h te r P.C. H o o ft, die in 1609 tot dro st van M u id e n w erd b en o e m d , sch reef e r in 1612-1613 zijn d ra m a Geeraerdt van Velsen over de g e b e u rte n is­ sen “op en d e om h et H u y s ” in 1296. Bij het m ak en van het vers “ D e to o ren s sch u d d e n van h et hooghe H u y s te M u y d e n ” h e rin n e rd e hij zich n iet alleen het zoéven a an g e h aa ld e lied, ook de sto rm in de n ach t van 27 o p 28 d e c e m ­ b e r 1612 toen d a a r “de sw aerste to o re n s hoe dick van m u ire n die oock sijn, n iet a n d e rs als een ran ek gebouw geschudt w ie rd en ” en de stukken lood van h et d ak kw am en zetten , ’s Z o m ers, w an n e e r de leden van de M u id e rk rin g kw am en logeren, was h et e r heel w at a an g en am er. In 1626 was H u y g en s d o o r ziekte v e rh in d e rd . H ij stu u rd e to en Tesselschade zijn in n e m en d e gedicht “ ’Tspoock te M u y d en , d a e r ick sliep in G ra e f Floris de Ves gevangk a m e r”, w aarin de 27ste ju n i 1296 voor h e m in

T V E 14e jrg. 1996

55

een ko o rtsd ro o m herleefde. H ij zag de blik van de g ra a f van zijn laken n a a r dak, v en ster en d e u r g lijden, h o o rd e b u ite n de stem van cip ier G e ra rd v an V elzen, h o o rd e ze m et h u n allen lopen “o pde d o en -al o u d e w allen” en de tijd in g o n tv an g en van de n a d e rin g van h e t volk. W aarschijnlijk beschikte H o o ft n aa st kelders om stro p ers e.d. in op te sluiten over een k a m e r voor de v o o rn am ere gevan g en en , een v ertrek als de tegenw oordige F loriskam er, afgesloten d o o r een zw are eiken d e u r m et ijzeren voedselluikje. D it zal H uygen s op h et idee g eb rach t h eb b en , als de n a a m van de g ra a f to en al niet a an de k a m e r v e rb o n d en was. H e t slot w as tevens een sterk te die A m ste rd a m m oest b esch erm en , al kw am d a a rv a n o n d e r H oofts opvolger, bij de a a n sla g van de p rin s op A m ste rd a m in 1650, b itte r w einig terech t. D e ­ ze d ro st deed het in zijn b ro ek , v lu ch tte n a a r de stad. H e t p a m flet Bikkers grillen Drost van Muyden, Den 30.Iuly.Anno 1650 laat h em , to en hij zich de n a d e rin g van tro e p en bew u st w erd, op en n e e r sp rin g en d o o r h e t slot “als een V loy in een heete p a n , d a n eens n a boven, d a n n a b en ed en , d a n hier, d an d aer, oock eenige m a ­ len in de g h e v a n g en -K a m e r van G e rrit van Velsen om inspectie te n e m e n o f a ld a e r gheen occasie soude syn eenig h e w eecken sich te v er­ h o u d e n ”. H e t M u id erslo t “w o rd t b e w a a rd ” - m eld t V an O llefen, in zijn Nederlandschestad- en dorpbeschrijver(1795) - “d o o re e n b u rg e rm a n m et zijn h u ish o u d en ; d a t des zo m ers a a n m erk elijk voordeel tre k t u it de giften d e r v reem d elin g en , en in b o relin g en , o n d e r w elken la a tste n v o o r­ n aam lijk de A m steld a m m e rs te tellen zijn, w elken het slot k om en b e z ic h tig en ” “v o o r een geringen p e n n in g kan h et zelve van o n d e re n tot boven b ezichtigd w o rd e n ”. M e n k reeg w aar voor d a t geld. Van O llefen m oest al “lagchen over het bloed van G ra a f Floris, ’t welk m en n o g op d en h o u te n v lo er ziet, en d a t er, m ira ­ culeuslijk! n o o it afgaat, j a e r zelfs w eêr op kom t als de vloer v e rm a a k t w o rd ”. Toen een n eg en tien d e-eeu w se ro n d le id ste r te stra m van leden w erd v erh u isd e die bloedvlek n a a r een lagere verdieping... M a a r al k o n d en de v erh alen van de gidsen m isschien n iet allem aal de toets van de h is to ri­ sche k ritiek d o o rsta a n , ze h e b b e n e r wel toe b ijg ed rag en d a t van alle k a n te n p ro test w erd 56

a an g etek en d to e n in 1825 h et n u ttelo o s gew or­ d e n slot voor a fb ra a k verkocht zou w orden. J a cob van L e n n e p greep n a a r zijn p en en d ich tte “ H o u d t stand! -n o g eens, h o u d t stan d , W a n ­ dalen! S ta a t a f m et uw v erw aten rot! H e t o u d kasteel, d a t gy ziet p ra len , Is ’t eerb ied w a a rd ig M u id e rslo t” en over de W esterto ren : “Is u die b rave held v erg eten , D ie aa n g e b e d e n K on in g sloo t W ien de adel, op zijn d eu g d geb eten M e t v u ig v e rraa d in k lu istren sloot? ’t W as van d ien vastg eb o u w d en to ren , D a t hy de laatste beê liet h o o re n V oor ’t volk, zoo zeer d o o r hem b e m in d ”. N u, z e v en h o n d erd ja a r n a de eerste v e rm eld in g en in de h isto risch e b ro n n e n , k o ­ m en n o g ja a rlijk s vele tie n d u iz e n d e n h et fa­ m eu ze slot b e k ijk e n .. en h o re n e r h e t trag isch e lot van de b o u w h e e r en b e ro e m d ste g evange­ ne, g ra a f Floris de V ijfde, “d e r keerlen G o d ”.

N oot 1. Zie voor nadere bijzonderheden mijn proefschrift De moord op graaf Floris V.

Bij U itg ev erij V erloren te H ilv e rsu m is h e t p ro ef­ sc h rift van de h e e r J.W . V erkaik v ersch e n en als deel X L V II in de serie M id d e le eu w se stu d ies en b r o n ­ n en . H et b o ek is b ij de u itg ev er en de b o e k h a n d e l te v e r­ k rijg e n v o o r ƒ 5 0 ,- (IS B N 90-6550-258-0).

T V E 14e jrg. 1996

In m em o riam de ‘Florisboom ’ J . C. 0 osterbaan

De ‘Florisboom’ is niet meer. Op vrijdag 9 februari 1996 is de bijl erin gegaan. De oude kastanje, staande bij de Boskapel, aan de rand van het Echobos, is ten­ slotte toch nog onverwacht aan z ’n einde gekomen. Een ‘In memoriam ’ is hier op zijn plaats, want deze mo­ numentale boom was zeer geliefd in het dorp. W ie aan de ‘F lo risb o o m ’ kw am , kw am aan M u id e rb e rg . In heel wat g e m e e n te ra a d sv e rg a­ d erin g en was hij inzet van v erh itte d e b a tte n en kosten noch m oeite zijn g esp aard om zijn leven z o la n g m ogelijk te rekken. H e t stervensproces h eelt lang g ed u u rd . Al in de ja r e n tw in tig van deze eeuw d reig d e één van zijn m ach tig e a r ­ m en a f te b rek en . Toen w erd een steu n v e rb an d a an g e le g d .1 D e afgelopen d e rtig ja a r heeft hij in de intensive care gestaan. In de ja r e n zestig w erd hij vol b eto n gestort en m id d e n ja r e n ze­ v en tig co n stateerd e een M u id e rb e rg se boom v erzo rg er2 d a t de hon in g zw am h ad toegesla­ gen en zijn einde nabij was. M a a r de M u id e rb e rg e rs w ilden n o g van geen afscheid h o ren . M et nieuw e b e h a n d e lin ­ gen p ro b e e rd e m en h em in leven te h o u d en . Vergeefs, w ant in 1980 was b ijn a het hele b o ­ venste deel van de b o o m dood. Toen de p la n t­ so en en d ien st zijn d o odvo n n is wilde vellen kw am e r een sto rm van p ro test. U ite ra a rd w erd e r o n m id d ellijk een actieco m ité o p g e­ richt: ‘R ed t de F lo risb o o m ’ zam elde geld in om o pnieuw een lev en sred d en d e o p e ra tie te la­ ten v errich ten . Bij hevige discussies in de g e m e e n te ra a d 3 riep raad slid V era den H a rto g de nog steeds in veler h e rin n e rin g v o o rtlev en ­ de w oorden: ‘liever een g e a m p u tee rd e opa, d a n geen o p a’. O p de geliefde k astan je w erden sindsdien telkens k leinere en g ro tere o p eraties u itgevoerd to td a t hij, n a de laatste a m p u ta tie n u enkele ja r e n geleden, m e er w eg h ad van een fossiel o f een stan d b eeld van zichzelf. Z ijn la a t­ ste dag en w aren to en al geteld. D r ie ja a r gele­ d en w erd de diagnose gesteld d a t zijn einde o n ­ h erro ep elijk n a d e rd e d o o r a a n ta stin g van de h o n in g zw am .4

Toch w aren e r zelfs to en n o g m en sen die geen afscheid v an h em w ilden n em en . Zo stel­ de de v o o rz itter van h et C o m ité O u d M u id e r­ b e rg voor h em in zijn gefossiliseerde to estan d tot m o d e rn k u n stw erk u it te ro ep en . Een n ieuw actie-co m ité h a d deze m ogelijk h eid als serieuze o p tie w ellicht n a a r v o ren k u n n e n b ren g en . Nu is het te laat.

H o e o u d w as d e ‘F lo r is b o o m ' O v e r wat voor een boom h eb b en wij het eig e n ­ lijk? Is h ie r sp rak e van een h o n d e rd ja rig e linde zoals o nlan g s in een reg io n aal d a g b la d 5 stond te lezen? De V V V -d irec teu r G ooi en Vecht-

*

i

::

i

mm.

_____

Zw aar geamputeerde ‘Florisboom ’ in zijn laatste levensfase.

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

57

sBB K f o A M WKB « i*« foiftSS KWEK ' ' MtsSSi :w s» »

,1

%!'■

> > •

£ '-* U v

M " ..-

%&•

» ,.

s:^.1 ‘’S

i

, : - ■

’

W ^r, ■•

te m

‘Jr. £?:***£

.

' i

‘Florisboom geveld op 9 februari 1996.

streek die de verslaggever v oorlichtte, w oont kennelijk niet in M u id e rb e rg . H e t is een w ilde kastanje, om precies te zijn een Aesculus hippocastanum, oftewel een w itte p aard ek astan je. Z ijn leeftijd is een raad sel, de sch attin g en v a­ riëren van 150 tot 350 jaa r. Z ijn om vang, d o o r m ij kortg eled en te r h o o g te van 1,50 m boven de g ro n d g em eten, was 4,45 m . D a t klopt wel ongeveer m et de gegevens die in het boek ‘M o ­ n u m e n ta le B om en in N e d e rla n d ’6, een publikatie van de B o m en stich tin g , over de ‘Flo ris­ b o o m ’ verm eld staan. W an t ook de m ak ers van d it boek, geen M u id e rb e rg e rs m a a r b o m e n ­ liefh eb b ers en -desk u n d ig en bij uitstek, h e b ­ b en erk en d hoe m o n u m e n ta a l hij was en h e b ­ b en h em in h u n boek g e p o rtre tte e rd . H e la a s is h u n v ero n d erstellin g d a t M u id e rb e rg vast nog ja r e n van h em zou k u n n e n g en ieten , n iet u it­ gekom en. E ig e n a a rd ig is d a t ook in gen o em d boek w eer h et raad sel van de o u d e rd o m o p d u ik t. In de lo pende tekst w o rd t als leeftijd o ngeveer 200 ja a r g eno em d, m a a r in de k o rte sam e n v a ttin g in de linkerko lom staat ‘p la n tja a r: 1700-1750’. D it h o u d t toch een leeftijd van te n m in ste 250 ja a r, zo niet 300 ja a r in. D e d e sk u n d ig e van de ,18

B o m en stich tin g g a f h em tro u w en s de nog lage­ re leeftijd van zo’n 140 jaar. W at d o et h et er toe? zal de lezer zich m isschien afvragen. O n ­ deskundige, m a a r histo risch g eïn teresseerd e p erso n en m et een ro m a n tisc h e a an le g spreken g raag van ‘ee u w en o u d e’ b o m en . Zij v erzetten zich d a a ro m ook h evig w an n e e r d esk u n d ig e en p raktisch e lieden zoals veran tw o o rd elijk e a m b te n a re n het n iet te v erm ijd en einde van zo’n bo om bek en d m aken. Als h e t d a n om de tro ts van een d o rp gaat kan d a t, zoals wij boven al m e m o re erd e n , to t hevig gekrakeel en acties van allerlei a a rd leiden. O m de g em o ed e ren te sussen is h et goed om een v ra ag tek en te z etten bij zijn hoge o u d e r­ dom . H e b b e n de sceptici, zoals de M u id erberg se b o o m v erzo rg er en d e m eeste d e sk u n d i­ gen, gelijk die h em niet m e er d a n h o o g u it 150 ja a r geven, o f m ag je je als ro m a n tisc h b u rg e r v erlaten op de opsteller van h et B eheersplan 19797 die zijn leeftijd z o n d er b likken o f blozen op 350 ja a r stelt? H oew el ik ook g raa g in de h o ­ ge o u d e rd o m van b o m en geloof, vrees ik, n a co n su ltatie van een w eten sch ap p elijk s ta n ­ d a a rd w e rk 8 d a t een leeftijd van 350 ja a r o n m o ­ gelijk is. D a t akelige boek zegt n am elijk ook

T V E 14e jrg. 1996

d at de Aesculus hippocastanum n iet veel o u d er w ordt d a n 150 jaar.

E en histo risch e plek? D e illusie over de hoge o u d e rd o m van onze k astan je heeft ook te m ak en m et de plek w aar hij staat. D it zou nam elijk de p laats zijn w aar Floris V zijn laatste adem uitblies of w a ar in elk geval zijn lijk n a a rto e g eb ra c h t is. D e n aam ‘F lo risb o o m ’ die m en tegen w o o rd ig in veel publikaties teg en k o m t, en d o o r de b esch rijv in g in h et b o v engenoem de boek over m o n u m e n ta le b o m en in N ed e rla n d een w elhaast officiële sta ­ tus heeft gekregen, versterk t deze h istorische dim ensie. A an g ezien wij ju is t dit ja a r de m o o rd op Floris V in 1296 h erd e n k e n kan het geen kw aad die n a a m eens o n d e r de loep te n e ­ m en. W elnu, de ro m an tici o n d e r ons die h ier g raag een eeuw enoude, orale tra d itie in w illen zien, die - wie weet - zelfs to t de m id d el­ eeuw en teru g g aat, m oet ik teleurstellen. Tele­ fonische n a v ra a g o n d e r enkele o u d e re M u id erb erg ers wees u it, d at de n a a m ‘F lo risb o o m ’ v ro eg er o n b ek en d was. D a a rb ij m eld en m ijn zegslieden n o g d at het h ie r om een n a a m gaat die in v e rb a n d m oet w ord en gezien m et de d o o r het C o m ité O u d M u id e rb e rg a a n g e ­ zw engelde Floris-hype. KL S ierksm a, o n v er­ m o e ib a a r a u te u r die een g o u d m ijn aan gege­ vens over M u id e rb e rg s geschiedenis bijeen h eeft geschreven, verm eld t d a t de n a a m ‘Flo­ risb o o m ’ b egin jaren zeventig sp o n taa n is o n t­ staan tijd en s verh itte raadsdiscussies over de v o terin g van de nodige gelden voor het b eh o u d van de o ude k astan je.9 H oe het ook zij, de a a n ­ d a c h t voor de geschiedenis van ons dorp, w a a r­ in de ‘M o o rd ’ nu een m a al een cen trale plaats in n eem t, zal h et w ortelst h ieten van de n aam ‘F lo risb o o m ’ sterk b ev o rd erd h eb b en . D e legende v erh aalt, zo zegt S ierk sm a in zijn geschiedenis van M u id e rb e rg 111. d at de M u id e rb e rg e rs g ra a f Floris n a de aan slag d o o r V an Velsen n a a r h et d o rp b ra c h te n , w aar hij in de w oning van de schout zijn laatste ad em u it­ blies. D at re ch th u is zou gestaan h eb b en op de p laats van de h u id ig e room s-k ath o liek e kapel. D e legende v erd er u itd ie p e n d stelt hij de sug­ gestieve v ra a g o f het stapeltje d ijkkeien voor die kapel (volgens S ierk sm a reed s enkele eeu-

Gevelsteen u it 1 8 5 4 , nu aan de gevel van Bejaardencentrum de Florisberg tn M uiderberg.

wen op die hoek b ek en d ) en de enige b o o m op het d o rp (die als m o n u m e n t zeker ook enige eeuw en o u d zou zijn) d a a r iets m ee te m aken z o u d en k u n n e n heb b en ? D at F lo ris’ lijk op M u id e rb e rg is verzo rg d lijkt aan n e m e lijk en in h a rd n e k k ig e volksverhalen schuilt d o o rg a a n s iels van w aarh eid , voegt hij d a a ra a n toe. D it sp a n n e n d e verh aal k reeg als het w are een ta stb a re vorm toen d o o r to ed o en van C o ­ m ité O u d M u id e rb e rg h et stapeltje keien in 1978 w erd verv an g en d o o r een flinke kei m et een in scrip tie ter h e rd e n k in g van G ra a f Floris. 'Ik was bij de o n th u llin g ’, zo vertelde m ij één van m ijn zegsvrouw en, ‘en m oest gniffelen bij m eze lf w ant het w aren de overgeschoten keien van de d ijk aan leg w aar m ijn v a d er n o g aan m eegew erkt h a d ’. O o k een van m ijn a n d ere v ier in fo rm a n te n kw am sp o n taa n m et de m e ­ d ed elin g d at het om keien van de dijk ging. J a m m e r d at S ierk sm a niet v erm eld t w anneer, d o o r wie en aan wie die volksverhalen zijn v er­ teld. O o k o n tb re k e n b ro n n e n die k u n n e n sta ­ ven d at h et h uis van de schout, zoals S ierk sm a bew eerde, ‘se d e rtd ie n ’ F lo risb erg is g enoem d.

'F lo ru s-B ergh' D at de n a a m F lo risb erg voor een w o n in g o f een blokje van w oningen in de a c h ttie n d e eeuw in M u id e rb e rg voorkw am lijkt aan n em elijk , gezien de citaten die S ierk sm a geeft. M a a r o f h ie r n u echt sp rak e is van een to t 1296 te ru g ­ g aan d e trad itie, lijkt voo ralsn o g onbew ezen. Z ek er is d a t een blokje h u iz en in de D o rp s­ stra a t, w aarv o o r in 1854 de eerste steen is ge­ legd, die n a a m d ro e g en d a t n a de v erb o u w in g d a a rv a n n u zo’n tw in tig ja a r geleden die steen v erh uisd w erd n a a r het toen net gebouw de be-

T V E 14e jrg . 1 9 9 8

59

ja a rd e n h u is . O f de steen u it de ach ttien d e eeuw sta m t en een n a b o o tsin g is van een nog veel o u d e r m odel, zoals S ierk sm a b e w e e rt11, k an m en zich afvrag en . O p m ij m a a k t de steen, m et zijn eig en a ard ig e spelling en o v er­ d reven gotische b e le tte rin g - kijk b ijvoorbeeld n a a r de letters - m e e r een n aïef-arc h a ïseren d e in d ru k . M a a r e r zijn w ellicht d e sk u n d ig en o n ­ d e r de lezers die aa n de h a n d van b ijg a a n d e af­ b eeld in g h iero v er een d efin itie v e r en b e te r ge­ fu n d e erd oordeel k u n n e n vellen. K o rto m , to t m ijn spijt m o et ik wel de bijl zetten in het ro m an tisc h e idee van een o ero u d e tra d itie w aarin de o ud e k astan je d e plek van G ra a f F lo ris’ d o o d m a rk e e rt en w aarin een sta ­ peltje keien sinds 1296 getu ig en is aflegt van de m o o rd .12 M ijn in fo rm a n te n alth a n s w isten d a a r n iets van. Zij zeid en d a t je als kin d op school leerde d a t Floris in M u id e rb e rg was v erm o o rd , d a a r w erd ook een m ooie school­ p laat bij g etoond, m a a r zij v e rb o n d e n de 60

m o o rd niet m et deze plek. O o k is h et tw ijfel­ a ch tig o f de n a a m ‘F lo ru s-B erg h ’ op de ge­ n o em d e gevelsteen w erkelijk g eb aseerd is op veel o u d ere v o orbeelden. D a t e r in de a c h ttie n ­ de eeuw h u izen m et de n a a m F lo risb erg b e ­ staa n h e b b en getu ig t wel van een zeker b esef van een h isto risch e b a n d tu ssen de v erm o o rd e g ra a f en M u id e rb e rg m a a r bew ijst no g geen o n o n d e rb ro k e n tra d itie sinds 1296. D at een eeu w en o u d e o rale tra d itie v e rb o n ­ d en a a n de plek van de k astan je o n tb re e k t, wil n a tu u rlijk n o g n iet zeggen d a t M u id e rb e rg m et de v erm o o rd e g ra a f niets van d oen had. D ie h istorische v erb o n d e n h e id blijkt u it de stich tin g van de kapel te r n a g e d ac h te n is van F loris V d o o r g ra a f W illem van H o lla n d .13 D e kapel zou zijn toegevoegd aa n een b e sta an d e p aro ch iek erk die op de p laats van de h uidige boskapel heeft gestaan. D a a ro m h e e n zou ook een k erk h o f o m h een gelegen h e b b en , zoals d at bij alle m iddeleeuw se kerken het geval was. D e h u id ig e kerk die een eindje v e rd e ro p vlak bij het stran d staat, zou ro n d 1500 zijn ge­ b o u w d .14 In een rec e n te r artik el spreekt S ierk sm a overigens van ‘het ro n d 1580 g estich­ te g ebo uw ’. O p a fb eeld in g en d a te re n d van 1619 tot 1790 van deze nieuw e kerk is, zegt S ierksm a, d u id elijk een opvallend g ro te boom w eergegeven en vervolgt hij d an : ‘wij m e n e n h ierin de voorlopers te h e rk e n n en van de h u i­ dige ‘F lo risb o o m ’, te r h e rin n e rin g aan de m o o rd op F loris V ’. 15 W elke afb eeld in g en d a t zijn, krijgen we helaas n iet te h o ren . E n d a t de p re n tk u n ste n a a rs d a n een loopje n e m e n m et de afstan d van ‘F lo risb o o m ’ bij de boskapel tot de k erk -aan -zee - die S ierk sm a e e rd e r in h e t­ zelfde artikel op een p a a r h o n d e rd m ete r schatte - m o eten we d a n m a a r d o o r de vingers zien. O o k al zou onze 'F lo risb o o m ’ voorg ang ers h eb b en gehad, een p a a rd ek a sta n je leent zich vanw ege zijn re la tie f korte levensverw achting n iet goed als ged en k b o o m . H ij is tro u w en s pas in het b egin van de zev en tien d e eeuw in onze strek en ingevoerd. V anouds in h eem se b o m en als lin d e o f eik, die een hoge leeftijd k u n n e n b e ­ reiken, zo u d en een veel m e e r v o o r de h a n d lig­ gende keus zijn g ew eest.16 O o k al valt e r d a n geen m o n d e lin g overgele­ v erde o ero u d e tra d itie o n d e r de d o rp e lin g e n te b esp eu ren . O o k al is dus onze ‘F lo risb o o m ’ niet zo oud en is zijn n a a m van re cen te d a tu m ,

T V E 14ejrg. 1996

M et d a n k a a n m ijn in fo rm a n te n : J.D . v.d. Berg, boom verzorger, M u id erb erg m w J.P . D am m e, M u id erb erg mw V .A .C. den H artog-P ottjew ijd, M u id erb erg mw F. B .H . van H a m o n d , M u id erb erg L. N oo rd m an, B om enstichting, U trecht mw M. M uu rlin g , M u id erb erg L. N oorderm eer, M u id erb erg mw T. R ooseboom -G ijzen, M u id erb erg W. van Rooven, tim m e rm an , M u id erb erg J.W . Ruiter, M uiderberg.

VA,:

mm

ft

N o te n

■■ if

Detail van de kaart gemaakt door Lucas J a n sz Sinck in 1619: Muiderberg en omgeving V it: R o n d o m de M u id e r B erg.

en is ook de geschiedenis van kapel en kerk nog allesbehalve opgeh eld erd , de o ude p aard ek astanje stond wel op een plek die m et recht h isto risch is te noem en. Tot welke o u d erd o m onze Aesculus hippocastanum h et g eb rach t heelt, zal m isschien b in ­ n en k o rt aan de h a n d van zijn stoffelijke resten n o g precies w orden vastgesteld. H ij kan n a ­ tu u rlijk ook, gezien de intensieve zo rg aan h em besteed, een M eth u sa le m in zijn soort zijn geweest. Z ijn plaats zal n u w orden in g e n o ­ m en d o o r een opgeschoten k n a a p van zo’n d e r­ tig ja a r o u d van dezelfde soort, dus ook een w itte p aard ek astan je, afk o m stig u it A m ste r­ d a m Z u id -O o st.

D e ‘F lo ris b o o m ’ is dood. L eve d e ‘F lo ris b o o m ’!

1. Volgens inform atie van de heer W. van Rooyen, tim ­ m erm an te M u id erb erg , heeft zijn grootvader, die ge­ storven is in 1926, deze versterking aangebracht. 2. M ededeling van de heer J.D . v.d. Berg. 3. Van de gem eente M uiden, w aartoe ook M u id erb erg behoort. 4. Volgens telefonische m ededeling van de h eer L. N o o rd ­ m an, van de B om enstichting, U trecht. 5. De Gooi- en Eemlander, H ilversum , d.d. 1 novem ber 1996. 6. G e rrit de G ra a ff e.a., Monumentale bomen in Nederland. (M eppel 1991), pp. 109-111. 7. G em eentew erken M u id en , 1979 - B eheersplan Echobos M u id erb erg , m et bijbehorende kaart, getekend d oor A.v.V. ( = van Veen, volgens m ededeling van de afd. O p e n b are W erken van de G em eente M uiden). 8. D .E. Boeijink, M . de G eus (tekeningen) en B. Schalk - Loofbomen in en buiten het bos 2 Beschrijving van soorten. (M u id erb erg , 1992), p. 25 9. KI. Sierksm a - Een n a tu urhistorische kijk op het ‘Echobos’ bij de M u id er berg. Tussen Vecht en Eem. 1'ijdschrift van de Vereniging van Vrienden van het Gooien de Stich­ ting Tussen Vecht en Eem. (H ie rn a T V E ) (1990), p.22. 10. KI. Sierksm a - M uiderberg. Voorpost van het Gooi. Twee­ de, aangevulde, verbeterde en van nieuwe, tevoren nooit gepubli­ ceerde afbeeldingen voorziene druk. (U itgave C om ité O udM u id erb erg 1976) (H ie rn a Muiderberg. Voorpost), p. 35. 11. KI. S ierksm a - Muiderberg. Voorpost, pp. 37-38. 12. Toen wij het boekje over M uiderberg in 1840 (zie noot 19) schreven, gingen we ook nog van dat rom antisch idee uit. 13. KI. Sierksm a - K erkgeschiedenis in beeld. K erk en to ­ ren van M u id erb erg in 6 eeuw en, T V E 1978, p. 12. 14. KI. Sierksm a - D e kerk-aan-zee te M u id erb erg , T V E 1978, p. 15. 15. KI. Sierksm a - De kerk-aan-zee te M u id erb erg , T V E 1990, p. 176 16. M ededeling van J . D. v.d. Berg.

T V E 14e jrg. 1996

61

Liudger Thiadgrim szoon bij de M uider Berg ± 780 Toen L iu d g e r w eer eens bij de zee verbleef, in de p laats d ie W erinon g en o em d w o rd t, w aar hij zelf op h et fam ilie-erf een kerk h ad ge­ bouw d, k reeg hij een schrikw ekkend d ro o m g e ­ zicht d a t hij aa n zijn zu ster H e rib u rg vertelde. “Ik zag in m ijn d ro o m ,” zei hij, “hoe de zon als h et w are w egvloog over de zee v a n u it het N o o rd en , terw ijl p ikzw arte w olken h a a r a c h ­ te rn a zaten . O p de v lu ch t d o n k e r w o rd en d tro k zij over ons heen to td a t zij zover w eg was d a t wij h a a r niet m e e r k o n d en zien; en de d u is­ ternis, die h a a r gevolgd was, b ed ek te h ie r het gehele lan d a an zee. L a n g d a a rn a e c h te r k ee r­ de de zon teru g , k lein er gew orden en m in d e r fel d a n zij tevoren was, en jo e g zij de d u iste rn is w eer w eg over zee”. Bij het vertellen stro o m d e n h em rijkelijk tra n e n over de w angen, to e n zijn zu ste r h e m zo zag h u ilen , b egon zij zelf ook te w enen en zei: “W at is de betek en is van die dro o m ? “ L iu d g e r gaf h a a r ten antw oord; “ E r staa n v an de N o o r­ m a n n e n hevige vervolgingen en zw are o o rlo ­ gen en en o rm e verw oestingen te v erw achten; zo erg d a t d it u itv erk o re n gebied a a n de zee vrijw el o n b ew o o n b aar zal w o rd en vanw ege al­ le zonden. M a a r d a a rn a zal d an k zij d e g u n st v an de H e e r w eer v red e geschonken w orden a a n G o d s kerk, en het o n tz e tte n d lijd en d a t over deze streek zich h ad gew orpen, zal op zijn b e u rt d a n de N o o rm a n n e n kw ellen.” Z u c h te n d zei zij toen: “M o g e h et de H e e r b eh ag en m ij weg te n e m e n van deze w ereld v o o rd at deze ellende over ons kom t.” M a a r hij zei; “ N ee, h e t kom t toch zo; in jo u w levensdagen zal h et g eb eu re n , m a a r ik zal bij m ijn leven die ra m p n iet m e e r zien.” 1 D it v erh aal u it h et leven van L iudger, de zoon van T h ia d g rim en L ia fb u rg , sta m m e n d u it het edelg eb o ren geslacht van A do (de “A ttin g a ’s”), is overgeleverd in L iu d g e r’s L ev en sb esch rij­ ving, k o rt n a zijn dood te b oek gesteld d o o r zijn n e e f A lkew ijn (“A lc u in u s”).2 H e t m o et zich h e b b e n afgespeeld in de tijd 62

Kiaes Sierksma

d a t de C h ristu sp re d ik e r, n a zijn o p leid in g in de d o m sch o len van U tre c h t en York en zijn p rie sterw ijd in g in K eulen , o p tra d als “eerste p a sto r van D o k k u m ” H ij w erkte in h et n o o rd ­ oosten van F ry slan (F rieslan d ), w a ar W in frie d / B onifatius in 7 54 slachtoffer w as gew orden van rovers, belust v ooral op de w ijn die h et m issiegezelschap vo o r de m is bij zich h a d .3 In de ja ren van zijn D o k k u m e r v erb lijf (777-784) re is­ de L iu d g e r in de m a a n d e n ju li to t sep tem b er n a a r U tre c h t om er a a n de D o m sch o o l les te geven. Z eker zal hij d a n ook zijn fam ilie bezo ch t h eb b en : zijn b ro e r H ild e g rim (de la te re bisschop van C h a lo n /sM ), en zijn zusters Reg in th ru d , H ia th r u d en n o g a n d e re n m e e r w aarv an ons de n a m e n zijn overgeleverd. O f L iu d g ers o u d ers no g leefden w eten we niet; h et fam iliegoed op de Zw eser E n g - m ogelijk R u wiel - bij B reukelen en U tre c h t4 zal zeker niet onbew o o n d zijn geweest. In elk geval kw am L i­ u d g e r g raa g bij zijn zu ste r H e rib u rg , to en k e n ­ nelijk w o o n ach tig o p de n o o rd elijk ste u itlo p er van het fam iliebezit in N ifterlake: W erinon a a n h et m e e r Flevo, ‘ ‘ubi ipse sibi hereditatepater­ na construxit aecclesiam” , zoals in de eerste regel van d it opstel w erd aan g eh aald . H e rib u rg zal h ierb ij ook wel een kloostertje h e b b e n ing erich t; la te r m a ak te zij “p ro m o tie ” n a a r de o m geving w a a r L iu d g e r’s M u n ste rse m issio n aire en vervolgens b isschoppelijke a c ti­ v ite ite n v aster voet kregen: H e rib u rg w erd de ab d is van het n o n n e n k lo o ste r in N o ttu ln (804). H e t “H e rib u rg -k lo o ste rtje ” bij de M u i­ d e r B erg (red.: n a a r de m e n in g van de a u te u r) liet - voor zover b e k en d to t n u toe —geen spoor achter. W at w eten we van h et erfgoed van L iu d g e r aan de k ust van h et F levom eer en van de d a a r d o o r h em gestichte kapel (o f kerk)? V oor de d u id e ­ lijkheid m a g e ra a n h e rin n e rd w o rd en d a t L iu d ­ g e r’s g ro o tv a d er van v ad ersk an t, W urssing, zijn b ez ittin g e n (w aarsch ijnlijk gelegen ooste-

TVE 14e jrg. 1996

mmm

■

-

i

a-i^SsiPsöf

Sgfeft- - .

[jW%< rm v

-

W'wM

.B I

m

% ' - iW t

....

!> i S i . ' S

S 5 1

jS S p ïjB B i^ \.

-.

WWëé&: < * ? SjM mmÊM IW 8

m

g * P W ® ||

-

‘D e Nieuwekerck tot Muyderberg” . E ts; gesigneerd middenonder: R(oelant) R(oghman); ca 1640.

lijk van D o k k u m ) in het N o o rd e n van de h u id i­ ge pro v in cie F riesland was k w ijtg eraak t aan k o n in g R e d b a d (“R a d b o u d ”) en b esch erm in g h a d gezocht in F ran k isch e h o fk rin g e n .5 L a te r k reeg zijn zoon N o th g rim to ch w eer welkom o n th a a l bij R ed b ad s om geving: hij “n a m hem v rien d elijk op, liet hem in eervolle staat bij zich w onen, en g af h em het erfgoed van zijn v a d er te r u g ”.6 V an de h o fm eier K arei M a rte l k reeg W urssing vervolgens nog een e x tra lan d g o ed “in het g ren sg eb ied van de F rie ze n ”, en vestig­ d e zich d a a r op h et goed “S u a b sn a iu x ta Traie c tu m ”.7 Z o zien we d u s d a t d e e ig en d o m m en v an L iu d g e r en zijn fam ilie - die n a L iu d g e r’s d ood v ererfd en en voor h e t g ro o tste deel al d o o r hem w aren geschonken a an het d o o r hem in W e rd en -aan -d e R u h r gestichte klooster (een z o g en aam d “fam ilieklooster” d u s w aarv an de led en u it de fam ilie b e stu u rlijk vrijw el alles in h a n d e n h ield en ) - zich u itstre k te n over de ge­ h ele V echtstreek v a n a f U tre c h t to t aan het Flevom eer. In het zuidelijkste gebied w erd L iu d ­ g er geboren, in het noo rd elijk ste stuk, oostelijk v an de V ech tm o n d in g (“M u id e n ”) ontw ik k el­ de zich een w oo n k ern m e t eigen kerk: W erin o n , ofwel (h et d o rp van) de W eren .8 B ehalve h et kerkje op eigen g ro n d h a d L iu d ­ g er h ie r kennelijk ook aa n zijn v o o rn em en om ooit een abdij te stichten gevolg w illen geven. D e g ed ro o m d e kom st van de N o o rm a n n e n

deed h e m h et p lan verleggen n a a r D o o rn sp ijk , n a a r W ic h m o n d en tenslo tte n a a r W erden. V an de go ed eren , in la te r bezit v an die abdij, zowel van L iu d g e r’s fam iliebezit als u it a a n k o ­ pen d o o r hem en d o o r sch en k in g en v e rm e e r­ d e rd , b e z itte n we een in teressa n te o p so m m in g van een iets v ro eg ere tijd d a n de 10de eeuw (m issch ien zelfs n o g u it L iu d g e r’s tijd): ‘A n N a ru th i - th iu k irica en di kiric land. Fan A lm eri te T afalbergon. An VVerinon thiu k i­ rica endi al that gilendi. Te A m u th o n th i k irica endi kiriclan d ... etc.”9 H e t gaat h ie r d u id elijk om een o p so m m in g van bezit in een geografisch geobserveerde volgorde; m ogelijk wel opgesteld bij o f ten b e ­ hoeve van in spectie van de b ezittin g en . O m d a t de geografische a a n d u id in g als d o rp o f a n d ersso o rtig e w o o n k ern -m et-k erk nergen s m ee r sp o ren in onze tijd v erto o n t, h e b b e n zich heel w at geleerd en m et ken n is v an de M id d e l­ eeuw en gebogen over de v raag , w aar d a t W erin o n (en dus h et L iu d g er-erfg o ed ) te v in d en zou zijn. N u is h et n iet u itz o n d e rlijk en heel ge­ m akkelijk ook d a t in ons la n d m e n nogal eens geneigd is o n v in d b a re g eografische n a m e n een v o u d ig te lo kaliseren m et d e u itsp ra a k , d a t h et gebied o f de p laats “v e rd ro n k e n ” is. O o k voor W erin o n is d a t wel bew eerd. H e t is h ier n iet de p laats alle m e n in g e n over W erin o n op te so m m en , te m e e r d a a r de strijd to ch eigenlijk

IV F . 14e jrg. 1 9 9 6

63

f

- >-

S 3

« s p s s g /J

m

m

m

rn

EÊEm^m

ri>.ï,!^".-£.

^ P « .:.3“ W

felj^^gSfiai

-■-3“F^~_

.

-

' S 11- '

■

H et dorp Muiderberg in 1640. Ets door Abraham Rademaker, afgedrukt in het K abinet van N ederlandsche en Kleefse O u d h e ­

den.

ook wel is u itgevochten m e t de vaststelling: W erin o n lag aa n de voet van de “b e rg ” 10 en b e ­ h o o rd e als erfgoed aa n d e o o rsp ro n k elijk uit het n o o rd e n van F rieslan d sta m m e n d e fam ilie w aarin de la tere C h ris tu s-p re d ik e r L iudger, zijn z u ste r H e rib u rg en n o g m e e r fam ilieleden g eb o o rtig w aren van de Zw eser E n g op h et u it­ gestrekte lan d g o ed , v a n a f U tre c h t to t het Flev o m eer lan g s de A a en de Vecht. H oew el e r gen eraties la n g op h et d o rp bij de M u id e r B erg het gevoel leefde d a t h et th a n s zo glorieus als “K e rk -aa n -Z e e” b e n o e m d e k erk ­ gebouw “op h et hoogste p u n t” ooit in h et m id ­ d en stond van een d o o r de zee w eggespoeld c e n tru m , is d a t een al w eer n a a r fabeltjesland verw ezen g e d a c h te .11 Zelfs h et hoogste p u n t v an de K av elb erg ligt niet hier, m a a r m e e r n a a r h et n o o rd o o ste n (op de h u id ig e A lgem ene B eg raafp laats a a n de B adlaan). D e plek w aar m ogelijk L iu d g ers zu s­ te r H e rib u r g w oonde (en w a ar Floris V d o o r de “edelen” is aangevallen) zal wel te id en tificeren zijn m et de hoogste za n d o p d u ik in g (een “ h a a r”) in h et pold erg eb ied te n z u id en van het dorp. H ie r ligt een hoeve “ D e V e lz e n h a ar” 12;

64

on g ev eer een 750 m e te r n oordw estelijk e rv an v in d t m en de h u id ig e R .K . B oskapel, aan de voet van de “b e rg van M u id e n ”. Ten dele o n d e r die kapel (de v oorm alige b o sw achtersw oning) en in de p lan t so e n tu in e rn a a st e n e r a c h te r h e b ­ b en voorlopige bodem -“to u c h e rin g e n ” de spo­ ren aan g e to o n d van een klein gebouw u it de vroege m iddeleeuw en. Ik m ee n deze sp o ren te k u n n e n d u id e n als een “k a p e lfu n d a m e n t m et a an slu ite n d k erk h o fje”. 13 V an deze m ogelijke kapel, la te r kerk, b e z it­ te n we enkele opm erk elijk e a fb eeld in g en , die to t n u toe n iet als z o d an ig zijn h erk en d . E rg bek en d , d o o r een behoorlijke v e rb re id in g en n o g al wat h e rd ru k k e n , is h e t p ren tje , g e n u m ­ m e rd C C X L V III, a fg ed ru k t in h et Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oudheden, v erzorgd d o o r M a tth . B ro u eriu s van N id ek en Is, Le L ong, en in zes delen te A m ste rd a m u itg eg e ­ ven (1727-1733) m et o n d e r elk p re n tje een v e r­ k la ren d tekstje, in h e t N ed erlan d s, F ran s en Engels. De tek e n in g die de etse r h a n te e rd e was e ch te r o uder: het staat e r d u id elijk bij, n a m e ­ lijk tek en in g n u m m e r 248 “A. R a d e m a k e r fe­ cit te M u id e rb e rg 1640”. D e v erk la re n d e tekst v ertelt d a t e r een beeld w ordt g eto o n d van h et

T V E 14e jrg. 1 9 96

' ‘De Heilige Liudger ’ Gebronsdgipsmodel; ca 100 cm; merkgesigneerd (Pieter H .J . Jungblut, Bilthoven; 19 4 3 /4 4 ); privébezit Werden/Essen. Gemijterde en sta f steunende bisschopsfiguur met Liudger-attribuut in de vorm van twee ganzen bij de voeten, en houdende een kerkje naar Fnes-Gromngs model (zadeldaktoren). Het (eerste) model werd afgekeurd; opdracht werd vervolgens gewijzigd naar ‘ ‘energieke, jeugdige leraar gekleed in fantasiepij, met gaffelkruis s ta f” (zoals het beeld nu bij Muiderberg staat, afkomstig van S. Liudgerus-College Hilversum).

dorp, “ n a e r” - d a t is “in de ric h tin g v a n ” - de o ude en g eru ïn eerd e kerk aan de oever van de Z u id erz ee (etc.). O p het p re n tje zien we in d e r­ d a a d links a c h te ra a n een enigszins verw oest kerkgebouw m et toren; rechts v o o raan staat een fors rietg ed ek t bouw w erk m et enige fig u ­ ra tie erv ó ó r en een u ith a n g b o rd je d a t de c o n ­ clusie toelaat: d o rp sh erb erg . V reem d doet het a a n d at de tekst m et geen w oord van d it p ro m i­ n e n te r afgebeelde gebouw gew ag m a ak t ... O p m erk elijk er w ordt h et echter, als we de gegeven tekst bekijken: er sta at d u id elijk een w oordje “e n ” tu ssen o ude en g eru ïn eerd e, wat a an le id in g gaf to t n a d e r o n d erzo ek m et een v errassen d resu ltaat. E r zijn n am elijk o u d ere topo g rafisch afb eeld in g en van het d o rp b e ­ k end gew orden, w aarvan een aan ta l p re n te n 14 g em aakt d o o r de landschap sch ild er, etser en te k e n a a r R o elan t R o g h m a n (*ca 1620, ‘f‘1686). R o g h m a n - h et is genoeg b ek en d - w as n iet al te b e tro u w b a a r en vooral in de id en tific erin g van w at hij tek en d e ging e r nogal eens w at fout. M ogelijk ook wel d at zijn z u ster (o f d o ch ter?)

G e e rtru y d t fo u ten m a ak te w ant zij v errich tte h et etsw erk n a a r de b esch ik b are tek en in g en . In het p laatw erk van C laes Ja n s z . V issch er Plaisante Landschappen o f te vermakelycke gesichten na 't leven geteekend{\P>3^l3b A m ste rd a m ) staat (115 x 215 m m ) afgebeeld “D e N ieuw ekerck to t M u y d e rb e rg ” g e n u m m e rd 3. E n h et beeld to o n t ac h te ra a n in het m id d en de ru ïn ek erk met to re n , m a a r rechts v o o raan een b o u w ­ w erkje m et klokkenkoepel. H e t geheel is d u i­ delijk v erg elijk b aar m et de v o ren g en o em d e R ad em akers-ets! D a a rv a n id en tific ee rt m en d it “b ou w w erk je” zeker als h erb erg . E n d a n de oplossing: er is n ó g een iden tiek e R o g h m an ets, b eh o orlijk g ro ter van fo rm a a t (185 x 310 m m ), m et de tekst: “D e O u d e k e rc k en de ge­ ru ïn e e rd e N ieuw ekerck to t M u y d e rb e rg h ”. (D e ets is n iet g e n u m m e rd .)15 H et is nu wel d u id elijk d at zowel R o g h m a n als R a d e m a k e r de (voorm alige) L iu d g erk a p el a fb eeld d en m et a c h te ra f de R u ïn ek e rk -a an Zee. D ie kapel was d a n allicht de opvolger van de kerk, d o o r L iu d g e r gesticht op h et fam iliee rfb ij W e rin o n .16 G o ed e exacte lezing van een klein w oordje “e n ” b ra c h t de oplossing! E n nu tot slot: de k erk /k apel die to t h e rb e rg w erd heeft het n o g lan g u itg e h o u d e n alee r tot de g ro n d toe te v erd w ijn en om p laats te m ak en voor een b o sw achtersw oning, de latere B oska­ pel. E r staat een gew assen tek en in g van D an iël Jo h an n es T o rm an K erkhoff, m et a c h te ro p de sig n ering , lokaliserin g en d a te rin g : “Te M u y ­ d e rb e rg 1804 D an iël K erk h o ff”, w aaro p heel d u id elijk h etzelfde bouw w erkje te zien is tu s­ sen de, d an in m id d els a an zien lijk m eer b e ­ boste o m g ev in g van het noordw estelijk B rin k / M e e n tp la n tso e n .17 T o e n n a de d o o r C o m ité O u d M u id e rb e rg in 1982 succesvol g e o rg an iseerd e tw ee-d aag se co n feren tie o v er L iu d g e r een beeld v an P .J. J u n g b lu t, een m o n n ik v o o rstellen d e, b e ­ sch ik b aar kw am te r p laatsin g op M u id e rb e rg w as de lokatie als v an zelfsp rek en d histo risch m eteen b ep a ald , in de tu in a c h te r de B oska­ p e l.18 V an u it de tu in van H ilv ersu m s v o o rm alig S in t L iu d g eru s-C o lleg e, a an de O u d e A m ersfoortsew eg v e rb re id d e n de L iu d g e rh e rin n e rin g e n zich via de opgeleide lee rk ra c h te n roy­ aal over N e d erla n d s g ro n d g eb ied . H e t L iu d gerbeeld, o v erg eb rach t van d a a r n a a r de M u i-

T V E 14e jrg. 1996

65

der Berg, blikt aldus symbolisch terug n aa r het verblijf hier van de C hristus-prediken, ruim 12 eeuwen geleden.

N o te n 1. Aldus vertaald uit: Altfridi vita s. Liudgeri liber 1, 27 W. Diekamp (1881), Die Vitae sancti Liudgeri. (Münster) 2. De levensbeschrijving van Liudger is overgeleverd in een drietal uitvoerige versies, en ook op rijm (van enkele eeuwen later). De VITA II - volgens sommigen de oud­ ste - is met illustraties in de initialen verlucht. 3. Niet wegens geloofsverkondiging werden Bonifatius en zijn Gezellen met fataal resultaat overvallen; Koning Redbad was christus missionarissen heel welwillend ge­ zind! Maar het in de Friese noordelijke landen zo gewo­ ne dagelijkse bier wilden men wat graag afwisselen met de (buitenlandse) wijn, die missionarissen nodig had­ den bij de misbediening. Volgens S. Lebecq (1983), Marchands et navigateurs Frisons du haul moyen age. (Lille). 4. Zie hiervoor A. A. Manten (1992), “De kerstening van de Vechtstreek”. Dezelfde en KI. Sierksma, “Oor­ sprong van het geslacht van Ruele en de relatie met de geloofsprediker Liudger”, in Tijdschrift Hist, kring Breukelen VII. Toevoeging red.: C. Dekker, Het Kromme Rijn­ gebied in de middeleeuwen. Een institutioneel-geografische stu­ die, Utrecht 1983. Stichtse historische reeks 9, p. 296297, voert argumenten aan voor identificatie Breukelen = Attingahem. Zie echter ook de veronderstelling van RA. Henderikx in De beneden-delta van Rijn en Maas. Landschap en bewoning van de Romeinse tijd tot ca. 1000, Hilversum, 1987. Hollandse Studiën 19, p. 85, dat At­ tingahem = Zwesen. 5. Liudger zou ook met vreze gehoord kunnen hebben van een te wachten wraakoefening van zijn “volksgenoten-Friezen”, afkomstig uit het westen van Jutland, en - volgens de Deense professor Bent ©stergaard (Br^ndby-C^benhavn) in o.a. Historie Jyske Samlinger 1994 - ten tijde van koning Redbad verdreven cq uitge­ weken; ten onrechte dus Vikingen of Noormannen ge­ noemd! 6. “quern ille benigne suscipiens fecit honorefice habitare secum, et restituit ei heredita tem patris.” VITA I, 3 (volgens Diekamp). 7. “Suabsna in de buurt van Utrecht”. Vgl. diverse publikaties van D. P. Blok, waarbij: “Iets over de geschiedenis van Nifterlake.” Jaarboekje Nifterlake 1962 (Loenen), en “De historische en geografische situatie van Liudger’s geboortestreek Nifterlake”. K. Sierksma: Liudger. (742/809) De confrontatie van heidendom en christen­ dom in de lage landen. (1984 Muiderberg) 8. Een “weer” was (vooral in de Groninger Ommelanden) nog heel lang de aanduiding van een behoorlijk grote hoeve. Tot het bezit van de abdij Werden behoorde ook “an theru Fehtu en uuérr s.i Liudgeri”, wat echter wel “in de Vecht” een “visserijdam van st Liudger” zal ge­ weest zijn. Bijzonder over “weer” vgl.: P. Kramer (1984), “Weer, waaf, warfte, woarsene”. In: Miscellanea frisica. (Assen) 9. J.V. M. Out heeft in “Overpeinzingen in Elten” ( TVE II 9 (nov. 1992) p.125-127 aannemelijk verduidelijkt,

66

hoe het klooster Elten uit dit Werdener abdij bezit het Gooi verwierf. Ter verduidelijking volgt hier de totale opsomming van de Werdener (Liudger-)eigendommen: “An Naruthi thiu kirica endi kiric land. fan Almeri te Tafalbergon. An Vverinon thiu kirica endi al that gilendi.. Te Amunthon thi kirica endi kiricland. an the­ ru Fehtu en vvér s.i. Liudgeri alterum s.i Martini. ::Utmer s.i Liudgeri totum. Spilmeri s. Pulmeri half. Suecsnon ubi natus est s.s Liudgerus totum. AN.Upgoa sivvn hof stadi. sivvn vver stadi. te Aiturnon s.i. Liudgeri, te Kinleson en alt givvarki.” Meteen kan aldus de nogal eens gememoreerde mening worden ontzenuwd dat Liudger “te Muiderberg” zou zijn geboren. 10. Over de lokalisering van Werinon is erg veel gediscus­ sieerd. Blok (noot 12) noemt de diverse mogelijkheden, “maar Muiderberg blijft daarbuiten” Hij kondigde daarbij de mening van zijn “collega C. Dekker” aan “die binnen niet te lange tijd een publikatie het licht zal doen zien.” Red.: Dat werd: Het kromme Rijngebied in de middeleeuwen., zie hiervoor, noot 4. Dekker is overtuigd dat Werinon met Nederhorst den Berg geïdentificeerd moet worden - en niet met Muiderberg - {Kromme Rijn p. 295-296) en wordt hierin bijgevallen door P. A. Hen­ derikx, De benedendelta (hiervoor, noot 4), p. 89. Blok aarzelde aanvankelijk tussen Loenen of Nederhorst den Berg, maar sluit zich thans aan bij Dekker en Hende­ rikx. 11. In diverse opstellen in TVE heb ik hierover geschreven. Bijvoorbeeld TVE VIII (1978) - 11/23. 12. Volgens Lambert R. Lustigh (1718/20) vond de aanslag plaats “200 roeden ten suijtoosten” van het dorp. Vgl. mijn brochure “1296. Floris V door de edelen vermoord bij Muiderberg. (1981 Naarden). Wat de naam Velzenhaar betreft zie mijn opstel “Het Noormannen-visioen van Liudger en de moordaanslag op graf Floris V.” In K. Sierksma: Liudger.(742/809) De confrontatie van hei­ dendom en christendom in de lage landen. (1984 Mui­ derberg). Nadere detaillering in: De straat- en andere na­ men van het dorp Muiderberg verklaard. {1988; Uitg. Comité Muiderberg) 13. Het rapport van bedoeld onderzoek door P. de Raadt en K. Sierksma, is indertijd ter beschikking gesteld van het gemeentearchief Muiden. 14. Het betreft hier onder andere prenten uit de Prov. Atlas Rijksarchief Haarlem en een aantal prenten (CollectieSierksma) thans in privé-bezit te Muiderberg. 15. Deze ets is in Amsterdams privébezit, omstreeks 1960 gekocht uit de Verzameling A.A. Kok door “een Am­ sterdamse verzamelaar, die onbekend wenst te blijven” (Brief aan mij van de Archiefdienst Amsterdam 28-051984). Sedert 05-12-1985 ben ik door N.N. in bezit ge­ steld van een fotokopie. 16. Uitgebreide documentatie in mijn boek: Liudger Thiadgrimszoon. Leven en voortleven van een Christus-prediker (742809). (1995 Franeker) 17. Het betreft: “Gezicht te Muiderberg, enige woningen in het bos”, Inv.nr. A.W.2709 Kunsthist. Inst./Prenten­ kabinet RU Leiden. 18. Verslag van de plaatsing van het beeld in: Mededelingen (ISSN 0169) van Comité Oud Muiderberg, 1986 2de kwartaal.

TVE 14e jrg. 1996

D ijkplicht en overstrom ing rondom M u id en , 1400-1900 A. D e dijken tussen A m ste rd a m en N a a rd e n b e ­ sch erm d en eeuw enlang (tot het gereed k o m en van de A fsluitdijk in 1932) een gro o t deel van H o lla n d en U tre c h t tegen o v erstro m in g d o o r h et zoute Z uiderzeew ater. Toch w erd het ge­ bied h erh aald elijk getroffen d o o r gro te en m in d e r grote w ateroverlast, zowel v an u it de Z u id erzee als d o o r overvloedige regenval en h oge riv ierw aterstan d en . In dit artikel gaat het e ch te r alleen om d ijk d o o rb ra k e n en d a n vooral om het b elan g rijk ste p ro b leem bij het vo o rk o ­ m en d a arv an : wie b etaa lt de kosten van dijk o n d e rh o u d en dijkherstel? Z oals overal in de lage delen van N ed e rla n d w erden ook in de om geving van M u id e n in de v ijftiende eeuw steeds hogere eisen gesteld aan w aterstaatszo rg , vooral n a de St. E lizabethsvloed in 1421, w aarbij o n d e r an d ere de Biesbosch en het N ieuw e D iep (tu ssen D iem e n en M u id e n ) o n ts to n d e n .1 In 1437 w erd het b eh e er van de dijk tussen A m ste rd a m en M u id e n d o o r P hilips de G oede, g ra a f van H o llan d , in h a n d e n gesteld van een a p a rt o rg aan , het H o o g h e e m ra a d sc h a p Z ee b u rg en D iernerdijk. H ie rb ij w erd elk perceel la n d gelegen ruw w eg ten n o o rd e n van de latere W eespertre k v a a rt aan h et gew one o n d e rh o u d van een b ep aald stuk dijk (‘d ijk v ak ’) v erb o n d e n , de zo­ g en aam d e dijkplich t. In een ru im e r gebied w erden de lan d e ig e n a re n v eran tw o o rd elijk ge­ steld voor herstel en v erb e terin g van de dijk. D eze laatsten w erden w aalplichtigen ge­ n o em d , o m d a t h u n gebied b ed reig d w erd d o o r w alen. (W alen o f w ielen zijn diepe gaten die o n tsta a n d o o r een d ijk d o o rb raa k .) O f deze reg elin g van h o g e rh a n d o f van o n ­ d e r op w erd gew ild is een v raag . Ied e ree n had b elan g bij goede besch erm in g , toch w ilden la n d e ig e n a re n liever n iet zelf arb e id , m a te ria ­ len en geld leveren. Bij het achterw ege blijven van het gew one o n d e rh o u d zou herstel nodig zijn en dat kw am d an niet op de schouders van de in d iv id u ele dijkplichtige. E r w erd d irect in ­

Fransen

gezien d at dit p ro b le m e n op kon leveren. D e dijk w erd d a a ro m d rie keer p e r ja a r ge­ schouw d, d at wil zeggen: e r w erd bezien o f een ieders dijkvak a a n de gestelde eisen voldeed. D e eerste twee schouw en (ro n d 12 m ei en 24 j u ­ li) bleven in h a n d e n van lokale b estu u r, dus D iem en en M u id en ; de n asch o u w (ro n d 17 au g u stu s) w erd v errich t d o o r de d ijk g ra a f en h o o g h e em ra d e n . In de ja r e n 1600-1620 p ro ­ b e erd e het h o o g h ee m raa d sc h a p h et rec h t van schouw geheel voor zichzelf te k rijgen, m a a r de b e stu u rd ers van M u id e n en D iem en v e rz e t­ ten zich fel. O p verzoek van de ru ziem ak ers besloten de S tate n van H o lla n d , vóór 1795 in H o lla n d het hoogste o v erh eid so rg aan vo o r w a­ te rstaa tszak en , d at alles zou blijven zoals het was. M u id e n se reg eerd ers bleven d u s g erech ­ tigd de eerste schouw en te doen. O n d u id e lijk is hoeveel tijd en m a te ria a l het d ijk o n d e rh o u d vergde; wel is d u id elijk d a t vele stu kk en dijk niet aan de gestelde eisen volde­ den. D e n o tu len en resoluties van het H o o g ­ h e e m ra ad sc h a p Z e e b u rg en D ie m e rd ijk geven u itg e b reid e o p so m m in g en van g eco n stateerd e te k o rtk o m in g en , m a a r helaas n iet van de u it­ gevoerde w erk zaam h ed en . D ijk p lich tig en k re ­ gen eerst de kans zelf a a n de eisen te voldoen. In som m ige gevallen gingen d ijk g ra a f en h o o g h e em ra d e n n a a r de d ich tstb ijz ijn d e h e r­ b e rg en bleven d a a r to t het w erk k la ar was; de v e rterin g en kw am en d a n op re k en in g van de d ijk plich tig e.2 Bleef v o ldoende d a a d k ra c h t achterw ege, d a n n a m h et h o o g h e em ra ad sc h a p een a a n n e m e r in de arm om het b etro k k en dijkvak op kosten van de dijk p lich tig e alsnog te re p a rere n . De kosten w erden d a n b elan g rijk hoger, b o v en d ien w erd een boete opgelegd van 100%, h et zogeheten re p a re re n op dubbel gewin. W as de d ijkplichtige n iet in staat a a n h e t d ijk ­ o n d e rh o u d te voldoen, d a n h ad hij het recht van spadesteken. M e t een sym bolisch g e b a a r deed de la n d e ig e n a a r afstan d van zijn d ijk ­ p licht, m a a r d a a rm e e ook van het d a a ra a n v er­ b o n d e n land. H e t land kw am d a n aan het hoog-

T V E 14e jrg. 1996

67

h eem raad sch ap . D eze v erkocht o f v e rh u u rd e h et lan d , in d ie n m ogelijk. E ven tu ele o n d e r­ houdsk o sten aa n h et ‘v erlaten d ijk v ak ’ h o g er d a n de h u u ro p b re n g st w erd en om geslagen over alle dijk- en w aalplichtigen (de ‘o m sla g ’). D e h o o g te van de om slag van alg em en e kos­ ten is n a u w k e u rig b eken d over een lange p e rio ­ de (ca. 1600-1970). D e o m slag m oest in rek e­ n in g g e b rach t w orden a a n de la n d e ig e n a re n . D e arch iefstu k k en zijn d a a ro m ook goed b e ­ w aard. In ‘n o rm a le ja re n ’ b e d ro e g en de kosten ongeveer 5 g u ld en p e r m o rg e n (bij een ge­ schatte h u u ro p b re n g st van 15 g u ld en p e r m o r­ gen). In n o rm a le ja r e n was e r w einig d ijk ­ herstel o f d ijk v ern ieu w in g voor alg em en e re ­ kening. Wel d ie n d e n alle ja r e n d e d ijk g raaf, de h e e m ra d e n , een b ode en een secretaris b e ­ scheiden b etaa ld te w orden. D e rek en in g en van de h e rb e rg ie rs te r v o rm d en een b e la n g rij­ ke post op de ja a rlijk se staat van uitgaven. H a a r h e rb e rg d ien d e vóór de b o u w van het G e m e e n la n d sh u is aan de D ie m e rd ijk als v er­ g ad erp laats. O v erig en s was v erg o ed in g van v erterin g en tijdens het w erk heel n o rm aal. O o k in g e h u u rd e w erklieden k regen behalve een loon (ca. 1 gulden p e r d ag ) een b ep aald ra n tso e n van d u n b ie r en b ro o d . W at h et r a n t­ soen was van de ‘hogere h e re n ’ is n iet bekend. D e rek en in g en geven h iero v er geen uitsluitsel. D at alles geb eu rd e in n o rm a le ja re n . M a a r vele ja r e n w aren geen n o rm a le ja re n . V ooral n o o rd w esterstorm en v ero o rz a ak te n h erh aald elijk zo d an ig grote schade d a t n o g vele ja r e n d a a rn a de om slag b ehoorlijk opliep, som s to t 40 gulden p e r m orgen. We zien in deze p e rio d e n d a n ook vele lan d e ig e n a re n h u n lan d v erlaten . H e t ge­ bied ten n o o rd en van de M u id e rtre k v a a rt w erd geheel v erlaten en v e ra n d e rd e in rietlan d . D a a rv a n zijn de gevolgen to t op de d a g van v a n ­ d a a g te zien. J u is t deze v erlaten plek leek in 1702 een ideale vestigin g sp laats voor een k ru itm olen. D eze w erden to en zoveel m ogelijk u it de stad gew eerd vanw ege h e t ontploffingsgevaar. In 1675 v ero o rzaak te een hevige sto rm g ro te schade aa n d e dijken, zowel tussen A m ste rd a m en M u id e n (v ier w alen) als tu ssen M u id e n en N a a rd e n (elf w alen). D e S ta te n van H o lla n d stelden op 10 n o v em b er van d a t ja a r een aan ta l g e c o m m itteerd en u it h u n m id d e n a a n die b e ­ last w erd en m e t de taak de d ijk en provisorisch te d ich ten . Zij k regen de o p d ra c h t h ierv o o r de 68

H o llan d se en U tre c h tse d ijk p lich tig en te ge­ b ru ik en , die m et eigen g ereed sch ap m o esten o p d rav en . D e kosten zo u d en b eta a ld m o eten w o rd en d o o r de dijk- en w aalp lich tig en , m a a r d a a r kon n iet op gew acht w orden. D e gaten d ie n d e n n a tu u rlijk zo snel m ogelijk gedicht te w orden. D e d ijk g ra a f m oest zelf fin an ciers zien te v in d en , w aarb ij de S ta te n zich g a ra n t z o u d en stellen. D a t lu k te n iet best en dus v ro e ­ gen de S taten de stad A m ste rd a m h et w erk te fin an cieren , zoals d a t ook la te r zou g eb eu ren . H et herstel v lotte w aarschijnlijk n iet zo erg. In 1677 was e r n o g m aals een o v erstro m in g en w eer gro te schade. D e S tate n van H o lla n d b e ­ sloten to t v erh o g in g en versterk in g . D e stad M u id e n w erd g eso m m eerd d e h u id ig e A m ste rd a m sc straa t en S lu isstraat to t dijk h o o g te en -b reed te te v e rzw aren .3 D e to tale kosten b e ­ liepen 419.539 g u ld en en zes p e n n in g e n en w erden in vele ja a rte rm ijn e n d o o r dijk- en w aalplichtigen o p g eb rach t. T egelijkertijd w erd besloten de d ijk en tu ssen M u id e n en N a a rd e n o n d e r te b re n g e n in h et n ieuw op te ric h te n H o o g h e e m ra a d sc h a p Z eedijk b e ­ oosten M u id e n . H etzelfd e h o o g h e e m ra a d ­ schap w erd ook v eran tw o o rd elijk v o o r het o n ­ d e rh o u d van de G ro te Z eesluis te M u id e n . U ite ra a rd w aren de la n d e ig e n a re n n iet ge­ c h a rm e e rd van de d ijk p lich t en de d a a rm e e ge­ p a a rd g a a n d e hoge kosten. In een schrijven aan de S tate n van H o lla n d b ra c h te n deze zo­ g en o em d e in g elan d en een a an ta l a rg u m e n te n n a a r voren w aaro m h et o n red elijk was vooral hen te laten b etalen . V roeger, zo stelden zij, was er ook sprake van ov erstro m in g en . D ie w a­ ren wel een tijdelijk ongerief, m a a r ze b ra c h te n ook v ru c h tb a a r slib op het lan d . Z o n d e r de b e ­ tro k k en en d a a rin te k en n en w erden de kaden telkens verhoogd en v erzw aard om de bew o­ ners te b esch erm en tegen w ateroverlast. De b o e re n kregen n u te m ak en m et h ogere kosten w aar zij niet om gev raag d h a d d e n en v erloren h et b elan g rijk e slib. In de loop d e r tijd, zo w erd gesteld, w erd de golfslag steeds sterk er d o o r v e rb re d in g van d e Zeegaten, d e e n g ten tussen de W a d d en eilan d en . B ovendien w as de d ijk d o o r­ b ra a k van 1675 vooral h et gevolg van de fo rtifi­ caties en lo o pgraven van 1672-1673 en n iet van g ebrekkig o n d e rh o u d d o o r dijkplich tig en . S te rk er nog, zij m o ch ten h et gew one o n d e r­ h o u d niet uitv o eren . T enslotte w aren de b o e ­ ren al zeer geteisterd d o o r h et oorlogsgw eld: het

T V E 14e jrg. 1996

•ei D er fetD J

'amen

mm

jp i & ►

B Ü J

- - # r S

■x i %

,

'

i-v É ll

'Mune jm + s-

Dijkdoorbraak darn bij Muiderberg, 4/5 november 1675, anonieme de.

lan d h ad tw e e ja a r o n d e rw a te r gestaan, het hooi was o p g ev reten d o o r le g e rp a ard e n , h et vee was v erjaagd en d a t alles zo n d e r v ergoeding. M o es­ ten zij die zo geleden h a d d e n ten dien ste van het lan d nu de d o o r de S taten van H o lla n d g em aak ­ te kosten betalen ? J a , d at m o esten ze inderd aad . M isschien kon e r wel een b e d an k je van af; de b ro n n e n vertellen het ons niet. Tot de p a a lw o rm ra m p van de ja r e n 1730 w aren d e S taten van H o llan d niet b ereid de helpende, su b sid iëren d e h a n d te bied en . D e a a n ta stin g van de p alen d o o r de p aalw o rm m aak te een ach ttien d e-eeu w s D eltap la n noodzakelijk. W aarschijnlijk w erd de w o rm p laag v e ro o r­ zaak t d o o r stijging van te m p e ra tu u r en z o u t­ gehalte van het Z uiderzeew ater. N iet lan g er kon m en vertro u w en op p aal- en a a rd e n d ij­ ken. D e palen w erden verv an g en d o o r stenen glooiingen. U ite ra a rd stegen de kosten d o o r deze beslissing aan zienlijk , w ant sten en w aren in H o lla n d schaars. D e u itein d elijk e kosten bleken zo hoog d a t de schu ld p lich tig en ze m et geen m ogelijkheid k onden te ru g b e ta le n . H oe d ra m a tisc h de gevolgen w aren, blijkt u it de w aarde van lan d in de polders ten oosten van M u id e n .4 In 1700 w erd n o g b ijn a 200 g u lden voor een m o rg en lan d b etaa ld , in 1734 was de prijs gehalveerd. T w e e ja a r later, d u s n et n a de p la n n e n , was de w aard e van een m o rg en land gedaald tot o n d e r de 20 g u ld en en d r ie ja a r la ­ te r w erd in h et geheel niet geb o d en op een a a n ­ b ied in g van zeven m orgen.

D e S taten van H o lla n d besloten to t su b si­ die, m a a r pas n a la n g d u rig overleg m et h et ge­ west U tre c h t. D e H o llan d ers w aren van m e ­ n in g d at de U tre c h te rs m ee m o esten b etalen . D e laatsten h ield en de boot af, m a a r m oesten ten slo tte in b in d e n . D e nieuw e dijk was a a n ­ zienlijk steviger. We zien d a n ook het aan tal o v erstro m in g en teru g lo p en . Wel m oesten n a een forse sto rm de sten en goed op h u n plaats teru g g eleg d w orden. D it w erk b leef een taak van de dijkplich tig en . We zagen al e e rd e r d a t e r vaak geschillen w aren tussen h o o g h e e m ra a d sc h a p en dijkplichtige over h et d ijk o n d erh o u d en tu ssen het lokaal b e stu u r en h o o g h e e m ra a d sc h a p over rechtsb ev o eg d h ed en . O o k was e r vrijw el v o o rt­ d u re n d o n en ig h eid tussen de gew esten H o l­ lan d en U tre ch t. H e t te b esc h e rm en gebied was zowel in H o lla n d als in U tre c h t gelegen. D e d ij­ ken aan de Z u id e rz e e k u st en lan g s de V echt b e ­ sch erm d en het lan d to t P o rten g en en B reukelen toe, m a a r ook M aarssev een en K o rte n h o e f liepen gevaar bij een d ijk d o o rb ra a k a an de Z u id erz eek u st. Zowel h et gewest U tre c h t als h et gewest H o lla n d h a d d e n d a a ro m invloed op h et te v oeren beleid. D it was een basis vo o r o n ­ en ig h eid als e r gu ld en s o p tafel m o esten k o ­ m en , zo to n en de resoluties van de H o llan d se en U tre c h tse S taten in ru im e m ate aan. U tre c h t stelde d a t de d ijk en een H o llan d se a a n ­ gelegenheid w aren, w ant ze lagen in d a t gewest. H o lla n d was du id elijk een a n d e re m e n in g to e ­ g edaan. A ang ezien de gew esten soeverein wa-

TVEUejrg. 1996

69

ren , kon geen an d e re in sta n tie de S ta te n een re ­ geling opleggen; ze m o esten e r in o n d e rlin g overleg u it zien te kom en. S teeds w eer w erd een volgende o f v erg ad erin g belegd. L a n g d u rig uitstel was h et gevolg to td a t zich een nieuw e (b ijn a -)ra m p voltrok en er wel actie m oest w or­ d en o n d e rn o m e n , m eestal d o o r h et veel rijk ere en m a c h tig e r H o llan d . W aarschijnlijk w aren de S taten van H o lla n d n iet zo zeer bezo rg d om h et nietige M u id e n als wel om het m ach tig e A m ste rd a m . We zullen d a n ook zien d a t A m ­ ste rd a m in de S tate n v e rg a d e rin g h et voortouw n eem t en o p tre e d t als “b esch erm v ro u w e”. In de resoluties van de S ta te n van H o lla n d en W estfriesland w erd al in 1579 de m o g elijkheid b esp ro k en de H in d e rd a m in d e V echt te v e r­ leggen van h et U tre c h tse N e d erh o rst ten B erg n a a r h et H o llan d se M u id e n . D e v erw ach tin g ‘b in n e n desen saisoenen te m o g en a e n n em en en d e v o lb ren g en ’5 w erd pas 94 ja a r la te r b e ­ w aarheid! V erlegging van de d a m (m et sluis) zou de pro v in cie H o lla n d h et voordeel opleve­ ren d at de nieuw e sluis de V echtdijken zou v e r­ v angen en d a a rm e e het o v erstro m in g sg ev aar in het gebied tussen M u id e n en het snel g ro e i­ en d e en econom isch b ela n g rijk w o rd en d e A m ­ ste rd a m aan zien lijk v erm in d e ren . H e t b e la n g ­ rijkste obstakel in het verw ezenlijking van deze H o llan d se (vooral A m ste rd a m se ) d ro o m w a­ re n de S ta te n van U tre c h t. D ec e n n ia la n g ge­ b ru ik te n zij alle m ogelijke a rg u m e n te n om de verlegging van de sluis te v oorkom en. Pas in h et ra m p ja a r 1672 kw am h et zo ver. H e t gewest U tre c h t was veroverd d o o r de legers van de Z o n n ek o n in g . H o lla n d ach tte U tre c h t nu b u i­ ten lan d s gebied en d u s kon H o lla n d h a a r wens u itv o eren z o n d e r co n sen t van U trec h t. D e kos­ ten kw am en ten laste van d e dijk p lich tig en aan beid e zijden v an de V echt, w ant, zo stelden de S taten van H o lla n d , zij p ro fite e rd e n van de sluis o m d a t de V echtdijken geen o n d e rh o u d s­ kosten m e e r vergden. N a 1795 tro k het nieuw e B ataafse regim e b evoegdheden n a a r zich toe. D e gew ijzigde politieke situ atie w erd vastgelegd in de D ijkw et v an 1810. D e provinciale overheid k reeg n u het o p p e rto ezich t op de zeew eringen en riv ie rd ij­ ken. D e w atersch ap p e n bleven wel b estaan , m a a r m o esten n u h u n b e g ro tin g en b e la n g rij­ ke beslissingen te r g o ed k e u rin g voorleggen a a n de provincie. O o k b ep aa ld e de D ijkw et d at 70

de w atersch ap p en h e rste lw e rk z a a m h e d en a a n de dijk zou u itv o eren op rek e n in g v an de d ijk ­ p lichtigen. N u was er d u s geen eigen w erk d o o r dijk p lich tig en m e er aa n de dijk. Wel k o n d en ze w o rd en o p g ero ep en om arb e id te v e rric h te n in tijd en van gevaar. W e h e b b en gezien d a t in de loop van de geschie­ d en is absolute veiligheid een steeds b elan g rijk er doel w erd van de overheid. Ik v erm o ed d at a a n d it streven te n m in ste d rie re d e n e n ten g ro n d slag liggen, hoewel o v ertu ig en d e o n d e r­ zoeksgegevens voo ralsn o g o n tb re k e n . D e la n d ­ bouw w erd steeds intensiever, m et n a m e in de w inter. H ie rd o o r w erd in ab so lu te te rm e n beh e e rsin g b e la n g rijk e r d a n lage kosten. D e tw ee­ de red en is de steeds hogere bevo lk in g sd ru k . M et n a m e de stedelijke bevolking g ro eid e a a n ­ zienlijk. D eze was n iet g eb aat bij h o o g w ater o f b ep erk te overstro m in g . V oor de b o e re n lag dit an d ers, zoals we h ierb o v en h e b b e n gezien, al zal k o sten afsch u iv in g d a arb ij een rol h e b b en gespeeld. D e d e rd e en laatste re d e n was de stij­ gende w aterspiegel en v e ra n d e re n d e positie van de W ad d en eilan d en . In d it licht lag het voor de h a n d d a t to e n e m en d e m aterië le w el­ v aart en de w ens to t b etere b e h e e rsin g van het w aterpeil zou u itm o n d e n in een afslu itin g van de Z uid erzee. D a a rm e e is n a tu u rlijk n iet ge­ zegd d a t het ook zo zou m o eten lopen, wel d at h et besluit tot a an le g van de A fslu itd ijk geen tij­ delijke v erstan d sv erb ijste rin g was. P arad o x aal genoeg b e tek e n d en de steeds d u u rd e re en c o m ­ plexere m e th o d e n van w a terb eh eersin g d a le n ­ de uitgaven voor de la n d e ig e n a re n op het o ude lan d ten koste van alle b elastin g b etalers. E n voor allen vaker d ro g e voeten.

N o ten 1. M .K .E. Gottschalk, Overstromingen {Assen 1961, 1975) vermeldt tit 1700 de volgende “overstromigsjaren”: 1421, 1487, 1502, 1507, 1509 (2x), 1514 (7 walen), 1532, 1571 (40 walen), 1601, 1602, 1609, 1616, 1621, 1625, 1650?, 1675, 1677, winter 1681/2. D aarna waren er be­ langrijke overstromingen in 1702, 1714, 1825 en 1916, m aar waarschijnlijk meer. In 1629 en 1672 werden de dijken doorgestoken ter verdediging van Amsterdam tegen sespectievelijk de Spaanse en de Franse legers. 2. A.A. Beekman, De strijd om het bestaan, Zutphen 1987, p. 205. 3. Amstel en Vecht, inv.nr. 1003. 4. Archief Zeedijk beoosten Muiden, inv.nr. 143. 5. Resoluties Staten van Holland, d.d. 28 april 1579.

T V E 14e jrg. 1996

De verdedigingsw erken van M u id e n P. P. H. van Leeuwen

K erk en slot D e riv ie r de V echt m oet reed s in de R o m ein se tijd enige betek en is h eb b e n gehad als v a a rro u ­ te tussen de R ijn en h et Flevom eer. H iero p w ijzen p ro to h isto risch e v o n d sten van h o u te n b o ten en k an aliserin g sm a atre g e le n o n d e r kei­ zer D ru su s (12 v.C.), w aard o o r de w aterstro o m als Fossa D ru sa (n a ) w erd aan g em erk t. In de vroege m iddeleeuw en zal de v a arro u te regel­ m atig gekozen zijn d o o r de F riezen die op D orestad voeren. D e vroegste strateg isch e b e ­ sch erm in g van h et vroeg m id d eleeu w se M u i­ d en (of V illa A m u d a) m oet zijn gevorm d d o o r de n atu u rlijk e oevcrw allen, w a a rb in n e n de riv ie rn e d e rz e ttin g was opgetro k k en . D e tufste-

n e n to re n van de tw aalfde-eeuw se G ro te o f St. N icolaaskerk k en t m en g ra ag een o o rsp ro n k e ­ lijke v e rd edig in g sfu n ctie toe. H ie ro p w ijzen n iet alleen de k an telen m a a r ook de schans- o f m u u rb a sse n die in de c o n stru ctie zijn verw erkt als m u u ran k e rs. H et strateg isch e b elan g van M u id e n als to e ­ g ang tot de v a a rro u te w ordt o n d e rstre e p t d o o r de bouw van het M u id e rslo t ro n d 1280 d o o r Floris V, v erg elijkb aar m et kasteel R a d b o u d te M ed em b lik . R eeds b in n e n een eeuw w erd dit stoere kasteel verw oest en o n d e r A lb rech t van B eieren h erb o u w d . Als b o u w m eester w ordt M e este r H ey n ric van N ijm egen genoem d. H et geldt n o g altijd als één van de beste v o o r­ b eelden van m iddeleeuw se kastelen in ons land. D an k zij de resta u ra tie ro n d 1900 b ied t het m et zijn v ier ho ek to ren s m et kantelen , zijn stevige m u re n m et w eergangen, zijn p o o rtg e ­ bouw m et o p h a a lb ru g en slo tg rach t een w a a r­ lijk o v ertu ig en d e aan b lik van een m id d eleeu w ­ se sterkte.

S tadsm uur en vestin g

/ mM

Afb. 1. D etail netkaartMuiden. Jacob van Deventer, ca 1560.

A an het eind van de m iddeleeuw en was de stad d an k zij tolheffingen en h an d el d u sd a n ig ge­ groeid en v errijk t d a t ook zij kon w o rd en v er­ stevigd d o o r sta d sm u re n en een g rach t. T ij­ den s de G elderse aanval in 1508 m erk t W ilh el­ m us H e rm a n u s G o u d a n u s op d at de stad nog geen m u re n o f p o o rte n bezit, hoewel e r reeds in 1427 sprake is van h et aanleggen van v er­ sterk in g en ter afslu itin g van de V echtm ond. D e m iddeleeuw se v ersterk in g k en n en we van de zestiendc-eeuw se o p m etin g stek en in g en van J a c o b van D eventer, de b e ro e m d e la n d m e ­ te r in d ien st van Filips II. Tot de zes sta d sp o o r­ ten b eh o ren de V issch ersp o o rt en de M o le n ­ p oort. N a de verw oesting van N a a rd e n in 1572 d o o r de S p aan se tro e p en n am P rin s M a u rits h et in itia tie f om beide steden te voorzien van

T V E 14ejrg. 1996

71

mM

S 1 B

Mppi

Z v v d er

rt A

T it^ r

MUV!) K N i P t K erck

£

T t J t s ( r ttm e tr ic i

AJb. 2. De oude vesting M uiden in 1632, gravure van Marcus Roxhorn.

zw are vestingw erken. H ie rv o o r w erd een b e ­ roep g ed aan op A d riae n A n th o n isz. van A lk­ m a a r die ook de vestingw erken van N aa rd en voor zijn rek en in g n am en in 1579 ro n d M u i­ d en a a rd e n w allen en bolw erken o n tw ierp vol­ gens het O u d -N e d e rla n d s V estingstelsel. H et is deze o ude vesting die gereedkw am in 1591 die staat afgebeeld op h et sta d sp la n van M a r ­ cus B oxhorn u it 1632. H ie ro p valt een om w al­ lin g m et een n o ordelijk en een zuidelijk b o l­ w erk te o n d ersch eid en n a a st d rie halfbolw erken. D e stad is b e re ik b a a r v ia de V echt en zes sten en stad sp o o rten , w a a ro n d e r d e Elsgensp o o rt, de R ijckespoo rt, de G e u z e n p o o rt ( = K eetp o o rt) en de S p a e c k e n b u rg e rp o o rt. De W eesperpoort en de N ieuw e P oort (N a a rd e rp o o rt) w aren beide voorzien van een eikehouten valbrug. R o n d o m h et M u id e rslo t is een v ierk an te schans aangelegd, voorzien van v ier d o o r k a n o n n e n bew aakte bolw erken en halfbolw erken. H e t m eest zuidoostelijke bolw erk is van een re c e n te r type. D e om w alling van stad en slot sluiten aa n op d e zeedijken b e ­ oosten en bew esten de stad.

72

O u d e H o lla n d se W aterlin ie T ijd e n s de oo rlo g m et L odew ijk X IV van F ra n k rijk w erd ro n d o m de stad een in u n d a tie ingesteld. D eze m aa k te deel u it van de O u d e H o llan d se W aterlin ie die liep to t aan de Bies­ bos. D e eerste kom besloeg h et traject tussen M u id e n en N ieuw ersluis en w erd bew aakt d o o r J o h a n M a u rits van N assau v a n u it het M u id erslo t. B ijzo n d er sp ectacu lair is de g ra ­ v u re u it 1673 die een a an zich t geeft v a n a f de Z u id erzee. H ie ro p d o em en de vestingw erken op te m id d e n van de o n d e rw ate rz ittin g e n . Ten n o o rd e n van het M u id erslo t is het Tweede Fort afgebeeld, d a t reed s op een v e rb eterin g so n tw erp u it 1629 voorkom t. M ogelijk is d it fort aangelegd om de S p aan se d re ig in g te keren, w aarto e m en in d a t ja a r tevens provisorisch een eerste w aterlin ie instelde, w aarb ij ook de d ro o g g em alen N a a rd e rm e e r w eer o n d e r w ater kw am te staan . (E en eeuw la te r blijkt h et Twee­ de Fort al w eer v erd w en en .) Als an tw o o rd leg­ d e n de F ra n se n een b a tte rij a a n bij M u id e rberg. O p de g rav u re is ook de im p o san te g re ­ n en p alissade te zien, w aarv an u it 1642 een b e ­ stek voor o n d e rh o u d b ew aard is gebleven. O p

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

y-j

-

■ ■

;'^ S S 7

Z,h

— --- - v

~

%

■ i4

,m. a

~ *t

>

/" < ■M u m m h IS *-,

&VS*

*m m ***~

wmmM

m**rn& i

iiiiiiim i a L " " l,!J!!:l!llg

*•<, ” 7“ '

’

Ajb. 3. De vesting M uiden tijdens de inundatie van 1673 (Gezicht vanaf de Zuiderzee; gravure).

de bolw erken van het K asteelfo rt en h et Twee­ de Fort staan tussen schanskorven m eerd ere k an o n n e n opgesteld. H e t K asteelfo rt is aan de n o o rd zijd e bovendien u itg e b re id m et een vijf­ de bolw erk (II) vanw aar m et scherp w ordt ge­ schoten. In tegenstelling tot de vesting N a a rd e n en de V echt-forten U iterm ee r, H in d e rd a m en N ieuw ersluis w erd de vesting M u id e n na de F ranse aftocht niet n o em en sw aard v eran d erd . Wel w erden de w allen verhoogd en aangepast. D e b elan g rijk ste w ijziging w erd gevorm d d o o r de verplant sting van de zeesluizen van H in d e r­ d am n a a r M u id e n (1674).

P ru isen en Fransen In de ach ttie n d e eeuw w erd de om w alling ro n d h et M u id erslo t aan g ep ast. In 1718 w erd de B eer aan de H e re n g ra c h t h ersteld en verhoogd tot zeedijkhoogte. O ok w erd ten behoeve van in u n d a tie in 1739 de schutsluis voor de W eesperp oort en in 1772 de O ostslu is nabij het kasteel aangelegd. N a sto rm sch ad e in 1775 m oest de b eer o p n ieu w w o rd en g erep areerd . N og tw ee m aal w erd de H o llan d se W aterlinie in w erking gesteld te r v erd e d ig in g van A m ­ sterd am . D it was tijd en s de b e d re ig in g d o o r

P ru isisch e tro e p en in 1787 en tijd en s de F ranse T ijd (1795-1814). Zo schrijft k ru itb a a s A drianus van d e n T oorn in se p te m b e r/o k to b e r 1787: ‘In tu s s e n w ie rd e n alle de la n d e rije n in d e ze q u a rtie re m et w a ter overdekt.'

M u id e n v orm t een bolw erk van de te ru g tre k ­ kende P a trio tte n . D e stad w o rd t bezet d o o r een ru im 2000 m a n g arn izo en o n d e r bevel van K o ­ lonel B aro n M a tth a . M a tth a w eigert overgave, w aarop de stad w ordt beschoten. 1‘t S c h ie te n m et c a n o n n e n u y t M u y d e n op een b a tte ­ rij d ie de p ru y s e n o p d e b u y te n p la a ts L euw envelt h a d d e n a an g eleg t wets heftig. D e h o u w itse rs d e r p ru y s e n w iert d a a r d o o r stu k k e n t g e schooten en d o o r d e w a te ra g tig h e y t van d e g ro n t w eg sak ten . E e n a n ­ d e r was o o rsa ak d a t ’t sch ie te n d e r p ru y s e n a ld a a r o p h ielt. E venw el b le e f ’t c a n o n n e e re n u y t M u y d e n b ijn a d e n ge h ee le n d a g a a n h o u d e n o m ’t v e rb e e te re n d e r b a ta rij te v e rh in d e re n .’

Ten aa n zien van de in u n d a tie m erk t V an den T oorn n o g op: ‘Bij d eese g e le g en th e y t h e b o p g e m e rk t, d a t ’t o n d e rw 'aater s etten d e r p o ld ers n ie t so schielijk to e g a a t als m e n wel g e d ag t h a d . D e v la k te n d e r p o ld e rs k u n n e n se e r veel w a ter b e rg e n e e r alles o n d e r is. E r w ie rd e n g aten te r w eyten v a n 20 voet overal d o o r de w eegen g estooken. E venw el als d e see n ie t e x tra h o o g is g a at 't n iet see r schielijk.'

I V I s 14e jrg. 1 9 9 6

Ti

— -■

•:..d : ; ■ "•fra' ..

■

S f :*£-■ .'

■

' -

- m> ■

IwSPIj

H

i » S v < /,;;

.. .

gsp

.

.: '-,— ":. j . ~ .

■

l 'Ü Kifeffl»*.6' •' *■& .

"L i

“*

- " I *

‘

Ajb. 4. De Westbatterij met torenfort.

In 1799 w erd ten no o rd w esten van de vesting de W estbatterij aangelegd. G e n e ra a l K raay en h o ff begeleidde toen N ap o leo n bij zijn in sp e c ­ tie van de vestingen M u id e n en N a a rd e n . O o k ontw ikkelde hij ideeën ten a a n zie n van v e rb e­ te rin g en u itb re id in g van de H o lla n d se W a te r­ linie. O p 1 d e c e m b e r 1813 h ero v erd e een re g i­ m en t K ozakken de vesting M u id e n op het 373 m a n tellende F ran se g arn izo en . E r w erd een enkel stuk geschut b u itg e m a a k t d at voor de A m sterd am se P oort sto n d opgesteld. D e v o o r­ stellen van K ra a y e n h o ff w erden pas o n d e r kon in g W illem I te r h a n d g en o m en en in 1854 vastgesteld. Tot de in u n d a tie w e rk e n w erden gerekend: de G ro te Z eesluis, de O o stsluis, de in la a td u ik e r van de N o o rd p o ld er, de sch u tslu i­ zen voor de K e etp o o rt, de W eesp erp o o rt en in de N a a rd e rm e e rv a a rt en de sten en b e e r voor B astion I.

B om vrije geb ou w en D e m eest in g rijp e n d e toevoegingen aa n de ves­ tin g M u id e n w erden g evorm d d o o r de bouw van de holle sten en b e e r m et d rie d u ik ers (1851) 74

tils w ate rk e rin g in de v estinggracht; een b o m ­ vrij to ren fo rt van 19 x 22 m . op de W estb atterij (1852); een ravelijn (v erd ed ig in g seilan d ) m et logies en k an o n k az e m a tte n (h et zgn. ‘M u iz e n fo rt’, 1874) aan de oostzijde van de vesting, te r b e strijk in g van de N a a rd e rtre k v a a rt en twee ravelijnen m et w achtlokaal aa n de zuid zijd e te r b estrijk in g van de Vecht. D a a rn a a st w er­ d e n e r diverse b o m v rije o n d e rk o m e n s b in n e n h et K asteelfo rt en de vesting gebouw d, w a a r­ o n d e r twee w achtlokalen, v ier rem ises, twee k a n o n k a z e m a tte n en een k azern e. D e m eeste h ierv a n zijn gesloopt in 1955 n a de o p h effin g van de Vesting. In de ‘K rin g e n w e t’ van 1853 w erd b ep aald d a t ro n d de vesting slechts o n d e r b ep e rk te v o o rw aard en m o ch t w o rden ge­ bouw d. Zo o n tsto n d e n v erschillende h o u te n h u iz en op 300 to t 600 m . ten oosten en ten z u i­ d en van de stad. O o k w erd de vestin g g rach to ever na de m obilisatie van 1870 b ep la n t m et d ich te m e id o o rn h a g e n en iep en . D it laatste om b risa n tg ra n a te n v o o rtijd ig tot o n tp lo ffin g te b ren g en . N a d a t de vestingen M u id e n en W eesp in 1892 to t de S telling van A m ste rd a m w erd en gere-

T V E 14e jrg. 1996

Afb. 5. Luchtfoto van de vesting M u iden (1930).

\V

A- ^ Ir-

t s 'M

U t UI j

w Cu.

'm kend, w erd de aanleg ter h a n d g en o m en van Fort C o eh o o rn bij M u id e rb e rg en Fort P a m ­ p u s voor de Z u id erzeek u st. Slechts Fort P a m ­ p u s is gerealiseerd. In 1926 w erd het s tra te ­ gisch b elan g van de vesting M u id e n b ep erk t to t de O ostw al, o m d a t bij in u n d a tie de Vecht als grens zou w orden a an g e h o u d en . D eze ‘W al van M u id e n ’ w erd in 1939 v e rd e r v ersterk t m et b e to n n e n p y ra m id e b u n k e rtje s en een g e p a n t­ serde geschutskoepel. O ok langs de nieuw e R ijksw eg A l w erd en in de d e rtig e r ja r e n m e e r­ d ere b eto n n e n m itra ille u rk a z e m a tte n en een k an o n k azem at aangelegd.

liggende la n d to n g de b eid e zu idelijke ravelij­ nen. D e V esting- en de S in g elg rach t volgen n o g steeds de o m trek k en van b astio n s I t/m X I. Slechts b astio n X II te r hoogte v an de K o r­ te Z e e stra a t is opgelost in de b eb o u w in g . D e locatie van de V V V b in n e n de vo o rm alig e K a ­ zern e b ie d t een geschikt sta rtp u n t vo o r fortificatie-excursies n a a r h et M u iz e n fo rt (o n d e rk o ­ m en van de H isto risch e K rin g S tad M u id e n ), het M u id erslo t, het 'lo re n fo rt o f Fort P am pus.

B ehoud Beziet m en het h ed en d aag se stad sp lan , d a n vallen m et enig on d ersch eid in g sv erm o g en nog steeds de c o n to u re n van de laat n cg en tien d eeeuw se vesting te o n d ersch eid en , zij het ietw at v ervaagd. Z o om vat het h u id ig e V estingplein op h et voorm alige ravelijn voor de N aa rd e rp o o rt en het F erm an p lan tso en en tegenoverT V E M e jrg . 1996

75

O p e n b a a r b e s tu u r en re c h ts p ra a k

in M uiden, 1600-1800 E en o pvallend verschil tu ssen het o p e n b a a r b e ­ stu u r n u en in de p erio d e vó ó r 1795 is d a t ge­ m e e n te n nu staatsrech telijk u n ifo rm zijn. V oorheen verschilden re c h te n van streek tot streek, van stad tot stad. D eze rech ten , zoals tolheffing, b e n o em in g en en re c h tsp raa k , w er­ d en verk reg en van b issch o p p en , graven en vorsten. M eestal g eb eu rd e d it als een stad b ro o d n o d ig e b elastin g en v o o r h en o p b ra c h t o f als een p laats een essentiële v erd ed ig in g sp o st vorm de. D e ‘hoge h e e re n ’ h a d d e n geen a lo m ­ v atte n d e m ach t en w aren afh an k elijk van lo k a­ le b e stu ren om b esluiten u it te voeren. R u im te genoeg du s v o o r han djek lap . In de loop van de d e rtie n d e en v eertien d e eeuw v erw ierf M u i­ den een a a n ta l privileges, die h et stad je een ze­ kere m a te van zelfstan d ig h eid b o d en . M u id e n leek v o o rb estem d een b elan g rijk e p laats te w orden, m a a r de verw achte groei b le e f u it .1 H e t aa n ta l inw oners b le ef steken op ongeveer d u iz e n d .2 E en a n d e re in d ic atie van het a c h te r­ blijven v angen we op u it een b elan g rijk e b e ­ sch rijv in g van h et gewest H o lla n d om streek s 1790: “W aag en S tad h u is zijn deze n a a m n a u ­ welijks w a a rd ”.3 O p gew estelijk niveau een o n ­ aan zien lijk stad je dus. H e t behield wel de e e r­ d e r verw orven rech ten en d a a r w erd zo veel m ogelijk aa n v astgeho u d en . W elke beslissingen w erd en van b u ite n a f o p ­ gelegd, w at w as de in h o u d van het eigen beleid en hoe zag de o rg an isa tie van h et o p e n b a a r b e ­ s tu u r eru it? D u id elijk is d a t slechts een klein groepje m en sen enige invloed op h et b e stu u r had . V an electorale invloed h ad h et b e stu u r in ieder geval w einig last, w ant form ele invloed had de gewone burgerij niet. D e ‘gewone M u id e n a a r’ h ad sim pelw eg a f te w ach ten hoe over h em b e ­ slist w erd, al w erd form eel n iet o n tk e n d d a t de vroedschap de gehele b u rg erij vertegenw oordig­ d e.4 B ovendien d ed en b e stu u rd e rs ook h u n best de b u rg ers vooral niet te v ertellen w at er boven h u n hoofd hing. H o e sterk h et politieke b e d rijf afgescherm d w as van de b u rg e r blijk t u it h et feit d at R C . H ooft, zoon van een vooraan staan d b u r­ 76

A. Fransen

gem eester van A m sterd am en zelfvan on bespro­ ken re p u ta tie, zelfs o n d e r belofte van g e h eim ­ h o u d in g geen toegang w erd verleend tot de stu k ­ ken van het A m ste rd a m se stad sb estu u r. L a te n we eerst b ezien w at van bovenaf g ere­ geld w erd. D e so evereiniteit en d a a rm e e het hoogste gezag in H o lla n d lag in de p erio d e 1588-1795 bij de S ta te n van H o lla n d . Als d a a r b esloten w erd d a t iets echt d o o rg a n g m oest v in d en , zullen de M u id e n se reg e n te n d a a r w einig tegen in te b re n g e n h e b b e n gehad, h o o g u it w aren ze in staat o p o n th o u d te v e ro o r­ zaken. Wel zien we in de p erio d e to t 1795 op a l­ le niveaus, gew estelijk, stedelijk en p articu lier, een h ard n e k k ig v a sth o u d en aa n o u d e p riv ile ­ ges, rech ten en g ew o o n ten .5 Slechts m et grote m oeite k o n d en b e stu u rlijk e v ern ieu w in g en w orden d oorgevoerd. E ch te v ern ieu w in g en w erden pas n a de B ataafse R evolutie en m et de kom st van de F ra n se n (1795) d oorgevoerd. W at h a d d e n de S ta te n van H o lla n d als hoogste gezag te vertellen m et b e tre k k in g to t M u id e n ? U it de 224 delen g e d ru k te resoluties blijkt d at de interesse vooral u itg in g n a a r d ijk b eh eer, de vestingw erken, de zeesluis, vaar- en w aterw e­ gen, in n in g van gew estelijke b elastin g en en so­ ciale o n ru s t.6 M et n am e A m ste rd a m b ra c h t zulke kwesties n a a r voren en m et goede reden. De stad h ad gro o t b e lan g bij een goede re g e­ ling van g erezen p ro b le m en . H e t kleine M u i­ den kreeg geen stem in de S ta te n van H o llan d . E r m oest d u s afgew acht w o rd en hoe e r beslist w erd over zaken die M u id e n a a n g in g e n . Wel w erd in de zestien d e eeuw sam en m et o.a. W eesp en N a a rd e n g etrach t ste m rec h t te k rij­ gen, m a a r dit w erd afgew ezen. Als er geen sta d h o u d e r was h a d d e n de S tate n h e t rec h t een d ro st te b e n o e m e n en een vijftal sch ep en en te kiezen uit een n o m in a tie van tien d o o r de dro st opgesteld. Z o lan g de b e lastin g a fd ra ch t niet al te lan g op zich liet w achten en e r geen v ija n d e n voor de p o o rte n sto n d en , liet m e n de M u id e n ­ se b e stu u rd e rs b eg aan .

T V E 14e jrg. 1996

Rechtspraak

Wetgeving en Openbaar Bestuur

Drost

Staten van Holland

Schout.... i

Schepenen

Burgemeesters

rH

overige vroedschapsleden

1 1

I Schutterij

L

_

Armmeester

Secretaris

+

Kerkmeester

I i I L _

Thesaurier

hiërarchie

benoeming

■rapportage

Weesmeesters

'vroedschap

Schematisch overzicht van de organisatie van het openbaar bestuur in M uiden, 1600-1800. Bron: Op basis van Raadschelders, P la a t­ selijke b e stu u rlijk e o n tw ik k e lin g e n (1 9 9 0 ) en Archief M uiden, Offieiantenboeken.

M u id e n w erd net als alle a n d e re H o llan d se ste­ den, b e stu u rd d o o r een a an ta l reg en ten die o n ­ d e rlin g de a m b te n verdeelden. De g ro ep re ­ g enten, de vroedschap, telde o ngeveer d e rtie n p erso n en en w erd d o o r co ö p tatie aangevuld, dus d o o r henzelf. U it h u n m id d e n w erd d o o r de drost een tiental m en sen g en o m in eerd w aaru it de sta d h o u d e r - of, tijd en s een sta d ­ h ouderloos tijd p erk , de S taten van H o lla n d - sinds 1654 v ijf schepenen b e n o em d e n voor een perio d e van een jaar. D rie van de sch ep e­ n en kw am en uit M u id e n ten oosten van de V echt en tw ee u it het a rm e re M uiden-W est. S am en m et de schout (aangesteld d o o r de d ro st) vorm d e de schepenen het gerecht. M u i­ d en was een zo g en aam d e lage heerlijk h eid . D it h ield in d a t h et lokale gerecht n iet de d o o d stra f m o ch t u itsp rek en ; d a a r m oest m en de dro st voor in ro ep en . D e schepen en stelden voor de p erio d e van een ja a r twee b u rg em eesters aan. D e b u rg em eesters stelden d rie w eesm eesters, een a rm e n m e e ste r en tw ee k erk m eesters aan. D e g erefo rm eerd e godsdienst w erd officieel beschouw d als d e ‘w are christelijke relig ie’. K ath o liek en kw am en d a a ro m n iet in a a n m e r­ k in g voor een o p e n b a a r am b t.

D e positie van de d ro st is al te r sp rak e geweest. B enoem ingen en n o m in aties w aren vaak routine-kw esties. D e d ro st m o ch t de v e rg a d e ­ rin g en van de v ro ed sch ap bij w onen, m a a r niet alle d ro sten h a d d e n d a a r zin in. D e d ro st trad m eestal op bij ‘o n g e reg eld h ed en ’. In zulke ge­ vallen w erd al snel de h u lp van d e grote z u sterstad in g ero ep en . A m sterd a m h ad b e ­ lan g rijk e invloed v erk reg en bij d e b e n o e m in g van de drost. In 1477 n am A m sterd a m de b e z e ttin g van het M u id erslo t op zich “ten behoeve van V ro u ­ we M a ria [van B ourgondië] en van 't gem eene L a n d ”.7 D a a rm e e k reeg de stad w aarschijnlijk ook het recht een d ro st voor te d ra g e n a a n de landsheer. O p 1 ja n u a r i 1577 g ingen M u id e n en VVeesp over van S p aan se zijde n a a r de p rin s van O ran je , kort v o o rd a t A m ste rd a m , als la a t­ ste stad in H o lla n d , ook overging. H e t slot te M u id e n w erd d a a rm e e een ‘fro n tie r-ste d e ’ te ­ gen de S p a n jaa rd e n . N iet la n g e r de lan d sh e e r m a a r de sta d h o u d e r o f de S ta te n van H o lla n d b en o em d e n de dro st. D e invloedrijke rol van A m ste rd a m kan aan g e to o n d w o rd en m et de b e n o e m in g van de b e ro em d ste o n d e r de d ro sten . In 1609 w erd P.C. H o o ft d o o r p rin s

T V E 14e jrg. 1996

77

M a u rits gekozen u it ‘een n o m in a tie ’. In een “C o m m issie van C asteley n v an M u y d e n , ende B alliuw v an G o y lan d t, voor P ie te r C o rn elisz H o o ft” staan de rech ten en p lich ten van het a m b t o m sch rev en .8 Z ijn tak en hielden o n d e r a n d e re in “d en v ro o m e n en d e o n sch u ld ig en te besch erm en en voor te staen, alle d e lin q u a n ten en d e m isd o en ers n a e r exig en tie van h are m isd a d en te d oen straffen ”. O o k w erd hij ge­ ach t de rec h te n van de S ta te n van H o llan d te verd ed ig en en zorg te d ra g en voor ordelijke in ­ n in g van gew estelijke belastin g en . H ij kreeg d a a rto e “volkom en m ach t, a u th o rite v t en d e so n d erlin g h bevel, ’t voorsz. C asteley n sch ap ende B alliuw schap v o o rtaen te h o u d en , ex e r­ ceren en d e b e d ien e n in aller vougen en d e m a ­ n ieren als sijne V oorzaten ’t selve ge-exerceert en d e b e d ie n t h e b b e n ”. H o o ft o n tv in g h ierv o o r van h et A m sterd am se sta d sb e stu u r een m ag er salaris. Z ijn in k o m sten b esto n d en vooral uit een deel van de d o o r h em opgelegde boetes. H e t feit d a t een re ch ter afh an k elijk was van boetes was u ite ra a rd basis v o o r o n en ig h eid . E r b estond wel een m ogelijk h eid om te klagen bij het H o f van H o llan d , m a a r d it was geen ge­ m akkelijke weg en de kan s om te slagen gering. U itv o e rb a re a ltern atie v en w aren er, d en k ik, evenm in. D e overh eid sin k o m sten w aren te ge­ rin g om een a m b te n a re n c o rp s te fin an cieren . D e v erre g a a n d e staatk u n d ig e d ecen tralisatie b ep erk te de m ogelijkhed en to t aan zien lijk e b e ­ la s tin g v erh o g in g .9 D e b elang rijk e invloed van d ro st en A m ste rd a m w o rd t d u id elijk bij ra m ­ p en zoals ov erstro m in g en , die de m o g elijk h e­ d en van h et M u id en se b e stu u r ver te boven gingen. In deze gevallen v ro eg en de S taten van H o llan d A m ste rd a m om op te tre d e n . Bij b e ­ lan g rijk e u itgaven w erd A m ste rd a m g evraagd deze u itgaven te fin an c iere n . A m ste rd am kon de v erstrek te p en n in g e n m et n o rm ale re n te (3 a 4 % ) in te rm ijn e n v e rrek en en m et de b elas­ tin g en die het m oest afd rag en a an h et gewest. A m ste rd a m was ook a n d erszin s b eh u lp za a m . In 1611 leen d e A m ste rd a m a a n M u id e n , w aar to en v eertig a vijftig h u iz e n w aren v e rb ra n d een b e d ra g van 7000 g u ld en , volgens W agen a a r “to t een m a atig en In te re st”. 10 A n d ers d a n n u w erd en b elastin g en lokaal geïnd en n a a r h et gewest gesluisd. N u w orden b elastin g en cen tra a l geïnd en vervolgens ‘n a a r b e n e d e n ’ g ed istrib u eerd . N et als de lokale b e ­

78

lastin g en b esto n d en deze u it v e rp o n d in g e n (o n ro e re n d -g o e d b e la stin g ) en b e lastin g en op tal van g o ed eren (zoals de h u id ig e B T W ). Tot 1747 w erden de b elastin g en op lev en sm id d elen en luxe p ro d u k te n v erp a c h t a a n p a rtic u lie re ontv an g ers. E en a an ta l k eren p e r ja a r w erd een veiling g eh o u d en , w a a r de m eest b ie d e n d e het recht k reeg een b e p aald e b elastin g v o o r de p erio d e van een ja a r te in n en . D eze veilingen sto n d en o n d e r toezich t van een tw eetal b u rg e ­ m eesters u it v erschillende stem h e b b e n d e ste­ den, d o o r de S ta te n van H o lla n d d a a rto e ge­ co m m itte e rd . N a het p a c h te rso p ro e r in vele p laatsen in H o llan d in 1747, to e n ook de b ierp a c h te r in M u id e n het slachtoffer was van o n ­ lusten, w erden de b elastin g en d o o r de over­ h eid geïnd. D at g eb eu rd e al m e t b elastin g en w aarop geen b o d w erd u itg e b ra c h t tijd en s de veilingen, zoals m et de b ela stin g op w ijn. De p laatselijke b elastin g en v erg in g het net zo. De b elastin g op b ie r was lange tijd v e ru it de m eest b elan g rijk e bclastin g p o st. In de loop van de ze ­ v en tien d e en a c h ttien d e eeuw d aa ld e dit b e ­ lang, eerst d o o r nieuw e b elastin g en , later d o o r het d alen d e v erb ru ik van bier. B elastingvrij sc h a rreb ier (d u n b ier), koffie en thee v e rv in ­ gen b ie r als dagelijkse d ra n k . D e in k o m sten w erden besteed a a n b e ta lin g van de w einige a m b te n a re n , a rm e n z o rg en v erterin g en . D e lokale overheid was klein van om vang. D e twee b u rg em eesters regelden dagelijkse zaken o n d e r elkaar. B elan g rijk ere en m e e r o p e n b a re beslissingen w erden d o o r de v ro ed sch ap g e n o ­ m en, die enkele keren p e r ja a r b ijeen kw am . Veel te d oen was e r d a n ook niet. V olgens de re ­ soluties van b u rg em eesters en v ro ed sch ap h ie l­ d en deze zich vooral bezig m et b en o e m in g en , b e la stin g in n in g (altijd een g ro o t p rob leem ), het afgeven van v erg u n n in g e n en h et b eslech ­ ten van ruzies. V an overleg m et b u u rste d e n v in d en we w einig bew ijs, toch zal d a t e r zeker geweest zijn. B lijk b aar v o n d en tijd g e n o ten de v erg ad erin g en van de v ro ed sch ap n ie t b ijster in teressan t. O p te la a t afzeggen sto n d een b o e ­ te van 10 stuivers, op w egblijven een gulden. W aar w einig geld is valt ook n ie t veel te b e ­ sluiten. B en o em in g en v o rm d e n een b e la n g rij­ ke taak. M e n w ilde g ra ag co n tro le h o u d e n op het do en en late n van p ublieke instellin g en , zo­ als de g erefo rm eerd e kerk en h et w eeshuis, en op de econom ische b ed rijv ig h eid . D it gebeur-

TVE 14e jrg. 1996

de op twee m a n iere n . D e leiders van de instel­ lingen w erd en voor een relatief korte periode, m eestal een jaar, d o o r de stedelijke regenten b en o em d . O o k m oesten kerk- en weesmeesters h u n rek enin gen ter g o e dke uring voorleggen a a n de vroedschap. In hoeverre hierover ook inhoudelijk werd gesproken, is on b e k e n d en dat zal ook wel zo blijven. De b e stuu rders w in ­ de n het blijk b aar niet nod ig uitgebreide n o t u ­ len bij te h o u d e n . Zoals al verm eld was er wel een w aag in M u id e n , m a a r werd deze weinig gebruikt. E co no m isch e controle was e r o n d er an d ere in de v orm van gilden. Bepaalde w erk­ z a a m h e d e n m o c h te n alleen d o o r speciaal a a n ­ gestelde p erso nen w orden verricht o n d e r v o or­ w aa rd en die d o o r het stad sbestu ur waren vast­ gesteld. We m o eten hierbij d enk en aan b e ro e ­ pe n als bierdragers, turfdragers, zoutdragers. Zelfstandige o n d e rn em ers, zoals biertappers, zoutzieders en scheepsbouwers, moesten ver­ g u n n in g vragen. O o k dan stelde de v ro e d ­ schap vaak uitgebreide v o orw aarden op. De financiële ru im te voor eigen beleid was gering. D e totale in kom sten b ed ro e g e n nooit m e e r d a n 10.000 gulden en veelal m i n d e r d an de helft d aarv a n . D a a ru it konden net de a m b tsd rag e rs w orden betaald, de straten (enigszins) o n d e rh o u d e n enz. A rm e n z o r g werd grotendeels g efinancierd d o o r de kerk, uit collectes en uit boeten. Veelal was een deel van de opgelegde boetes bestem d voor diverse a m b tsd rag e rs (drost, schout, enz.) en een a n ­ d e r deel v o o r d e a rm en . G ro te werken, zoals de trekv aarten en z a n d p a d e n n a a r A m s te rd a m en N a ard en , w erden sa m en m e t die steden o n ­ d ern o m en . Tollen m oesten d a n de kosten van aanle g en o n d e rh o u d dekken. O ok de sluizen en b ruggen w erden uit tollen o n d e rh o u d e n . Voor restauratie van de enige kerk in het stadje moest in 1639 subsidie worden gevraagd aan de Staten. Hoewel die d oo rgaan s niet erg scheutig w aren, werd de subsidie verleend. Blijkbaar d ach te n de S taten d at een stad z o n ­ d e r behoorlijke kerk toch te ver ging. Subsidie ging altijd gep aa rd m et de m ed ede ling dat het eenm alig was en geen precedent. De stedelijke zelfstandigheid b etekende financieel dat er meestal niets gebeurde. Al m et al viel er in M u i d e n bestuurlijk dus w einig groots te bele­ ven.

N o te n 1. J. ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam I (A m sterdam 1879) 141. 2. C a. 146 huizen in 1622 en 200 huizen in 1732. O llefen, Stads- en dorpsbeschrijver (A m sterdam 1795) 2. 3. O llefen, 5. 4. G. de B ruin, Geheimhouding en verraad De geheimhouding van staatszaken ten tijde van de Republiek ( ’s-G ravenhage 1991) 201. 5. Vastgelegd in artikel 1 van de U nie van U trecht, zie J.Ph. de M onté Verloren en J. E. S pruit, Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechtelijke organisatie in de Noordelijke N e­ derlanden tot de Bataafse omwenteling (D eventer 1982) 218. 6. R esultaat van categorisering van de ca. 550 resoluties van de S taten van H olland in de periode tot 1795 die b e­ trekking hebben op het rechtsgebied van M uiden. 7. W agenaar, Amsterdam in zyne opkomst ... (A m sterdam 1760) 178. 8. Resoluties Staten van H olland, d.d. 18 mei 1609. 9. G ebaseerd tip de veronderstelling dat n a arm a te m e n ­ sen d ichter bi j het b estaansm inim um leven de repressie disproportioneel m oet toenem en om belastingverho­ ging te realiseren. 10. W agenaar, Amsterdam, I, 426.

T V E 14e jrg. 1996

79

D e M u id e rk rin g L.P . Grijp

H e t sp o o k v a n M u id e n

‘Die schand en schieter m ijn n em m erm eer’, Sprak G eraert van Velsen tot synen lantsheer, ‘E er ghy my sout brengen in sulk verdriet, U ouwe versleten schoenen en wil ick niet.’

Tesselscha, die lijden kont 't Zot geram m el van m ijn m ond, Zelver als m ij d unkt ik stamer, H oort: het spookt in deze kamer.

Zo b eg in t C o n sta n tijn H u y g en s zijn gedicht “ ‘t Spook te M u id e n , d a a r ik sliep in G ra a f Floris V-es g ev an g -k am er”. E en vlot rijm elarijtje van de grote m eester, een h e rin n e rin g aa n een logeerpartij in h et M u id erslo t. H u y ­ gens h ad o v ernacht in d e k a m e r w aarin e e u ­ wen e e rd e r g ra a f Floris gevangen zou h eb b en gezeten. In een n a c h tm e rrie versch ijn t h em de m o o rd e n a a r van Floris, G e ra rd van Velsen: h et spook van M u id en . D e aan g esp ro k en p e r­ soon is Tesselschade, die veel van H u yg en s kan h eb b en , ook gekw ebbel en gestam el. O o k zij logeerde vaak op het M u id e rslo t. U it de p lag e­ rige toon van H u y g en s is a f te leiden d a t Tessel­ schade b a n g was voor h et spook. D e v erh alen over Floris en G e ra rd zullen H u y g en s en Tesselschade in g eu ren en k leu ren van h u n g asth eer te h o re n h eb b en gekregen. P ie te r C o rn elisz H o o ft was b uitengew oon geïn teresseerd in de geschiedenis van het slot d a t h em als am b tsw o n in g te r besch ik k in g was gesteld. H ij h ad zelfs een to n eelstu k g eschre­ ven, G e e ra e rd t van Velsen (1613), over de m o o rd op Floris, die zich in de n ab ijh e id van het kasteel h ad voltrokken. Als u itg a n g sp u n t d ien d e h em een eeuw en o u d historielied, het L iedeken van G e rrit van Velsen: W ie wil horen een nieu liet, H o o rt toe, ick salt u singen, H oe G eeraert van Velsen G ra e f Floris verriet, ’t Syn also w onderlijke dinghen.

G ra e f F loris to t G e ra e rt van Velsen sprak: ‘G h eraert van Velsen, ghy m oet hijlicken Al an een weeuw tgen heeft ghoets ghenoech En sy is also suyverlijke.’

80

E d elm an G e ra rd w eigert h ie r h et a a n b o d van zijn h e e r om een m ooie, rijke w eduw e te tr o u ­ wen. H ij wil geen ‘o u d e versleten sch o en ’ van de g ra a f en kiest een eigen vrouw . U it w raak v e rk ra c h t Floris deze vro u w en g raaft d a a rm e e zijn eigen graf. O f d it alles op h isto risch e w aarh eid b e ru st is n o g altijd een gro o t raadsel, m a a r H o o ft kon dit ro m an tisch e verh aal u itstek en d g eb ru ik en v o o rd e intrig e van zijn stuk. H e t o u d e lied v e r­ w erkte hij in één van de k o o rzan g en . D at het in H o o fts tijd nog o n d e r h et volk gezongen w erd, blijkt u it c o rre sp o n d e n tie m et H u y g en s. D eze stelt d a t het lied d o o r de b o e re n ‘ge­ k ra a id ’ w erd. H u y g en s kende h et lied b lijk ­ b a a r ook. E r zal in de M u id e rk rin g heel wat over Floris en G e ra rd zijn afgekeuveld.

W at w as d e M u id e r k r in g p recies? D e p ru im e n b e g in n e n te rijp e n en roepen: ‘Tesseltje, Tesseltjes m o n d je ’, w ant ze w illen g ra a g d o o r Tesselschade gegeten w orden. V er­ zen van begaafde d ich ters ro e p e n d a a ro v e r­ heen ‘Tesseltje, Tesseltjes keeltje’, w ant ze w il­ len g raa g d o o r T esselschade gezongen w orden. M e t zulke a a rd ig h e d e n p ro b e e rd e P ie te r C o rneliszoon H o o ft zijn goede v rie n d in Tessel­ schade n a a r het M u id erslo t te lokken. M eestal lukte hem d a t wel. Ja a rlijk s reisde ze v an u it h a a r w oonplaats A lk m a ar n a a r M u id e n om een p a a r d aagjes te lo geren bij H o o ft en zijn gezin. Ied ereen was dol op h aar, van H o o ft’s stiefd o ch tertje S u sa n n a tot zijn g eleerde v rie n ­ d en C a sp a r B arlaeus en C o n sta n tijn H u y g en s. T esselschade’s aanw ezig h eid v erhoogde H oofts kans op succes als hij zijn v rie n d e n u it­ n o digde voor de b efa a m d e z o m e rp a rtije n op

T V E 14ejrg. 1996

r.-i. ' * :4 ' _

' « iw »

ËÉsitti

ƒ / / .

Isings, Een zomermiddag met de Muiderkring (1 9 2 8 ), uitgave J .B . Wolters, Groningen.

het o ude kasteel. D eftige h e re n , k u n ste n aa rs en in tellectuelen lu isterd en d a n n a a r eikaars li­ te ra ire w erk ol v e rm aak ten zich m et co nversa­ tie, filosofie, g ra p p e n m a k e rij, eten, d rin k en - overigens m e e r thee d a n alcoholische d r a n ­ ken - en m et m uziek. Al in de zeventiende eeuw w erden deze zom e rp a rtije n als iets b ijzo n d ers gezien. In zijn b iografie van P.C. H ooft (1677) g a fG e e ra e rd t B ra n d t hoog op over de gastv rijh eid van H o o ft en over d e belan g rijk e rol van de m u ziek tij­ d ens de b ijeen k o m sten in h et M u id erslo t. De ro m a n tic i van de n eg en tien d e eeuw id ealiseer­ d en H oofts p a rtije n en p ro jecteerd en er h u n behoefte aa n een groots verleden op. U it de steeds w isselende gezelsch ap p en schiepen zij een vaste M u id e rk rin g , een P arn assu s, w a a r­ op alle gro te geesten van de G o u d e n E euw v er­ to efden m et Tesselschade als stra le n d m id d e l­ p u n t. T alrijke T esselschade-straten, de v e re n i­ g ing T esselschade-A rbeid A delt, diverse schil­ d e rije n van de M u id e rk rin g en een schoolplaat v an Isings g etuigen van deze geestdriftige b e ­ w ondering. D e p laat van Isings laat de M u id e rk rin g in

zijn volle n eg en tien d e-eeu w se glorie zien. Van links n a a r rechts zien we T esselschade’s v rie n ­ d in F ran cisca D u a rte (a c h te r h et clavecim bel); C o n sta n tijn H u y g en s, m et zijn geliefde luit; C a sp e r B arlaeus, de geestige h o o g le ra a r aan de D o o rlu ch tig e School te A m sterd a m ; J a c o b C ats; A n n a R oem ers, de geleerde z u ste r van Tesselschade; Joost van den V ondel; op de v o o rg ro n d Tesselschade m et luit; d e ta a lg e ­ leerde en h isto ricu s Vossius, evenals B arlaeus h o o g le ra a r te A m ste rd a m ; de c a rto g ra a f W il­ lem Ja n s z . Blaeu; H e le o n o ra H ellem an s, de g astvrije ech tg e n o te van H ooft; H o o ft zelf, ge­ zeten in een Italiaa n se arm sto el, v o orlezend u it een m a n u sc rip t van een n ieuw h o o fdstuk u it zijn Nederlandse Historiën', C o n sta n tia B artolotti, h et jo n g ste dochtje u it H e le o n o ra ’s eerste huw elijk; en A llart K ro m b a lc h , de ech tg en o o t van Tesselschade, die n iet zo veel m e t h et cu l­ tu rele gedoe van zijn v ro u w ’s v rie n d e n o p h ad . D e laatste ja r e n is d it w at al te e n th o u siaste beeld van de M u id e rk rin g g edem ystificeerd. E en gezelschap zoals Isings heeft afgebeeld, m et alle coryfeeën bijeen, kan n iet in die sa­ m en stellin g op h et M u id e rslo t b ijeen zijn ge-

T V E M e jr g . 1 9 9 6

81

weest. J a c o b C a ts b ijv o o rb eeld is n o o it op het M u id erslo t geweest. H e t b ek en d e p o rtre t van T esselschade d o o r H e n d rik G o ltziu s blijk t elke w illekeurige tijd g en o te te k u n n e n voorstellen en voor zover b ek en d speelde ze geen lu it, zoals enkele n eg en tien d e-eeu w se sch ild erijen ons w illen d o en geloven. H e t m u zik ale aan d eel in de M u id e rslo tp a rtije n is op de k e p er b e ­ schouw d ook m in d e r g ro o t d a n in de legende. H e t was vooral Tesselschade zelf die zong, eventueel sam en m et h a a r stad g en o te en v rie n d in F ran cisca D u a rte . T er b eg eleid in g stond h en h et klavecim bel te r b esch ik k in g d at H o o ft w ellicht nog b ez at u it zijn eerste h u w e­ lijk m et C h ris tin a van E rp, die van J.P . Sweelinck les h a d gehad. H o ofts tw eede v ro u w H ele o n o ra H ellem an s was m in d e r m u zik aal, al zong ze a f en toe m ee m et de a n d e re n en leerde ze w at klavecim bel spelen om h a a r m a n een p lezier te d o en en de stilte in h et slot te v e rd rij­ ven. K u n n e n we H e leo n o ra , de h artelijk e g ast­ vrouw , als m o to r van de M u id e rk rin g zien, het is de artistiek e spil H ooft-Tesselschade w aarom de k rin g d ra a it. H u n v rie n d sch ap is e r één voor h et leven. E erst is Tesselschade voor H o o ft nog vooral het jo n g e re zusje van de k n ap p e A n n a R o em er V isscher. H o o ft v e rb e ­ te rt Tessels eerste d ich tp ro ev en , en ook later zal hij h a a r gedichten blijven ‘b e tu tte le n ’, zoals ze het zelf n oem en. S am en lezen ze M a rin o , in h et Italiaan s. H u n briev en a a n e lk aa r - een h o o g te p u n t u it de N e d e rla n d se lite ra tu u r zijn h artelijk , o n d an k s de v erfijn d e en deftige stijl. Z e delen ook schriftelijk h u n v erd rie t als h u n g ezinnen d o o r h et no o d lo t w orden ge­ teisterd. V an H o o ft’s stoïcijnse zelfb eh eersin g kom t w einig terech t w an n e e r h em b in n e n k o r­ te tijd twee k in d e re n en zijn eerste v ro u w o n t­ vallen. T esselschade blijk t em o tio n eel sterk er w an n eer zij in één e tm a a l een kin d en h a a r m an verliest. W at tro k H o o ft en zoveel a n d e re n aan in Tesselschade? H e t m o et een c o m b in a tie van karak ter, sch oon heid en v a a rd ig h ed en zijn ge­ weest. H a rtelijk , lief en vrolijk, een ‘zoetem e lk sh a rt’ zoals h a a r v rie n d e n h et u itd ru k te n en d a a rb ij intelligent, evenw ichtig, geestig, m ooi, m u zik aal, k u n stz in n ig en lite ra ir b e ­ gaafd. H a a r vader, de k o o p m a n -d ic h te r R o e­ m e r V isscher, was m id d e lp u n t geweest van een literaire k rin g in A m ste rd a m . H ij gaf zijn 82

d o ch ters een o n b e k ro m p e n , m o d el-re n aissan cistische opvoeding. Z e b ek w a a m d e n zich in h et schilderen, tek en e n , b o rd u re n , glas grave­ ren , d ich ten , m u ziek , v reem d e talen als F ran s en Ita lia a n s én zelfs in het zw em m en. Tesselsch ad e’s n a a m is h et p ro d u k t van de typische h u m o r van v ad e r V isscher. Als g ra a n h a n d e ­ la a r en a ss u ra d e u r h a d hij een gevoelige fin a n ­ ciële a d e rla tin g o n d e rg a a n to en m et K erstm is 1593 een vloot H o llan d se han d elssch ep en voor h et eiland Tessel verging. D rie m a a n d e n n a de ra m p w erd zijn d o ch tertje geb o ren , op M a ria B oodschap. D e relatie tussen K erstm is en M a ­ ria B oodschap - im m ers de a an k o n d ig in g van C h ris tu s ’ geboorte - w aren vo o r V issch er a a n ­ leid in g een v e rb a n d te leggen tu ssen de zakelij­ ke stro p en de b lijde g eb eu rten is. H ij d ru k te die u it in de n a a m van de bo relin g : M a ria Tes­ selschade. E en n a a m w aaro p ze tro ts was en die zowel h a a r v a d e r als h a a r lite raire v rien d en to t talrijk e w o o rdspelingen zou d ienen.

M u ziek in de M u id e r k r in g Feitelijk w eten we w einig concreets over de m uziek die tijd en s de b ijeen k o m sten op het M u id erslo t w erd gem aak t. W at zo n g Tessel­ schade zoal? Ita lia a n se en F ran se liederen? H et zou k u n n e n ; e en m a al citeert H o o ft een re ­ gel u it een lied van C accini in een b rie f aan haar. H o o ft’s eigen lied eren d an ? O o k h ie r­ voor zijn slechts enkele aan w ijzin g en te v in ­ den. In de e e rd e r a a n g eh a ald e brief u it 1636 w aarin de p ru im e n om Tesseltjes m o n d je ro e­ pen, citeert H o o ft een lied d a t hij vijftien ja a r tevoren voor C h ris tin a h ad geschreven: ‘Rosem o n t, h o o rd ij speelen noch sin g en ?’ K en n elijk kent Tesselschade h et vervolg, al w o rd t n iet u itd ru k k elijk gezegd d a t ze h et ook gezongen heeft. In 1632 stu u rd e H o o ft h a a r het b eg in van een lied in w ording, de Klagt van Komng H ennk de Groote. E en h a lf ja a r la te r is h et a f en s tu u rt hij de rest op, in de h o o p d a t h a a r de zanglust d a n no g n iet v erg aan is. H e t is een van de w einige lied eren w aarv an we zeker w eten d a t h et in de M u id e rk rin g is gezongen, zij het niet d o o r Tesselschade m a a r d o o r een m in d e r freq u e n te gast, A n n a T reslong. We w eten n iet o f de m elo m a a n C o n sta n tijn H uygens, die bij die g elegenheid n iet toevallig aan tafel gezeten was tussen de tw ee zangeres-

T V E 14e jrg. 1996

sen A n n a T reslong en Tesselschade in, zelf in de M u id e rk rin g heeft gem usiceerd. H e t is in elk geval n iet g ed o cu m e n teerd . Wel w erden in 1633 de m u zik ale h e ren M o sta e rt, V erb u rg h en B ro sterh u ize n uitg en o d ig d ‘de z a n g m a te te h elpen vo lm ak en ’, d at wil zeggen een vocaal k w in tet te v o rm en m et Tesselschade en F ran cisca D u a rte . Tesselschade stu u rd e ten b e h o e ­ ve van d a t feest een drin k lie d je van B ro sterh u i­ zen en een gedichtje van h a a rz e lf aan H ooft. H e t was de b edoeling d at ze ‘op n o ten g esteld’ w erden. B lijk b aar w erd e r in de M u id e rk rin g ook gecom poneerd! D it sug g eren eveneens de verzen v an B arlaeus die d o o r ‘Tesseltjes keel­ tje’ gezongen w ensten te w orden: voor zover b ekend schreef B arlaeus geen lied eren op b e­ staan d e m elodieën. Van al deze m ogelijke com posities is n iets bew aard gebleven en even­ m in is b ekend wie ze geschreven zou m o eten h ebben. M o staert, V erburg h en B ro sterh u i­ zen zijn p o ten tiële k a n d id ate n , H ooft zelf ze­ k er niet: hij beschouw de zich w elisw aar als een ‘v urige b e m in n e r’ van de m u ziek m a a r n iet als een kenner.

de affecten van de tekst zo sterk m ogelijk in de m uziek to t u itin g te la te n kom en. M o n te v e rd i was zijn v oorbeeld. B ans m u ziek zaaid e v e r­ w arrin g . H u y g en s leek e r aan v an k elijk wel iets in te zien m a a r hield zich op de vlakte to en er u it F ra n k rijk zw are k ritiek kw am v an g eleer­ d en als D escartes en M ersen n e. Tesselschade d a a re n te g e n hield van B ans m u ziek , n a a a n ­ vankelijke aarzelin g en . J u is t d o o r deze n u a n ­ cerin g kom t h a a r lofdicht ‘O p de Z a n g -K onst van J o a n A lb e rt B an ’ geloofw aardig over. Als e en m a al h a a r twijfels o v erw onnen zijn, ra a k t ze in de b a n van B an, zoals ze h e t zelf u itd ru k t. Ze heeft de co m p o n ist ook in H a a rle m bezo ch t (1643). M ogelijk hield h a a r b e k e rin g to t het katholicism e, kort tevoren, v e rb a n d m et h a a r sy m p ath ie voor de com p o n ist, die tevens p rie s­ te r was. H e t b o v e n sta a n d e is o v e rg e n o m en en a a n g e v u ld uit: L o u is P e te r G rijp , P ro g r a m m a b o ek je v o o r h e t T es­ selsc h a d e F e stijn , C a m e r a ta T ra jec tin a , M u id e r slo t 1994.

D isco g ra fie/ L iteratuu r J o a n A lbert Ban E en ver ‘lid ’ van de M u id e rk rin g was de H a a r ­ lem se am ateu r-co m p o n ist J o a n A lb ert Ban. In zijn m ad rig aalb u n d el Zangh-Bloemzel (1642) p u b liceerd e hij m eerstem m ig e com posities op teksten van H ooft, H uygen s en Tesselschade. B an was de eerste com pon ist die teksten van M u id e rk rin g le d e n van m u ziek voorzag. H ij w isselde brieven m et H o o ft over de kw aliteit van de teksten, d a t wil zeggen van de h a n d g e ­ schreven kopieën die h em te r besch ik in g sto n ­ den. H ooft is verrast en vereerd, d a t zijn N e­ d erlan d se gedichten op Ita lia a n se m uziek zijn gezet, ofwel d at zijn eenvoudige W ate rlan d se m uzen in zulke deftige kleren w o rd en gesto­ ken. D e tekst van Tesselschade die B an heeft gezet, is h et Onderscheidt tusschen een Wilde en een Tamme Zanghster. een w edstrijd tussen een n achtegaal en een m enselijke zangeres. De zangeres w int, niet vanw ege h a a r v irtu o siteit m a a r o m d at zij m et h a a r zan g w oorden b e ­ zielt. D it th e m a was koren op de m olen van B an. H ij h a d een uitvoerige stu d ie gem aak t van w at hij n o em d e de ‘zielro eren d e k ra c h t’ van de m u ziek en een m eth o d e o n tw o rp en om

C D M uziek uit de M uiderkring. L iederen van en voor M aria Tesselschade. C a m e rata Trajectina. Globe G L O 6026 (m et o.m. liederen van P.C. H ooft en een m adrigaal van J.A . Ban). M .C . A. van der H eijden, ‘t Hoge H uis te M uiden. Tek­ sten uit de M uiderkring. U trecht/A ntw erpen 1972. M . Smits-Veldt, M a ria Tesselschade. Leven m et talent en vriendschap. Z utphen 1994. J.A . Worp, Ken onwaerdeerlycke vrouw. Brieven en verzen van en aan M a ria Tesselschade. D en H a a e 1918.

TVE 14ejrg. 1996

83

BIJLAGE. V echtzangk, voor Joffrou w M aria Tesselschade Een dichterlijke verbeelding van een bijeenkom st van de M uiderkring: een lied van Vondel over de verliefde Tesselschade. Als een Sirene heeft zij m et h aar gezang de A delaar (h aar geliefde A llard C rom balch) verleid h aar te vangen. Ze zingt h aar lied aan de oever w aar de zeegod G laucus de stroom godin de Vecht kust, dus bij de m o n ­ ding, w aar het M uiderslot staat. Pan (P.C. Hooft) had Dafnis (C rom balch) en T ity r (Vondel) uitgenodigd te kom en luisteren. Tesselschade zingt over de angsten die ze m oet d o orstaan als h aar geliefde op zee is en met de S panjaarden slag levert. Blijf toch aan de wal!

Vechtzangk, voor Joffrouw M a ria Tesselschade W ijze: D roefheyt m agh ick wel klagen. De vleiende Sireen, W iens zangk en vedelsnaar Verlockten n a a r beneên D en fieren A delaar; Die m et zijn wiecken hing, D aar zangk zijn hart bekneep, Tot hy verslingert ving H et keeltje, dat hem greep; Dees op den oever stondt, D aar G laukus, heet van M in, K ust en herkust den m ondt D er blancke stroom godin, Die in zijn arm en glijdt, En zijght van liever lee, En voeght h aer bruitschat by ’t Rijck hylixgoet d er zee. Pan zangzieck, op dat pas, H ad D afnis laten noön, En, om te luistren, was H ier T ity r m ede ontboön. Zy huckte n eer in ’t groen, D aar van een hoogen wal Het oogh m oght ronde doen, En weien overal.

Toen sloegh haer keel geluit, H elp G odt, wat zoeter zang. Zwijgh T ityrs boerefluyt. Wat was hier een gedrang Van ooren, om dit liedt Te vangen in de lucht, Toen tot haer neighde riet G eboom te en vogelvlught. Ach Dafnis, zong zy, ach! Wat gaet u, Ridder, aen? Zoo dit uw m oeder zagh, Het h air te bergh zou staen. Is ’t groen d aer ghy op staet D an t’eng, en veel te naeuw, Dat ghy ’t verwislen gaet Voor ’t wilde woeste blaeuw? Verzin eer ghy begint, En hou uw oude b u u r t1. D enck wat de zee verslint, Als zy den afgrondt schuurt, En gaept den Hem el toe, En grim t, dat alle G oön O ptrecken, schrickens moe, H u n aengevochten troon. Te lande is vlughtens troost. De wanhoop drijft in ’t schuim. O ch, of ghy ’t landt verkoost. Ghy schudt helm et en pluim , En slaet mijn beden af. Wel aan, ick neem geduldt. Ghy kiest dan ’t levend graf, En ick blijf sonder schuldt. D an denck eens, hoe ’t my kruist, Als ghy den S panjaart tart, M et ’t slaghswaart in de vuist: En duy ’t zorghvuldigh hart Van uw Sireen dien raedt Altijt ten beste na: M its ick uw schipbreuck haat, Niet n aar uw leven sta.

N oot 1. blijf waar je thuishoort

84

TVE 14e jrg. 1996

C u ltu re d G enootschap “De M u id e rk rin g ” O p 15 m a a rt 1954 w erd in de R id d e rz a a l van h et M u id erslo t te M u id e n tijd en s een feestelij­ ke b ijeenk o m st ten overstaan van n o ta ris M r. J . W inkel de S tich tin g “V rien d en van het M u i­ d e rslo t” op g erich t en w erd de stich tin g sak te o n d ertek en d . Volgens h a a r sta tu te n zou de stich tin g tot doel h eb b en de tra d itie van de zeventiende-eeuw se zo g en aam d e M u id e r­ k rin g ro n d de drost van M u id e n , de schrijver R C . H ooft, voort te zetten. 'Rot de in itia tie fn e ­ m ers b e h o o rd en de to enm alig e slotvoogd Ton K oot, P ro f.D r G. Stuiveling, b u rg e m ee ste r J .J .G . Boot, Mw. H . van Voolen (sinds 1961 Mw. K o h n stam m ) en dhr. J a n van Z u tp h e n , to e n te rtijd bekend als “O m e j a n ”. P ro f S tu iv e­ ling w erkte de s tru c tu u r uit, w a a rb in n e n de nieuw e M u id e rk rin g zou fu n ctio n eren . E r z ouden zeven afdelingen w orden gevorm d: L e tterk u n d e, G eschiedkun d ig e W ete n sch ap ­ pen, D ram atisc h e K un sten , M u ziek en M u s i­ cologie, B eeldende K u n sten , O v erh eid en Be­ drijfsleven, elk m et zeven leden, als afspiege­ ling van de veelzijdigheid van de o ude v rie n ­ d e n k rin g ro n d o m P C . H oo ft, die in de w in ter in A m ste rd a m en in de zo m er op het M u id e r­ slot zijn gasten ontving. O m voor b e n o em in g tot lid van een afdeling in overw eging te w orden gen o m en , d ie n t b e ­ trokkene op het te rre in van de afdeling o p m e r­ kelijke v erd ien ste n tc h eb b en geleverd. Van m eet af aan w erd e r tevens n a a r gestreefd v o o r­ a a n sta a n d e k u n sten aars, o v erheidspersonen, in d u striëlen en econom en, en (k u n st)h isto rici uit het N ed erlan d stalig e deel van België in de o nderscheiden afdelingen te in stalleren . Se­ d e rt een vijftiental ja a r is h et geb ru ik d a t de B elgische a m b a ssa d e u r ex officio lid is. O ok slotvoogd van M u id e n en de b u rg e m e e ste r van M u id e n zijn am b tsh alv e lid. B ehalve de reeds g en o em d en zou ik o n d e r de leden van de eerste g en eratie bij w ijze van voorbeeld w illen n o e­ m en: P ie te r G eyl, A n to n van D u in k e rk e n , J o ­ h an de M eester, L .J. R ogier en W im K an. D e eerste officiële zittin g van het G e n o o t­

h

. de Schepper

schap “ M u id e rk rin g ” vond d o o rg a n g op 26 m ei 1954 en stond - hoe k an h et a n d e rs - in het teken van P.C. H ooft. D e m u zik ale e n to u ra g e w erd v erzorgd d o o r o n d e r m e e r R osa Spier. S inds 1954 w erden d o o r het gehele gezel­ schap ied er ja a r, n u reeds m e e r d a n v eertig ja a r lang, te n m in ste één p len a ire voo rjaarszittin g in h et M u id erslo t g eh o u d en , n am elijk op een z a te rd a g d icht bij 21 m ei, de o v erlijd ens­ d a tu m van P.C. H ooft. O p een v rijd ag m edio o k to b er heeft een av o n d b ijeen k o m st plaats. Bij b ijzo n d ere gelegenheden, zoals in 1984 n a a r a a n le id in g van de 400ste v e rja a rd a g van het overlijden van W illem van O ra n je , w erden geleg en h eid sb ijeen k o m sten belegd, eventueel m et g astsprekers van b u ite n het G en o o tsch ap “ M u id e rk rin g ”. In de loop van het P.C. H o o ftja a r 1981 vond in het K asteel G aasb eek (bij Brussel) een b ijzo n d ere H o o ft-h crd e n k in g plaats teza m en m et de V laam se C lu b voor W e­ te n sc h ap p e n en K u n sten te B russel en de K o ­ ninklijke A cadem ie voor N ed erlan d se Taal en L e tte rk u n d e te G en t. V laam se en N e d e rla n d ­ se lite ra tu u rh isto ric i b eh a n d eld en w erk van H ooft. Een v o o rd ra c h tsk u n ste n a a r las eru it voor. H et geheel w erd afgew isseld d o o r zev entiende-eeuw se m uziek, g eb rach t d o o r de b ek en d e C a m e ra ta T ra ie ctin a u it U trech t. T er gelegenheid van de v erg ad erd ag en van de M u id e rk rin g w ordt het “ H oge H u y s” van slotvoogd P.C. H o o ft feestelijk bevlagd. H e t M u id erslo t is d a n voor het p u b liek gesloten en alleen voor de leden en h u n p a rtn e rs to eg an k e­ lijk. D e v erg a d e rth e m a ’s w o rd en vrijw el u it­ slu iten d d o o r de leden van de afd elin g en v an ­ u it verschillende invalshoeken ingevuld m et le­ zingen, v o o rd rach ten , m uzik ale in term ezzi, enz. U it de th e m a ’s die in de loop van h et v eertig ­ ja rig e b esta a n van de M u id e rk rin g v a n u it v e r­ schillende b e n a d e rin g e n b e h a n d e ld w erden, doe ik een w at w illekeurige greep: “K u n st en k ritie k ”, R e m b ra n d t, V ondel’, “E co n o m isch e to estan d van ons la n d ”, de m u ziek van C h o p in

T V E 14e jrg. 1996

85

en S c h u m a n n , “ F acetten van de h e d en d aag se k u n st (m u ziek , p o ëzie)”, Sw eelinck, “A rc h e o ­ logie in Is ra ë l”, B redero, H u g o de G ro o t, D e U n ie v an U tre c h t (1579), O p tre d e n van leden van h et C o n certg e b o u w m et m u ziek van B eet­ hoven, ^M ozart en B rah m s, O p p o sitio n ele lite­ ra tu u r in R u slan d , S c h u b e rt’s W in terreise, “V la a n d e re n en N e d e rlan d , de gescheiden tw eeling”, C h ris tia n H u y g en s, G u id o G ezelle, “ D e E u ro p ese G em een sc h a p - re aliteit o f illu­ sie?”, Felix T im m e rm a n s, “ R ecen te o n tw ik k e­ lingen in de V an G o g h R esearch ”, “ De (w an )h o o p van de a rc h ite c t”. Z o d o en d e kom t iedere afd elin g ru im aan h a a r trek k en . O o k de gastro n o m isch e c u ltu u r w o rd t alle e e r a a n g e ­ d a a n , w ant de bijeen k o m sten w orden afgeslo­ ten d o o r een stem m ig k a a rse n d in e r in het k as­ teel.

E v en em en ten lijst M u id erslo t zo m er 1996 in het kader van h et F loris V h erd en k in g sja a r V alkeniersdem on straties april, m ei, ju n i en sep tem b er: m a t/m v r 10.00-11.00-12.00-13.30-15.30 za, zo 13.30-14.30-15.30 ju li en au g u stu s m a t/m v r 11.30-12.30-13.30-14.30-15.30 za, zo 13.30-14.30-15.30 NB: Bij regen kan e r niet w orden gevlogen F lorisd ag, 8 ju n i V oor de k in d e re n v an 6 to t 12 ja a r die Floris h ete n (v a n a f 10.00 u u r) V an af 13.00 u u r h eb b e n alle F lorissen, zowel v o o rn aam als a c h te rn a a m deze d a g g ratis to eg an g (wel bew ijsstukken m een e m en ). T on eelvoorstellin g “ E en m an als F lo r is” d o o r ‘Stuk voor S tu k ’ u it M u id e rb erg : 14, 15, 19, 21, 22, 24, 25 en 27 ju n i. a a n v an g 20.30 uur. K aartv erk o o p v a n a f m ed io m ei bij h et V V V -k an to o r G ooi & V echtstreek en de R a b o -b a n k W eesp, M u id e n en M u id e rb e rg . Ied ere eerste z a te rd a g van de m a a n d om 11.00 u u r tu in r o n d le id in g d o o r de c ru y d th o f en p ru im e n b o o m g a a rd van h et slot. V oorts tu in ro n d le id in g e n op a a n v ra a g tel. 0294-261325. H e t M u id erslo t is in h et k a d er van h et Floris V h e rd e n k in g sja a r ook ‘s avonds geo p en d voor p u b liek op: tu in o p e n ste llin g k a ste elo p en stellin g

86

15, 22 en 29 a u g u stu s en 5 sep tem b er geo p en d van 20.00 u u r tot m id d e rn a ch t 17, 23, 24, 30 en 31 a u g u stu s geo p en d van 20.00 u u r to t m id d e rn a c h t

T V E 14e jrg. 1996

D e tre k v a a rte n tu sse n A m s te rd a m , M u id e n en N a a rd e n m . Langeiaar O p 14 m ei 1624 k regen de b u rg em eesters van A m ste rd a m van de S taten van H o lla n d to e­ stem m in g to t het b edijken en in p o ld eren van de W ate rg raafsm eer en de D iem erm eer. D at w erk w erd v o o rtv aren d a a n g e p ak t en al in 1631 kon de d roo ggekom en g ro n d w orden v e r­ kocht. O m de to egankelijk h eid van d it nieuw gew onnen gebied te v e rg ro te n verzo ch ten de A m sterd am se b u rg em eesters de S taten van H o llan d om to estem m in g voor de aanleg van een w eg langs de oostzijde van de A m stel, v a n ­ a f de stad n a a r D iem erveen . Z o o n tsto n d het idee de v e rb in d in g en m et a n d e re p laatsen , w aar o n d e r a n d e re n rijke A m sterd a m se k o o p ­ lui h u n b u ite n p la a tse n h a d d e n gesticht, te v e r­ b eteren . M et d at doel w erd een o vereenkom st gesloten m et W eesp om een k o rte re w eg aan te leggen van A m ste rd a m via W eesp n a a r 's-G raveland. O m d it te k u n n e n realise ren , w ilde A m ste rd a m geb ru ik m aken van de rin g d ijk v an de B ijlm erm eer, w aarv o o r to estem m in g v erk reg en w erd van de d ijk g ra a f en h e e m ra ­ d en van de B ijlm erm eer. B ehalve voor deze w eg b esto n d e n e r ook p la n n e n voor een v aarv erb in d in g . In 1615 was e r al een sloot gegraven van K o rte n h o e f n a a r h et N aard erm eer, die m oest aan slu ite n op de K arnem elksloot. H et N a a rd e rm e e r h ad tot ca. 1388 een o pen v erb in d in g g ehad m et de Vecht, in de b ocht bij het tegenw oordige fort U itterm eer. E r bleven in de vroeg ere o p e n in g twee sluizen: de G ro te D rech t op Spijke bij de Keverdijk, die d ien d e als m olen w eterin g v o o r de S pijkepolder, en de K leine D rech t, die langs de B roekdijk liep en d ien d e om van de V echt langs de N essepolder het N a a rd e rm e e r en N a a rd e n te bereiken. D ie p la n n e n w aren du s een d irecte b e d re i­ ging voor N a a rd e n , d at het k n o o p p u n t v o rm ­ de voor de v e rb in d in g en tussen A m sterd a m en h et ach te rlan d . Tot d an toe was M u id e n v a n u it A m ste rd a m alleen b e re ik b a a r langs de Z eedijk of via W eesp langs de V echtdijk. De weg n a a r N a a rd e n liep d o o r de N o o rd p o ld e r to t M u i-

d e rb e rg en van d a a r langs de Z eed ijk n a a r N a ard e n . V a arv erb in d in g en liep en h o o fd za ­ kelijk via de Z u id erzee. N a a rd e n besloot d a n ook te g aan o n d e rh a n ­ delen m et A m ste rd a m en de steden M u id e n o f W eesp over een rech tstreek se w a te rv e rb in ­ ding. N a veel h een en w eer g e p ra a t kw am N a a rd e n m et M u id e n overeen d a t zij beide een d e rd e van de kosten voor h u n re k en in g zou d en n em en , w aarbij N a a rd e n d a n wel w erd verp lich t om tol te b e tale n aan M u id e n , zoals d a t ook voor h et v erv o er over de w eg to t d an toe g ebruikelijk was. A m ste rd a m w erd ge­ v ra ag d om ook een d e rd e van de kosten te d r a ­ gen, w aarteg en o v er d a n ook een d e rd e deel van de to lo p b re n g ste n zou kom en te staan. A m ste rd a m w ilde een v aa rt lan g s d e A m stel, d a n d o o r de ringsloot van de D iem erm eer, v e r­ d e r via de o u d e v a a rt to t D ie m e rb ru g , een ge­ deelte d a t d o o r A m ste rd a m al b e v a a rb a a r was g em aa k t en zou w o rd en d o o rg etro k k en n a a r de V echt bij W eesp. W a n n e er h e t k an a al d o o r­ gegraven zou w orden n a a r M u id e n en N a a r­ den, m oest d o o r die steden een g en o eg d o en in g w orden b etaa ld a a n W eesp; A m ste rd a m vroeg vo o r de reeds g em aa k te kosten geen e x tra v e r­ goeding. O p 10 m a a rt 1640 n a m e n de ra d e n en v ro ed sch ap p en van N aa rd e n en M u id e n een resolutie aan w aarin de afsp rak en w erd en vastg eleg d .1 N aast de to lin k o m sten h a d M u id e n bov en d ien nog een a n d e r b ela n g bij de aan leg van de v aart: de V echtdijk m o ch t n iet do o rg ra ven w orden en ook de v a a rt d o o r de g rach ten w erd v a n u it d efen sief o o g p u n t v erb o d en . Als gevolg h ierv a n m o esten de passagiers bij M u i­ d e n o v erstap p en en m oest ook de v ra c h t w o r­ d e n overgeladen. D at b etek e n d e v o o r M u id e n dus een aan zien lijk stuk w erkgelegenheid en v e rk laart de b ereid h e id om flink te investeren. A llereerst w erd e r gekeken w at e r a an g ro n ­ d e n en wegen a an g ek o cht d ien d e te w o rd en om het p lan te realiseren . In 1589 h a d d e n de b u rg e ­ m eesters van M u id e n een weg aan g eleg d van M u id e n n a a r de B erger G oog, die de v erb in d in g

TVE 14ejrg. 1996

87

vorm d e tu ssen h et d o rp M u id e rb e rg en de Keverdijk. V olgens de p la n n e n die er n u lagen, kw am de v a a rt langs deze w eg te lopen. D a a r ­ om w erd de w eg nu officieel o v erg ed rag en aan de d rie steden, te w eten A m ste rd a m , M u id e n en N a a rd e n . O p 29 o k to b e r 1641 w erd m et de d ijk g ra a f en h e e m ra d e n van de D ie m e rm e e r een overeenkom st gesloten over h et g eb ru ik van d e w eg tu ssen D ie m e rb ru g en de D ie m e r­ m e e r en v an de rin g d ijk van de D iem erm eer, ten behoeve v an de aan le g van de nieuw e w eg.2 In m id d els was e r o n en ig h eid g erezen tussen de steden A m ste rd a m , M u id e n en N a ard e n en erzijd s en de bew oners van h et gebied ten oosten van de V echt, resso rte re n d o n d e r de w a­ term o len tussen M u id e n en d e B erger G o o g an d erzijd s, inw oners d u s van de N o o rd p o ld e r beoosten M u id e n . D e aan le g van de v aart was n am elijk dw ars d o o r de m o lensloot g epland, w aard o o r de w a te rh u ish o u d in g van h et gebied in gevaar dreig d e te kom en. O p 22 ju li 1642 w erd een overeenkom st gesloten tu ssen de b u r ­ gem eesters van A m ste rd a m , M u id e n en N a a r­ d en en erzijd s en de h ee r A n th o n ie O etg en s van W averen en de m o len m eesters van de N o o rd p o ld e r a an de a n d e re zijde. A fg esp ro ­ ken w erd d at de p o ld e r n a a r believen zal m o ­ gen m alen op de v a a rt en d a t de v e rp laatsin g van de m olen n a a r de v aa rt bekostigd zal w o r­ d en d o o r de d rie steden. V ervolgens kw am m en overeen d a t de N otsloot, een w ater w aa r­ langs het v ervoer van la n d b o u w p ro d u k te n en vee p laatsv o n d , langs de N o o rd p o ld erk ad e tussen de B erger G oog en de B erger W ete rin g verw ijd zal w orden van 6 n a a r 8 voet G ooische M a a t, op kosten van de d rie steden. V an de B erger W eterin g tot de O u d e N otw eg bij M u i­ d en zal een N otsloot gegraven w o rd en van 12 voet b reed , op voo rw aard e d a t de b etreffen d e sloot om de aa n te leggen nieuw e m o len w erf zal lopen. D e m eerk oste n van de o m leid in g om de m o len w erf m o eten d o o r de in g elan d en w or­ d en b etaa ld . H e t o n d e rh o u d van de nieuw e N o o rd p o ld erk ad e zal h et w erk zijn van de d rie steden, en m oet zo d an ig geschieden d a t er geen gevaar voor in u n d a tie zal o n tsta an . D e d rie sted en k u n n e n v e rd e r vrijelijk beschikken over de kade voor v erp a c h tin g van rech ten . Tot slot w erd afgesproken d a t bij N a a rd e n een v e r­ laat zal w o rd en aan g e b ra c h t, w a a rd o o r het w a­ terp eil in de v a a rt b e h e e rsb a a r zal w orden.'3

88

U ite ra a rd m oest voor de aan le g van h e t Z a n d ­ p ad en de v a a rt de n o dige g ro n d w o rd en a a n ­ gekocht. D a a rto e v e rleen d en de S ta te n van H o lla n d op 25 o k to b e r 1640 en 30 ap ril 1641 h u n to estem m in g . O p 14 ju n i 1641 v erric h tte de la n d m e te r B an ck aerts de R ijd de b e n o d ig ­ de m eting en . E r w erden on g ev eer 50 m o rg en lan d (1 m o rg en is ca 0,85 h a) aan g ek o ch t voor een to taal b e d ra g van ƒ 4 2 .2 5 8 ,-.4 V an die 50 m o rg en w aren e r ru im 10 gelegen tu ssen D ie ­ m e rb ru g en M u id e n . In h et gebied van het M u id e r G erech t w aren h et ru im 6 m o rg en , evenals in de M u id e r Polder. Ten oosten van de stad, tu ssen M u id e n en W illislaan , w erden ru im 11 m o rg en gekocht en ten slo tte van W il­ lislaan to t N a a rd e n no g eens ru im 11 m orgen. O p 9 se p te m b e r 1643 w erd d o o r de th e sa u ­ rie r van A m ste rd a m ƒ 5 0 .0 0 0 ,- te r h a n d ge­ steld a an b u rg em ee ste r W. Backer, als p e n ­ n in g m ee ste r van het N a a rd e r Z a n d p a d . U it la­ te re stukken blijk t d a t N a a rd e n en M u id e n elk ƒ 7 0 .0 0 0 ,- h e b b e n b ijg ed rag en , w aarm ee de to tale kosten v o o r de aan le g van v a a rt en weg op ƒ 190.000,- kom en. D e b ijd ra g e n van M u id e n en N a a rd e n k o n ­ den niet b etaald w orden u it de reg u liere m id d e ­ len en d a a ro m w erd een b ero ep ged aan op de wees- en a rm e n h u iz e n van b eid e steden, die wel over vo ldoende m id d elen beschikten. Zo h ad het w eeshuis van M u id e n g ro n d b ezit in de B loem endaler polder. Bij resolutie van de v ro ed ­ schap van M u id en , gedateerd 25 augustus 1640, w ordt de b urgem eester d an ook gem achtigd obli­ gaties en lan d en van de a rm e n te verkopen, om van de o p b ren g st d a a rv a n het aan d eel in de a a n ­ leg van weg en v aa rt te b etalen . O o k N a a rd en sloot len ing en bij wees- en a rm e n h u iz e n om a a n de v erp lich tin g en te k u n n e n voldoen. In la ­ te re j are n bleek de o p b ren g st van de tollen en de v erp a c h tin g van de v isrech te n m eestal wel vol­ d o en d e om de kosten van o n d e rh o u d aan v aart en weg te dekken, m a a r zij leverden n o o it vol­ d o en d e op om de re n te van de len in g en te b e ta ­ len, laat staan aan aflossing te den k en . D e b e lan g rijk ste in k o m sten w erd en dus v e r­ kregen u it de tollen op de w eg en in de v aart. D a a ro m was h e t b ela n g rijk d a t e r een regle­ m e n t w erd opgesteld voor de schippers van het b in n e n v e e r en d a t tariev en w erd en vastgesteld voor h et vervoer van g o ed eren en p erso n en . O p 6 ju li 1686 w erd een ta rieflijst sam enge-

TVE 14ejrg. 1996

L Y S T

lis —

V«n een Bot diooge Schop»-

f S '. s E i s r ':

I W <€--I Een Mandje met Wild. Groen

- «ren.RaapenofAardapp^en f i S S . - . 'c

d er Vragt- en Beftel-loonen.

_— SEenlïïS ïa -^ - ƒ:4:01 ƒ;! ' ss-xr-rs*—",' Kaarfen-Eitje, wegende :u S r S ^ " - - - ; - . - w = £ S * . ;S

aasa

Ë S sS ï s ° Borende rooBran ieder roo»

c

SgT V i aas = . t£s“ '” L^ | s “ -;

f~ = —

Contanten .dieby't Pondgewoogenworden.

Lyst der Vragt- en Bestel-loonen.

1SSi;3l#SS£ a s W w is p ,f .

Geldtwaarde tot 10 • Van 10 tot 30 • -----

o

SE BE s E E °

$=sr fc—

Rrweeleo en P?petro ran aangdegtnheU

1 ta b f tt'^ o tb e te n / in b rtir H eft niet bermelb/ julkn b ttalltn na proportie bet Cioeberen/'toaar mebe btjetix naafl obereenoef :t 33511. ön. u n / en bte Inï be tu U p g t jKfpectfltnrt hommn/

© t üStfuUjtt

al ban be &ui

öoebet

f baar onbtr

tUfP b a a re S S S S m S > *

■ f S U Gearrefteerd dra 18 Jtnuiry 1771. Pnefratibui dra Heer Mr. Willem G en ii Dedel Salomttsz., Hoofd-Offider; alle de Heeren Burgemeefteren, en alle de Heeren Schepenen. In kraniflé tui mySecreurii, ^ ^ ^ En Gepubliceerd den 19 Dito, Pratfeniibut den Heer Mr. Jacob Elias Arsumdsz., Pncfideercnd Schepen, ils Stedehouder van deo Heer Hoofd-Officier; den Heer Mr. Daniel D eun, Burgemeefter, ra de Heeren Mr. A'ico/aas Faas en Mr. Fredrick AJewyn, Schepenen. In kraniflè van my Secretaru, J. M. t a n P A B S T .

steld voor het vervoer van p erso n en en v rach t, m a a r d at bleek niet voldoende om de g an g van zaken tussen schippers en co m m issarissen te regelen. O p 29 se p tem b er 1694 w erd d a n ook voor n o taris Jo h a n n e s H aselo n te D iem en een c o n tract opgesteld, en op 5 ju li 1695 bezegeld d o o r de com m issarissen, tussen de c o m m issa­ rissen over de trek v a a rte n tu ssen A m ste rd a m , M u id e n en D iem en aa n de ene zijde en v erte ­ genw oordigers van de schippers aan de a n d ere zijde. D aa rb ij w erd vastgelegd d at de schippers zich te A m ste rd a m en N a a rd e n m o esten m el­ d en bij een vertegenw oordig er van de co m m is­ sarissen om opgave te doen van de te vervoeren v rach t en de d a a rm e e g e p aard g aan d e v e r­ voerskosten af te dragen. M aan d e lijk s zal de re ­ k en in g w orden o p g em aa k t en zal elke sch ip p er een tw aalfde van het totaal o n tv an g en als b e ta ­ ling. E en A m sterd am se sch ip p er m ag tot M u i­ d en v aren, d a a r w o rd t de v ra ch t overgeladen op een schuit van een M u id e r schipper, die deze d an v erd er zal vervoeren n a a r N aard e n . U itg e­ z o n d erd h ierv an zijn de lijkvaarten: in dit geval m ag de schipper v erd er varen , m its de vergoe­ d in g voor overslag w ordt v oldaan en geb ru ik g em aakt w ordt van M u id e r p a a rd e n voor het ja g e n . Tot slot d ien en de schippers er zorg voor te d rag en d at passagiers en v ra ch t b in n e n de d aa rv o o r gestelde tijd w orden overgebracht. E en h erzien e tarieflijst w erd vastgesteld bij o rd o n n a n tie van 4 sep tem b e r 1702. D a a rin staan de tarieven verm eld voor het geb ru ik van het zan d p a d d o o r vee, voetgangers, ru ite rs en reizigers p e r koets en voor h et tra n sp o rt over w ater van reizigers, goederen en vee. V erder blijkt uit d it stuk d a t die kosten b etaa ld m o es­ ten w orden bij de H a k k elaarsb ru g , aa n de Pa-

p e la a n sb ru g en bij de V in k e b ru g , n o g afge­ zien dus van de overslagkosten die in M u id e n m oesten w orden b etaald. O p 1 ju li 1710 w erd d o o r de co m m issarissen een resolutie aan g en o m en w aaru it blijkt d at v er­ schillende schippers het niet zo nauw n a m e n m et de afrekening. D aa ro m w erd b esloten n o g eens n ad ru k k elijk te w ijzen op de v erp lich tin g van de schippers om m aan d e lijk s re k en in g en v er­ an tw o o rd in g a f te leggen over alle vervoerde passagiers en v rach t. D oen zij dit niet, o f niet co rrect, d a n m ag een b o ete w o rd en geheven.5 ( )p 2 juli 1715 w erden de tarieven, zoals in de verordening van 1686 vastgelegd, gewijzigd voor het geheel a fh u re n van een trek sch u it, w aarbij w erd b ep aald d at een afg eh u u rd e schuit niet m e e r d an tien p erso n en m ag vervoeren. In de loop van de ach tien d e eeuw w erden talloze regelingen opgesteld v o o r vrijstellin g van de verschillende tollen en de b e talin g van vrach tk o sten : zo h a d d e n bijv o o rb eeld de b u r ­ gem eesters en o u d -b u rg e m e este rs van A m ­ sterd a m , M u id e n en N a a rd e n v rijstelling, v er­ d e r de co m m issarissen over de trek v a a rte n , de dro st van M u id e n , de dijkgraven en h o o g ­ h e e m ra d en van de a a n p a le n d e w a tersch ap ­ pen, de p re d ik a n te n van A m ste rd a m , M u id en en N a a rd e n en van G o o ilan d , en de schippers en h u n fam ilieled en .6 In ja n u a r i 1772 w erd een n a d e re p re c iserin g gegeven van de tariev en voor v ra ch tv erv o er gegeven, w a aru it blijkt d at h et a a n b o d aan v ra ch t zeer g evarieerd m o et zijn geweest. In de d a a ro p volgende ja r e n w o rd en de lijsten van v rach tg o ed steeds g ed etailleerd er en kom t er ook een o n d ersch eid tu ssen v ra c h t­ en po stg o ed eren , w aarbij een b rie f en diverse

T V E 14e jrg. 1996

8 9

a n d e re zak en als postgoed m a a r ook als v ra c h t­ goed v erzo n d en k o n d en w orden. In de loop d e r ja r e n is h et sc h e ep v aartv er­ k eer in de v a a rte n aa n steeds m e e r regels ge­ b o n d e n g eraak t, re d en w aaro m in 1841 h et re ­ g lem en t voor de schippers, zoals d a t in 1695 w as vastgesteld, o p n ieu w w erd bezien. H e t re ­ g lem en t b e p e rk te zich n u to t het aangeven van de gedragsregels voor de schippers. O v e r ta rie ­ ven w erd n iet m eer gesproken, behalve w aar h et boetes voor o v ertred in g en b e tre ft.7 E en heel a p a rte p laats in de geschiedenis van de tre k v a a rte n heeft de jo o d se lijk v aart op M u id e rb e rg g ed u re n d e deze p erio d e in g e n o ­ m en. P.C. H ooft, kastelein van M u id e n en b a l­ ju w van G o o ilan d h a d o m streek s 1639 to e­ stem m in g gegeven aa n G e rrit Ja n s z o o n de W ilde, p o o rte r van M u id e n , to t de aan k o o p v an een stuk g ro n d bij M u id e rb e rg ten b e h o e ­ ve van de H o o g d u itse jo d e n te A m ste rd a m om te g eb ru ik en als b eg raafp laats. O f de a a n sc h a f van d it stu k g ro n d te m ak en heeft m et h et feit d at de sta d sb e stu re n van A m ­ sterd am , M u id e n en N a a rd e n p la n n e n o n tw ik ­ kelden v o o r de aan le g van de tre k v a a rten , is n iet m et zek erheid te zeggen. Wel is zeker d a t al vrij snel g eb ru ik g em aa k t w erd van deze vaarv e rb in d in g om de lijken n a a r M u id e rb e rg te tra n sp o rte re n . Zo blijkt u it h et reg lem en t voor de schippers u it 1695 d a t voor de lijk v aart een u itz o n d e rin g w erd g em aa k t m e t b e trek k in g tot de overslag bij M u id e n en u it de R egisters op h et B in n en v eer van het S a n d tp a d , die een over­ zicht geven v an de o n tv a n g st van de tol bij de oost- en w estpoort van M u id e n blijkt d a t m et zekere reg e lm a a t een b e g ra fe n isv a a rt p la a ts­ vond. O f al v a n a f het b eg in g e b ru ik gem aak t w erd van w at n u nog de J o d e n v a a rt heet, is e c h ­ te r n iet duidelijk: in de tarieflijst van 1702 w o rd t wel m eld in g g em aa k t van de m ogelijk­ h eid om v a n a f de H a k k e la a rsb ru g g eb ru ik te m ak en v an d e G o o g to t M u id e rb e rg , m a a r uit de stukken b lijk t niet o f e r d a n al sp rak e is van een v a a rv e rb in d in g to t a a n de jo o d se b e g ra a f­ plaats. O p k a a rte n u it h et m id d e n van de a c h t­ tien d e eeuw is e ch te r d u id elijk een v e rb in d in g aangegeven tussen de tre k v a a rt bij de H a k k e ­ la a rsb ru g en h et jo o d se kerkhof. In 1860 is er in ied er geval een officiële v a a rt aanw ezig, d a a r in d a t ja a r bij K on in k lijk B esluit een ta rie f w ordt vastgesteld v o o r h et in- en u itv a re n van de N a a rd e rv a a rt u it of in de Jo d e n v a a rt. 90

REGLEMENT op de

Vaart,

tusschen de Steden Naarden en Muiden tot aan de Diemerbruff, en van daar langs de Ringdijk en Oostzijze van den Amstel tot aan Lokhorst.

Art. 1. De

zeilende

Schepen

buitenom moeten houden,

of Vaartuigen, en alle

welke

zullcrt gejaagd

of getrokken worden, binnendoor laten passeercn , op eene boete van D rie Giddcn bij overtreding. Art. 2. Schepen en Vaartuigen met staande Masten ge­ jaagd of getrokken wordende, zullen de Volk- of Trekschuiten, die hun tegenkomen en alle andere Vaartuigen , die niet aan Masten maar aan Jaagstokken of met de lijn aan de Bolder vastgemaakt getrokken of gejaagd worden , binnendoor laten passeeren. Indien Vaartuigen , die met staande Masten gejaagd of getrokken

worden, elkander tegenkomen, dan

zullen die Vaartuigen welke van Amsterdam of tus­ schen gelegene Plaatsen varen , buitenom moeten houden , en alzoo die , welke van Waarden naar Am Reglement op de vaart tusschen de Steden Naarden en Muiden.

In de loop van de a ch ttien d e eeuw w erd ten aan z ien van de lijk v aart v erd er b esloten d at de schippers n iet bij de b ru g g en hoeven te sto p ­ p en om de v erschuldigde v aarg eld en te vol­ d oen: zij k u n n e n volstaan m et bij de m a a n d e ­ lijkse a frek en in g de kosten te voldoen. O p die m a n ie r w erd vo o rk o m en d a t de b eg ra fe n is­ stoet o n n o d ig w erd o p g e h o u d en .O v erig en s was m en in M u id e rb e rg zeer to le ra n t ten a a n ­ zien van de jo o d se m ed elan d ers: u it com passie m et de n ab e sta a n d e n liet h e t k e rk b e stu u r van de h e rv o rm d e kerk bij b eg rafen issen de k erk ­ klok luiden! H oew el d it d o o r de jo o d se a u to ri­ teiten op p rijs w erd gesteld, v erzo ch ten zij toch d it in de toekom st n a te laten , d a a r h et niet stro o k te m et de jo o d se o p v attin g over een e e n ­ voudige begrafenis.

T V E 14e jrg. 1996

Fragment van een kaart van Gooiland Z U "\ van ^saa^ Tinov, 1750.

O p 22 ap ril 1821 w erd d o o r de m in ister van B in n en lan d se Z aken voorgesteld om de weg tussen de W eesperpoort en de D u iv en d rech tse B ru g tot rijksw eg te verklaren en te b estrate n . A anvankelijk zag het college van co m m issaris­ sen over de tre k v a a rte n h ie r niets in, m a a r bij K oninklijk Besluit van 8 ju li 1839 w erd een co n tract gesloten betreffen d e de o v erd rach t a an het R ijk van de weg van A m ste rd a m tot M u id e n en van M u id e n tot N a a rd e n , inclu sief de d a a rin gelegen b a rriè re , to lh u izen , b ru g ­ gen, duikers, etc. In het c o n tra ct w erden zes v o o rw aard en gesteld: 1. D e weg m oest op korte te rm ijn m et klinkers w orden bestraat; 2. e r m ocht op de weg geen h o g ere tol w orden geheven d a n op an d ere rijksw egen het geval was; 3. h et R ijk m oest de heffin g van tol op de scheepvaart to estaan en de in n in g d a a rv a n o p d rag en aan de g aard ers van de to lb o m en op de weg, tegen een v erg o ed in g van 5% van de b ru to -o p b ren g st; 4. d e ste d e n h ie ld e n d e b e sc h o e iin g e n , steigers, aan le g p laatsen etc. in bezit, en bovendien b eh ielden zij de Papelaans- en H o o ib ru g ; 5. langs de v aart m oest een ja a g p a d blijven b e­ staan, o n d e rh o u d e n d o o r h et R ijk; 6: aan h et w eeshuis van M u id e n en N aa rd e n m oest jaa rlijk s d o o r het R ijk een b e d ra g van ƒ 2 5 0 ,- w orden b etaald , als schadeloosstel­ ling voor de destijds bij de aanleg g em aak te kosten.

H e t bezit van het college van com m issarissen w erd n o g v e rd e r in g e k ro m p e n to en in 1852, m et h et oog op de v erb e terin g van de vesting­ w erken van M u id en , een gedeelte van de v aart ten oosten en ten w esten van M u id e n w erd overg ed rag en a a n h et M in iste rie van O orlog. O v erig en s w erd in d at ja a r d o o r de a an le g van sluizen ook de v e rb in d in g van de trek v a a rte n m et de V echt tot stan d geb rach t. D o o r de to e n em en d e kosten van o n d e rh o u d aan de v aa rt en de d a a rin gelegen ku n stw erk en kw am op 8 o k to b e r 1859 de kw estie van het ta ­ rie f van de w atertollen a a n de orde. E r zou heel w at overleg no d ig zijn, m a a r u itein d elijk w er­ d en de nieuw e tariev en bij K on in k lijk Besluit van 5 ju n i 1861 vastgesteld voor de p erio d e van tien jaar. A angezien de rijkstolw achters elke co n tro le op de in n in g van de w aterto llen w ei­ g erd en , w erd in 1863 besloten bij w ijze van p ro e f de o p b ren g st van de w atertollen o p e n ­ b a a r te v erp ach ten . O m d a t de p ach te rs van de w atertollen geen g eb ru ik zo u d en k u n n e n m a ­ ken van de rijksw oning, m oesten d a a rv o o r kleine w oningen bij de b ru g g e n w orden ge­ bouw d. D e pach tso m bleek e c h te r d e rm ate laag, d at besloten w erd de in n in g van de w ate r­ tollen toch m a a r w eer op te d ra g e n a a n de to l­ g aard ers van de wegtol. Toen de p erio d e van tien ja a r voor de v ast­ stelling van to ltariev en afliep, w eigerde A m ­ ste rd a m de tariev en vast te laten leggen voor een nieuw e te rm ijn van tien ja a r. In plaats d a a rv a n w erd a a n g e d ro n g e n op een te rm ijn

T V E 14e jrg. 1996

91

v an tw ee jaar. D e re d e n was d a t A m ste rd am vond d a t het heffen van w aterto llen n iet van gem eentew ege zou m o eten g eb e u re n en d a t m en de m ogelijkheid zou m o eten o n d erzo ek en de g em eente v an het o n d e rh o u d d e r v a a rte n te ontheffen. M u id e n en N a a rd e n w aren h ie r niet voor, m a a r op a a n d rin g e n van A m ste r­ d a m w erd toch de vaststelling voor twee ja re n aan g ev raag d . T ijd e n s die tw ee ja a r zal o n d e r­ zocht w orden o f het niet m ogelijk is to t liq u id a ­ tie van de v aart over te gaan. In 1872 besloot de raad van A m ste rd a m a fstan d te d o e n van h et g em eenschappelijk bezit van de v a a rte n en de g em ee n ten M u id e n en N a a rd e n te v erzo e­ ken h et eig en d o m sre ch t m et in g a n g van 1 ju li 1873 te w illen aan v aard e n . M u id e n en N a a r­ d en w aren h ierto e b ereid en stelden in overleg m et de g em eente A m ste rd a m de v o o rw aard en tot liq u id atie vast. O p 17 d e c e m b e r 1873 w ordt ten overstaan van n o taris P apegaay de akte van o v erd rach t o p g e m a a k t.8 In 1873 w erd er ook een w ijziging a a n g e ­ b ra c h t in de a a rd van de tarieven. W erd to t d an toe b etaald p e r soort v ra c h t en p e r gew icht of a an ta l d a a rv a n , nu m oest b etaa ld w o rd en voor de to n n ag e van het schip, w aarb ij dit w erd d o o rb erek en d in de v rach tp rijs. R ond 1900 w ilde de d irectie van R ijk sw ate r­ staat een w ijziging b ren g e n in de in n in g van de w atertollen, en de b ed ie n in g van de b ru g g en aan de com m issarissen o p d rag e n , die d a n zelf voor de in n in g van de w aterto llen zo rg k o nden d rag en . R ed en h ierv o o r is d e afschaffing van de w egtollen op de rijksw egen. O p 4 fe b ru ari 1901 w ordt m et het R ijk een o vereenkom st aan g eg aan , w aarbij w erd b ep aald d a t de in ­ n in g van de w atertollen v o o rtaa n zou geschie­ d en d o o r o f vanw ege de co m m issarissen , die ook de b e d ie n in g e n de v erlich tin g van de V in ­ kebrug, de P ap e la a n sb ru g en de H ak k elaarsb ru g zo u d en verzorgen , w aarv o o r zij ja a rlijk s een b e d ra g van ƒ 3 5 2 ,- z o u d en o n tv an g en . H e t personeel zou w o rd en b e n o e m d d o o r de com m issarissen, o n d e r g o ed k eu rin g van de h o o fd in g en ieu r van R ijk sw aterstaat. O p 24 a u g u stu s 1911 w erd een nieuw e o v er­ eenkom st m et R ijk sw aterstaat gesloten. D e d rie rijksw oningen bij de b ru g g en w erden kosteloos te r besch ikkin g gesteld van de co m ­ m issarissen, terw ijl het R ijk voor h et o n d e r­ h o u d ja a rlijk s een b e d ra g van ƒ 2 2 5 ,- zou b e ­ 92

talen. Ten a a n z ien van de to lg aard ersw o n in g van de P a p e la a n sb ru g w erd b o vendien b e ­ p aald d a t deze afgebroken zou w orden en op g ro tere a fstan d van de weg h erb o u w d , w a a r­ voor h et R ijk een b e d ra g van ƒ 5 0 0 0 ,- zou b e ­ talen , w a a rn a alle b em o eien is m et deze w o­ n in g zou vervallen. V oor de b e d ie n in g en v e r­ lich tin g van de V in k e b ru g en de H ak k elaarsb ru g zou v o o rtaa n ƒ 6 0 0 ,- p e r ja a r w o rden b e ­ taald d o o r h e t R ijk. In m id d els heeft de tijd de feiten ac h te rh aa ld . In de ja r e n ’60 w erd de h u id ig e A l aangelegd, voor welk doel tu ssen de K ru itfa b rie k en het M e rw ed ek an aal de tre k v a a rt enkele tien tallen m eters verlegd m oest w orden; V in k e b ru g en P a p e la a n sb ru g v erdw enen en vo o r de b e d ie ­ n in g van de H a k k e la a rsb ru g b e taa ld e het R ijk in de ja r e n zeventig n o g ƒ 1000,- p e r ja a r, te r ­ wijl voor het o n d e rh o u d van de bouw vallige w oning ƒ 5 0 0 ,- p e r ja a r w erd b etaa ld . D e sch eepvaart v e rm in d e rd e sterk en n u w orden de tre k v a a rte n vrijw el alleen n o g g e b ru ik t voor re creatiev aart: in k o m sten u it h et g eb ru ik van de v a a rten zijn d a n ook nauw elijks m e e r a a n ­ wezig, zij het d a t de b e d ien e rs van de b ru g g en nog een kleine v erg o ed in g o n tv an g en bij d o o r­ v aart van schepen. M o m en teel zijn o n d e rh a n d e lin g e n g aan d e om de tre k v a a rte n over te d ra g e n aan het h o o g h e e m ra a d sc h ap A m stel en V echt, w a a r­ m ee a a n het ru im 35 0 -jarig bezit van de tre k ­ v a a rten een ein d e zal kom en.

N o te n 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Oud Archief Muiden (OAM), inv. nr 77, folio 1. OAM, inv. nr. 83, folio 54. OAM, inv. nr. 77, folio 73. OAM, inv. nr. 77, folio 17. Archief Trekvaarten, inv. nr. 244*. OAM, inv. nr. 276 (oude nummering). Archief Trekvaarten, inv. nr. 155. Gemeentearchief van Amsterdam, inv. 1874 Financiën 262a.

TVE 14e jrg. 1996

D e N o o rd - en Z u id p o ld e r b e o o ste n ]VIlilden B .M . O p 22 d e c e m b e r 1677 v erleen d en de S taten v an H o llan d en W est-F riesland een octrooi a a n de la n d e in g e n a re n a a n de oostzijde van M u id en . D eze zo g en aam d e in g elan d en h a d ­ d en dit octrooi aan g ev raag d o m d at de lan d en aan de oostzijde van M u id e n sinds 1671 zw aar te lijden h a d d e n gehad. D e p o ld erm o len was v e rb ra n d , de lan d en w aren o n d e r w ater gezet w aarbij d a m m e n en kad en w aren g eru ïn eerd . D eze in u n d a tie van de lan d en h ad p laatsg e­ v o n d en ten behoeve van de H o llan d se W a te rli­ nie. In ju n i 1672 w aren de w estelijke V echtdijk en de zeedijk tussen M u id e n en M u id e rb e rg op last van J o h a n M a u rits van N assau d o o r­ gestoken. N a die tijd w aren wel nieuw e m olens gebouw d en e r w aren k ad en g erep areerd , m a a r de to estan d erv an slecht en de kosten w a­ ren hoog. Bij het octrooi van 1677 verk reg en de in g e ­ la n d en aan de oostzijde van M u id e n het recht o m een b e stu u r over de polders in te stellen, b estaan d e u it d rie m olenm eesters. D eze z o u ­ d en iedere eerste zate rd a g in fe b ru ari b ije en ­ kom en. Zij h a d d e n h et rech t van p a ra te ex ecu ­ tie op de la n d en van d egen en die in gebreke bleven om de m olengelden te betalen en het rech t om la n d e n te m ogen o n tg rav en ten b e ­ hoeve van de aan le g van o n d e r m ee r kaden en w e te rin g e n .1 Zowel van de N oord- als van de Z u id p o ld e r is van de eerste p erio d e w einig bekend. In de p o ld erarch iev en b ev in d en zich pas v a n a f ca. 1840 archiefstukken. Z ek er is wel d a t de N oord- en Z u id p o ld e r tot het geldig w orden van de eerste reg lem en ten (resp. 1877 en 1914) b e stu u rd zijn volgens het octro o i van 1677. H et lijkt mij het m eest w aarschijnlijk d at de N oord- en de Z u id p o ld e r v an a f 1677 ied e r een eigen b e stu u r van d rie pold erm eesters h e b b en gehad, o m d a t e r in de eerste archiefstukken, d a te re n d van vóór de eerste reg lem en ten , sprake is van twee afzonderlijke b estu ren en o m d a t de polders niet gelijktijdig g ereg lem en ­ teerd zijn.

van D ijk

Zowel de N o o rd - als de Z u id p o ld e r beoosten M u id e n h e b b en h u n u itw ate rin g op de N aard e rtre k v a a rt. D eze v aart, die w erd gegraven in 1641, verdeelde de lan d erijen ten oosten van M u id e n tussen de Z u id erz ee en de u itw ate rin g van het N a a rd e rm e e r in twee delen: de N o o rd ­ en de Z uidpolder. B eide p olders h e b b e n een voo rn am elijk a g rarisch g ro n d g eb ru ik . D e Z u id p o ld e r en het oostelijk deel van de N o o rd p o ld e r b estaan uit veengebied, m et u itz o n d e rin g van h et gedeelte van de u itlo p e r van de d e k z a n d ru g bij M u id e r­ berg. H e t w estelijk deel van de N o o rd p o ld e r is kleigebied. De Z u id p o ld e r w ordt d o o rsn ed en d o o r de rijksw eg A l en voor een klein deel d o o r de A6. D e Flevolijn, de spoorlijn A m ste rd am A lm ere, d o o rk ru ist de Z u id p o ld e r van zuid n a a r noord.

N o o rd p o ld er beoosten M u id e n D e N o o rd p o ld e r heeft een o p p erv lak te van ru im 356 hectare. H e t w ater uit de p o ld er w ordt uitgeslagen op de N a a rd e rtre k v a a rt. D e g rens ten n o o rd en loopt langs de IJsselm eerdijk, ten oosten deels langs de Israëlitische v aart, ten zu id en langs de N a a rd e rtre k v a a rt en ten w esten langs de vestin g g rach t van M u id e n . D e N o o rd p o ld e r w erd g ereg lem en teerd bij besluit d e r S tate n van N o o rd -H o lla n d van 3 ja n u a r i 1877 H e t b e stu u r van de p o ld e r w erd in d it reg lem en t o p g ed rag en aan d rie p o ld e r­ m eesters, w aarv an één fu n g eerd e als v o o rzit­ ter. Zij w erden gekozen d o o r stem g erech tig d e in gelanden. H et reg lem en t w erd gew ijzigd bij besluit van de S tate n van N o o rd -H o llan d van 18 ju n i 1929: toen w erd de o n d e rh o u d sp lich t van e n ­ kele w aterk erin g en gew ijzigd. In 1931 w erd een n ieuw reg lem en t van kracht. D it b e tro f een aan p a ssin g aan het gew ijzigde algem een W ate rsch apsreg lem en t v o o r N o o rd -H o lla n d .2 D e o u d st aanw ezige k e u r van de N oordpol-

TVE 14e jrg. 1996

93

^m mSmmmm

7< m .

J ‘\ n t u f / i

'ry ^ Crrato (v _A r u Z lc n jtt’o jtï

v\ i^l'3f\vuUfu \ w %

ü/M*PI§§1 Êmk

xax

jli i j d e J(« dk'Jtnj

« H

^* 3 -

y j

r/tJ

g lS S

.y .t^ y y y ! AJb. 1. Kaart van de Noord- en Zuidpolder, afkomstig uit de Grote Historische Atlas van Nederland, west Nederland, 1839-1859, Groningen 1990.

d e r d a te e rt v an 1893. In een p o ld erk e u r zijn b ep alin g en te v in d e n over de w ijze w aaro p in ­ g elanden h u n sloten m o eten o n d e rh o u d e n en over h an d e lin g e n die v erb o d e n zijn o m d a t ze gevaar o pleveren voor de w aterafv o er o f voor de k erin g van h et b uiten w ater. D a a rn a a st is in de k e u r de sch o u w p ro c e d u re w eergegeven. H e t b e stu u r van de N o o rd p o ld e r d re e f v ier m aal p e r ja a r schouw over w eteringen: in ju n i, septem ber, o k to b e r en decem b er. D e k e u r w erd h e rh a ald elijk aan g ev u ld en gew ijzigd.

na, op 27 ap ril, b ra c h te n de D u itsers in de Pol­ derw eg een b o m to t on tp lo ffin g , w a a rd o o r de weg vernield w erd en ook h et gebouw van het g em aal w eer besch ad ig d w erd. D e to tale sch a­ de van de in u n d a tie w erd geschat op ru im tie n ­ d u iz e n d gulden. In 1947 w erd b esloten de - n a elek trificatie van het gem aal in m id d els b u ite n g eb ru ik gestelde - d ieselm o to r te v erk o p en om h et herstel a an de o p g eb lazen w a terg an g van h et gem aal te k u n n e n b ek o stig en .3 Bemalingsinrichtingen

In de Tweede W ereldoorlog h a d de p o ld er te k am p en m et schade d o o r in u n d a tie s. In d e ­ cem b e r 1939 en in ja n u a r i en ap ril 1940 w erd de p o ld e r op last van de m ilita ire a u to rite ite n m ee rm a le n g e ïn u n d ee rd , w at e x tra bem alingskosten m e t zich m eeb rach t. A an h et ein d van de Tweede W ereldoorlog w erd de p o ld e r opnieuw , n u d o o r de D u itse W eh rm ach t, g e ïn u n d ee rd . O p 14 ap ril 1945 w erd h et gem aal d o o r de D u itsers zw aar b e ­ schadigd. D e in u n d a tie s c h u if w erd o p g eb la­ zen, w a a rd o o r de w aterg a n g van h et gem aal schade opliep en de afv o erb u is van de schroefp o m p w erd stukgeslagen. O p 22 ap ril 1945 w erd de w aterk erin g o pgeblazen. K o rt d a a r­

94

T o t 1892 w erd de N o o rd p o ld e r b e m a le n m et een sch ep rad m o len . Al v a n a f 1875 w erd m et enige reg e lm a a t in de in g e la n d e n v e rg a d e rin ­ gen gesp ro k en o v er h et v erv a n g e n v a n de m o ­ len, o m d a t deze de p o ld er niet v o ldoende d ro o g kon m alen . N a het zeer n a tte ja a r 1891 o n tsto n d de n o o d zaak tot v e rv a n g in g v an de m olen. N a o n d erzo ek w erd b esloten een sto o m g em aal te stich ten , m et een v erm o g en v an 14 pk. O p 24 o k to b e r 1892 w erd e r p ro e f­ g e d raa id m et goede re su ltate n : h et gem aal h a d op een d ag m et hoge b u ite n w a te rs ta n d e n 50 m 3 p e r m in u u t u itg eslag en . D e m a ch in e bleek ook in 1903, to e n e r b u ite n g e w o n e h oge w ater-

T V E 14e jrg. 1 9 96

ÉjËESj

*

..

*

t

1

S

. ’ '

AJb. 2. Foto van het gemaal van de Noordpolder beoosten M uiden, datum onbekend (ca. 1935). H et stenen gebouw, dat werd gebouwd voor stoombemaling, dateert van 1892 en bestaat nog steeds, nu met een elektrisch gemaal.

stan d en w aren, goed te w erken. In d at ja a r was de m ach in e 114 dag en m et 1712 m a a lu re n in w erking geweest. D e m o len w erd nog zes ja a r g eh an d h aafd . Als er niet teveel w ater in de p o l­ d e r was, w erd hij g eb ru ik t om de steenkoolrek en in g van het stoom gem aal te d ru k k en . In 1898 w erd de m olen gesloopt. In 1920 w erd de stoom ketel afgekeurd en w erd o n d erzo ek v e r­ rich t n a a r de om b o u w van h et gem aal. Pas op 19 sep tem b er 1935 w erd een n ieu w gem aal of­ ficieel in g eb ru ik genom en . In 1941 w erd dit gem aal geëlektrificeerd. D it elektrisch gem aal fu n ctio n ee rt nog steeds, m a a r is niet m e e r in goede staat. In de n ab ije toekom st zal een n ieuw (g e a u to m a ti­ seerd) gem aal voor de N o o rd p o ld e r w orden gerealiseerd.

w o rd t de w aterk e rin g gev o rm d d o o r de hoge g ro n d e n v an M u id e rb e rg en de kade langs de Israëlitisch e v a a rt. A an de zu id zijd e w o rd t het w ater gekeerd d o o r de kade lan g s de N a a rd e rtre k v a a rt en ten w esten d o o r de kade langs de v e stin g g rac h t v an M u id e n . V a n a f 1929 b e ru st h et o n d e rh o u d v a n de d rie la a tstg e n o em d e k a ­ d en bij h et b e stu u r v an de p o ld er. V o o rd ien b e ru stte de o n d e rh o u d sp lic h t deels bij a n d e ­ ren . zoals co m m issarissen o v er de tre k v a a r­ ten . D e lan d e n w a a rv a n deze k a d en deel uitm a k e n , w aren v a n a f 1929 b oven h u n aandeel in de p o ld erlasten belast m et een ja a rlijk se u it­ k erin g v oo r het o n d e rh o u d v an de k ad e n . D e ­ ze u itk e rin g kon w o rd en afg e k o c h t.4

Z u id p o ld e r b e o o s te n M u id e n Waterkering A an de n o o rd zijd e w ordt de w a te rk erin g van de N o o rd p o ld e r g evorm d d o o r de IJsselm eerdijk, v ro eg er de Z eedijk, die tot 1991 o n d e r b eh eer stond van het h o o g h e e m ra a d sc h ap van de Z eedijk beo o sten M u id e n . T e n oosten

D e Z u id p o ld er beoosten M u id e n h eeft een o p ­ p erv lak te van ru im 221 hectare. D e p o ld er w ordt aan de n o o rd k a n t b eg ren sd d o o r de N a a rd e rtre k v a a rt en aan de z u id k a n t d o o r de u itw a te rin g van h et N a a rd e rm e e r (zie a fb e e l­ d in g 1). D it u itw ate rin g sk a n a al w erd gegraven

T V E 14e jrg. 1996

95

in 1624, toen sprake w as van h e t eerste serieuze p lan to t d ro o g m a k in g v an h et N a a rd e rm ee r. D o o r d it kan aal w erd van de Z u id p o ld er, die toen n o g één geheel v o rm d e m e t de N oo rd p o lder, h et zuidelijkste deel afgesneden. D it ge­ deelte van ca. 50 ha. w erd een a p a rt poldertje, de K alkovenspolder, die in 1693 bij de H o n d sw ijk erp o ld er w erd gevoegd. D e H o n d sw ijk erp o ld er ging in 1870 sam en m e t de K everdijksche en R eaalpolder. D eze p o ld e r w erd in 1876 sam engevoegd m et de Nesse-, S pijker- en Binn en la n d se p o ld e r tot de N ieuw e K everdijksche p o ld er.5 D e Z u id p o ld e r heeft tw ee k eer te m ak en gehad m et v erveningsprojecten . D e eerste v erv en in g d ien d e om d ro o g m a k in g van h et N a a rd e rm e e r te k u n n e n bekostigen. Van d it verv en in g sp lan , w aarv o o r concessie w erd v erk reg en in 1804, was ca. 17 ha. gelegen in de Z uid p o ld er. V an d it v erveningsplan w erd n auw elijks iets u itg e ­ voerd. D e concessie liep in 1854 af, z o n d e r d a t e r veel verveend was. D e tw eede verv en in g was een in itia tie f van de se c retaris-p en n in g m ee ste r van de Z u id p o l­ d e r J A. van Spar. H e t b e tro f nu een flink ge­ deelte van de polder, zo’n 137ha. V oordeze'verv enin g w erd in 1847 concessie v erkregen. H et reg lem en t b ep aald e d a t de g ro n d e n n a v erve­ n in g w eer d ro o g g em a a k t m o esten w orden. O o k deze verv en in g v erliep e ch te r n iet v o o r­ spoedig: de tu r f bleek van m atig e kw aliteit. D e Z u id p o ld e r w erd g e reg lem en teerd bij b e ­ sluit d e r S ta te n van N o o rd -H o lla n d van 22 d e ­ cem b e r 1914. H e t b e stu u r b esto n d u it d rie le­ d en , die u it h u n m id d e n een v o o rz itte r kozen. D e o u d st aanw ezige k e u r van de p o ld er d a ­ te e rt v an 1919. H e t b e stu u r van de Z u id p o ld e r dreef, evenals d a t van de N o o rd p o ld er, v ier m aal p e r ja a r schouw over w eterin g en : in ju n i, septem ber, o k to b er en d ecem ber. D e k e u r w erd h erh aald elijk a an gevuld en gew ijzigd: zo w erden a a n de k e u r enige artik elen toegevoegd m et v erb o d sb ep alin g en om op k aden te rijd en en om gan zen , een d en en zw anen te laten lo ­ p en o f deze in w eterin g en te laten zw em m en en w erd het v erb o d en afvalstoffen te lozen op het polderw ater. D e Z u id p o ld e r heeft, evenals de N o o rd p o ld er, in de Tweede W ereldoorlog te m a k e n gehad 96

cl

BM P

rx

mm

ËfSS

Afb. 3. De molen van de Zuidpolder beoosten M uiden, zoals de­ ze is afgebeeldop een schilderij van ca. 1890 in hei bezit van W. Koppers. De molen brandde a f in 1894. Op de voorgrond de rails van de Gooische stoomtram.

m et in u n d aties. In 1940 w erd de p o ld e r geï­ n u n d e e rd , w aa rd o o r e x tra b em a lin g n o o d za ­ kelijk was. In 1945 w erd de p o ld er d o o r de D u itsers g eïn u n d e e rd . O o k h ierv an o n d e r­ vond de p o ld e r veel schade: h e t gem aal w erd o n b ru ik b a a r g em aak t e n e r w aren e x tra kosten voor n o o d b e m alin g en het u itm a le n van het inu n d a tie w a te r.6 Bemalingsinrichtingen T o t 1894 w erd de Z u id p o ld e r b em alen d o o r een m olen, m et een v lucht v an 21.75 m eter. H et tracé v an de G ooische sto o m tra m liep langs de m olen. O p 24 m ei 1894 b ra n d d e de m olen af. D e b ra n d w as verm o ed elijk v e ro o r­ zaak t d o o r v o n k en v an een p a sseren d e sto o m ­ tram . T e r v e rv an g in g v an de m o len w erd een sto o m g em aal g eb o u w d , d a t to t 1928 de p o ld er b em aa ld e . In 1928 w erd een n ieu w electrisch gem aal in g eb ru ik g en o m en . In ap ril 1945 w erd dit d o o r de D u itse W e h rm a c h t zw aar b e ­ schadigd. D e schade was g ro o t, o n d e r m eer o m d a t tijdelijk n o o d b e m a lin g n oodzakelijk was. D e defecte m o to r w erd d o o r de le v e ra n ­ cier de H en g elo se E lectrische en M ech an isch e A p p a ra te n fa b rie k , ko rtw eg ‘H e e m a fh e rste ld . In 1972 w erd de elektrische in stallatie geheel v ern ieu w d d o o r de firm a L a n d in d u strie te S n e e k .7 N og in 1996 zal een n ieu w g e a u to m a ­ tiseerd gem aal v o o r de Z u id p o ld e r w o rd en ge­ realiseerd.

T V E 14e jrg. 1996

hSKB

“

1

iM l

■

LMliMMiEl TTTfn Afb. 4. Detail van een tekening van het gemaal van de Noordpolder beoosten M uiden, 1892, door civiel ingenieur H . Paul.

Waterkeringen A an de n o o rd zijd e w o rd t de w a terk e rin g ge­ v orm d d o o r de kade langs de N a a rd e rtre k v a a rt, a an de zu idzijde d o o r de kade langs de U itw a te rin g v an h et N a a rd e rm e e r, ten w esten d o o r de vestingkade. L a atstg e n o e m d e kade is in b eh eer bij het rijk, de a n d e re k aden zijn sinds 1929 in b eh eer bij de p o ld er. V ó ó r de w ijziging v an het reg lem en t v an 1929 w aren som m ige k ad en in b eh eer bij de e ig e n a ars van la n d en w aarv an de kad en deel u itm ak e n . D e­ ze lan d en w aren sinds 1929 belast m et een u it­ k erin g v o o r h et o n d e rh o u d v an de k a d e n , die kon w o rd en afg ek o ch t.8

D e N o o rd - en Z u id p o ld e r o p g e n o m e n in ee n g ro o t w a te rsc h a p D e N oord- en de Z u id p o ld e r b eoosten M u id e n w erden op 1 ja n u a r i 1979 opgeheven om m et vele a n d ere polders en w atersch ap p en te fuse­ ren tot het w aterschap D rec h t en Vecht. D it w aterschap heeft tot 1 ja n u a r i 1991 b estaan , to en D re c h t en V echt m et h e t w atersch ap D e P ro o sd ijlan d cn en de h o o g h ee m raa d sch a p p en A m stellan d en de Z eedijk b eoosten M u id en fuseerde tot h et in terp ro v in c ia le h o o g h eem ­ ra a d sch ap A m stel en Vecht. D a a ra a n w erd 1992 nog het w aterschap D e V echt toegevoegd. H et ein d e van de fusiegolf bij de w ate r­ sch ap p en in d it gebied is d a a rm e e n o g n iet b e ­

reikt. E en nieuw e fusie staat g ep lan d v o o r 1 j a ­ n u a ri 1997, als de w aterkw aliteit en de -k w an ti­ teit o n d e r één b e h e e rd e r m o eten kom en. D eze fusie b etreft het h o o g h e e m ra a d sc h ap A m stel en Vecht, h et zu iv erin g sch ap A m stel en G o o i­ land, de d ien st w aterk w aliteitsb eh eer van de p rovincie U tre c h t en de d ien st R io lerin g en W ater van de g em een te A m sterd a m (RWA).

N o te n 1. H o o g h eem raadschap A m stel en Vecht (H A V ), archief' Z u id p older (Z P), inv.nr. 1, arch ief N oordpolder (N P), pl. lijst 1994, nr. 4; L. Jansen en S.C. van D iest, G e­ schiedenis van M u id en , 1953, p. 71-74. 2. R eglem ent 1877: provinciaal blad 1877, nr.1; HAV, A r­ chief NP, pl.1. 1994, nr. 6. 3. HAV, Archief NP, pl.1. 1994, nr. 44, 45 en 52. 4. D. K ooim an (zie noot 2) p. 330-332. 5. S.C. van D iest, D e verveningen in de Z uidpolder, H is­ torische K ring stad M u id en 1991, p. 8-9. 6. HAV, A rchief ZP, aanvulling, notulen 1915-1979, 6-71945 en dossier oorlogsschade. 7. HAV', A rchief ZP, inv.nr. 2, 33 en aanvulling, dossier ge­ maal. 8. D. K ooim an (zie noot 2) p. 337-339.

I 'V E 14e jrg. 1996

97

O n ze M u id e r m olen S. C. van Diest

V erscholen o n d e r o p g a an d h o u t en stru ik en ligt h et re s ta n t van d e o u d e k o re n m o le n ‘D e S p ie rin g ’. Tot 1905 p rijk te deze m o len in vol o rn a a t op de fo rtificatiën . G e e n b o o m in de n ab ijh eid . D e w ind m oest vrij spel h e b b e n om de w ieken, b ed ek t m et zeilen, te la te n d ra a ien . Z o w erd de k ra c h t geleverd te n behoeve van h et m alen van m eel b estem d vo o r onze p la a tse ­ lijke b ak k ers en ten behoeve van plaatselijke in d u strie ë n . O n z e v o o ro u d ers h e b b e n van de v ijftiende to t en m et de a c h ttie n d e eeuw de w in d m o len ontw ikkeld en v e rb e te rd en d a a r ­ d o o r de o n tw ikk eling v an de eco n o m ie, vooral in H o llan d , sterk gestim u leerd . D o o r de o p ­ kom st v an m o d e rn e p ro d u k tie m e th o d e n v e r­ dw en en veel m olens, ook d ie v an M u id e n . H e t k arak teristiek e lan d sch ap sb eeld en h e t stad s­ silhouet g in g d a a rd o o r v o orgoed verloren.

>1v v j f f H

mÊÈ&j mm m * ' ' f v

98

*

• Ü

fmi

i)éj} i

Van w an n eer dateert de M u id er M olen? D e o u d ste sta d sp la tte g ro n d d a te e rt u it de p e ­ rio d e 1550-1560. D e la n d m e te r Ja c o b van D e ­ v e n te r v erv aard ig d e in o p d ra c h t van K arei de V ijfd e van alle sted en een p la tte g ro n d . M u i­ d en en W eesp staan op één k aart. O p d eze vrij b e tro u w b a re k a a rt sta a t een w in d m o len g ete­ k end die zich ongeveer v o o r h e t sluisje a an h et einde v an de W eesp erstraat la a t situ e re n , b in ­ n e n de to en n o g vrij p rim itiev e vestingw erken. D e m olen is in p e rsp ec tie f getek en d en h ie ru it valt a f te leid en d a t h e t h o o g stw aarsch ijn lijk een sta n d a a rd m o le n geweest is, h et o u d st b e ­ kende ty p e m olen in N e d erla n d . H o e o u d zou de m olen op de k a a rt v an V an D ev e n te r ge­ weest k u n n e n zijn? H e t v ro ed sch ap sarch ie f d a te e rt v a n a f o n g e ­ v eer 1590 m e t d a a rv o o r in cid e n te e l een enkel arch iefstu k . Toch h ielp en de eerste b lad zijd en van h e t o u d ste re g iste r m ij op weg. D it boek b e g in t n am elijk m et een afschrift v an een o u d e m olenbrief. H e t b ouw en v an een k o re n m o len w as voo r die tijd een k o stb are in v esterin g en

m m

y >v

'

4

*

Detail kaart van Van Deventer ca. 1560.

een m o le n a a r kon e r n iet a a n b e g in n e n v o o r­ d a t hij een m o n o p o lie k reeg en v o o rd a t h et m aallo o n was vastgesteld. In 1591 zou deze m olen m o eten w ijken voor de b o u w van ves­ tin g w erk en en d e to en m alig e v ro ed sch ap secreta ris E g b e rt C laesz. zocht in de o u d e stu k ­ ken deze m o le n b rie f op om de o u d e reg elin g en te raad p leg en . D e a a n h e f lu id t als volgt: W ij burgemeesteren, schepenen der stede Muyden doen conde dat w ij gewillekeurt hebben datter van de coornmolen staende binnen deser stede bij onze voorsaeten op 10 maart 1 5 2 7 een besegelde briefj (akte, red.) gemaect en gewillekeurt hebben. D eze akte g a f regels in zak e h et m a a l­ loon en a n d e re b e lastin g en en g a f de m o le n a a r zek erh eid v o o r de ex p lo itatie v an zijn m olen. V oor m ij was d it een bew ijs d a t deze eerste m o-

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

n u a ri 1595 de o u d e m olen (o f de re stan te n d a a rv a n ) op. H ie rm e d e n a m hij ook de h iero p liggende se rv itu te n over, n am elijk h e t o n d e r­ h o u d van d rie ro ed e n van de W est-Z eedijk. D e m olen w erd daad w erk elijk gebouw d w ant in een k eu r van de V ro ed sch ap van sep te m b e r 1597 w erd bijv o o rb eeld b ep a ald d a t de m o le­ n a a r v o o rta a n geen k ip p en zou m o g en h o u ­ den.

« * //;

D e e x p lo ita tie v a n d e tw ee d e m o le n

_i£

■t

■■

1

Uit de Atlas van Blaeu ca. 1650.

len w aarschijnlijk in 1527 w erd gebouw d. Z o ­ als gezegd m oest de m olen v erd w ijn en vanw e­ ge de b ouw v an nieuw e vestingw erken. H e r ­ b ouw was econom isch in teressan t w ant in d ie ­ zelfde tijd w erd e r een nieuw e bro u w erij en j e ­ n everstokerij bij de V ech tb ru g gevestigd. (D e h u id ig e p a n d e n H e re n g ra c h t 65 en 66). M et een m onopoliepositie, vastgelegd in de m o le n ­ b rie f zou de nieuw e m olen op een flink debiet k u n n e n rekenen. D irk B aren tz zag er wel w at in en in se p te m ­ b e r 1592 w endde hij zich to t de vroedschap. D eze g af zijn volle m edew erking. H ij k reeg een nieuw e m o len b rief, de b u rg em eesters z o u ­ d en voor g ro n d zorgen en hij k reeg vrijd o m van b ieraccijn s tijdens de b o u w van de m olen. O m eventuele rech ten van de eig en a re n van de o ude k o ren m o len te o n tlo p en kocht hij in j a ­

D e sta d sp la tte g ro n d u it de A tlas van Boxh o o rn u it circa 1630 en la te r ook de A tlas van B laeu van circa 1650 geeft de p la a ts van de n ieuw gebouw de m olen aan , n am elijk op de h oek van de W eesp erstraat en de h u id ig e Singelstraat. D e m olen, in p a n o ra m a getekend, is een sta n d a a rd m o le n . B aren tz heeft niet lang plezier van zijn m olen gehad. In 1601 v erkoopt zijn w eduw e aan W illem W illem s ren vrije coornmolen, staende binnen deser stede, molenwerff ende de woningen naast de molenwerff staende. In m ei 1616 g aat W illem s re n te n ie re n . H ij v erkoopt de m olen a a n zijn g ro o tste k lant, de eig e n a re n van de b ro u w e rij-b ra n d e rij op de H e re n g ra c h t bij de b ru g g en aa m d ‘H e t A n ­ k e r’. Tot 1656 w isselde de m olen reg elm atig van eigenaar. D e helft was m eestal in h a n d e n v an de m o len aar, de a n d e re helft was in h et b e ­ zit van afn em ers o f g raan lev eran ciers. In 1656 was de m olen w eer in h a n d e n van één eige­ n aar: J a n B outs. D eze kw am in ja n u a r i 1657 in conflict m et h et stad sb estu u r. D e sch o u t ra p ­ p o rte erd e d a t zijn w agens de toch al n iet beste stra te n en wegen v ernielden. D e v ro ed sch ap v e ro rd o n n e e rd e dat de molenaers o f haar knechten met zullen vermogen op haar wagens te blijven zitten int rijden maar daarbij te voet sullen gaen op de ver­ beurde van telkens 30 stuivers. D at w erd d u s lopen in het vervolg. B outs kw am e c h te r voor nog g ro tere p ro b le ­ m en te staan. D e m olen m oest v erd w ijn en vanw ege nieuw e w ijzigingen in de fortificaties. D e twee huisjes die ten n o o rd e n van de m olen sto n d en m o c h te n blijven staan. H ij sloot een overeen k o m st m et de S taten van H o lla n d en W est-F riesland over de p laats van de nieuw e m olen. O p 26 se p te m b e r 1662 w erd in H a a r ­ lem een c o n tra ct getek en d w aarbij B outs en zijn rechtsopvolgers van de R e k en k a m e r (de

TVE 14e jrg. 1996

99

‘De Spiering’ rond 1900.

w .< -

> * * * • * :

v o o rg an g er v an D o m e in e n ) de g ro n d w aaro p de nieuw e m o len gebouw d zou w o rd en in e e u ­ w ig d u re n d e erfp ach t kregen. H ie ra a n v e rb o n ­ d e n was h et rech t v an o v erp ad over g ro n d b e ­ h o re n d to t de d o m e in e n te r b re e d te v an 2,5 m e te r n a a r h et A ch tero m (n u S in g e lstra at ge­ h eten ). V an een ja a rlijk se can o n is geen sp ra ­ ke. B outs h ad het goed gespeeld. In 1664 verk o o p t hij h e t rec h t van eeu w ig ­ d u re n d e e rfp ach t (d u s de m o len ) en de twee w o o n h u izen van de o u d e m olen a a n J a c o b M e ijn d e rts. E r is n u sp rak e van een w indkoren m o len staende op de Stedewall. In die k o o p ak ­ te is voor h et eerst sp rak e v an ‘w in tg e ld ’ als v erg o ed in g voor een v e rg u n n in g v an de S taten van H o lla n d voor h et o p ric h te n van een m o ­ len. D eze v erg o ed in g w erd b e p a a ld op v ier g u ld en p e r ja a r, te b e ta le n a a n h et k a n to o r van de D o m e in e n te H a a rle m . D e m olen die de n aam k reeg van ‘de S p ierin g ’ was blijkens h et n u n o g b e sta a n d e o n d e rstu k en zoals te zien is op oude foto’s een ach tk an tig e b o ­ venkruier. D e k ap m et zijn w ieken kon v a n a f h et e rf op de w in d g ed ra a id w orden. D e ex plo i­ tatie van de n ieuw k o re n m o le n verliep m et w is­ selend succes. E r h in g veel v a n a f o f e r een b r a n ­ derij o f b ro u w erij w erkte, w ant alleen m alen v o o rd e v ier bak k ers was n iet lo n en d . In 1696 en 1698 g in g de e ig e n a a r failliet. Bij de eerste exe­ cu to riale verkoop w erd en de tw ee huisjes a p a rt verkocht zo d at nieuw e e ig e n a ren o f in de m olen o f elders in de stad w o o n ru im te m o esten zoe­ ken. N a 1700 ging h et de m o len a ars iets beter. D e b ra n d e rije n v an A d ria a n s en Stoel en de b ro u w erij v an Blay gaven e x tra w erk. 100

.

v

In 1771, to en een h o n g ersn o o d d reig d e, w er­ d e n van overheidsw ege n ag en o eg alle b ro u w e­ rij- en b ra n d e rij a c tiv iteiten stopgezet m et noo dlo ttig e gevolgen voor de m olen. D e to e n ­ m alige m o len aar, B oudew ijn van de B ergh, ric h tte n o g een verzoek a a n de v ro ed sch ap om sn u if te m ogen m ak en . H ij h ad h ierv o o r al v o o rzien in g en getroffen. D o o r verzet van de b ak k ers - zij v reesd en sn u if in het m eel - ging dit n iet door. N og even was e r een opleving. In m ei 1801 w erd in de stad een stijfselfabriekje op g erich t. Stijfsel h a d tarw em eel als g ro n d ­ stof, d u s e r kw am voor de m o len w erk a a n de w inkel. Tegen h e t ein d e van de F ra n se tijd ging deze in d u strie te r ziele d o o r d e c o n c u rre n tie v a n u it de Z a an streek . D it was n ad elig voor de m o lenaar, hij m oest h et n u w eer d o en m et de klan d izie van de p laatselijke b ak k ers en m is­ schien u it A m ste rd a m . V an u it W eesp hoefde hij niets m e e r te verw ach ten w ant de vele b r a n ­ d e rije n a ld a a r w erd en d o o r de S chiedam se c o n c u rre n tie in ra p tem p o gesloten. O o k de d e rtie n k o ren m o len s verd w en en , de een n a de ander. M ogelijk was e r n o g w at afzet a a n de b o eren . D eze b e g o n n en op besch eid en w ijze g ra a n als veevoeder te g eb ru ik en . H ie rv o o r kw am e ch te r co n c u rre n tie van de ro sm o len op de H e re n g ra c h t. G ezien de p rijz en die in de vorige eeuw voor de m olen w erd en b e taa ld - in 1850 b ijv o o r­ beeld 5.000 g u ld en - m oet e r m et de m olen toch b eh oo rlijk v erd ien d zijn. In die v erk o o p ­ akte u it 1850 is vo o r h et eerst sp rak e van een p a a rd e n sta llin g en een tu in , alles m et h e t rech t van erfp a c h t o f opstal. T h e o d o ru s van N iek erk

T V E 14e jrg. 1996

Afgeknotte molen, 1995. a

H r %

s m

r v'

--I

■Bh W fW ■I rl l i 1E

'"w

was de laatste actieve m olenaar. H ij kocht in 1901 de m olen, stal en e rf vo o r een b e d ra g van ƒ 5 .5 0 0 ,- en ging op de m olen w onen. H ij sloopte in 1904 de stal en bouw de op de o n d e r­ g ro n d h et huidige w oonhuis. Vanwege de toen n og geldende K rin g en w et w erd h et h uis geheel u it h o u t opgetrokken. V an N iekerk zou het m oeilijk krijgen. In 1902 h ad A re n d van V eeren de m aald erij en v eevoederhan del op de H e re n g ra c h t van Nicolaas S treefk erk gekocht. E r w erd g em alen m et een rosm olen, d u s m et een p a a rd als d rijf­ k rach t. N a enkele ja r e n verv in g van V eeren h et p a a rd d o o r een zuiggasm oter, een D eu tz, die sneller en b e te r m aalde. H e t d eb iet van Van N iekerk holde a c h te ru it en al spoedig ging het m is. O p 17-2-1905 w erd V an N iek erk failliet v erk laart en op 3-7-1906 gin g de b a n k - D e A l­ g em ene H y p o th e e k b a n k - to t verkoop over. E r w aren geen kopers en de b a n k kocht het p a n d voor ƒ 3 .4 0 0 . N a enkele m a a n d e n d ie n d e zich als k o p er A re n d van V eeren en wel voor het b e ­ d ra g van ƒ 1.900. Volgens de verk o o p ak te w er­ d en verkocht het recht van erfpacht, recht van opstal en de eeuwigdurende erfpacht van de molen met uitweg.

E in d e v a n d e e x p lo ita tie v a n de m o le n A re n d van V eeren h ad m et deze koop als doel h et bij v o o rb aat u itslu iten van co n c u rre n tie voor zijn g ru tte rij op de H e re n g ra c h t. H ij o n t­ m a n teld e de m olen en sloopte de w ieken en de m olenkap. H e t w oonhuis w erd v e rh u u rd en h et o n d e rstu k van de m olen als opslag p laats in

'» * * l

geb ru ik gen o m en . O p 21 ju li 1911 verkocht hij zijn rech ten aan G e ra rd u s van N es voor / 2.000,-. Ten overvloede liet hij nog in de v er­ k oopakte o p n e m e n d a t in deze percelen n im ­ m e r een fo u rag eh an d el m o ch t w orden u itg e ­ oefend. V oor V an N es was deze b e p erk in g geen probleem . H ij was v e e h o u d er en m aak te h et o n d e rstu k van de m o len geschikt als stal­ ling voor een zevental koeien en w at kleinvee. In het b ovenstuk w erd een o p sla g ru im te voor hooi g em aa k t en zelf b etro k hij het w oonhuis. H ij h u u rd e wat land aan de straatw eg, m olk zijn koetjes en v en tte zijn m elk u it bij de b u ren . In de z o m er van 1933 w erd de fam ilie Van Nes o pgeschrikt d o o r een b ra n d in de o p stan d van de m olen die w aarschijnlijk d o o r hooib ro ei was v ero o rzaak t. In h et v o o rja a r van 1934 w erd de o p b o u w vern ieu w d en k reeg de m olen het aan zie n zoals wij d at n u ken n en . N a de dood van V an Nes in 1944 w erd de m olen m e t to e b e h o re n toegew ezen a a n zijn zoon J o ­ h an n es. D ien s huw elijk b leef k inderloos. D e w eduw e V an N es overleed in 1993. E nkele m a a n d e n geleden verk o ch ten de e rfg en am en de m olen en het w oonhuis. H e t w o rd t n u afw achten w at de nieuw e eige­ n a a r m et m olen gaat doen. H et o n d e rstu k en het h o u te n w oonhuis re s ta u re re n o f w ordt het toch slopen en nieuw bouw ? H e t w o rd t geen eenvoudige opgave. O v erig en s zijn de eeu w en ­ o u d e erfp a ch t en de o p sta lre c h te n n o g altijd van k rach t. D a a r is wel v a n a f te kom en. D o ­ m ein en ziet g raag geld.

T V E M e jrg. 1996

101

H e t nieuw e fam ilie- of L utherse kerkhof te M u id e rb erg M . Langelaar E en stukje A m sterdam se h isto rie in het G ooi A an d e B ad laan in M u id e rb e rg ligt de A lge­ m en e B egraafplaats. D eze b e g ra afp la ats is niet altijd in geb ru ik geweest m et d it doel. O o rsp ro n k elijk is het k e rk h o f gesticht als fam ilieb eg raafp laats van d e L u th erse fam ilie K a n th u it A m ste rd a m . Al v ro eg w erd de b e ­ g raafp laats e c h te r ook in ru im e re zin geb ru ik t: talrijke A m ste rd a m se L u th e ra n e n w erd en op d it k e rk h o f begraven, v a n d a a r ook de n a a m Fam ilie- o f L u th e rs kerkhof.

H et b eg in In 1790 koopt Tobias K a n th , m eester-zad elm a k e r in de R e g u liersb re e stra a t te A m ste r­ d a m , van F ran s E ld e rm a n , reg eren d schepen te M u id e rb e rg en w o nend te A m ste rd a m , een stuk “k o ren la n d ” m et een h o u tb o sje a a n de oostzijde, gelegen op de e n g o n d e r h et gerech t van M u id e rb e rg . D e b e treffen d e akte w ordt d o o r sch o u t en sch ep en en g ereg istreerd op 28 m ei 1791'. O p 28 m a a rt van datze lfd e ja a r v erzoekt To­ bias K a n th d e baljuw van G o o ila n d en h et ge­ rech t van M u id e rb e rg o m op d it stukje g ro n d een “b e g raafp laats vo o r lijk en ” te m ogen in ­ richten. S ch o u t en schepenen w eten m et d it verzoek n iet o n m id d ellijk ra a d en b eslu iten in h u n v er­ g ad e rin g v an 28 m ei de kw estie a a n te h o u d e n en a a n d e B aljuw advies te v ra g e n 2. In de v erg ad erin g van sch o u t en sch ep en en op 5 n o v em b er 1791 ko m t de kw estie o p n ieu w a a n de orde. In m id d e ls zijn de o m w o n en d en van h et stuk g ro n d d a t K a n th als b eg ra a fp la a ts wil la te n in ric h te n h ierv an in ken n is gesteld en n a a r h u n m e n in g gevraagd. B ezw aren bleken e r niet te zijn, re d en w aaro m b alju w , schout en sch ep en en p o sitief beschikken. Tobias K a n th w ordt m iddels een brief, g ed ate erd 23 102

ja n u a r i 1792, van de beslissing in kennis gesteld3. Zij laten d a arb ij a a n Tobias K a n th zelf over om ten a a n zien van de rech ten v an de K erk en de d o o d g ra v e rs te M u id e n afsp rak en te m ak en m e t de k erk m eesters en de d o odgravers. H e ­ laas is over deze afsp rak en geen in fo rm a tie b e ­ w aard gebleven, m a a r w aarsch ijn lijk heeft K a n th een afkoopsom a a n de kerk m o eten b e ­ talen, zoals d a t ook vo o r de g em een te M u id e n het geval was to en zij in 1828 b esloten n iet la n ­ ger g eb ru ik te m ak en van de kerkelijke b e ­ g raafp laats te M u id e rb e rg . O m de kosten van een b eg rafen is v an u it A m ste rd a m te M u id e rb e rg zo laag m ogelijk te h o u d e n rich t T obias op 23 m a a rt 1792 een v e r­ zoek to t de H e re n S ta ten van H o lla n d om d is­ p en sa tie te v erk rijg e n van h et gestelde in a rti­ kel 15 van de o rd o n n a n tie op h et tro u w en en b egrav en van 26 o k to b e r 1695. In dit artikel w o rd t b ep aald d a t deg en e die lijken wil v ervoe­ re n h ierv o o r twee m aal b e g ra fe n isrec h te n d ie n t te betalen : één m aal in de p laats w aar de b etreffen d e p ersoon is o verleden en één m aal in de plaats w aar deze w o rd t b eg ra v e n 4. U it de tekst van zijn rekest valt op te m ak en d a t ook a n d e re d a n de twee p laa tse n die d a a r ­ toe gerech tigd w aren a a n sp ra a k op de heffing van rech ten m aken. M ogelijk d oelt K a n th h ie r op de tol die te M u id e n zowel op d e weg als op de sch eepvaart w erd geheven, o n g each t o f het h ie r vervoer van p erso n en , zaken o f lijken b e ­ trof. D e g eco m m itteerd e ra d e n van H o llan d h e b ­ b en op 20 ap ril 1792 advies u itg e b ra c h t op h et verzoek van K a n th , w a a rn a op 2 7 ap ril d o o r de H e re n S tate n van H o lla n d b esloten w o rd t om Tobias K a n th d isp en sa tie te v erlen en in die zin, d a t op de lijken die b eg rav en zullen w o r­ d en op de b eg ra a fp la a ts te M u id e rb e rg slechts één m aal h et rech t op b eg rav en b eta a ld zal hoeven w o rd en en wel aan de secretaris van de p laats w aar de p ersoon in kw estie is overleden. N a b e talin g zal de secretaris a a n alle m a g istra-

TVE 14ejrg. 1996

ten en officieren van a n d e re p laatsen last ge­ ven de lijken o n v erh in d erd te late n vervoeren. Twee ja a r later, 17 ja n u a r i 1794, is h et bezit van Tobias K a n th te M u id e rb e rg aan zien lijk u it­ g ebreid, zoals blijkt uit h et testam en t d a t hij en zijn v ro u w A n n a D oelen v o o r n o taris G e ra rd W ijth o ff te A m ste r d a m laten o pm aken. H e t stukje g ro n d d at K a n th oorsp ro n k elijk van F ran s E ld e rm a n kocht m a t ca v ier schepel. In het te sta m e n t w ordt “een stukje K oorn lan d , groot neg en schepel gelegen op de hoogte van de M u ijd e rb e r ger E n g m e t het k erk h o ff g e n aam t ’t N ieuw e o f L u th ersch e K e rk h o f d a a ro p gelegen, alsm eede v ijfw o o n in g jes gele­ gen in M u ijd e rb e rg ” gelegateerd a a n J a n H e n d rik K a n th , de kleinzo o n van Tobias. D e stalh o u d erij/zad elm a k e rij van Tobias K a n th is in m id d els u itg eb reid m et een v e r­ h u u r van lijkkoetsen en -sleden. H e t b e h e e r van de goederen te M u id e rb e rg verloopt n iet altijd even voorspoedig. Zo v er­ zoekt P ro c u re u r H . van Kei jr. n am e n s Tobias K a n th a a n schout en schep en en van M u id e r­ b e rg om tu ssen k o m st in een h u u rd ersk w estie die o n ts ta a n is ro n d een van de huisjes op de b eg raafp laats. D e ech tg en o te van J e re m ia s B rons, die op d a t m o m e n t in hech ten is zit op het stad h u is v an N a a rd e n , w eigert, o n d a n k s h e rh aa ld e v e r­ zoeken, h a a r w oning te o n tru im e n . A an schout en sch epenen w ordt d a a ro m g evraagd de g erechtsbode o p d ra c h t to t o n tru im in g te geven, tenzij zij h et huis b in n e n v ieren tw intig u u r verlaat. S chout en schepenen beschikken op 1 sep­ te m b e r 1795 positief op dit verzoek. Twee ja a r later, in 1797, overlijdt Tobias K a n th . Z ijn kleinzoon j a n H e n d rik is d a n ech ­ te r n o g m in d e rja rig en o m d a t diens v a d er J a n K a n th in m id d els is overleden, w orden d rie b e ­ w in d v o erd ers aangew ezen, die de erfenis van J a n H e n d rik m o eten b eh e re n . D e b ew in d ­ v oerders zijn de arts C a sp a ru s R en sin g en de m ak elaars G e rrit E rm e lin g en W illem S che­ per, allen w o o n ach tig te A m ste rd am . O p 12 d e c e m b e r 1797 w o rd t G e rrit E rm e ­ lin g als b ew in d v o erd er on tslag en en op 4 j a ­ n u a ri 1798 is in zijn p laats b e n o e m d A dam Sied e n b u rg . E en ja a r later, op 7 fe b ru a ri 1799 is ook A n ­ n a D oelen, de echtgenote van Tobias K a n th ,

overleden. U it h a a r te sta m e n t blijkt d a t k lein ­ zoon J a n H e n d rik K a n th u niverseel erfg e­ n a a m is, m e t u itz o n d e rin g van enkele legaten. Tot zijn m e e rd e rja rig h e id b lijven de b e w in d ­ vo erd ers R ensing, S ch ep er en S ie d e n b u rg zijn b elan g e n b e h artig en . U it de afw ikkeling van de boed el d o o r deze d rie h e ren blijkt d a t h et b ezit van de fam ilie K a n th a a n z ien lijk is: verschillende h u iz e n en stalh o u d erije n in A m ste rd am , een h u is en g ro n d te M u id e n , g ro n d in de D ie m e r p o ld er en, n a tu u rlijk , de b ezittin g e n te M u id e rb e rg , die J a n H e n d rik al e e rd e r van zijn g ro o tv a d er h ad geërfd. N a afw ikkeling van de n a la te n sc h a p w ordt de h e ren R ensing, S ch ep er en S ie d e n b u rg op 20 se p te m b e r 1799 d ech arg e verleend en w o r­ d e n in h u n plaats op 2 o k to b e r 1799 de h e re n Jo h a n n e s C a rsten s en H a rm a n u s van d en K ru e d e n aang esteld to t b ew in d v o erd ers voor J a n H e n d rik K an th . J a n H e n d rik treed t op 8 a u g u stu s 1802 in het huw elijk m et L a m b e rd in a S o p h ia G oezee, w aard o o r hij m ee rd e rja rig w o rd t en zijn e rfe­ nis in eigen b e h e e r kan nem en. O p 1 a u g u stu s 1803 v in d t voor n o ta ris J a n F red erik M e ije r de o v erd rach t plaats. Tot de erfenis van J a n H e n d rik K a n th b e ­ h o o rt ook de stalh o u d erij an n ex (lijk)-koetsenv e rh u u rd e rij van zijn grootvader. V erm oedelijk was d it b e d rijf te vergelijken m et een b eg ra fe n iso n d e rn e m in g . Z ijn c o m ­ p ag n o n , H e n d rik H olst, staat ten m in ste in v erschillende aktes te b oek als grafdelver. O p 27 a u g u stu s 1808 w ordt voor sch o u t J o ­ h an n es T rotz en sch ep en en W illem E gg in k en G e rrit A artz te M u id e rb e rg de akte van v e r­ koop gereg istreerd van de helft van het L u th e r­ se K erkhof. M e d e -e ig e n a a r w ordt H e n d rik H olst, van b ero ep grafdelver, w o o n ach tig te A m sterd a m . D e koopsom voor de helft van de e ig en d o m sre ch ten b e d r a a g t / 1000. H e t b e tre f­ fende perceel, b e staan d e uit h et k e rk h o f m et koepel en w oning en d a a rb ij liggend b o u w lan d en bos, is g ereg istreerd in h et K o h ier d e r V er­ p o n d in g en o n d e r de n u m m ers 24 en 25. O f tijd en s het b e h e e r van Tobias K a n th en de b ew in d v o erd ers h et k erk h o f als m e e r d a n fam iliek erk h o f in g eb ru ik was is niet m et zek er­ h eid vast te stellen, hoew el de lijkkoetsenverh u u r doet v erm o ed en d a t d it wel het geval was.

T V E 14e jrg. 1996

103

H j£ b

S

BEW IJS VAN AA N D EEL I n d e te A m sterdam g evestigde

NAAMLOOZE

VENNOOTSCHAP

|

M A A T S C H A P P I J

1 P

I

'C x p l o it a t i c

eau

tic

fa tn ilk k g ra a fp la a ts

1

iim aiiii* :

|

ft ï*?», w** A i a s t e t t e s ewtedea, op twt eötwwp nfl.-e.Kl b | IxssIk» van de» «3

w n to t

'

KROOT ES KAPITAAL

;

H O N D E R D N om m er

; Ingevolge

/

- |^ n /

Kotarfe 1) ASIEL VAK BUK t.d® Seninktp» is M. 16.

i

Aagarfs* t«J9,

l

G U L D E N , tB S S

V«n tl,, statut*» «stpyt-vwi in

i

\

biaaeo

deer raas

I

Eén van de aandelen die in 1879 werden uitgegeven bij de op­ richting van de N V M aatschappij tot Exploitatie van de Familiebegraafplaats Muiderberg.

In ied er geval w ordt v a n a f h e t m o m e n t d a t J a n H e n d rik K a n th het b e h e e r in eigen h a n d gaat n e m e n de b e g raafp laa ts zeker in ru im e re zin d a n als fam ilieb eg raafp la ats g eb ru ik t, zoals o n d e r a n d e re blijkt u it de ak te w aarbij J a n H e n d rik op 2 n o v em b er 1811 zijn ech tg en o te L a m b e rd in a S o p h ia G oezee m ac h tig t in zijn rec h te n te tred en . M e t n a m e w o rd t d a arb ij h et b e h e e r v an de b e g ra a f p laats en de verkoop van g ra fru im te g eno em d, w aarbij de b eg ra a fp la a ts w o rd t a a n g e d u id als N ieuw e o f L u th e rse b e ­ g raafp laats. D e re d e n w aaro m J a n H e n d rik deze akte op la a t stellen is gelegen in h et feit d a t hij als foe­ rie r in d ien st is g etred e n van de 3e C o m p ag n ie G re n a d ie rs v an h et 124ste R eg im e n t K eizerlij­ ke In fan terie. In m id d els lopen de zaken ro n d de b e g ra a f­ p laats n a a r te v re d en h e id en w o rd t zelfs ge­ d a c h t aa n u itb re id in g , getuige h et feit d a t J a n H e n d rik K a n th en H e n d rik H o lst op 22 o k to ­

104

b e r 1813 via m a k e la a r J a c o b S ap o rtas, la te r b u rg e m e e ste r van M u id e n , enkele stukken g ro n d , g ren z e n d a a n h et kerkhof, aan k o p en . D e akte van tra n sp o rt w o rd t opgesteld d o o r n o ta ris Jo h a n n e s van Z o n jr. H olst k rijg t steeds m e e r b ela n g e n in h et k e rk h o f en op 8 d ece m b e r 1817 w o rd t een akte van tra n sp o rt opgesteld, w aarb ij L a m b e rd in a S o p h ia G oezee, als ech tg e n o te en zaak g e­ lastigde van J a n H e n d rik K a n th , dien s helft van h et N ieuw e- o f L u th e rse k e rk h o f vo o r de so m m a van ƒ 700 v erkoopt aan H e n d rik H olst. D a a rb ij w o rd t b ep aald d a t, w a n n e e r de in ­ ko m sten uit het k e rk h o f zullen to en em en , H e n d rik H olst ja a rlijk s een b e d ra g van ƒ 5 0 zal u itk eren aa n J a n H e n d rik K a n th . H e n d rik H o lst stelt vervolgens, o p 20 ja n u a ­ ri 1821 een te stam en t op, w aarin hij zijn v ro u w A n tje de V ries en zijn k in d e re n C h ris tia a n W o u ter H olst, J a n n e tje H o lst en C o n sta n tia M a ria H olst en zijn k leinzoon H e n d rik H olst, zoon van J a c o b H o lst, to t erfg e n a m en b e ­ noem d. U it een akte inzake de v erkoop van een graf, g ed ateerd 28 d e c e m b e r 1828, blijk t d a t H e n ­ d rik H olst in m id d els is overleden en d a t de b e ­ g raafp laats h e t o n verdeeld eig en d o m is geble­ ven van de gezam en lijke erfg en am en . V erm oedelijk h e b b en de k in d e re n op en ig m o m e n t b esloten d at A n tje d e V ries h et volle­ d ig b e h e e r en eig en d o m over de b eg ra a fp la a ts kreeg, hoew el d it n iet u it een akte blijkt. In ied e r geval w o rd t op 16 a u g u stu s 1833 voor n o ­ ta ris B lo m m an te A m ste rd a m een akte van tra n sp o rt opgesteld d o o r A n tje de V ries, w a a r­ bij zij u it h a a r deel van d e n a la te n sc h a p van H e n d rik H olst aan h a a r d o ch ters C o n sta n tia M a ria , w eduw e v an Jo h a n n e s J u r r ia a n H ieb in k , en Ja n n e tje , ech tg en o te van Jo h a n n e s P reijer, h et L u th erse k erk h o f m et koepel, h u i­ zin g en d a a rb ij liggend b o u w lan d en bos te M u id e rb e rg v erkoopt vo o r de so m m a van ƒ 4 5 0 0 . D e o v erd ra c h t zal p la a tsv in d e n op 1 j a ­ n u a ri 1834 en als v o o rw aard e a a n de verkoop w ordt v erb o n d en d a t de b eg raafp laats op n aa m van H olst blijft g ereg istreerd , te r n a g e d a c h te ­ nis aan h a a r o verleden m a n H e n d rik H olst. G e d u re n d e h a a r leven zal A n tje de V ries de in k om sten u it h et k e rk h o f b eh o u d en . J a n n e tje H o lst overlijdt op 12 m ei 1849 en zij b e p a alt bij te sta m e n t d at h a a r deel van h et L u-

T V E 14e jrg. 1 9 96

th erse k e rk h o f onverdeeld op h a a r k in d eren , B aren d , G eesje, D aniël, C h ris tin a en C o n sta n tia M a ria P reijer, d ie n t over te gaan. In de akte van bo ed elsch eid in g w ordt de w a a r­ de van h et k e rk h o f g etaxe erd op ƒ3 7 5 0 . In m id d els is e r o n d u id e lijk h e id o n tsta a n over h et eig en d o m sre ch t van twee stroken g ro n d bij de b e g ra a f p la a ts te M u id e rb e rg . C o n sta n tia M a ria H olst , B aren d P re ije r en G eesje P re ije r sp a n n e n in 1854 twee p ro c e d u ­ res aan. D e eerste gericht tegen M r V an G o o r u it W eesp, die w ed errech telijk een strook g ro n d langs h et k erk h o f zou h e b b e n verkocht, en de tw eede tegen G ijsb e rth a te r Beek, die we­ d errech telijk h o u t gekapt zou h eb b e n op een p erceel b o sg ro n d , g ren zen d aa n het kerkhof. U it o n d erzoek blijkt d a t h et geschil m et M r V an G o o r b e ru s t op een w ijziging bij de n ie u ­ we k ad astrale indeling. O p 21 d e c em b e r 1854 w ordt een nieuw e akte van tra n sp o rt opgesteld op n a a m van de erven H o lst/P re ije r. M r Van G o o r o n tv an g t te r genoeg d o en in g een b ed ra g van ƒ 150. P aso p 9 ju n i 1856 w ordt de kwestie m et Gijsb ertje te r Beek geregeld. H ie r blijkt een fo u tie­ ve eig cn d o m s-in sch rijv in g de o o rzaak van het conflict en G ijsb ertje k rijg t te h o re n d at zij in h et vervolg geen h o u t m e e r m a g kap p en op het perceel bos d a t grenst aan het kerkhof. In beide gevallen vo rm d e de akte van tra n s ­ p o rt, opgesteld d o o r n o ta ris Jo h a n n e s van Z on j r op 22 o k to b er 1813, de basis v o o rd e b eschik­ k in g ten g unste van de eig e n a re n van h et k erk ­ hof. D o o r vererv in g en koop is B aren d P re ije r w eer in b ezit gekom en van de helft van het I .utherse k erk h o f te M u id e rb e rg . D e a n d e re helft is in h a n d e n van zijn tan te, C o n sta n tia M a ria H olst. C o n s ta n tia M a ria kom t op 18 ju n i 1862 te overlijden en bij akte van boedelsch eid in g , ge­ d a te e rd 17 ja n u a r i 1863, w o rd t h a a r zoon, H e n d rik H ie b in k , aangew ezen als de erfg e­ n a a m van h a a r helft van het L u th erse K erk h o f te M u id e rb e rg . D e neven B aren d P re ije r en H e n d rik H ie ­ b in k h o u d e n het k erk h o f no g een a a n ta l ja re n in gezam enlijk beheer, m a a r ein d 1869 b eslu i­ ten zij de zaken an d ers te g aan a an p ak k en . O p 12 ja n u a r i 1870 w ord t M r J a c o b D om ela N ieu w en h u is aangew ezen als v erteg en w o o rd i­

ger in rech te van H e n d rik H ie b in k , w o o nach ­ tig te V oorst (G e ld e rla n d ) en B a ren d P reijer, w o o n ach tig te A m ste rd a m , bij de v o o rg en o ­ m en o p e n b a re verkoop van het L u th e rse K erk ­ h o f te M u id e rb e rg op de 17e van die m aa n d , in D e B rakke G ro n d te A m ste rd a m . Als v oo rw aard en voor de verkoop w orden gesteld d a t de b e ste m m in g van b eg ra afp la ats niet gew ijzigd m ag w orden, d a t de k o p er v er­ p lich t is tegen een b e d ra g van ƒ 260 enkele k e rk h o f-a ttrib u te n (zoals een zerkenw agen, lijk b aren en sch o eiin g p lan k en ) over te n em en en d a t van de koop n ad ru k k elijk is u itgesloten de w o n in g van J a n O lthof. U it h et p roces-verbaal van de op 17 ja n u a r i 1870 in De B rakke G ro n d g eh o u d en veiling blijk t k o p er de m a k e laa r L o th G ijselm an te zijn. D eze heeft zijn bod u itg e b ra ch t in o p ­ d ra c h t van H e n d rik H ieb in k , die nu voor de so m m a van ƒ 5010 e ig e n a a r is gew orden van h et to tale k erk h o f en de b ijb e h o re n d e g ro n ­ den. O p 24 ja n u a r i d a a ro p v o lg en d geeft M r J a ­ cob D o m ela N ieu w en h u is een k w itan tie a f voor het d o o r B aren d P re ije r te o n tv an g en deel in de o p b ren g st van de verkoop.

D e N aa m lo z e V e n n o o tsch a p H e n d rik H ieb in k blijft v an u it V oorst en later v a n u it Z u tp h e n h et b e h eer over de b e g ra a f­ p laats voeren, m a a r k ennelijk voldoet dit toch niet, w ant op 31 m ei 1879 w ordt een voorlopig k o o p co n tract opgesteld tussen H e n d rik H ie ­ b in k en erzijd s en D rJ.W . R . T ila n u s, J.F . van Bosse en P. L. P o sth u m u s an d erzijds. D e v e r­ koopsom voor h et k erk h o f m et to e b eh o re n b e ­ d ra a g t ƒ 4 0 0 0 . B etaalb aarstellin g en u itv o e­ rin g van d it k o o p co n tract v in d t p laats bij de in w erking tre d in g van de op te ric h te n V en n o o t­ schap. H ie b in k blijft e ig en a a r van g ra f 308 en k elder 79. 13 A u g u stu s 1879 v in d t bij K on in k lijk Be­ sluit de o p ric h tin g van de N aam lo ze V en n o o t­ schap “ M a a tsc h a p pij tot ex p lo itatie van de fam ilieb eg raafp laats M u id e rb e rg ” p la a ts.5 D e v en n o o tsch ap heeft ten doel h et kopen en v e r­ kopen van g ra fru im te n , v erzorgen van de bouw van g rafkelders, leveren van zerken en o rn a m e n te n , o p en en en o n d e rh o u d e n van graven en grafsted en , en het h o u d en van toe-

TVE 14e jrg. 1996

105

%

aas* .

,

•*

»

‘

»

«

.^ u v jn .

M

if U iH li..

M

- m i '-i f

?

;

’• M itü n m jtm F

* ~ '

ê Ê M tm

’j. » “ ?*•'

Een gezicht op de Familiebegraafplaats Muiderberg.

zicht op g raven en g rafsted en tegen een j a a r ­ lijkse c o n trib u tie o f tegen afkoop van o n d e r­ houd. D e v en n o o tsch ap w o rd t a a n g e g a a n v o o r de d u u r van n e g e n e n n eg en tig ja a r, b e h o u d e n s de bevoegd heid to t vroeg ere o n tb in d in g o f v e r­ lenging. O n tb in d in g is slechts m ogelijk op w ettelijke g ro n d o f d o o r h et b esluit van een speciaal d a a rto e b ijeen g ero ep en v e rg ad e rin g v an aan d eelh o u d ers. H e t k a p ita a l van de v e n n o o tsch ap is ƒ 5 5 0 0 verdeeld in vijfenvijftig aan d e len , elk gro o t ƒ 100. H ie b in k koopt zelf 40 van de aan d elen . U it de a a n d e elh o u d ers w o rd en d rie d ire c te u ­ ren gekozen, te w eten D r J.W . R. T ila n u s, J. T h . van Bosse en P. L. P o sth u m u s. Zij n em en h u n aan stellin g om n ie t aan . H e t b e stu u r v e r­ tegenw oordigd de v en n o o tsch ap in en b u ite n rechte en is bevoegd to t alle h a n d elin g en die to t de w erk zaam h ed en van de v e n n o o tsch ap b eh o ren . H e t voordelig saldo v an d e b a la n s w o rd t b ij­ geschreven op de w inst- en v erliesrek en in g van h et volgende ja a r, to td a t h et saldo ƒ 1500 b e ­ 106

d ra a g t. D a n w o rd en tien aa n d e le n uitgeloot, elk van ƒ 1 0 0 . Z o d ra alle vijfenvijftig a a n d elen zijn uitgeloot w ordt het b a tig saldo over de a an d e e lh o u d ers verdeeld. D e v en n o o tsch ap gaat v o o rtv aren d van start, zoals u it h et eerste ja a rv e rsla g over 1880 blijkt. In d it eerste ja a r is een w ara n d e gebouw d aan h et hoofd g eb o u w voor de so m m a van ƒ514,10. N a d ru k k elijk m eld t het b e stu u r d at de v en ­ n o o tsch ap is a a n g e g a a n u it p iëteit en n iet u it w in stb ejag , m e n m o et dus n iet op g rote in ­ ko m sten rekenen. V oorts m eld t h et b e stu u r een p ro b leem : de serie d u p lic a a t-ak te s van verk o ch te graven blijkt n iet co m p leet, zo d at m oeilijk is n a te gaan van wie graven en g rafk eld ers zijn. H e t b e stu u r is van zins om h ie r n a sp e u rin g e n n a a r te v errich ten . O v erig en s zijn v a n a f ca 1813 wel degelijk de aktes van v erkoop bew aard gebleven, m a a r m et n a m e de tra n sp o rta k te s bij o v erd rach t van eig en d o m m e n zijn n iet altijd g ereg istreerd. U it de aktes valt op te m ak en d a t in de p erio d e tussen 1813 to t ca 1850 vrij veel fam ilies van

TVE 14e jrg. 1996

L u th erse huize g ra fru im te h e b b e n gekocht op de b eg raafp laats te M u id e rb e rg . O o k de d ia ­ conie van de L u th erse gem ee n te te A m ste r­ d am en het L u th erse D iaconie-W eeshuis in die stad b ezitten g rafru im te op de b eg raafp laats. D e n aam L u th erse B egraafp laats was dus niet w illekeurig gekozen. H et ja a r d aaro p , 1881, geeft een sterke d a ­ ling in het aa n ta l begrafenissen te zien: slechts ach t volwas senen w orden beg rav en . Als o o r­ zaak geeft het b e stu u r aan de aan le g van de tra m lijn van de G ooische S to o m tram . D e v e r­ b in d in g m et M u id e rb e rg w erd op 22 ju li van d a t ja a r officieel in geb ru ik g enom en. M en sen z o u d en van m e n in g zijn d a t de ligging van de rails vlak langs de rijw eg gev aar op levert voor rijtuigen. In het b o ek jaa r 1881 is o n d e rh o u d verrich t a an het w oonhuis en de d a a r a a n v e rb o n d en receptiekam er, zod at alles e r w eer piek fijn u it­ ziet. H e t b atig saldo van de ja a rre k e n in g w ordt gereserveerd voor vernieu w ing en v e rp la a t­ sing van de koepel op de b eg raafp laats. D e ad m in istratiev e w erk zaam h ed en en dito sp eu ractie van het b e stu u r h eb b en to t n u toe opgeleverd d rie ë n ta c h tig g ereg istreerd e g ra f­ kelders en tw eeh o n d erd d rie ën z ev e n tig g e reg i­ streerd e graven, terw ijl nog d rieën v ijftig eige­ n a re n niet zijn o pgespoord. E r is een a lfab e­ tisch reg ister van eig en a re n aangelegd, d a t co rresp o n d eert m et een reg iste r van graven. W an n eer je deze registers d o o rb la d e rt kom je tal van grote n am en u it de A m sterd am se zaken- en politieke w ereld tegen. Zo is op de b eg raafp laats een g ra f te v in d e n van g ro o t­ g ro n d b e z itte r en eig en a ar van de k ru itfab riek , Jo h a n n e s Ja c o b B redius. V erd er zijn b ekende letterk u n d ig en a ls ju s tu s van M a u rik , J a n Fred erik H elm ers en S am uel Ip eru szo o n Wesselius e r b egraven en niet te verg eten de co m p o ­ nist G ustav F erdinand H einze. LHt de politiek v in d t je n a m e n als B rugm an s, C ro m m elin , D en Tex en D o m ela N ieuw en h u is In 1882 is een to en am e van het aan ta l b e g ra ­ fenissen te zien, terw ijl e r twee g rafkelders en twee graven zijn verkocht. D e to e n a m e van de b elan g stellin g voor de b eg raa fp laa ts w ordt ge­ zocht in een v erm in d e rin g van de angst voor de G ooische S to o m tram , er zijn tot d a n toe geen ongelukken g eb eu rd m et b e tre k k in g tot b egrafenissen, en de m aatsc h a p p ij heeft spe­ ciaal voor de F am iliebegraafp laats en de J o o d ­

se B eg raafp laats te M u id e rb e rg een b e g ra fe ­ n isrijtu ig laten in rich ten . O p h et gebied van o n d e rh o u d w o rd t v e r­ m eld t d a t de v o o rg en o m en resta u ra tie en v e r­ p laa tsin g van de koepel heeft plaatsg ev o n d en . H e t ja a r 1883 laat o p n ieu w een to e n a m e van h et a a n ta l beg rafen issen zien, dit terw ijl e r toch ook veel facto ren o n g u n stig w erken. Zo zijn de kosten v o o r een b eg rafen is in M u id e r­ b e rg h o ger d a n die van een b eg rafen is in A m ­ sterd a m zelf, d o o r de g ro te re afstan d die afge­ legd d ie n t te w orden. B ovendien heeft de G o o i­ sche S to o m tra m M a atsc h a p p ij h a a r b eg ra fe ­ n isrijtu ig w eer laten o m b o u w en tot een ge­ w oon rijtuig: de b elan g stellin g bleek, d o o rd at de Jo o d se g em ee n sch ap e r geen g eb ru ik van w enste te m ak en , niet voldoende om een d e r­ gelijke investerin g ren d ab el te m aken. Ten voordele van de b eg ra a fp la a ts w erkt de rustige ligging en de ru im te die e r n o g is. H et b e stu u r m eldt v e rd e r d a t de b e g ra a f­ p laats geen n o em en sw aard ig e schade heeft ge­ leden van de o n tp lo ffin g van de K ru itfa b riek . O p het gebied van o n d e rh o u d is e r een a a n ­ v ang gen o m en m et de b ep la n tin g van het te r­ rein m et sp a rre n en e r zijn een a a n ta l b an k en geplaatst, zodat bezoekers van de ru st k u n n e n genieten. In de loop van het ja a r zijn a c h te n d e rtig eig e n a re n aan g esch rev en m et h et verzoek re ­ p a raties aa n de in h u n bezit zijnde graven te v erric h te n , zo d at de totale aan b lik van de b e ­ g raafp laats zal v erb eteren . H e t b a tig saldo van de ja a rre k e n in g , ƒ 1687, b ied t de m o g elijkheid om tien aa n d e len uit te loten. In 1884 w ordt de v erfraaiin g d o o r m iddel van b e p la n tin g v o ortgezet, terw ijl v e rd e r het m o n u m e n ta le hek van de in g an g w o rd t geres­ ta u re e rd . O o k de p u t bij h e t h oofdgebouw w o rd t o p g ek n ap t en de d a a r aanw ezige schil­ d e rin g van “ R ebecca bij de w a te rp u t” h e r­ steld. E en d e rtie n ta l eig e n a ren h e b b en g erea ­ g eerd op de o p ro e p de in h u n bezit zijnde g ra ­ ven te herstellen , zo d at de algehele a an b lik van de b eg ra a fp la a ts aan zien lijk is v erb eterd . In 1885 k u n n e n o p n ieu w tien a an d elen w o r­ d en uitgeloot. D e b elan g stellin g vo o r de b e ­ g raafp laats te M u id e rb e rg is n o g steeds niet erg groot, m a a r het b e stu u r blijft optim istisch. R ed en van d at o p tim ism e v o rm en de p la n n e n van de g em ee n te A m ste rd a m om b e g rav in g

TVE 14e jrg. 1996

107

b in n e n de stad te gaan v erb ied en . In d a t geval zal m en n a a r v e rd e r w eg gelegen b e g ra a fp la a t­ sen m o eten zoeken en M u id e rb e rg b ie d t d a a r ­ bij een goede m ogelijkheid. P la n n e n ro n d de o p ric h tin g van een p artic u lie re b eg ra a fp la a ts in de W a te rg raafsm eer lijken e c h te r een b e ­ d re ig in g te gaan vorm en . In 1887 zijn de p la n n e n voor een b e g ra a f­ p laats in de W ate rg raafsm e e r voo rlo p ig van de b a a n , m a a r e r w ordt n u uitgew eken n a a r de om geving van H a a rle m , zo d a t o p n ieu w c o n ­ c u rre n tie d re ig t te o n tsta a n . H e t b e stu u r stelt d a n ook voor reg elm atig w ervende a d v e rte n ­ ties in de d ag b la d e n te g aan plaatsen. H e t ja a r 1888 laat vo o r het eerst een n ad elig saldo zien, m a a r d it is n iet zo gro o t d at d a a r ­ d o o r de ex p lo itatierek e n in g sterk w o rd t b e ïn ­ vloed: in 1889 k u n n en o p n ieu w tien a an d elen w orden uitgeloot. In m id d els is er, d o o r h et to e n e m e n d aan ta l vo lg rijtu ig en bij begrafen issen , een verk eers­ technisch p ro b leem o n tstaa n : de ru im te voor h et hoofdgebouw van de b eg raa fp laa ts b ied t n iet vo ldoende plaats v o o r h e t opstellen- en ke­ ren van m e e r d a n twee rijtu ig en . O m die re d en w ordt in 1889 een tw eede toegan g sh ek ge­ m aak t, in h et verlengde van de h o o fd laan , te ­ genover het hoofdgebouw . N u k u n n e n de rij­ tu ig en d o o rrijd e n en zich b u ite n h et hek o p ­ stellen, w a a rn a zij n a afloop van de b eg rafen is w eer te ru g k u n n e n rijd e n om bij h et h o o fd g e­ bouw de p assagiers op te nem en . B ehalve w erk zaam h e d e n in h et k a d er van al­ gem een o n d e rh o u d v in d e n in de d a a ro p vol­ gende ja r e n w einig o p zien b a ren d e feiten plaats. E r is geen grote bew eging in h et aan ta l b eg ra fe ­ nissen en de verkoop van graven, m a a r de saldi blijven in h o ofdzaak positief, zodat in 1908 o p ­ n ieuw tien aan d elen k u n n e n w orden uitgeloot. T ijd e n s de ja a rv e rg a d e rin g in ap ril 1914 staat als p u n t 4 op de a g en d a een voorstel van het b e stu u r om een strook g ro n d langs de kust a f te staan en een subsidie te v erlen en aan h et R ijk voor de aan le g van een zeew ering. H et b e stu u r k rijg t volm acht om n a a r b ev in d van zaken te h a n d ele n en in 1923 w o rd t d a n ook een stu k g ro n d afgestaan a a n de P ro v in cie N o o rd -H o lla n d . D atzelfd e stuk g ro n d w ordt in de k ad astrale legger o n d e r de e ig en d o m m en van de P rovincie N o o rd -H o llan d als d ijk in g e­ schreven.

108

M u id e rb e rg d o et het als b ad - en to e riste n ­ plaats h elem aal n iet gek. H e t E chobos w ordt steeds d ru k k e r bezo ch t en ook h et stra n d is b e ­ h oorlijk in trek. U ite ra a rd speelt de p laatselij­ ke h o reca h iero p in d o o r op z o n d ag en speciale a ctiv iteiten te ontw ikkelen. D a t een en a n d e r niet d o o r ied ereen in d a n k w o rd t afg en o m en blijkt wel uit de b rie f die het b e stu u r van de V en n o o tsch ap op 22 ju n i 1926 aan B&W van M u id e n schrijft. In deze b rie f b re n g e n Eliaszoon, Jo o s tin g en S tru ijs o n d e r de a a n d a c h t van B&W “dat in de voortuin van het café-restaurant, gelegen tegenover den ingang der Familiebegraafplaats, deze zondags van 1 tot 7 uur namiddag, m u­ ziek met trom en andere muziekinstrumenten gemaakt en gelegenheid tot dansen gegeven wordt; dat kooplieden in vruchten en versnaperingen met handkarren zich ophouden voor den ingang van den be­ graafplaats en in de onmiddellijke nabijheid daarvan zich opstellen; dat een en ander zéér veel luiddruchtigheid veroor­ zaakt; dat de luiddruchtigheid hinderlijk is voor alle bezoe­ kers der begraafplaats, niet in het minst voor hen die hunne graven komen bezoeken” en zij verzoeken B&W d a n ook “aan deze zeer hinderlijke toestand een einde te brengen”. W at B&W m et deze klacht d o en is n iet h e le­ m aal du id elijk , m a a r in elk geval bleven de zon d ag se d an s- en m u z iek b ijeen k o m sten in de z o m e rm a a n d e n gew oon d o o rg a n g vinden.

D e A lg em en e B e g ra a fp la a ts M u id e r b e rg O p 2 fe b ru a ri 1940 v in d t een w ijziging van de sta tu te n p la a ts.6 D e b e p a lin g d a t de v e n n o o t­ schap is aan g e g aa n voor een p erio d e van n e ­ g e n en n eg en tig ja a r w ordt geschrapt, de v e n ­ n o o tsch ap is aan g e gaan voor o n b e p a a ld e tijd. V oorts blijkt u it de sta tu te n d a t inm id d els ook de laatste vijftien aa n d e len zijn uitgeloot. In de v o rm van h et b e stu u r w o rd t een w ijzi­ g in g aan g e b ra c h t: h et b e stu u r zal v o o rta an ge­ vo rm d w orden d o o r een d ire c te u r o n d e r to e ­ zicht van d rie co m m issarissen , die voor o n b e ­ p aald e tijd w o rd en b en o em d . D e d ire c te u r o n tv a n g t een salaris, vast te stellen d o o r de co m m issarissen , terw ijl deze laatsten een p re ­ sentiegeld o n tv an g en . D e d ire c te u r tre e d t op in en b u ite n rech ten . D e w ijzigingen in de sta tu te n d o en verw ach-

TVE 14ejrg. 1996

ten d at e r voorlopig du s geen p la n n e n b estaan o m de v en n o o tsch ap te liq u id eren , sterk er nog, de b e p alin g d a t n a n eg en en n e g en tig ja a r b ezien m oest w orden o f m en v e rd e r wilde gaan is geheel geschrapt. Toch blijkt d a t de oorlog sjaren en de n avol­ gende p erio d e van o pbouw d it o p tim ism e lo­ g enstraffen. Tot aa n de oorlog kon de b eg raa fp laa ts n a a r b e h o ren o n d e rh o u d e n w orden. E r was een fonds voor o n d e rh o u d gevorm d en de b e d ra ­ gen die voor de afkoop van h e t o n d e rh o u d b e ­ taald m oesten w orden w aren z o d an ig d a t u it de re n te -o p b re n g st van d it fonds het o n d e r­ h o u d van de b eg raafp laats bekostigd kon w o r­ den. D o o r stijging van lonen en kosten is d a t ech ­ te r in de n a-oorlogse ja r e n onm ogelijk gew or­ d en , w aard o o r verw aarlo zin g van de b e g ra a f­ p laats d reig t. D e v en n o o tsch ap sta rt o n d erh a n d elin g en m et p a rticu lie re n , m a a r m een t toch u it overw egingen van p iëteit n iet v erd er op deze weg te m o eten d o o rg a a n , d a a r n iet ge­ g a ra n d e e rd kan w orden d a t de b estem m in g van b eg raafp laats g eh an d h aafd zal blijven. D a a ro m rich t m en zich op 13 o k to b e r 1954 to t het college van B&W van M u id e n en biedt de gem eente M u id e n alle b ezittin g en van de v en n o o tsch ap aan, op voo rw aard c d a t de ge­ m een te voor het o n d e rh o u d van de b e g ra a f­ plaats zal zo rg e n .7 B&W reag eren niet o n m id ­ dellijk positief op dit aan b o d , m a a r verzoe ken om to eze n d in g van de b alan s en verlies- en w inst rek en in g van de v o o rg aan d e ja re n , gecom bi n eerd m et een overzicht van de v er­ p lichtingen van de vennootschap. H e t b e stu u r voldoet aa n dit verzoek. O p n ie u w staan B&W w elw illend tegenover h et aan b o d , m a a r zij w illen g ra ag n a d ere in ­ fo rm atie inzake de situatie van de v e n n o o t­ schap. E en goed inzicht h ie ro m tre n t is n o o d ­ zakelijk om een on d erb o u w d voorstel aan de ra a d te k u n n e n doen. O p 24 n o v em b er w ordt een e x tra B&W v e r­ g ad e rin g geh o u d en , gew ijd aan d it onderw erp. H e t b e stu u r van de v en n o o tsch ap is d a arb ij te ­ genw oordig om u itleg te k u n n e n geven op v ra ­ gen. B u rg em eester C oops deelt m ed e d at B&W heeft overw ogen op h et a an b o d in te g aan , m a a r d a t de ra a d het laa tste w oord heeft. H e t b e stu u r van de ven n o o tsch ap geeft aan d at de o v ern am e van de b eg raa fp la a ts m et w einig

kosten g ep a ard kan gaan: de aan d ee lh o u d e rs z o u d en in een v e rg ad erin g afstan d k u n n e n d o en van h u n rech ten , w aarm ee de zaak d an afg eh an d eld is. Wel w ordt v erzocht de h ee r Van d e r Tas toe te staan in de d ien stw o n in g te blijven w o n en .8 R ech tsk u n d ig advies zal over een en a n d e r w orden inge w onnen. N a de ro n d v ra a g van de ra a d sv erg a d e rin g op 19 ja n u a r i 1955 deelt b u rg e m e e ster C oops de raad sle d en h et voorstel van de v e n n o o t­ schap m ed e en v ra a g t om de visie van de raad . O p advies van de h e er R o zen d aal w o rd t d a a r­ op een raad sco m m issie b en o em d , die h et a a n ­ b o d zal o n d erzo ek en en een ra p p o rt aan de ra a d zal o p stellen.9 Tot leden van de com m issie w orden b en o e m d de h e re n Van D iest, O lijslager, H ellinga, R o zen d aal en H o tte n to t. D e com m issie gaat a a n de slag en b re n g t ra p p o rt uit, w a a rn a h et college van B&W de ra a d voorstelt de b e g raafp laats a a n te kopen. E en p rin cip eb eslu it h ie rto e w o rd t g en o m en in de ra a d sv e rg ad e rin g van 29 ap ril 1955. D e v e n n o o tsch ap w o rd t in ken n is gesteld van d it besluit, w aarbij tevens d e v o o rw aard en voor o v ern am e w o rd en aangegeven: de ge­ m een te M u id e n n eem t de o n ro e re n d e g oede­ ren over voor d e so m m a van ƒ 1 ,-. D a a rn a a st d ie n t de v e n n o o tsch ap voor de so m m a van ƒ41.800 de o n d e rh o u d sp lic h t van de afgekoch­ te graven o p n ieu w bij de g em een te a f te kopen. V oorts zal een c o n trib u tie van ƒ 100 p e r ja a r b e taa ld m o eten w o rd en voor n iet-afgekocht o n d erh o u d . D e advocaat van de venno o tsch ap , M r A.G. L u b b ers, laat w eten d a t de v en n o o tsch ap niet akkoord kan gaan m et die v o o rw aard en voor de o v erd rach t. D e g em een te n eem t deze m e d ed e lin g voor k ennisgeving a a n en reag eert v e rd e r niet, tot op 30 ju n i 1955 M r L u b b ers schriftelijk in fo r­ m eert o f de g em eente n o g g eïn teresseerd is in de overnam e. Zo niet, d a n w ordt tot slu itin g van de b eg ra a fp la a ts overgegaan. H e t collegevan B&W reag e ert h iero p m et de m ed ed e lin g d at h et voorstel n o g in b e ra a d w o rd t g eh o u ­ d en , d a a r advies is gev raag d van de P ro v in c ia ­ le G riffie. In de raa d sv e rg a d e rin g van 28 o k to b er 1955 kom t de o v ern am e kw estie o p n ieu w a a n de o r­ d e .10 D e P rovinciale G riffie ad v iseert de ge­ m een te M u id e n over te g aan to t o v ern am e van de b eg raafp la ats, d a a r b in n e n afzie n b a re tijd

T V E 14e jrg. 1996

109

d o o r de bevo lk in g sto en am e van M u id e rb e rg de g em een te hoe d a n ook v erp lich t zou zijn to t aan le g v an een algem en e b eg raa fp laa ts. D e P rovinciale G riffie is van o ord eel d at de kosten in d at geval aan zien lijk h o g er z o u d en zijn d a n w aar de gem eente n u v o o r g ep laatst w ordt. B&W stellen d erh alv e v o o r v an de N V M a a t­ schappij to t E x p lo itatie van de P ro te stan tse F am ilieb eg raafp laats M u id e r b e rg aan te k o ­ p en de P ro te sta n tse F am ilieb eg raafp laats M u id e rb e rg te M u id e rb e rg vo o r de som van ƒ 1,00. E en en a n d e r o n d e r v o o rw aard e d at de gem eente M u id e n zich verplicht tot het k eu rig o n d e rh o u d en v an de F am ilieb eg raafp laats en to t het eerb ied ig en van de b e sta a n d e rech ten van de g rafeig en aren op d eze b eg raafp laats. N a enige discussie w o rd t co n fo rm h et voorstel van B&W besloten, zo d at v erd e re stap p en k u n n e n w o rd en genom en. O p 7 d e c e m b e r 1955 h e ch te n G e d e p u te e rd e S taten v an N o ord-F Io llan d h u n g o ed k eu rin g a a n d it besluit, w a a rn a op 7 ja n u a r i 1956 voor n o ta ris D een ik een voo rlo p ig k o o p co n tract w ordt getekend. D e defin itieve eig en d o m so v erd rach t v in d t p laats op 1 m a a rt 1956.

B ronnen 1. O u d A rc h ie f M u id e n , s tu k k e n b e tre ffe n d e h et Fam ile- o f L u th e rse K e rk h o f, 1790-1879. 2. O u d A rc h ie f M u id e n , s tu k k en b e tre ffe n d e de A lg e ­ m e n e B e g ra a fp la a ts te M u id e r b e r g , 1879-1956. 3. O u d A rc h ie f M u id e n , N o tu le n v a n d e R a a d , 19531957. 4. O u d A rc h ie f M u id e n , A g e n d a v a n B&W, 19541956. 5. O u d R e c h te rlijk A rc h ie f, in v e n ta ris n rs . 3158-3165.

N o te n 1. O u d R echterlijk A rchief (O R A ) M u id erb erg , inventarisn r 3165, folio 57' - 58'. 2. O R A M uid erb erg , in ventarisnr 3158, folio 23' - 24r. 3. O R A M u id erb erg , inventarisnr. 3158, folio 26' - 27'. 4. G root Placaetboeck dl IV, folio 899 e.v. 5. S taatscourant 1879, n r 228, d.d. 1 oktober. 6. S taatscourant 1940, n r 43, d.d. 29 februari, bijlage 218. 7. O u d A rchief M u id en (O A ), A genda d e r vergadering van B&W 1954, 20 oktober. 8. OA M uiden, A genda d e r vergaderingen van B&W 1954, 24 november. 9. OA M uiden, N otulen R aad 1953-1957, 1 9januari 1955. 10.O A M uiden, N otulen R aad 1953-1957, 28 oktober 1955.

M et deze o v erd rach t ko m t een ein d e a a n het b e staan van een A m ste rd a m se instelling, die b ijn a 165 ja a r heeft b e staa n in de g em een te M u id e rb e rg .

110

T V E 14e jrg. 1996

B roshuis een eeuw in M u id en Kees Broshuis

D e w agenm akerij H e n d rik J a n B roshuis b ezat van 1845 to t 1887 een b o erd erij in H a ak sb erg e n . Z oals g e b ru ik e­ lijk zette zijn o u d ste zoon h et b e d rijf voort. E r w aren e ch te r nog twee zonen . D ie m o esten a n ­ d e r w erk zoeken en beid e kozen voor h et tim m erm an sv a k . D e één vestigde zich in H engelo. D e a n d e r - J a n B roshuis - w ilde w ag en m ak er w orden en tro k n a a r H ilv e rsu m om h et vak te leren bij B ronkhorst. Toen hij m eester-w agenm ak er was gew orden (een m eester h eeft de b e ­ v oegdheid om leerlingen op te leiden) tro k hij o m streek s 1876 als 23-jarige jo n g e m a n n a a r M u id e n en b egon een eigen w ag en m ak erij. H ij g ing in de kost bij de w eduw e A m m erla a n . In 1884 tro u w d e hij m et een M u id e n s meisje: A n ­ n a M a ria S teijnen. Zij w oonde in de W eesperstra a t bij h a a r vader, de w e d u w n a a r J a n S teij­ nen. N a h u n huw elijk tro k k en J a n en A n n a bij h em in. (J a n B roshuis kreeg in M u id e n een b ij­ n a a m ‘D e R a a p ’. Ik heb n o o it k u n n e n a c h te r­ h alen w aaro m hij zo g eno em d w erd.) 'lo e n de v ad er van A n n a in 1904 overleed erfde h et ech t­ p a a r B roshuis de twee n a a st e lk aa r gelegen p a n ­ d en die al d o o r hen bew oond w erden.

In h et b eg in alleen n o g de h o u te n o p b ó u w van de la a d ru im te n , la te r ook d e co m p lete bouw van vrach tw ag en s. H e t b e d rijf h a d op d en d u u r m e er ru im te nodig. D a a ro m w erd een p a n d a a n de o v erk an t v an de N a a rd e rstra a t aan g ek och t, h e t R o o m s-k ath o liek V eren i­ gingsgebouw , b ijg e n a a m d ‘D e H o e d ’. D e koop w erd gesloten op 2 o k to b er 1919 vo o r een b e ­ d ra g van ƒ 1500. T ie n ja a r e e rd e r h a d h et k erk ­ b e stu u r d it p a n d gekocht voor ƒ 700. H e t p a n d w erd o m gebouw d to t fab riek sh al, d a a r w aar n u de B ro sh u izen staan. O m k w alite itsp ro d u k te n te k u n n e n aflevere n kocht J a n B roshuis alleen d o o r h em ze lf uitg ek o zen b o m en . A lvorens die b o m en tot p lan k en te laten zagen in een h o u tzag e rij (w aarschijnlijk in A nkeveen), w erd en ze eerst enige m a a n d e n in het w ater gelegd. B roshuis ‘sp o eld e’ zijn b o m e n in de A m ste rd a m se T rek ­ v aart, in de b o ch t tu ssen h et K ip p e b ru g g e tje (to en h et D ra a d je g en o em d ) en de m o len D e S pierin g . V o o rd at de b o m en w erden g e b ru ik t vo o r de p ro d u k tie w erd en ze n a tu u rlijk nog la n g d u rig gedroogd.

U itb r eid in g m et filia le n D e w agenm akerij van B roshuis w erd gevestigd in de N a a rd e rstra a t, schu in a c h te r sm ederij M elis, en bleek al spoedig in een behoefte te voorzien. H e t b e d rijf liep goed en de eerste k n ech t, A lb ert Je ts, - een T w en ten aar u it G o o r - w erd in dien st en in de kost g enom en. J e ts is tot zijn dood in 1943 bij h et b e d rijf Brosh u is w erk zaam geweest. D e betek en is van de w agenm akerij van Brosh u is was voor M u id e n tw eeërlei: de b o e re n u it d e om gev in g k o n d en d icht bij h u is h u n k ru iw a ­ gens en bedrijfsw agens late n m ak en en re p a re ­ ren bij een g eren o m m eerd e w ag en m ak er en d o o r de groei van het b e d rijf voo rzag B roshuis in een to en am e van de w erkgelegenheid. H e t b e d rijf w erd groter, m ede d o o r zich ook toe te leggen op de b ouw van tran sp o rtw ag en s.

J a n B roshuis h ad d rie zo n en die alle d rie bij h em in h et b e d rijf k w am en w erken. D e oud ste zoon, H e n k B roshuis, w erd tijdelijk n a a r A lk­ m a a r g estu u rd om bij w ag en m ak er J. Asjes het vak te leren. N ad a t hij zijn d ip lo m a h a d ge­ h aald w erd hij m et zijn exam enw erk op de foto gezet. In 1921 zette J a n B roshuis zijn b e d rijf om in een fam ilie N.V.: de ‘N.V. F ab riek voor R ollend M aterie e l v /h J . B roshuis en z o o n ’. Z o o n H e n k w erd to t d ire c te u r b en o em d . N a verloop van enige ja r e n re d e n e r heel wat v rach tw ag en s v an M u id e n s fa b rik aa t d o o r N e ­ d e rlan d , v o o rn am elijk in N o o rd -H o llan d . D a a ro m w erd b esloten om in A m ste rd a m een filiaal op te ric h te n m et als v o o rn a a m ste taak de re p a ra tie en h et o n d e rh o u d v an deze wa-

T V E 14e jrg. 1996

111

S.EzRUT

MN

tpUE'i

f

■

________ Henk Broshuis met zijn examenwerksluk.

gens. D it filiaal w erd in 1921 gevestigd in A m ­ ste rd a m op h et Z e e b u rg e rp a d nr. 31. D e tw ee­ de zoon, J a n , kreeg h ie r de leiding. H ij g in g in 1924, k o rt n a zijn huw elijk, boven h et filiaal w onen. O o k zijn eerste m edew erker, H a n n e s M elis - een b ro e r van M elis de sm id - w oonde m et zijn gezin boven h e t filiaal. A an g em o ed ig d d o o r h e t succes van h e t b e ­ d rijf o n tw ikkelde m en p la n n e n om h et w erk­ te rre in u it te b re id e n n a a r d e h a n d e l in p erso ­ n e n a u to ’s. V oor de verkoop v an h e t Belgische a u to m e rk ‘B e rlier’ w erd een g a ra g e b e d rijf ge­ o p en d in A m ste rd a m op de P lan ta g e M id d e n la a n nr. 4. D e w insten v an h e t m o e d e rb e d rijf in M u id e n en v an de re p a ra tie a fd e lin g gingen e c h te r gro ten d eels v erlo ren a a n deze verliesge­ ven d e a u to h an d e l. O n d e rtu s se n w as in 1923 de stichter, J a n B ros­ huis, op 68-jarige leeftijd overleden. Z ijn e c h t­ genote w as al in 1912 a a n tu b ercu lo se bezw e­ ken. H e n k B roshuis, die h e t in m id d els tot m eester-w ag en m ak er h ad g eb rach t, h a d to en al de alg em en e leid in g v an h e t b e d rijf o'p zich

112

gen o m en . D e v ra c h tw a g e n p ro d u k tie h a d zich, n a a st de w ag en m ak erij, flink ontw ikkeld. E en schok g in g d o o r h et b e d rijf to e n H e n k op 34-jarige leeftijd in 1926 a a n lo n g o n tste­ k in g overleed. H e n k w as een b ek w aam leid er en een gedegen v ak m an . O o k vo o r de g em ee n ­ schap van M u id e n was hij v an b etekenis. H ij was v a n a f 1923 to t zijn overlijden lid v an de ge­ m e e n teraa d .

F aillissem en t H e t b e d rijf m oest w o rd en v o o rtg ezet en de lei­ d in g kw am n u in h a n d e n v an J a n B roshuis. E en o n g eschreven wet lu id d e d a t de d ire c te u r teg en o v er de fab riek m oest w onen. J a n v er­ h u isd e d u s m e t zijn gezin v a n u it A m ste rd a m n a a r N a a rd e rstra a t nr. 165 (n u nr. 19). D e w e­ duw e van H e n k B roshuis v erh u isd e n a a r de S in g elstraat, w aar zojuist een rij nieuw e h u i­ zen was gebouw d. T egelijkertijd w erd de re p a ra tie a fd e lin g in A m ste rd a m opgeheven. O o k w erd een ja a r la-

T V E 14e jrg. 1996

te r de verliesgevende a u to h a n d e l a a n de P la n ­ tage M id d e n la a n stopgezet. O p a an d rin g e n v an b ro e r A lb ert b leef de N.V. B roshuis het ge­ luk zoeken in de p e rs o n e n a u to ’s. D a a ro m w erd in 1928 een n ieuw filiaal g eo p en d in A m ste r­ d a m aa n de V an O sta d e s tra a t op nr. 90. H ie r w erd een ta x ib e d rijf gevestigd o n d e r de n a a m ‘E e n h e id sta rie fta x i’. H elaa s slokte ook d it fili­ aal alle w inst die het M u id e n se b e d rijf v o o rt­ b ra c h t op. H ie rd o o r en d o o r de alg em en e eco­ n om ische m alaise in N e d e rla n d was a a n het faillissem ent van 27 m a a rt 1929 n iet te o n tk o ­ m en. D e v erw ijten tu ssen de v ijf fam ilieled en ­ a a n d e elh o u d ers o n d e rlin g w aren n a tu u rlijk n iet van de lucht.

E e n n ie u w e fa b r ie k J a n B roshuis ging niet bij de p ak k en n ee rz itte n en startte b in n e n korte tijd m et de resta n te n van de failliete boedel een ‘C a rro sse riefab rie k in au tom obielconstructies’. H e t startk ap itaal leen­ de hij bij de A m sterd am se B ank te W eesp. Al spoedig vond J a n een co n stru c tie u it w aarm ee h et chassis van Ford v rach tw ag en s kon w orden v ersterk t en w a a rd o o r h et la a d v e rm o g e n m et to n n en om hoog kon w orden gebracht. E en schot in de roos! D u iz e n d e n van deze vrach tw ag en s zijn in M u id e n op deze m a n ie r v erb eterd . H et b e d rijf flo reerd e en bood a a n velen h et in die ja re n b ro o d n o d ig e w erk. Toen de tw eed u iz en d ste F ord w as v ersterk t ging deze w agen m et h et vol­ tallige personeel op de foto. O p de foto zijn 41 p erso n eelsled en te tellen. In to ta a l zijn m e e r d a n 6000 Fords in M u id e n versterkt. O m stre e k s 1938 tro k J a n B roshuis zich v o o r­ goed te ru g u it de w agenm ak erij en d ro eg deze over a a n zijn k n ech t H e n k N ieu w en h u ijsen . N ieu w en h u ijsen zette de w ag en m ak erij voort als ee n m a n sz a a k aa n de Sin g elstraat. O o k voor een a n d e re m edew erker zette J a n B roshuis zich in: P iet O o m s, die als m e ta a ld ra a ie r in zijn fa­ b riek w erkte. O o m s k reeg re u m a en kon b ijn a n iet m e e r lopen. J a n B roshuis zorgde erv o o r d a t in de sc h u u r van O o m s een d ra a ib a n k kw am te staan . D a a r kon O o m s in zijn eigen tem p o toch de kost v erd ien en , w ant B roshuis b ra c h t de te d ra a ie n w erkstu k k en bij h em thuis. O o m s heeft voor B roshuis gew erkt tot o k to b e r 1944, to en de D u itse b e z e tte r de levering van elektrische stro o m stopzette. D a a rn a heeft de

z o u tfab riek B ouvy zich over h e m o n tfe rm d , w an t die k reeg wel elektriciteit. In m id d e ls w as A lb ert, de jo n g s te b ro er, als v erteg enw o o rd ig er in d ien st v an de fab riek ge­ k om en. D e fab riek B roshuis o n tw ikkelde n ie u ­ we a ctiv iteiten d o o r de b o u w v an opleggers, a an h a n g w ag en s en kipw agens. E en o n tw ik k e­ lin g die zich to t op de d a g van v an d a a g heeft v o ortgezet, v o o rn am elijk in d e b o u w van opleggers vo o r speciaal en zw aar tra n sp o rt. Bij B roshuis b esto n d geen serie-p ro d u k tie. M e n m aak te p ro d u k te n op m a a t volgens d e w ensen van de klant. In 1942 d eed zich w eer een trag isch e g e b e u rte ­ nis voor. O o k ja n overleed op jo n g e (46-jarige) leeftijd. E en gro o t verlies voor de fab riek en voor zijn gezin m a a r ook voor zijn personeel en vele M u id e n a re n . J a n was een a im ab ele m a n m et een gro o t sociaal bew u stzijn . H ij was in 1931 m e d e -o p ric h te r en eerste v o o rz itter v an de v o etb alv eren ig in g ‘R a c in g C lu b M u id e n ’. D e crisisjare n verg d en e c h te r al zijn en erg ie en tijd om zijn b e d rijf g a a n d e te h o u d en , w a ard o o r hij zijn v o o rzittersch ap m oest opgeven. V oor zijn inzet voor de v o etb alv eren ig in g w erd hij to t e r ­ e v o o rzitter b en o em d . J a n was geliefd vanw ege zijn m enselijk o p tre d e n en zijn o p re c h te k a ra k ­ ter. H e t perso n eel p laatste d a a ro m in d e g ang van h et b e d rijfsk a n to o re e n m o n u m e n t te r h e r­ in n e rin g a a n deze sy m p athiek e ‘b a a s ’. O p zijn ziekbed m a a k te J a n B roshuis n o g een e e rd e r g ed an e belofte waar. Als d e fab riek goed zou lopen zou hij zijn b ro e r A lb e rt en J a a p K ok, de b o ek h o u d er, als m ed e -e ig e n a ren in h e t b e d rijf o p n em e n . Twee d ag e n v o o r zijn d o o d tek en d e hij h et co n v e n a n t w aa rd o o r h et b e d rijf w erd om g ezet in een firm a m e t d rie fir­ m a n te n . H ij h a d e c h te r geen goede reg elin g g etroffen v o o r d e positie v an een w eduw e als één van de firm a n te n zou overlijden. H ie rd o o r w erd zijn eigen w eduw e b en ad e e ld , d ie zich in 1949 n a veel v erw ikkelingen u it de firm a m oest teru g tre k k e n . N a 1942 zette A lb ert, m et de b o e k h o u d e r J a a p K ok als m e d e firm a n t, h et b e d rijf voort. J. van d e r M ee, die sinds 1939 als assistentb ed rijfsleid er bij B roshuis w erk zaam was, w erd belast m et de tech n isch e leid in g van de firm a. D eze V an d e r M e e was een b ek w aam tech n icu s en h a d een k a ra k te r d a t o v ereen ­ kw am m et d a t van zijn overleden b aas. Al

TVE 14e jrg. 1996

113

D e fabriek van Broshuis omstreeks 1970.

spoedig kw am de o udste zoon van A lb ert, ook J a n geheten, in het b e d rijf w erken. N a enige ja r e n n a m hij de tech n isch e leid in g op zich w aard o o r V an d e r M ee o v erb o d ig w erd en el­ ders een nieuw e w erk k rin g m oest zoeken. D e fab riek b re id d e zich w eer u it, in de ric h tin g van de kazerne. J a n bo uw de boven die u itb re i­ d in g een w o n in g e n heeft d a a r to t 1959 m e t zijn gezin gew oond. In 1956 w erd A lb ert bij een verkeersongeval gedood, een ja a r n a d a t hij zijn zoon A b in dien st h ad g en o m en in een co m m ercile fu n c ­ tie. A lb ert h a d twee zusters: M a rie en Ja n sje . N a h a a r huw elijk m et G e rrit K lein v erh u isd e M a rie n a a r H a a rle m . Ja n sje , h et o u d ste k in d van h et gezin, tro u w d e in 1914 m et W illem M ol. H ij was statio n sc h ef v an de G ooische T ram in A m ste rd a m en hij was een b ro e r van G e rrit M ol, die in M u id e n een café h a d in de A m ste rd a m se stra a t. O o k Ja n s je h eeft n iet lan g m ogen leven. In 1916 overleed zij in h et k ra a m b e d n a de geboorte van h a a r eerste kind. W illem M ol is la te r h e rtro u w d en h eeft een h o ­ ge leeftijd b ereik t. O p 3 m a a rt 1983 overleed hij in A m ste rd a m op 9 7-jarige leeftijd. N a de d o o d van h u n v a d e r A lb e rt in 1956 h eb b en J a n en A b vele ja r e n sam en h e t b e d rijf geleid en v e rd e r u itg eb reid . A b heeft n o o it in M u id e n gew oond. M e t zijn o u d e rs w oonde hij eerst in W eesp en la te r in N a a rd e n . N a zijn h u ­ w elijk in 1957 ging hij in H u iz e n w onen en v e r­ h u isd e la te r n a a r B laricu m .

114

D e fab riek v erd w ijn t u it M u id en D o o rd a t de N a a rd e rs tra a t te sm al was w erd h et steeds m o eilijk er om de steeds g ro te r w or­ d e n d e opleggers d e fab riek u it te rijd e n . O o k h a d m en b eh o efte a a n een g ro te r b e d rijfste r­ rein . E r w erd n a a r een nieu w e lo k atie gezocht die u ite in d elijk w erd g evonden in K a m p e n . In 1976 sloot B ro shu is v o orgoed de fa b rie k sh a l­ len in M u id e n en w erd en de p a n d e n verkocht. H e t p a n d aa n de n o o rd zijd e v an de N a a r­ d e rs tra a t w erd gekocht d o o r d e g e m ee n te M u i­ den. D e fab riek m a a k te p la a ts vo o r w o n in g ­ bouw. Als b lijv en d e h e rin n e rin g a a n een eeuw B ro shu is k reg en d eze w o n in g en de n a a m ‘B ro sh u izen ’. D e slu itin g v an de fab riek v ero o rza a k te en ig tu m u lt o n d e r h et personeel. N ie m a n d - op één n a - w ilde m eev e rh u iz en n a a r K am p en . H e t opstellen v an een afv lo eiin g sreg elin g h a d veel voeten in de aard e. M e t de v e rh u iz in g v an de fab riek n a a r K a m p e n was ook de n a a m B ros­ h u is geheel u it M u id e n verd w en en . Alle leden van de fam ilie w aren reeds n a a r elders v e r­ h u isd en h a d d e n d a a r h u n em p lo o i gevonden. Pas in de tw eede helft van d e ta c h tig e r ja r e n d eed een k le in d o c h te r van A lb e rt d o o r h a a r vestiging in M u id e n de n a a m B roshuis w eer herleven.

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

100 J a a r PAM PUS ... + 1 Wiebe Hofman

In le id in g H e t is alw eer 9 ja a r geleden d a t in ditzelfde b lad o n d e r de kop “ Pampus spreekt nog steeds tot de verbeelding“ een u itv o erig artik el te lezen viel v an C ees Pfeiffer, jo u rn a list m a a r ook m e d e ­ o p ric h te r en to en m alig b estu u rslid v an de S tich tin g P am p u s. In d a t bew uste th e m a n u m ­ m e r over h et vechtstadje M u id e n w erd u itv o e ­ rig in g eg aan op het o n tsta a n van het fo rteilan d P a m p u s op ongeveer 3 km afstan d van de h a ­ v en m o n d in g gelegen. Toen n o g een volstrekte ru in e en eig en d o m van de S ta a t d e r N e d e rla n ­ den. O o k w erden de doelstellingen van de S tich tin g P a m p u s aan g estip t o m v e rd e r verval van het fo rteilan d tegen te gaan en te k o m en to t herstel en m ogelijk h erg eb ru ik . D e H isto risch e K rin g S tad M u id e n o n d e r­ h o u d t al v a n a f het prille b eg in nauw e k o n ta k te n m et de S tich tin g P a m p u s en vele leden van de K rin g z ijn te v e n s z e e ra k tie f o p e n ro n d het fo rt­ eiland. D at was m et n am e h e t geval m et Tom de Jo n g e , de h elaas in d ecem b e r 1995 overleden v o o rzitter van de H K S M , e n th o u sia st gids voor de vele bezoekers en een g edreven sc h rij­ ver over het M u id e n van vroeger, n u en in de toekom st. Z o liet hij in het k rin g b la d “ Villa A m uda” reg elm atig aard ig e stukjes g eschiede­ nis over P a m p u s los en sch reef v o o rd e S tic h tin g P a m p u s h et h a n d z a m e en zeer leesbare n asla g ­ w erkje “Pampus in het kort” d a t n o g steeds goed in de m a rk t ligt, vele m alen h e rd ru k t is en n o g steeds op h et fo rteilan d zelf te koop is v o o r een b e ta a lb a a r b ed rag . D it nieuw e artikeltje over P am p u s h a d eig e n ­ lijk ook d o o r Tom de J o n g e geschreven zullen w o rd en m a a r zijn overlijden is e r de o o rzaak van d at zijn taak voor dit speciale n u m m e r d o o r een a n d e r lid v an de H K S M o verg en o m en is.

K orte g esch ied en is D e F ra n s-D u itse oorlog van 1870-1871 blijkt in

ons la n d van gro te invloed geweest te zijn op de a an p assin g - en u itb re id in g v an d e to en m alig e fortifikaties en verd ed ig in g sw erk en . M e t n a ­ m e de k w etsb aarh eid van A m ste rd a m leidde n a a r de u itein d elijk e u itv o e rin g v an de Stelling van A m ste rd a m , een 135 k ilo m e ter lange k rin g van d a m m e n , d ijk en en sluizen, en to ­ taal 42 fo rten h em els b re ed op on g ev eer 15 to t 20 k m .afstan d v an de h o ofdstad. H e t fo rte i­ la n d P a m p u s was h e t een n a laatste b elan g rijk e bo u w w erk d a t deze k rin g sloot, en v ersterk te d a a rd o o r o.a. de to en m alig e b esch eid en kustb a tte rije n D ie m e rd a m en D u rg e rd a m . D e S telling was pas in 1914 k o m p leet n a h et g ereed k o m en v an h et fort Spijkerboor. O n g e ­ v eer 10 ja a r heeft de to tale bouw van h e t fo rt­ e ilan d P a m p u s g e d u u rd sinds h e t u itz e tte n van de m a te n v a n a f een b o o tje boven de o n d ie p te het Muiderzand to t de in g e b ru ik n a m e v an h et fort op 20 a u g u stu s 1895 d o o r h et Korps Pantserjort-Artillerie. D e b o u w k o sten b e d ro e g e n het toen resp ek tab ele b e d ra g v an 800.000,k lin k en d e H o llan d se guldens. A lleen tijd en s de m o b ilisatie in de eerste w e­ reld o o rlo g (1914-1918) was er sp rak e van een volledig bezet P am p u s. U it een D u its spionag e ra p p o rt u it 1908 valt op te m ak e n d a t onze o o ste rb u re n b eh o o rlijk o n d e r de in d ru k w aren van de S telling en d a a rm e e u ite ra a rd ook van h et fo rteilan d P am p u s. D e geschiedenis leert ons d a t de o p zet van de oo rsp ro n k elijk e Hollandsche Waterlinie en de la te re Stelling van Amsterdam volledig ten iet w erd g ed aa n d o o r de o n tw ik k elin g en in de w a­ p e n in d u strie en n iet te vergeten d o o r de kom st van h et m ilita ire vliegtuig. Z o is e r n im m e r in oo rlo g stijd een schot u it de v ie r k a n o n slo p en v an fa b rik a n t K ru p p -G ru so n gelost, m a a r w erd e r wel reg e lm atig geoefend m et alle ra m p zalig e (b o u w tech n isch e-) gevolgen voor het fort van d ien . N a d a t aan v an k elijk sp rak e was v an lo u te r m ilita ire fortw ach ters w erd d a t la te r ook voor een deel b u rg e ra a n g e le g en h e id zo d a t e r uit-

T V E 14e jr g . 1 9 9 6

115

mÈrFintifiiiiiimifliiii!

|g j K

mmm, mmMMmm «

il

S

maas ^

mm

i

r

r.mm

wms*

mm

WÉÏ

Hoofdingang van hetfo rt Pampus met de poterne, de onderdoorgang waardoor de soldaten van de buitenring naar de binnenring konden komen.

eindelijk twee fortw achtersfam ilies het kleine eiland bevolkten op een a fstan d van a m p e r 15 m e te r v an elkaar. D e fam ilie A lb erts k o m t de e er toe de laatste “ech te” fo rtw ach ters van P am p u s te zijn geweest. H e t fo rteilan d zelf w erd alom b ek en d o n d e r de n a a m Pampus, o n tle en d a a n de nabijgelegen en gelijknam ige o n d ie p te v o o r de haven van A m ste rd a m m a a r is, zoals al gezegd, gebouw d op het Muiderzand. O v e r de h e rk o m st van de n a a m Pampus b estaat overigens geen e e n d u i­ d ig o o rd eel m a a r het m eest w aarschijnlijke lijkt toch wel de afleid in g v an h e t N o o rd e u ro peese “ Pampoys“ d a t o n d ie p te b etek e n t. In h et Fries staat h et w oord “Pampes“ vo o r dezelfde betekenis. T ijd e n s de tw eede w ereld o o rlo g w erd h et fo rteilan d d o o r de b e z e tte r in eerste in sta n tie voor (n u nog) o n b ek e n d e doelen g eb ru ik t en aa n het ein d van de b e z ettin g ook n o g eens g ro n d ig vernield. D e d ra a ib a re stalen hefkoepels w erd en al e e rd e r o p g eb lazen en in stu k k en afgevoerd n a a r D u itsla n d in clu sief alle overige m etalen m a te ria le n van h e t fort, o m bij m e116

ta alg ig a n t K ru p p w eer o m g esm o lten te w o r­ d en tot a n d e r oorlogstuig. N a h et g ereed k o m en van de A fslu itd ijk in 1932 v erh eten een ja a r la te r d e laatste fo rt­ w achters h et eilan d cn w erd d o o r de G en ie m aatreg elen g etroffen om P am p u s v o o r o n b e ­ voegden o n to eg an k elijk te m ak en . In h et ja a r 1952 w erd P a m p u s als v e rd ed ig in g sw erk op g e ­ heven en w erd h e t to ezich t en o n d e rh o u d (?) overgelaten a a n de D ien st d e r D o m e in e n en n o g la te r d o o r de v.m. R ijk sd ie n st vo o r de IJsselm eerp o ld ers (R .IJ.P .). V an a f 1952 to t a a n 1990, h et ja a r w aarin P am p u s v an e ig e n a a r v e ra n d e rd , is h et fo rte ila n d ten p ro o i gevallen a a n g ro f van d alism e en diefstal van alles w at m a a r los en vast zat. Zo valt e r n o g m a a r een enkel oorsp ron k elijk m etalen ventilatiero o ste rtje en h o u te n kozijn te b ew o n d eren .

H et fort U it d e vele b esch ik b are o rig in ele b o u w tek e ­ n in g en blijkt h et v ak m an sc h ap van de to en ra a -

T V E 14e jrg. 1 9 96

m

\

V «u-J

ba

— > - - - - - - - - - - - > - - - - - - - - > - - - - - - - - - - - - > - - - - - - - - - - _ _ _ _ _ _ rL

I

.

jl

va i

fl10(

i ~ T n M r i— ■ Plattegrond van het fo rt Pampus.

lige m ilitaire bouw ers. Z eer u itg e b re id e b o u w ­ k u n d ig e bestekken m et n au w k eu rig e gespeci­ ficeerde a a n ta lle n en hoeveelh ed en van de m a ­ terialen en gegevens over de m ax im ale u u rlo ­ n en voor m etselaars, tim m e rlied e n etc. zijn k en m erk en d voor de precisie w aarm ee te w erk w erd gegaan. H e t eigenlijke fort, ruw w eg 105 m e te r lan g en 75 m e te r b reed , b ev in d t zich in h et m id d en v an het ellipsvorm ige eilan d , van h et talu d (glacis) gescheiden d o o r een ro n d lo p e n d e en 6 m e te r diepe d ro g e g rach t, aa n beide zijden v oorzien van schietgaten. H e t eig en d o m sb e­ w ijs van de S tich tin g P am p u s d.d. 20 feb ru ari 1990 v erm eld t een totale k ad a stra le op p e rv la k ­ te van 3 h a en 89 are in clu sief h et w atergedeelte. D e eerste v erdedigingslijn w ordt gevorm d d o o r een rin g van ruw e basaltb lo k k en ro n d het gehele eilan d op 15-18 m e te r u it de oeverlijn, vaak n iet z ic h tb a a r v a n a f het w atero p p erv lak . D e p la tte g ro n d is vrijw el geheel sy m m e­ trisch v an op b o u w w aarbij de p lu sm in u s 80 ru im te n zich vrijw el geheel op één niveau

b ev in d en , afgestem d op h et to en m alig A m ­ sterd am s Peil. E en groo t deel van h et bouw w erk is o n d erheid m et b ijn a 4000 h o u te n p alen van 11 m e te r lengte, terw ijl de g eb ru ik te b o u w m a te ria le n hoofdzakelijk b esto n d e n u it een k o m b in atie van m etselw erk en b eto n , “g ew ap en d ” m et brokjes b asalt. H o u t w erd hoofdzakelijk verw erkt aa n b a lk ­ lagen en v lo eren van de v erb lijfsru im ten , aan k ozijnen, d e u re n en ra m e n m a a r ook to eg e­ past voor de oorsp ro n k elijk e m istklok, één van b eid e fortw ach tersw o n in g en (officieel een o p ­ trekje voor officieren), de ste ig er en enkele opslagloodsen. S om m ige h o o fd to e g an g sd e u ren w aren van zw aar m etaal en zo ook de sch u iflu ik en vo o r de k o zijn en die gesitu eerd w aren in de gevelw and van de d rog e g rach t, v en tilatiero o sters, dakk ap p en , d e g oten en hem elw a terafv o eren , h e k ­ ken etc. O p vele vlo eren w a a r veel over w erd gelopen w erden kleine gele p lav u izen u it L im b u rg en N o ord-B elgië to eg ep ast die, w o n d e r boven

T V F. 14e jrg. 1 9 9 6

117

- =■'

S P ? « iir i .....

■

-

Een kijkje in een van de twee ‘'gaten ’ ’ in hetfort, waarin vroeger zich een geschutskoepel bevond.

w onder, op som m ige plekken n o g gedeeltelijk aanw ezig zijn. R a n g e n en stan d en w erd en d estijds ook al u itg e d ru k t in de kw aliteit v an de afw erkingen en de a fm etin g en van de diverse ru im te n . Zo m oesten de gew one m a n sc h a p p e n h e t doen m e t een sim pele v erb lijfsru im te w a a rin ook geslapen w erd op de aa n de gew elven o p g e h a n ­ gen b ritsen . D e officieren m o c h te n zich al v er­ h eu g en in een v erb lijfsru im te gescheiden van een slaap v erb lijf w aar w aarsch ijn lijk n o rm a le led ik an ten w aren opgesteld. D e c o m m a n d a n t h a d als privelege zow aar een eigen toilethoekjeB ehalve de eveneens strik t gescheiden k e u ­ kens voor officieren en m a n sc h a p p e n tr o f m en een ziekenboeg aan m et een ap o th ee k , opslag­ ru im te n voor levensm id d elen en v o o r b u s ­ k ru it, enige cellen m e t een politiek am er, een te le g raafru im te, to iletv o o rzien in g en zowel b in n e n het fort als op h et o m rin g e n d e te rre in (in vestin g b o u w tech n isch e te rm e n h e t glacis g eheten), en ru im te n vo o r stee n k o le n o p slag en n iet te v erg eten w apen k am ers. Twee b e to n n e n

118

w ate rtan k s in de d ro g e g rach t en een g ro te m e ­ ta le n o p slag tan k b in n e n het fort zo rg d en vo o r h e t d rin k w a te r en het koelw ater voor de sto o m m ach in e die w eer gekoppeld was a a n een g ro te d y n a m o v o o r h e t opw ekken van electriciteit. E en op de Z u id e rz e e lo zen d rioolsysteem zorgde voor de afvoer v an de faecaliën terw ijl de c o m m u n ic a tie b in n e n h et fort p laatsv o n d d.m.v. een sp reek b u izen sy steem . Bij een volledig iso lem en t v an h et fo rteilan d kon de volle b e z e ttin g h e t volgens de overleve­ rin g op P am p u s o ngeveer tw ee m a a n d e n z o n ­ d e r b ev o o rra d in g u ith o u d e n en was de g e m id ­ delde te m p e ra tu u r b in n e n h et fo rt on g ev eer 14 g ra d e n C elcius, geen p retje d u s vo o r de “b e ­ w o ners”. D e beide geschutskoepels w aren elk v o o r­ zien van twee k a n o n n e n (ac h te rla d e rs) 840 cm lang, 24 cm d ia m e te r m et h y d rau lisch e afre m ­ m in g en een b ereik van 8 kilom eter. M e t deze b e w ap en in g kon w o rd en b ereik t d a t e r elke 1,5 m in u u t een schot gelost kon w orden. H e t af­ koelen en w eer o p n ie u w lad en v an een k an o n n a m n am elijk ong ev eer 6 m in u te n in beslag. Als e r p ro efsch o ten w erden gelost zorgde de k rach t van de geluidsgolven b in n e n h e t fort op d en d u u r voor vele sch eu ren in de som s m e ­ tersdikke w an d en cn daken. H oew el P am p u s o o rsp ro n k elijk alles te m a ­ ken h a d m et h et veiligheidsaspekt v o o r de h o o fd stad ,is h et fo rteilan d eigenlijk altijd al een M u id e n se a an g eleg en h eid geweest. D e b o u w zelf w erd n.1. g ro ten d eels v a n u it h e t ves­ tin g sta d je ged irig eerd en ook h e t g arn izo en voor P am p u s was in M u id e n zelf gelegerd in de K azern e, n u sinds enkele ja r e n suksesvol in ge­ b ru ik als o p e n b a re leeszaal, ra ad sz a a l, k a n ­ to o r van de p laatselijke V.V.V. en als o n d e rk o ­ m en voo r vele p laatselijke clubs. Als gevolg v an h et o p tre d e n van de b ezetters in de tw eede w ereldoorlog, h et op d e n d u u r volkom en v erd w ijn en van de oo rsp ro n k elijk e d ak b ed ek k in g , h et vrijw el geheel o n tb re k e n van stru k tu re e l o n d e rh o u d d o o r de d estijds v erantw o o rd elijk e e ig en a re n en b eh eerd ers, en n ie t in h e t m in st diefstal en v an d alism e o n t­ sto nd de ru ïn e die in 1986 d o o r de to en m alig e o p rich te rs en b e stu u rsle d e n v an de S tich tin g P a m p u s w erd aan g etro ffen . E en fort overw oe­ k erd d o o r m o ed ertje n a tu u r en b ed ek t m e t een m eterd ik k e laag p u in , a a rd e en v u il m a a r wel vol a a n tre k k in g sk ra c h t, g eh eim z in n ig h e id en

T V E 14e jrg. 1 9 96

mm. -

S0^m

- s iH Ilifff

.

i *■ *

’

■10 V: -,. ,

*<Ê£n**m

H et eiland Pampus op een zomerse dag.

v errassingen. E en verstilde plek vlak vo o r de M u id e n se h av en m o n d , een oase van ru st m et een verbluffend u itzich t w a a r je u re n la n g van kon genieten.

M etam orfose In het v o o rja a r van 1986 v a tte n een zestal in ­ w oners van de gem eente M u id e n en één van de g em een te W eesp het p lan op om het zw aar v er­ w aarloosde fo rteilan d voor v e rd e r verval te b e ­ h o ed en en ric h te n de S tich tin g P am p u s op. In fe b ru a ri 1990 v erk rijg t deze h et eig en ­ d o m v an h et fo rteilan d en een gedeelte v an h et o m rin g e n d e IJsselm eerw ater en w ordt dit tij­ d en s een feestelijke bijeen k o m st in h et Muiderslot o v erg ed rag en aa n de S tic h tin g P a m p u s te ­ gen de koopsom van ƒ 5 0 .0 0 0 ,- k .k .m et de to e ­ zegging d a t R ijk sw atersta a t zo rg d ra a g t voor de aan le g van een haventje m et steiger zodat h et eilan d in elk geval b e re ik b a a r zou w orden voor schepen m et een n iet al te forse d iepgang. N a het gereed k o m en van deze v o o rzien in g in 1991 (in de w an d elin g de b ru id ssc h a t van

R ijk sw aterstaat g en o em d ) w o rd t h e t fo rte i­ lan d voor bezoek o pengesteld n a d a t er d o o r ve­ le vrijw illigers e n o rm e hoev eelh ed en p u in en afval zijn verw ijd erd , een p re fa b -h o u te n b e ­ z o ek erscen tru m is g ep laatst (het Scheepskameel), rio le rin g en w aterleid in g is aangelegd, een a g ­ g reg aat vo o r stro o m o p w ek k in g w o rd t o p g e­ steld terw ijl e r v erd e r n o g stevig w o rd t ge­ bouw d aan een fo rtw ach tersw o n in g w aarv o o r een no o it afg em aak t D u its bouw sel w erd ge­ b ru ik t, de enige positieve in b re n g van onze b e ­ zetters. Zo kw am er J a n B roekhof, d e eerste nieuw e fo rtw ach ter sinds 1933, een j a a r la te r o p g e­ volgd d o o r N ick van d e n B ergh en zijn v rie n ­ d in B ian ca Sol, welk tw eetal n o g steeds h et e ilan d bew aakt en vorig ja a r verb lijd w erden m et de g eb o o rte van d o c h te r Roos. D e G en ie heeft in de b e g in p erio d e P am p u s m in of m e e r g ead o p te e rd en m et gro te inzet van m a n k ra c h t en m ate rie el h et e ilan d verlost van d ra m a tisc h e h o eveelheden p u in en ro m ­ m el. E en kleine a c h te rg elaten , en in m id d els a a n de S tich tin g P am p u s geschonken b ailey ­ b ru g , h e rin n e rt n o g a a n die h ectische periode.

T V E 14ejrg. 1996

119

Z o n d e r de finan ciële h u lp van ro n d d e h o n ­ d e rd sponsors van h et eerste u u r zou h et n iet m ogelijk zijn geweest o m op een v e ran tw o o rd e en veilige m a n ie r bezoekers te k u n n e n o n tv a n ­ gen, de fortw ach tersw o n in g m et de u itk ijk p o st voor de N a a rd e n se R e d d in g sb rig a d e en n ie t te v erg eten de to tale in fra s tru k tu u r op h e t forteila n d te realiseren. In 1991 w as h et a a n ta l bezoekers n o g sterk afh an k elijk v an de verv o ersm o g elijk h ed en en de aanw ezige ak k o m o d atie en n ie t te vergeten de b esch ik b aarh eid van de gidsen. Toch w erd al een score van tussen de 8000 en 9000 b ezo e­ kers in d a t eerste ja a r geboekt, op zich al een p restatie van fo rm a a t vo o r de n o g jo n g e S tich ­ tin g P am pus.

P am pus nu en in de toekom st A an de w at hopeloze situ atie v an h e t eerste u u r is h et n odige v e ra n d e rd en m a g P a m p u s zich al vele ja r e n v erh eu g en in g ro te b elan g stellin g v an d u iz e n d e n bezoekers en interesse van de diverse m ed ia, ook ver b u ite n onze la n d s g re n ­ zen. In m id d e ls is in 1995 h e t b ezo ek ersaan tal v an 28.000 b ereik t, w o rd t v o or 1996 op 30.000 bezoekers g ehoopt en is h e t streven v an de S tich tin g P a m p u s om te g ro eien n a a r 35.000 bezoekers p e r ja a r. G re n z e n a a n deze groei w o rd en overigens b ep a a ld d o o r h et a a n ta l b e ­ sch ik b are gidsen en a n d e re vrijw illigers, m a a r ook d o o r de k ap aciteit v an d e h u id ig e steiger a a n de Z u id zijd e van h e t eiland. D e plek v an deze steig er is gekozen v a n u it de h isto rie; de oorspro n k elijk e en besch eid en steiger lag ook o p deze plek. E r w ordt al enige tijd n a a rs tig gezocht n a a r een o f m ee rd e re sponsors die g a ra n t w il(len) staan v o o r een eenvoudige, m a a r beslist n o o dzakelijke d rij­ vende steiger aa n de N o o rd k an t, o m d a t het fo rteilan d bij slecht w eer (w in d k ra ch t 6 en m eer) vrijw el o n b e re ik b a a r blijk t te zijn. N og in 1996 h o o p t de S tich tin g P a m p u s een kleine w in d m o len op te k u n n e n stellen die voor de fortw ach tersw o n in g in d e zo n a rm e w in te rm a a n d e n elek triciteit kan opw ekken (3,5 Kw). G e d u re n d e h et seizoen w o rd t h ie rin voorzien d o o r opgestelde zo n n e p a n ele n . E r is al enige tijd sprake van een d u u rz a a m energiev o o rzien in g sp ro ject op P am p u s w aarvoor, op kosten van h et P. E. N. een o n tw erp is g em aakt. 120

D e w in d m o len en h et in m id d els aan g esch afte nieuw e a g g reg aat m a k e n d a a rv a n deel uit. O o k de a an v o er van d rin k w a te r is een k o st­ b a re en tijd ro v en d e zaak. O m a a n d it p ro ­ bleem teg em o et te kom en w o rd t b in n e n k o rt een b ro n geslagen vo o r v u ilw aterg eb ru ik , b e ­ doeld voor sch o o n m a a k a k tiv ite ite n m a a r ook vo o r g eb ru ik als spoelw ater v a n de to iletten . Als gevolg v an diverse (h er-)sch o lin g sp ro je k te n , o.a. v o o r w erkeloze jo n g e re n u it de o m ­ geving van A m ste rd a m en m o m en teel d o o r scholieren v an de D e lta sch o len g em een sch ap u it B u ssu m zijn kleine w o n d ertjes op h et fo r­ te ila n d verrich t. D e b e re ik b a a rh e id van h e t e ilan d is vrijw el pro bleem lo o s gew orden d o o rd a t e r in 1995 een p e n d e ld ien st w erd g erealiseerd v a n u it M u id e n m e t als v e rtre k p u n t de steig er van h et M u id erslo t. Al e e rd e r was e r sp rak e v an reg e l­ m atig e a fv aarten v a n u it A m ste rd a m en Alm ere-h av en en n u d u s ook v a n u it M u id e n zelf. S inds k o rt zijn overigens ook k o m b in atieb ezoeken m ogelijk n a a r h et M u id erslo t en P a m ­ pus. D e g em ee n te M u id e n w erkt a a n g ro te p a r ­ k eerp laatsen a a n de ra n d e n v an h et V echtstadje die in 1997 b e sc h ik b a a r zullen zijn zo d at vo o r m ogelijke p a rk e e rp ro b le m e n n iet m e e r gevreesd hoeft te w orden. In se p te m b e r 1993 k reeg P a m p u s van de P ro ­ vincie N o o rd -H o lla n d de m o n u m e n te n s ta tu s en d a t was ook h et geval voor de overige fortifikaties van de S tellin g v an A m ste rd a m . In 1995 w erd b o v en d ien de gehele S tellin g aan g em eld voor p la a tsin g op de U N E S C O W orld H e rita ­ ge List. In h et ja a r 1994 w erd d o o r de S tich tin g P a m p u s het T oekom stplan P a m p u s vastge­ steld, d a t h e t beleid vastlegt vo o r b eh o u d , res­ ta u ra tie en ex p lo itatie voor de lange te rm ijn (1995-2005) op b asis van reële k euzen. D it beleid sd o k u m e n t is van gro o t b ela n g vo o r de ve r­ d ere ontw ik k elin g en van P a m p u s en schept voor alle d ire k t b etro k k e n e n en g eïn te re sse er­ d en d u id elijk h eid over de diverse m o g elijk h e­ d en en de w ijze w aaro p de n odige inv u llin g en to t stan d k u n n e n kom en.

T V E 14e jrg. 1996

Van A m sterdam “N ieu w O ost” tot “IJburg”

In form a tie

H e t artikel v an C ees Pfeiffer van w eleer sp rak n o g over de A m sterd am se u itb re id in g sp la n ­ n e n zoals het p lan voor een P a m p u ssta d in het IJm eer, een in itia tie f van de R o tte rd a m se arc h itek ten v.d. B roek en B akem a. In de afgelo­ p en negen ja a r h e b b e n de p la n n e n m a k e rs b e ­ p a a ld niet stilgezeten en d ien t m en n u zeer k ri­ tisch te kijken n a a r de h u id ig e p la n n e n v an de g em eente A m ste rd a m voo r d e eerste tw ee fa­ sen van IJ b u rg w aarin het fo rteilan d P am p u s w elisw aar nog steeds op de k aa rt voorkom t m a a r h a a r sfeervolle en ru stig e w aterom gev in g d re ig t te verliezen. O o k de b e stu u rd e rs van de F levopolder h e b ­ b en snode p la n n e n om eveneens in h et IJm e er te b ouw en (via P a m p u sh o u t) zo d at o n g etw ij­ feld deze p o ld er v ia zw aar o m stre d e n verk eers­ ad ers m et IJ b u rg oftewel h et o u d e lan d v e rb o n ­ d en zal w orden. H e t laat zich ra d e n wat d it voor h et fo rteilan d P am p u s zal g aan b etek en en .

T enslotte

H e t u n iek e fo rteilan d P am p u s, m e t een p a n o ­ ram isch u itz ich t over h e t IJm e e r en de k u sten van M u id e n , D iem en , A m ste rd a m , D u rg e rd a m , A lm ere en zelfs M a rk e n , is van ap ril t/m o k to b e r (m.u.v. m a a n d a g ) dagelijks geo p en d van 10.00 to t 17.00 uur. G ed eta ille e rd e in fo rm a tie over de diverse v eerd ien sten , to eg an g sp rijzen , v e rh u u r- en c ate rin g sm o g elijk h ed en en niet te v erg eten het d o n a te u rsc h a p zijn te v erk rijg en bij de w albasis van de S tich tin g P am p u s, P ostbus 40, 1398 Z H M u id e n , telefoon 0 2 94/26 23 26 o f bij de p la a t­ selijke V.V.V.

B ronn en Tom de Jonge (f), Pampus in het kort, uitg. S tichting P am ­ pus. H idde T eppem a, Pampus- een introductie, uitg. Stichting Pam pus. J a n Yedema, de Stelling van Amsterdam, uitg. Provincie N oord-H olland. T hom as Vernooy, IJsselmeerberichten, uitg. Vereniging tot behoud van het Ijsselm eer.

Vele p rach tig e v erh alen d o en in M u id e n nog steeds de ro n d e over het m y sterieu ze eilan d P am p u s en d a t m oet m a a r zo blijven. A lleen al de beken d e strip van H e t Parool (k ap itein R ob, Avontuur op Pampus) is d a a r een sprek en d v oorbeeld van. E en feit is in elk geval d a t d o o r de gro te in ­ sp a n n in g e n van het b e stu u r van de S tich tin g P am p u s, beide h ard w erk e n d e m an ag e rs, de fortw achters en de vele tien ta lle n m edew erkers in m id d els vele doelstelling en zijn b ereik t en een goede toekom st voor h et fo rteilan d teg e­ m o et gezien kan w orden. D e steu n van de nu ru im 300 d o n a te u rs en V rien d en van P am p u s en n iet te verg eten het g ro te a a n ta l sponsors is h a rtv e rw a rm e n d te n o em en , m a a r is bovendien beslist n o o d za k e­ lijk om u itein d elijk tot een m u ltifu n ctio n eel h e rg e b ru ik van h et fo rteilan d P a m p u s te k u n ­ n e n kom en. H e t zal du idelijk zijn d a t de H isto ­ rische K rin g S tad M u id e n de h u id ig e o n tw ik ­ kelingen ro n d het “ Fort in de Z u id erz ee aan h et P a m p u s’’ van h a rte toeju ich t en de S tich ­ tin g P am p u s m et ra a d en d a a d zal blijven o n ­ d ersteu n en . T V E 14ejrg. 1996

121

S tadarchipel IJb u rg A . van Gelderen

D e gem eente A m ste rd a m h eeft een p la n ge­ m a a k t vo o r een sta d su itb re id in g in h et IJm eer. D it p lan , IJ b u rg , voo rziet in de b o u w van 18.000 w o n in g en op n ieu w la n d in de v o rm van een stedelijke archipel. H ie rm e e zet A m ste r­ d a m een lan g e tra d itie v o o rt van steeds w eer nieuw e v eroveringen op h et w ater. V oorheen een h o o g g ew aard eerd e tra d itie , m a a r in h et huidige, m ilieubew uste tijd p e rk , n iet vanzelf­ sprekend. In d it artikel w o rd t in g eg aan op de a c h te rg ro n d e n van h et IJb u rg p la n . H e t p laatst de p lan o n tw ik k e lin g in h isto risch p e r­ spectief, besch rijft h et hoe en w aaro m , b e h a n ­ delt h et o n tw erp en b ie d t een d o o rk ijk n a a r de toekom st. D e b elan g rijk ste b ezw aren w o rd en op een rij gezet en v an c o m m e n ta a r voorzien.

L a n d a a n w in n in g en door de eeu w en h een O m h et hoofd te k u n n e n b ie d e n a a n de b eh o ef­ te a a n ru im te voor steeds m e e r b ew oners en ge­ b ru ik ers, is d e o o rspron k elijk e m o erasach tig e, w aterrijke om geving van A m ste rd a m in de loop d e r tijd verland. In alle w in d ric h tin g en zijn aanp lem p in g en en in p o ld e rin g e n v errich t. O o k in de ric h tin g v an h et IJm eer. In d e tijd d a t de Z u i­ derzee en h et IJ nog de to e g a n g sp o o rt v o rm d en to t de w ereldhaven die A m ste rd a m in de G o u ­ d e n E euw was, lagen g eb ied e n als U ile n b u rg en W itte n b u rg in g eb ed in de o u d e stad. L ater, in de tweede helft van de negentiende eeuw, g eb eu r­ de d it m e t h et O ostelijk H av en g eb ied . O n d e r invloed van deze en vele a n d e re in ­ g rep en heeft h et lan d sc h a p in d e o m g ev in g van A m ste rd a m zijn h u id ig e v ersch ijn in g sv o rm gekregen: vlak, g ro ten d eels verstedelijkt, w aarb ij h et n o g steeds sfeerb ep alen d e w ater, te ru g g e d ro n g e n a c h te r veilige zeedijken, ge­ tem d is. O o k h et IJm eer. In de loop d e r tijd is d it w eidse w ater, als o n d e rd e el van de vro eg ere Z u id erzee, a a n vele v e ra n d e rin g e n o n d e rh e ­ vig geweest. D e b elan g rijk ste w ap en feiten zijn w aarsch ijn lijk de afslu itin g v an h et Ijsse lm e e r 122

m et de A fsluitdijk, de d elin g v an h e t Ijsse l­ m e e r en M a rk e rm e e r en de a a n le g van de N o o rdo o st- en Flevopolders. S in d sd ien is het oo rsp ro n k elijk e zo u te w ater g etran sfo rm e e rd to t een g ro o t zoet w aterb ek k en . H e t verv u lt een rol als d rin k w ate rre se rv o ir, zan d w in g eb ied , v isw ater en re creatieg eb ied . V ooral ’s w in ters is h e t een b e la n g rijk foerageer- en ru stg e b ie d v o o r vogels.

W aarom b o u w en in het IJm eer A m ste rd a m h eeft h e t v o o rn em en o m o p n ieu w een stukje op h et w ater te veroveren, w an t A m ­ ste rd a m k a m p t m e t een w o n in g tek o rt. O p d it m o m e n t 30.000 w onin g en , o n g ev eer 9% van de b esta an d e w o n in g v o o rraad . O n d e r invloed van ontw ik k elin g en als steeds k le in e r w o rd en ­ de h u ish o u d e n s, m ig ra tie en een g eb o o rte o ­ verschot gro eit de w o n in g b eh o efte en d a a r­ d o o r d re ig t h et te k o rt v e rd e r toe te n em en . D at geldt n iet alleen v o o r A m ste rd a m , m a a r voor de hele regio. Tot 2005 m o e te n e r d a a ro m vol­ gens de V ie rd e N o ta v o o r de R u im te lijk O rd e ­ n in g (V IN E X ) 100.000 w o n in g en w o rd en b ij­ gebouw d (zie tabel). A m ste rd a m wil d a a rv a n zoveel m ogelijk w o n in g en in en a a n de stad bouw en, d ich t bij w erk g e le g e n h e id sc o n c e n tra ­ ties en m e t goede o p e n b a a r v e rv o erv erb in d in gen. D e m o g elijk h ed en d a a rto e zijn e c h te r b e ­ perk t. In de b ro c h u re De Keuze voor IJburg1 w o rd t u itg eb re id op d it v ra a g stu k ing eg aan . T abel v e rd elin g w o n in g b o u w ta a k s te llin g in de regio A m ste rd am to t 2005. H erstru ctu rerin g en verdichting bestaand stedelijk gebied A m sterdam West H aarlem m erm eer-w est A lm ere Stad Almere-west P urm erend Z aanstad IJburg

TVE 14ejrg. 1996

34.000 3.000 15.000 20.000 10.000 6.000 5.000 12.000

huisv esten in een ‘in d ru k ­ w ek k en d ’ ho o g b o u w m ilieu . D it w erd in d e rtijd n ie t o p ­ z—-------- ' ---------—p i gevat als een realistisch p lan. D e am b ities van p la ­ nologisch N e d e rla n d k re ­ gen v o o ralsn o g gestalte in g ro eik e rn e n als P u rm e re n d , A lk m a a r en nieuw e steden als A lm ere en L elystad. D e negatieve effecten van d it ‘g ro e ik e rn b e leid ’, leidden ein d ja r e n zev en tig to t een b eleid so m b u ig in g . D o o rd a t de w erkgelegenheid a c h te r­ IJ b u r g o n t w e r p bleef, g ingen nieuw e sted en g e p a a rd m et to e n e m e n d e U it De Keuze voor IJburg blijken bouw lo caties in (a u to )m o b ilite it en files. D e nieuw e w egen en u itg estrek te laag b o u w w ijk e n b e te k e n d en b o ­ d e om g ev in g van A m ste rd a m d u n gezaaid. v en d ien een aan slag op h et lan d sch ap . D a a r­ V oor zover die e r al zijn, kleven ook d a a r w eer n a ast d re ig d e de u itto c h t van g ezin n e n h et allerlei b ezw aren a an en w o rd en b elan g en ge­ sociaal- econom isch m ilieu in de b e sta a n d e schaad. Veel locaties die de afgelopen ja r e n zijn stad aa n te tasten . V a n d a a r d a t h et IJm eer, b estu d e e rd zijn in m id d els ontw ikkeld. B elan g ­ d ich tb ij de stad en w erkgelegenheid, o p n ieu w rijke afvallers zijn W ate rla n d en h et gebied ro n d Schiphol en W estpoort om respectievelijk als w o n in g b o u w lo catie in de b elan g stellin g c u ltu u r-h isto risc h e en m ilieu-hygiënische re ­ kw am te staan . D e vele ontw erp-, m ilieu - en lan d sch ap sstu d ies die sin d sd ien zijn v errich t d en en . V an de overgebleven locaties, w a a ro n ­ h e b b e n u ite in d elijk d u id elijk g em aa k t w at de d e r de B ovenkerkerpolder, scoort h et IJm e e r reële b o u w m o g elijk h ed en h ie r zijn. In v erg e­ d o o r de g unstige ligging v e ru it h e t beste. lijk in g m e t h et P a m p u sp lan heeft d it geleid to t In De Keuze voor IJburg ko m en n aast de locatienieuw e in zich ten zowel op het gebied van de tech n iek om la n d te m ak en als ten a an z ie n van afw eging ook altern atiev e b o u w m o g elijk h e­ de gew enste o m van g van de wijk. d e n aa n de orde. N og m eer w o n in g en b o uw en in d e b estaan d e stad bijvo o rb eeld . D e bouw in sp a n n in g e n in A m ste rd a m zijn e ch te r al m ax im aal. V erd ere v erd ich tin g , ten koste van O p h o g in g in p la a ts v a n in p o ld e r in g g ro en en o p en ru im te, zou h e t leefm ilieu te zeer aa n ta ste n . O ok om b o u w en van lee g sta a n ­ G ezien de recen te p ra k tijk v an la n d a a n w in ­ de k a n to o rru im te b iedt geen oplossing, zo n in g e n in het Ijsse lm ee r lag h e t voor d e h a n d blijkt u it een on lan g s v erric h tte h a a lb a a rh e id s­ IJ b u rg in te p o ld eren . D e eerste g em eentelijke p la n n e n g ingen d a n ook van deze co n v e n tio n e ­ stu d ie .2 le b e n a d e rin g uit. N a u itv o e rig g ro n d m ech anisch o n d erzo ek en diverse m ilieu stu d ies w er­ d en h ier ec h te r steeds m e e r v ra a g te k e n s bij ge­ O n tw e rp g e s c h ie d e n is zet. Al snel rees d e v ra a g o f gezien de geringe D e belan g stellin g van stedebouw ers voor het d ie p te h et lan d n iet n e t zo goed d ire c t zou k u n ­ IJm e e r k ent een lange geschiedenis. D e o n t­ n en w o rd en o p g e h o o g d . In teg en stelling to t een w erpgeschiedenis voor IJb u rg is ooit b e g o n ­ d iep gelegen, zw aar o m d ijk te polder, zou het n e n m et het ro e m ru c h te “P a m p u sp la n ” van la n d in zijn geheel to t circa één m e te r boven het J a a p B akem a u it 1965. V rijw el h et volledige IJ ­ w aterp eil k u n n e n w o rd en g eb rach t, m et een m e e r w erd opgeofferd aa n de hoog g egrepen d ijk n iv eau d a t slechts één m e te r h o g er ligt. D e stedelijke a m b itie om 350.000 inw oners te o n tw erp ers w aren h ie r zeer v a n g ech a rm e e rd TVE14ejrg. 1996

123

f«kv-

'~ C

e..

I -

O ^ S fc e K ™ g g <

j

H w ^ ^ u '.r -

2fcA/ op het geplande IJhurg vanuit het Gooi.

o m d a t d it b e te re m og elijk h ed en b ied t voor c o n tac t tu ssen h et w ater van h e t IJm e e r en h et nieuw e w oonm ilieu. O o k u it h et o o g p u n t van m ilieu bleek deze m e th o d e aantrekkelijker. E en o p h o g in g b ied t b e te re m o g elijk h ed en om d e nieuw e w o onom gev in g in h e t b e staa n d e la n d sch ap te in te g re re n . B estaan d e n a tu u r ­ w a ard en k u n n e n zo b e te r w o rd en o n tz ie n en er k u n n e n zelfs nieuw e k a n se n w o rd en geboden.

tin g van h et b e sta a n d e o n tw erp co n cep t, m et kleine, o pgehoogde eilan d e n , is h ie r om kosten- en veilig h eid stech n isch e red e n e n n iet m e e r m ogelijk. H ie r la n d m ak e n zou b etek e ­ n en d at d ire c t to t de a an le g van grootschalige p olders m o et w o rd en o vergegaan. D a t im p li­ ceert al gauw een in g re e p van M a rk e rw a a rd ­ ach tig e p ro p o rties. H e t lijkt e r d u s op d a t m et IJ b u rg in zijn h u id ig e o m v an g van 18.000 w o­ n in g e n zowel een p o litiek als o n tw e rp m a tig o p tim u m is b ereikt.

B e p e r k in g v a n d e o m v a n g H e t p la n b e p e rk t zich n u to t A m ste rd am s g ro n d g eb ied . IJ b u rg k an m et 18.000 w o n in ­ gen als een zelfstandige w ijk fu n c tio n e re n en d ra a g v la k b ie d e n voor een v o lw aard ig w inkel­ en v o o rzie n in g e n a a n b o d en re n d a b e l, goed o p e n b a a r vervoer, hoew el ev en tu ele d o o rg ro ei v an IJ b u rg in de h u id ig e p la n n e n n iet ó n m o ­ gelijk w o rd t g em aakt. N aa st politieke en m a a t­ schappelijk e m otieven b lijk en e r e c h te r ook o n tw erp -tech n isch e re d e n e n om de o m v an g v an IJ b u rg b e p e rk t te h o u d e n . V erd er in oostelijke ric h tin g , voorbij de g ep lan d e oo stk u st van IJ b u rg w o rd t h et IJm e e r snél dieper. V o o rtzet­ 124

E e n e ila n d e n s ta d U iteindelijk h e b b en deze inzich ten geresulteerd in h et huidige eilan d en p lan Ontwerp voor IJburg.3 E en p lan w aarm ee de stad zich ‘te g ast’ voelt in h et w ater, w aarbij p assen d e e tiq u e tte - regels in ach t w orden gen o m en . IJ b u rg wil geen stedelij ke invasie zijn, m a a r een, b esch eid en , zij h et p e rm a n e n te b ezo ek er van h et IJm eer. H e t o n tw erp vo o r IJ b u rg k an w o rd en gety­ p e erd als een ‘e ila n d e n rijk ’: een co m p o sitie van eilan d e n m et een co m p acte b eb o u w in g die in h o o g te v a rie e rt van d rie to t ach t bou w lag en .

TVEMejrg. 1996

T ezam en v o rm en ze een stedelijke arch ip el die een klein deel, circa 6% , van h et IJm e e r o m ­ v o rm t to t een gevarieerde w aterw ereld. D e ei­ lan d en h e b b e n allen een eigen karakter. V an u it de stad v o rm t het S teigereilan d de eerste k e n ­ n ism ak in g m et IJb u rg . D it gebied k rijg t een ex­ p erim en teel a an zien m et veel d rijv en d e w o o n ­ vorm en. V ervolgens het H av en eilan d . D it e ilan d k rijg t een stedelijk karak ter, n o g h et best te vergelijken m et het O ostelijk H av en g eb ied , m et als ru g g e g ra a t de c e n tra a l gelegen h o o fd ­ ro u te voor w eg en tra m , die IJ b u rg m et de b in ­ n en sta d v erb in d t. Twee k en m e rk e n d e k u stz o ­ nes, no o rd elijk m et u itzich t op D u rg e rd a m en zuidelijk evenw ijdig aa n de D iem erzeed ijk , b e ­ n ad ru k k e n de twee gezichten van IJb u rg : de h a rd e c o n fro n tatie m et het ruw e o pen w ater en d e w ind en de in tiem e besc h u ttin g van de R iete ilan d en en luw e b aaie n . D e m eest v o o ru itg e ­ schoven post in h et IJm e e r v o rm t h et S tran d eiland. H et b in n en g eb ied k o m t iets o n d e r het w atero p p erv lak te liggen. D it in tegenstelling tot de overige eilanden. L an g s de n o ord-oostzijde b ied t een strak ke kustlijn m et een d o m i­ n a n te b o m en rij b e sch erm in g tegen de ruw e w atervlakte. A an de luw e en b ezo n d e k a n t lig­ gen een s tra n d en jach th av en . D e b e b o u w in g w ordt g ek en m erk t d o o r een over het algem een w at lagere d ich th eid m et de n a d ru k op laag ­ bouw. T enslotte het B u iten cilan d . Als sym bool van de keuze w aarm ee IJb u rg in al h a a r geledin­ gen w ordt geconfronteerd tussen stad en natu u r, land en w ater, ruw te en luw te, vitaliteit en b ez in ­ ning, is d it als een za n d b an k voor de kust van IJ­ b u rg geprojecteerd. R ust en groen zullen h ier d o ­ m ineren. Z o krijgen de eilanden elk een eigen ka­ ra k te r m et verschillende w oonm ilicus. D e sa­ m en h an g w ordt behalve doo r h u n gem eenschap­ pelijke ligging in h et w ater g e g a ra n d e e rd d o o r d e vervoerslijnen en de b ru g g en die h en a a n e e n ­ rijg en en m et de om geving v e rb in d en .

A m ste rd a m o n d e rk en t de h u id ig e b etekenis van h et gebied. N iet voor niets is u itv o erig o n ­ d erz o c h t w at e r op, in, aan , boven en o n d e r het w ater leeft en voor a a n ta stin g b eh o ed m oet w orden. U it h et o n d erzo ek blijkt d a t h et IJ­ m e e r een g ro te in trin siek e w aard e heeft, m a a r geen o n a a n ta s tb a a r statisch systeem is, w a a r­ van de zu iv erh eid tegen iedere in b re u k m oet w o rd en v erdedigd. D iverse in g rep en , w aarv an e r al een aan ta l zijn gen o em d , h e b b e n h u n spo­ re n ach te rg e late n en h e t IJm e e r gew ild o f o n ­ gew ild g em aa k t to t w at h et n u is: d o o r m en sen b ew erkte “n a tu u r ”, m et ru im te voor p la n te n en d ieren , m a a r ook vo o r scheepvaart, z a n d ­ w in n in g , visserij en recreatie. M e t w o n in g b o u w w o rd t d a a r een nieuw e functie aan toegevoegd. D e verliezen die dit m et zich m e e b ren g t voor h et n a tu u rlijk m ilieu k u n ­ n en w orden b e p e rk t d o o r b in n e n en b u ite n IJ ­ b u rg co m p ensatie te bied en . Zo k u n n e n de luwteg eb ied en die v erlo ren gaan op a n d e re locaties in h et IJm e e r te ru g k o m e n . O o k kan b in n e n IJb u rg een gevarieerde n a tu u r o n tstaan in de ve­ le o v erg an g sg eb ied en tussen lan d en w ater.4

T eg en sp el

R e c re a tie

In tu sse n b lijft IJ b u rg b ro n van discussie. O m ­ w o n en d en en b elan g en v eren ig in g en h eb b e n de h a n d e n in een geslagen in h u n strijd tegen w o n ingbouw in het IJm eer. D e b ezw aren die d a a ru it n a a r voren k om en zijn in te delen in v erschillende categorien: - k ritiek op de locatiekeuze;

E en a n d e r veelgehoord b ezw aar heeft b e tre k ­ k in g op h et IJm e e r als recreatieg eb ied . H e t IJ ­ m e e r h eeft o n m isk e n b a a r recreatiev e b ete k e ­ nis. D e re creatiem o g elijk h ed en in h et deel van h et IJm e e r w aar IJ b u rg kom t, zijn vanw ege het o n d iep e w ater e c h te r klein. O e v e rrec re a tie is h ie r nauw elijks a a n de orde, m e t n a m e d o or-

- v ra a g tek en s bij d e n o o d z a ak van zoveel nieuw e w oningen; - in h o u delijk e b ezw aren tegen w onin g b o u w in h et IJm eer. O v e r de lo catiekeuze en de n o o d zaak van n ie u ­ we w o ningen is ee rd e r in d it artik el al h et één en a n d e r gezegd. D e in h o u d elijk e bezw aren zijn van velerlei a a rd , m a a r h e b b en vooral b e ­ tre k k in g op land sch ap pelijk e en n a tu u r w a a r­ d en en recreatiev e v o o rzien in g en . V anzelf­ sp rek en d is u itv o e rig stilgestaan bij de v ra a g o f IJ b u rg v a n u it d it o o g p u n t v eran tw o o rd is.

N a tu u r e n la n d sc h a p

T V E 14e jrg . 1 9 9 6

125

d a t het D iem erzeed ijk g eb ied in v e rb a n d m et d e v erv u ilin g is afgesloten. D e a an le g van IJb u rg zal de recreatiem o g elijk h ed en v erg ro ten . D e D iem erzeed ijk w o rd t g esan eerd en k rijg t een park - en n a tu u rfu n c tie . O p IJ b u rg w o rd en stra n d e n en jac h th a v e n s aangelegd. N ieuw e recreatieve fiets- en v a a rro u te s zullen h e t ge­ b ied d o o rk ru isen . B ovendien zijn de re c re a tie ­ ve v o o rzien in g en u itste k e n d b e re ik b a a r m et h e t o p e n b a a r vervoer.

W aterkw aliteit IJ b u rg h eeft geen co n seq u en ties vo o r de w a­ terk w aliteit van het IJm eer. D o o r de gekozen e ila n d e n s tru c tu u r en h e t deels v erw ijd eren v an de strek d am blijft h e t w a te r tu ssen en om de eila n d e n voldoende in bew eging. D ie bew e­ ging is een kw aliteitsg aran tie. In stilstaan d w a­ te r zou alg en g ro ei k u n n e n o n tsta a n . H e t afval­ w ater w o rd t zoveel m ogelijk op d e e ila n d e n zelf verw erkt o f d irect do o rg ev o erd n a a r de rio o l­ w aterzu iv erin g . R egen w ater zal pas n a zuive­ rin g w o rd en geloosd op h et IJm eer. D e k an ale n tussen de eila n d e n b ied en b o ­ v en d ien nieuw e m ogelijk h ed en . D e stro o m ­ sn elh ed en die h ie r zullen o n ts ta a n zijn u n iek voor h et IJm eer. D e w a terb o d e m blijft h ie r ge­ v rijw aard v an slibw ervelingen en zal deels u it­ slijten en v e rh ard en . D it schept een v ru c h t­ b a a r k lim aat voor drieh o ek sm o ssele n , d ie als kleine zu iverin g sfab riek jes d e w aterkw aliteit v e rd e r zullen verb eteren .

lijke o m g ev in g van h et P E N -e ila n d , w a a rd o o r als het w are een g ro en e lijst o m de b a a i van M u id e n o n tstaa t. H e t P E N -e ila n d w o rd t ingerich t als g ro en g eb ied . W estelijk zal h et accen t op recreatie k o m en te liggen. D e oostelijke helft w ordt in g eric h t als een m o era sa c h tig e natu u rzo n e . T ussen h e t P E N -e ila n d en M u id e n w o rd en d a m m e n aang eleg d o m luw tes te c reë ­ ren , w a a r w atervogels v ooral in de w in te r ru st en voedsel k u n n e n v in d en . H e t P E N -e ila n d en lu w te d a m m e n d ra g e n zo bij a a n de o n tw ik k e­ ling van een n a tu u rlijk e b u fferzo n e tu ssen de m o n d in g van de V echt en IJb u rg .

A an legb eslu it M e t h et Ontwerp voor IJburg, is z o n d e r de gevol­ gen vo o r lan d sc h a p en n a tu u r te w illen b a g a ­ telliseren , gekozen v o o r een b e n a d e rin g w a a r­ u it resp ect sp reek t vo o r de aanw ezige w aa rd en en belan g en . N a een lange o n tw erp g esch ied e­ nis is gebleken d a t h ie rm e e ook v o o r h e t o n t­ w erp zélf de m eeste w inst valt te b eh alen . H e t is n u de opgave om ook bij de v erd e re u itw e r­ k in g v an h et o n tw erp deze am b ities vast te blij ven h o u d e n . D e beste g a ran tie d a a rv o o r is een o p e n b e n a d e rin g m e t een vaste, k ritisch e in ­ b re n g v a n u it alle m et IJ b u rg sam e n h a n g e n d e b elan g e n . A an de h a n d van h e t h ie r besp ro k en e ila n d e n p la n en een u itw erk in g vo o r h et eerst a a n te leggen H av e n e ila n d , n e e m t de g e m ee n ­ te ra a d van A m ste rd a m in h et n a ja a r van 1996 een d e fin itie f besluit over d e aan leg . Bij een p o sitief b esluit zullen in 2000 de eerste w o n in ­ gen w orden opgeleverd.

L an d sch ap sb eeld A fh an k elijk v an de verschillende o riën taties op h et IJm eer, v an u it de stad, D ie m e n -N o o rd , D u rg e rd a m o f M u id e n , k rijg t h e t lan d sch ap d o o r de kom st van IJ b u rg een a n d e r aan zien . In h et k a d e r van dit artik el ga ik h ie r alleen in op de o rië n ta tie v a n u it de zu idelijke IJm eerkust, n ab ij d e m o n d in g v an de Vecht. H oew el IJ b u rg n iet ver h et IJ m e e r b in n e n ­ d rin g t, zal h et u itzich t in de ric h tin g v an A m ­ ste rd a m v e ra n d e re n . H e t nieuw e silhouet w o rd t b ep a a ld d o o r een stra n d - en p ark z o n e langs de zuid- en oostoever v an h e t P oldereila n d , m et d a a ra c h te r laagbouw . M e t deze zach te oevers w o rd t aan g eslo ten op de n a tu u r ­

126

N oten 1. De keuze voor IJburg, afweging van woningbouw in de regio Amsterdam 1980-1995, IJb u rg d ocum entatiereeks nr. 3, P rojectbureau IJb u rg , a ugustus 1995. 2. Herbestemming van lege kantoren in Amsterdam, V erken­ ning, dienst R uim telijke O rd e n in g A m sterd am , ju n i 1995. 3. Ontwerp voor IJburg, conceptnota van uitgangspunten, P ro ­ je c tb u re au IJb u rg , novem ber 1995. 4. Natuuuröntwikkeling IJmeer, Projectgroep IJb u rg , d e ­ cem ber 1995.

T V E 14e jrg. 1996

H isto risc h a rc h ie f g e m e en te M u id e n Dirk Dekema

S inds 1 ja n u a r i 1995 zijn de h isto risch e a rc h ie ­ ven van de gem eente M u id e n o n d e rg e b ra c h t in het S tads- en S treek arch ie f in N a a rd e n . In d it artikel zal ik iets vertellen over de wijze w aarop deze archieven w o rd en b eh eerd . In 1987 w erd d o o r de gem ee n te N a a rd e n b e ­ sloten een eigen arch iefd ien st op te zetten. D a a rto e is één van de fraaiste m o n u m e n te n , h et B urgerw eeshuis, in g rijp e n d g eresta u ree rd en verbouw d. O n d e r de tu in w erd een g ro te a r ­ c h iefb ew aarp laats gebouw d, w aa rin de h is to ­ rische archieven veilig k u n n e n w o rd en b e ­ w aard. E r is ook veel a a n d a c h t besteed a a n de k lim atologische o m stan d ig h e d e n . D e te m p e ­ ra tu u r en vochtigheid w orden b in n e n n a u w ­ k eurige g ren zen zo geregeld, d at de vaak eeuw enoude arch iefstu k k en o n d e r o p tim ale o m sta n d ig h e d e n w orden b ew aard. E r is een ru im e stu d iezaal w aar bezoekers aan h et a r ­ ch ief ru stig k u n n e n w erken. In 1992 w erd het gebouw officieel in geb ru ik g en o m en d o o r de com m issaris van de k o n in g in . Z o n d e r over­ d rijv in g kan w orden w ord en gesteld d a t in N a a rd e n een b ijzo n d er goede outillage is ge­ realiseerd. D e archieven w orden d o o r d esk u n d ig e m e ­ dew erkers b eh eerd , geo rd en d en op verzoek te r beschikking gesteld a an bezoekers die d a a r­ v oor dagelijks terech t k u n n e n . Twee ja a r geleden h eb b e n de gem een ten M u id e n en B ussum besloten om de eigen h is­ torische archieven o n d e r te b re n g e n in N a a r­ den. W elke archieven van M u id e n w o rd en e r in h et S tads- en S treek arch ief b ew aard ? In de eerste p laats zijn h et alle archieven die in h et verleden gevorm d zijn d o o r de plaatselijke b e stu ren van M u id e n en M u id e rb e rg . D at b etreft stukken als n o tu len v an de vroedsch ap , schout en sche­ p en en ; ja a rre k e n in g e n ; belastinggegevens, m a a r ook eig en d o m sak ten van h u iz e n en re g i­ stratie van geboorte, huw elijk en overlijden. K o rto m b ijn a alles w aar het lokale b e stu u r b e ­

m o eien is m ee h eeft g ehad en w aa rv a n een schriftelijke n eerslag b ew aard is gebleven. V oor M u id e n en M u id e rb e rg sam en gaat het h ie rb ij o m b ijn a h o n d e rd strek k en d e m eters (b o ek en p lan k en ) archief. D e arch iev en van M u id e n en M u id e rb e rg h e b b e n de ta n d des tijds n iet o n g esch o n d en d o o rstaa n . O orlogsgew eld, b ra n d en a n d e re ra m p e n zijn d a a r in g ro te m a te v e ra n tw o o rd e ­ lijk voor. M a a r ook de slechte hu isv estin g heeft d a arb ij een rol gespeeld. N a h e t in sto rte n van h e t stad h u is in 1836 is e r in d e loop van de 19e eeuw heel w at afgesjouw d m et h et a rc h ie f to t a a n de b o u w van een n ieu w stad h u is in 1915. O o k d a a rn a is het a rc h ie f n o g v erschillende k e­ re n v erh u isd . H e t laatst in 1987 to en h e t w erd opgeslagen in h et gebouw van h et gewest G ooi en V echtstreek in H u iz e n . W a a rd o o r ra a d p le ­ gin g van h et a rc h ie f n auw elijks n o g m ogelijk was. D e oud ste, m ij b ek en d e, in v en taris v an h et a rc h ie f van M u id e n d a te e rt van 1 ja n u a r i 1859. D a a ru it blijk t d a t toen reed s enkele b e ­ lan g rijk e delen u it h et a rc h ie f v e rlo ren w aren g egaan, zoals bijv o o rb eeld h et reso lu tieb o ek v an de V ro ed sch ap u it de ja r e n 1654-1703. D e volgende in v en taris is g em aak t in a u g u s­ tus 1 8 7 8 d o o rb u rg e m e e ste rG .C . F ab iu s(w ien s zoon, de latere g en eraal A .N . J. Fabius, in de archiefw ereld b ek en d staat als “een p io n ie r van de stad h u isz o ld e rs” vanw ege zijn in v en taris van h et g e m ee n te a rc h ie f van N a a rd e n ). G ro ­ ten d eels kom en beide in v en tarisssen overeen. V ooral de in g e b o n d e n reg isters b lijk en in 1878 allem aal n o g aanw ezig. E en a a n ta l p ak k e n m et losse stu k k en u it M u id e rb e rg die w o rd en ge­ n o em d in 1859 k o m en e c h te r n iet m e e r vo o r in de in v en taris v an 1878. D a t wil overigens n iet zeggen d a t die stu k k en allem aal v erlo ren zijn gegaan. In h e t a rc h ie f van M u id e n b ev in d e n zich een g ro o t a a n ta l losse o n g e n u m m e rd e stukken. H e t is heel goed m ogelijk d a t d e ge­ n o em d e stu k k en zich d a a rin b ev in d en .

TVE 14e jrg. 1996

127

I

"Y

'

«wasmat I 4 U > t ^N r

.

Medailles en onderscheidingen uit het persoonlijk archief van G A . Heinze. In het midden de onderscheiding van Paus Leo X I II.

D e in v en taris u it 1878 v an h et a rc h ie f van M u id e n en M u id e rb e rg w erd op verzoek van de pro v in ciale arch iv aris gem aak t. In een b rie f a a n de C o m m issaris des K o n in g s v an 13 au g u stu s 1878 m e rk t h e t college van b u rg e ­ m eester en w eth o u d ers van M u id e n op d a t een g ro o t a a n ta l in de in v en taris g en o em d e stu k ­ ken zich elders b ev in d en . H e t b e tre ft m et n a ­ m e de stukken over de re c h tsp ra a k , deze b e ­ v o n d en zich op d a t m o m e n t bij de a rro n d iss e ­ m e n tsre c h tb a n k van A m ste rd a m . O v e r deze arch iv alia m e rk en b u rg e m e e ste r en w e th o u ­ ders v an M u id e n op: “ W ij achten het wenselijk dat ons archiefzoo weinig mogelijk verspreid zij, waarom w ij pogingen zullen aanwenden ten einde weder in het bezit der ontbrekende stukken te geraken, ofschoon wij van bovengemelden Heer archivaris en ook van andere geachte zijde vernamen, dat w ij niet veel kans van sla­ gen zullen hebben.” (getek en d G .C . F ab iu s b u rg e ­ m eester en P. V ersch u u r secretaris). H e t college van M u id e n h a d deze kw estie goed ingeschat. S terk er nog M u id e n zou zelfs nog m e e r v an zijn cu ltu reel erfgoed k w ijtrak en . In 1920 w erd en alle doop- tro u w en b eg ra afb o e ken, w aarv an de o udste u it 1636 d a te e rt, over­ g e b rach t n a a r h et R ijk sa rc h ie f in N o o rd -H o l128

lan d . D a a r w aren in m id d els ook de b o v en g e­ n o em d e stu k k en van re c h tb a n k en w eesk am er te rec h t gekom en. H e t v o o rn e m en v an b u rg e m e e ste r en w e th o u ­ d ers u it 1878 w erd d o o r h u n opvolgers n a b ijn a 120 ja a r gerealiseerd. Alle b estu u rlijk e a rc h ie ­ ven g evorm d in M u id e n en M u id e rb e rg zijn n u m et elk aar v eren ig d in h e t streekarchief. E n d a t is m a a r goed ook. W an t gebleken is d a t in de vorige eeuw d e h isto risch geg ro eid e b e ­ stu u rlijk e arch iev en en rech terlijk e arch iev en van g em een ten som s op tam elijk w illekeurige w ijze u it elk aar zijn gescheurd. Zo o n tb re e k t in h et g em ee n telijk a rc h ie f van M u id e rb e rg h et reso lu tieb o ek van sch o u t en schep en en u it de ja r e n 1787-1810. D it b lijk t te ­ rech t te zijn gek o m en in h et O u d -re c h te rlijk a rc h ief van M u id e n , afk o m stig u it h e t R ijk s­ archief. O p een gegeven m o m e n t zijn de stu k k en , zoals o m sch rev en in b o v e n sta a n d e in v en tarissen d o o r elk aar g eraak t. S om m ige w aren g e n u m ­ m erd , som m ige niet. In de ja r e n zev en tig heeft m en , blijk en s h et

T V E H e jr g . 1 9 9 6

f = ^ ''

1

>Iw -

C

- ''H a

sggS&S

Enkele registers en een charter uit het oud-archief van M uiden.

verslag van arch ie fin sp e c te u r g ep ro b eerd de o rd e te h erstellen. H elaas d o o r h et toevoegen v an w eer een nieuw e n u m m e rin g . G evolg is d a t h et a rc h ie f bestaat u it een grote v e rz a m e ­ lin g stukken en registers al d a n niet voorzien van één o f m e e rd e re n u m m ers. H e t blijk t een w are Chinese puzzel te zijn om de o u d e in v en ­ ta ris te re c o n stru e re n , zo d at stu k k en op h u n aanw ezigheid k u n n e n w ord en gecontro leerd . Tot die tijd zal h et som s m oeilijk zijn een stuk, g enoem d in de inventaris, w erkelijk boven ta ­ fel te krijgen. D a a rn a a st zijn e r ook vele stu k k en die in geen van de g enoem de in v en tarissen zijn b e ­ schreven. Terw ijl zij wel o n d e rd ee l van h e t a r ­ ch ief uitm a k e n . O o k is niet a ltijd d u id elijk o f stukken, van voor 1812, afk o m stig zijn u it M u id e n o f M u id e rb e rg . D e m ateriële to estan d van h et a rc h ie f h eeft ge­ led en o n d e r de v erh u izin g en en o n g u n stig e bew aarcondities. Z eer b elan g rijk e stu k k en b e ­ v in d e n zich in een slechte staat. Zo is h e t o u d ­ ste originele stuk een c h a rte r u it 1511 van K e i­ zer M a x im ilia a n van H a b sb u rg , sterk a a n g e ­ ta st d o o r vocht en schim m el. O o k een aan ta l

reso lu tieb o ek en en een reg iste r over de aan le g v an de tre k v a a rt u it 1640 zijn e r slecht aa n toe. B esch rijv in g en ra a d p le g in g e rv an zijn n ie t m ogelijk v o o rd a t ze zijn g e re sta u re e rd . S o m ­ m ige stu k k en heeft m e n in h et v erled en op o n ­ o o rd eelk u n d ig e w ijze p ro b e re n op te la p p en o n d e r m ee r m et gew oon p la k b a n d . D eze m id ­ delen b lijken vaak e rg e r d a n de kw aal en m a ­ ken herstel alleen m a a r m oeilijken In de k o ­ m en d e ja r e n zal d e schade in k a a rt w o rd en ge­ b ra c h t. In de tu sse n tijd w o rd en de stu k ken goed geco n serv eerd en in speciale m a te ria le n v erp ak t w aa rd o o r v erd ere a c h te ru itg a n g w o rd t v o orkom en. D a a rn a zal b ekeken m o e ­ te n w o rd en welke stu k k en g e re sta u re erd k u n ­ n en w orden. H e t a rc h ie f van M u id e n is een rijke b ro n voor de geschiedenis van de stad. Zo b e g in n e n de reso lu tieb o ek en van de v ro ed sch ap al in 1551 en d a t is m e e r d a n een halve eeuw e e rd e r als bijv o o rb eeld in de N a a rd e n . M a a r ook a n d ere b elan g rijk e series, zijn vrij co m p leet bew aard gebleven. Z oals de reg isters van de verkoop van o n ro e re n d e g oederen. D eze b e g in n e n al in 1593 en zijn voorzien van in d ex en op n a am .

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

129

H ie rm e e kan o n d erzo ek g e d a an w o rd en n a a r de bouw geschiedenis van h u iz e n in M u id e n en M u id e rb e rg . In het a rc h ie f b e v in d e n zich ook een a a n ta l deelarchiev en . Z oals bijv o o rb eeld die van de co m m issarissen v an de tre k v a a rt tu ssen N a a rd e n , M u id e n en A m ste rd a m v a n ­ a f 1640, en v an het b u rg erw eesh u is, v a n a f 1655. O o k zijn e r arch iv alia in te re c h t g ekom en v an p e rso n en o f instellin g en d ie in de M u id e n se geschiedenis een v o o ra a n sta a n d e positie in ­ n em en . Z o is e r b ijvoorb eeld een doos m et p e r­ soonlijke arch iefstu k k en van de co m p o n ist een to o n k u n s te n a a r G. A. H e in z e die de laatste ja ren van zijn leven d o o rb ra c h t in M u id e rb e rg . D eze bev at n aast p a rtitu re n en p ro g ra m m a ’s ook b ijz o n d ere foto’s, boek en en e re p e n n in ­ gen, w a a ro n d e r een zilveren p e n n in g v an P aus L eo X III. In m id d els is een b egin g em aa k t m et d e o rd e ­ n in g van h et archief. D a a rto e w o rd en eerst in grote lijn en de o ude in v en tarissen g e reco n ­ stru e e rd en w ordt o n d erzo c h t in h o ev erre die stukken aanw ezig zijn. D a a rn a zullen alle losse stukken, die niet in de o u d e in v en taris vo o rk o ­ m en, globaal in een zo g en aa m d e p la atsin g s­ lijst w orden beschreven. D eze gegevens w o r­ d en ingevoerd in de co m p u ter. Pas d a a rn a zal w orden b eg o n n e n m et de ech te in v en tarisatie v an de archieven, w aarbij de stu k k en opnieuw , op w etenschappelijk v e ran tw o o rd e w ijze, z u l­ len w orden beschreven en g eo rd en d . U ite in d e ­ lijk zal d it resu lteren in een goed g e o rd en d en toegankelijk archief. D it p ro ject zal gelet op de b esch ik b are m a n ­ k rach t n o g ja re n in beslag n em en . O m te v o o r­ kom en d a t to t die tijd h e t a rc h ie f m oeilijk te raad p leg en is, is voor de b o v e n staan d e w erk­ w ijze gekozen.

zoekers deze zelfsta n d ig ra a d p le g en op de stu ­ d iezaal. D e o rg in ele stu k k en slijten d a a rd o o r n iet verder, en de arch iefm ed ew erk ers h o u d e n d o o r de z elfb ed ien in g m e e r tijd over v o o r de in v en ta risa tie van h et overige archief. D eze v erfilm in g w o rd t d o o r de g em een te b etaa ld m et een subsidie van de p ro v in cie N o o rd H o llan d . D a a rn a a st w o rd t op h et a rc h ie f d o o r v rijw il­ ligers gew erkt a a n h et in d ex e re n van de D oop-, T rouw - en B eg raafb o ek en . Alle n a m e n die d a a rin vo o rk o m en w o rd en in gevoerd in de c o m p u te r O p die m a n ie r w o rd en ook deze re ­ gisters d o o r ze lfb ed ien in g toegankelijk. D o o r het onde.rb ren g en in h et stree k a rc h ie f zullen de arch iev en v an M u id e n in de k o m e n ­ de ja r e n b e te r to egankelijk w o rd en v o o r h isto ­ risch o n derzoek. B ezoekers a a n h e t a rc h ie f k u n n e n dagelijks te rec h t van 13.30 to t 16.30 en op afsp raak . H e t stads- en stree k arch ief N a a rd e n , M u id e n en B u ssu m is gevestigd in de C a tte n h a g e stra a t 8, 1411 C T N a a rd e n , telefoon 035-6957815.

O p verschillende m a n ie re n w o rd en de m eest geraad p leeg d e stukken van h e t a rc h ie f snel toegankelijk gem aakt. D e grootste groep g eb ru ik ers van h et a rc h ie f w o rd t gevorm d d o o r m en sen die o n d erzo ek d o en n a a r de geschiedenis v an h u n fam ilie. D e b elan g rijk ste b ro n n e n d a a rv o o r zijn de D oopT ro uw en B eg raafb o ek en , de B urgerlijke stan d en h et B evolkingsregister. D eze b e sta n ­ d en zullen in het vo o rja a r v an 1996 allem aal op m icrofilm w o rd en gezet. H ie rd o o r k u n n e n b e ­ 130

TVE 14ejrg. 1996

D e ‘H isto risc h e k rin g S ta d M u id e n ’ H. van Ginkei

M u id e n is een stad m et een o ero u d e historie. Tot 1987 h a d M u id e n e ch te r geen histo risch e verenigin g. D a t gebrek h a d b ijn a vervelende gevolgen gehad. Zo lag h e t o ude M u id e n se g e m ee n te-arch ief o n g eo rd en d en o n b eh e erd op een zo ld er van het g em een teh u is. M ed e d a a rd o o r w erd e r slechts in cid en teel histo risch o n d erzo ek verricht. H e t enige w erkje w at e n i­ ge o rd e n in g in de M u id e n se gesch ied sch rij­ v in g b rach t, was in 1953 geschreven d o o r de h e re n J a n s e n en Van D iest. O o k was h et ge­ m e e n te b e stu u r zich niet altijd bew ust van de historische en em o tio n ele w a ard e van so m m i­ ge m o n u m e n ta le p an d en . Zo w erden n o g in h et b egin van de ja r e n ta c h tig de gave resten van één v an M u id e n s o u d ste lan d g o ed e re n zo n d e r p a rd o n gesloopt om p laats te m ak en voor hokkerige sociale w oningbouw . W ellicht w as de v o o rzitte r van de S tich tin g Tussen V echt en E em zich h ierv an bew ust. In ied er geval was het de h e e r L e C o u ltre die c o n ­ ta c t zocht m et b u rg em eeste r K u ip e r m et h et verzoek om een a an ta l m en sen bij elk aa r te b re n g en die zoveel h a rt h a d d e n voor de M u i­ d en se geschiedenis d a t zij w ellicht een h is to ri­ sche v e ren ig in g zo u d en w illen stichten. O p 15 a p ril 1987 w erd de historisch e k rin g o p g erich t o n d e r de n a a ra ‘H isto risch e K rin g S tad M u i­ d e n ’ (H K S M ), d it laatste m et een k n ip o o g n a a r een co llega-vereniging in het verleden. O n d e r leid in g van h a a r eerste v o orzitter, de k o rt geleden helaas overleden T. de Jo n g e , ging een a a n ta l gedreven m en sen aan de slag. E r w ordt een veren ig in g sb lad uitgegeven Villa Amuda, d a t ja a rlijk s m e e r d a n 160 b lad zijd en nieuw e b esch rijv in g en van M u id e n se h isto rie bevat. D a a rn a a s t zijn e r diverse boekjes over een b ep aald th e m a uitgegeven. E lk ja a r o rg a n i­ seert de v eren ig in g twee lezin g en die de p la a t­ selijke geschiedenis tot o n d e rw e rp h eb b en . O o k de politieke lobby w erd v o o rtv aren d aan g ep ak t. D e strijd om h et g em een te -a rc h ie f

te co n serv eren , te o n tslu ite n cn u itein d elijk professioneel te late n b e h eren , resu ltee rd e in een tw eetal v erh u izin g en : eerst voo rlo p ig n a a r H u iz e n en la te r d e fin itie f n a a r N a a rd e n . H e t M u id e n se a rc h ie f is n u veilig in professioneel b e h e e r bij de arch iv aris van h et S ta d sa rc h ie f N a ard e n . D e H isto risch e K rin g slaagde e r te ­ vens in om een stevige v in g e r in de p a p bij h et gem eentelijke m o n u m e n te n b e le id te krijgen. Z o is h et w elstan d sto ezich t in h et o u d e stad s­ c e n tru m van M u id e n en M u id e rb e rg in h a n ­ d en van een speciale M o n u m en te n co m m issie. D a a rin heeft, k rac h te n s reg lem en t, een lid van h et b e stu u r van de H K S M zitting. H a rd e a a n v a rin g en m et h et g em e e n te ­ b e stu u r w erden n iet u it de w eg gegaan. B e­ stu u rsle d e n van de H K S M reisd en a f n a a r de R a a d v an S tate in D en H a a g om zo de bouw van een n ieu w sta d sk an to o r op een h isto risch e vestingw al te v o orkom en. D e d rie a a n g e sp a n ­ n en p ro ced u res w erden, to t o n g en o eg en van b u rg e m e e ste r en personeel v an de g em een te M u id e n , gew onnen. H e t sta d sk a n to o r kw am e r u itein d elijk wel, m a a r op een n iet-h isto rische p laats b u ite n de vesting. D a a rn a a st w e r­ d en p a rtic u lie re m o n u m e n te n b e z itte rs gew e­ zen op fiscale, ju rid isc h e en p lanologische m o ­ gelijkheden om b e h o u d van h u n p a n d e n m o ­ gelijk te m aken. Tussen al deze b e d rijv e n d o o r o rg a n iseerd e de H isto risch e K rin g diverse te n to o n ste llin ­ gen, ro n d le id in g en d o o r M u id e n , de ja a rlijk se O p e n M o n u m e n te n d a g en hielp zij m ee a a n de o rg an isatie van de O p e n D ag van T V E . D it al­ les kon verw ezenlijkt w orden m e t een c o n trib u ­ tie die to t d it ja a r p e r lid n iet m e e r d a n 20 g u l­ d e n bed ro eg . B ijna v ijf p ro c en t van de bevol­ k in g van de k ern M u id e n is lid van de K rin g . H et m a g d u id elijk zijn d a t w at b eg o n als een in itia tie f van o n d eraf, is u itg eg ro eid to t een b lo eien d e en levendige v e ren ig in g die zijn p laats in de M u id en se sam en lev in g h eeft v e r­ w orven.

TVE Me jrg. 1996

131

Stichting Comité O ud M uiderberg

In ons d o rp zijn e r n a a st d e echte M u id e rb e rgers veel fo ren zen . In 1975 n a m e n de h e re n L. M e y e r en H . D u in d a m h et in itia tie f o m te p ro ­ b e re n de m en sen d ic h te r bij elk aa r te b ren g en . O m d it doel te b ereik e n w erd een so o rt a c tie ­ groep opg erich t: h et C o m ité O u d M u id e r­ berg. W at p o m p eu s w erd en d e d o elstellingen als volgt om schreven: a. h et activ eren van de bevolking v an M u id e rb e rg en h et b e stu u r van d e gem eente M u id e n om te w aken vo o r h et b e ­ h o u d v an h et do rp seig en k a ra k te r v an M u id e r­ b e rg en h et herstel v an v ro eg ere k a ra k te ristie ­ ken; b. h et in de b elan g stellin g b ren g e n v an de h isto rie van M u id e rb e rg , h et G ooi en H o lla n d d o o r h et h o u d e n van ten to o n stellin g en , h e t o r­ g an iseren v an dorpsfeesten, h e t u itg ev en van p u blikaties, enzovoort. D e eerste activ iteiten was h e t schonen v an h et E chobos, d a t erg verw aarloosd was. H e t w erd een groot succes - talloze m en sen kw am en z a ­ terd ag s m et h a rk e n en schoffels en vooral m et heel veel goede wil om de klus te k laren . E r w erden veel b o m en gead o p teerd . J a r e n la n g is m en bezig geweest, to t d a t de g em een te h et w erk overnam . B ossen en b o m e n h e b b e n altijd onze belan g stellin g g eh o u d en . In 1984 w erd in de D o rp sstra a t de d o rp slin d e g e p lan t m e t een b an k je e r om heen. W ij h e b b e n ook veel a a n ­ d a c h t besteed a a n h et K oggerbos, zij h et z o n ­ d e r succes. V an 12-29 ju li 1976 w as onze eerste te n to o n ­ stelling: M u id e rb e rg in k a a rt en beeld. Bij die gelegenheid verscheen een tw eede d ru k van Muiderberg, voorpost van het Gooi, v an de h a n d van K laes Sierksm a. O p 17 sep te m b e r 1976 w erd h e t co m ité bij n o tariële ak te een stichtin g : “ S tich tin g C o m ité O u d M u id e rb e rg . H e t j a a r 1977 stond in h e t tek en v an G ra a f Floris V. H ij heeft M u id e rb e rg h isto rie gege­ ven, d o o rd a t hij e r v erm o o rd is. In de z o m e r­ v ak an tie w as e r een gro te te n to o n ste llin g aan 132

h e m gew ijd. E r w erd en ook p e n n in g e n u itg e ­ geven m et h e t w ap en van M u id e rb e rg a a n de en e k a n t en h et jag erszeg el v an F loris a a n de a n d e re zijde (in goud, zilver en b ro n s). F in a n ­ cieel was h et een gro o t succes. D e te n to o n ste l­ lin g tro k veel b elan g stellin g - pièce de resis­ tan ce was h et w assen beeld v an de g raaf, v e r­ v a ard ig d d o o r h et in s titu u t van M a d a m e Tussaud. D e ten to o n ste llin g h eeft d o orgew erkt: in 1979 w erd een reu sach tig e kei als F lo rism o n u m e n t o n th u ld op de B rin k bij de F lorisb o o m , een eeuw en o u d e k astan je die volgens de tr a d i­ tie iets m et F loris te m ak en h ad . D e h isto risch e b elan g stellin g voor “d e r k erlen G o d ” was zo g ro o t gew orden d a t al in 1978 een sy m p o siu m w erd belegd m e t de g ra a f als c e n tra a l th em a. D a t w erd h et b eg in v an een tra d itie : e r is een reeks van zes sy m p o sia geweest m e t h e t d ertie n de-eeuw se H o lla n d als m id d e lp u n t. In 1978: Floris V; 1981: H o lla n d in de d e rtie n d e eeuw ; 1984: H a n d e l en w andel in de d e rtie n d e eeuw ; 1987: D e H o lla n d se stad in de d e rtie n d e eeuw ; 1990: H o lla n d in w ording; 1993: d e strijd om en teg en h e t w ater. V an de eerste v ijf sy m p o sia is een verslagboek v ersch en en en d it ja a r zal ook h et zesde b oek h e t licht zien. In 1979 kw am G .A . H e in z e (1821-1904) in de b elangstelling. H ij was een, in zijn tijd een zeer b ek en d e co m p o n ist, die ’s zom ers g ro te m u ­ ziekfeesten o rg a n ise e rd e op de B rink. O o k van h e m w erden p e n n in g e n uitgegeven. E r w as een ten to o n ste llin g en e r w erd u ite ra a rd veel m u ­ ziek te n gehore geb rach t. O p 7 en 8 a u g u stu s 1982 w aren e r stu d ied ag en gew ijd a a n de p erso o n en h et w erk van L iu d g e r (742-809). D eze eerste g eloofsverkondiger van eigen b o d em zou in ons d o rp een kerkje h e b b e n gesticht. D e lezin g en w erd en in b o ek v o rm u it­ gegeven: Liudger-confrontatie tussen heidendom en christendom in de Lage Landen. H e t b o ek w erd in 1984 g e p resen teerd in h e t C a th a rijn e c o n v e n t

TVE Mejrg. 1996

■

T ‘r ^ .

pe* « ;

-.

... T

: ~ .............;

c . !' * «af

* 'd

Panorama van de kust bij Muiderberg.

in U tre c h t. Bij die gelegenheid hield J .J . van W eringh een in leid in g m et als titel: H e t driekon in g en v erh aal in d e r L age L a n d e n taal van het ja a r 815 (L iu d g e r-B e rn le f en de H elian d ). In 1986 kw am L iu d g e r te ru g n a a r M u id e rb e rg : h et beeld van de heilige als jo n g e m o n n ik , d a t ja r e n la n g voor de L u d g e ru s kw eekschool in H ilv ersu m h a d g estaan w erd m e t gro te lu ister n a a r M u id e rb e rg o vergeb rach t. Bij die gele­ g enheid w as een ru im e v erteg en w o o rd ig in g aanw ezig u it W estfalen (L iu d g e r was de eerste bisschop geweest van M u n ste r).

'

van O ra n je -N a ssa u , van V ollenhoven v e rv a n ­ gen d o o r een nieu w e F lorisboom . In de loop van h et ja a r zullen n o g a n d e re ac ­ tiv ite iten te r ere van onze F loris volgen.

Wilt u meer inform atie over de Stichting, schrijft u dan naar: Stichting Com ité Oud M uiderberg, Postbus 37, 1399 ZG M uiderberg.

In 1991 w erd een m o n u m e n t o n th u ld voor Prof. M r P. L ieftinck, een g eb o ren en getogen M u id erb erg er. Jo c k e O v erw ater w erkte h et th e m a “het tien tje v an L ieftin ck ” u it to t een fraai k u n stw erk , d a t tegelijk een d o rp sp o m p w erd. N aast de h e e r W. K ok, m in iste r van fin an ciën , w aren nog v ijf o u d -m in iste rs van fin an ciën aanw ezig. In 1992 verscheen: Muiderberg, anno 1840\ een gefingeerd reisverslag u it d at ja a r m et bijzo n d e rh e d e n van h et dorp. 1996 Is een m e m o rie ja a r van Floris. D e o ude F lorisboom is op 9 fe b ru a ri gesneuveld, m a a r is op 27 m a a rt d o o r Z ijne H o o g h e id P rin s Floris TVEM ejrg. 1996

133

Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem P rogram m a O pen D ag T u ssen V ech t en E em M u id en , 11 m ei 1996 D it ja a r zal in m ei w ederom een o p e n d a g w o r­ d e n g eo rg an iseerd d o o r d e S tic h tin g Tussen V echt en E em . D eze k eer sta a t M u id e n c e n ­ traal. O p deze feestelijke d a g zijn e r v o o r jo n g en o u d tal van activ iteiten g eo rg an iseerd . H e t p ro g ra m m a ziet e r als volgt uit: 09.30 O n tv a n g st in de K a z e rn e (M u iz e n fo rt, K a z e rn e stra a t) 10.00 W elkom d o o r de b u rg em eester, w a a rn a een o p e n b a re v e rg ad e rin g van Tussen V echt en E em 10.20 D rie lezingen m e t d a a rtu sse n m u zik ale in term ezzi - F loris V en M u id e n (C .L . V erkerk) - M u id e n en d e stelling v an A m ste r­ d a m (C . S cheltem a) - H e t nieuw e IJ b u rg (ir M . H . E. V eld­ h u izen ) 12.00 A p e ritie f en lu n ch 13.00 E xcursie n a a r fort P am p u s 13.30 V ertrek overige excursies: - S tad w an d elin g d o o r M u id e n en d a a rn a een d iav o o rstellin g m e t h et th e m a “M u id e n to en en n u ” - V estingw andelin g d o o t M u id e n m et o.a. een bezoek a a n d e W estwal - R o n d w an d elin g d o o r M u id e rb e rg , bezoek aan de H e rv o rm d e K erk m et d e m o n s tra tie v an h e t orgel en (facu l­ tatief) een b e k lim m in g van d e to re n 15.45 S lo tb ijeen k o m st m e t een k o rt c o n cert in d e k azern e te M u id e n 16.15 S lu itin g

134

D e kosten van de op e n d ag b e d ra g e n ƒ 1 5 ,- p er perso o n . H ie rb ij is een eenvoudige lu n ch in b e ­ g repen. D e d e eln e m ers aa n de excursie n a a r fort P a m p u s b e tale n ƒ 15,- p e r p erso o n e x tra in v e rb a n d m et de kosten van b o o t en entree. D e kosten d ie n e n ’s-m o rg en s bij aan k o m st d o o r de d e eln e m ers te w o rd en voldaan. H e t a a n ta l d e eln e m ers is, in v e rb a n d m e t de b e p e rk te ru im te , h elaas b ep e rk t to t m ax im aa l 120. U k u n t zich v an d ee ln a m e v erzek eren d o o r u zo snel m ogelijk op te geven. D e a a n ­ m eld in g en w o rd en b e h a n d e ld in volgorde van b in n en k o m st.

TVE 14e jrg. 1996

L ite ra tu u r

R ecensie u itg a v e n H isto ris c h e K r in g M u id e n In de p erio d e 1991-1995 heeft de H isto risch e K rin g M u id e n een d rie ta l histo risch e studies h et licht d o en zien van de h a n d van D rs S.G. van D iest: S.G. van D iest, De Vervening van de Zuidpolder, H K S M 1991, 41 pp., g eïll.' D it boekw erkje laat in d rie h o o fd stu k k en de geschiedenis van de Z u id p o ld e r in de 19e eeuw zien, in sa m e n h a n g m et de v erschillende p la n ­ n en to t d ro o g m a k in g van h e t N aard erm eer. In het eerste hoo fd stu k schetst van D iest in g ro te lijn en de h isto rie van h e t N a a rd erm e er, de p la n n e n to t d ro o g m a k in g van h et m e e r en de gevolgen voor de in ric h tin g van de o m rin ­ gende polders. H e t tw eede hoofdstuk is gew ijd a an h et e e r­ ste v erveningsplan, d at het d irecte gevolg was van de d ro o g m ak in g sp lan n e n voor het N a a r­ d e rm e e r en de behoefte aan goedkope b ra n d ­ stof. O m de kosten van de d ro o g m a k in g te k u n n e n dekken w ilden de eig en a re n ca 20 h a g ro n d u itv en en , v oornam elijk gelegen in de Z u id p o ld e r en de H onsw ijkerp o ld er. O p 25 m ei 1804 w erd octrooi voor d it p la n verleend. V an D iest schetst de v o o rw aard en die a an dit o ctrooi v erb o n d en w aren en to o n t aan d a t die de o o rzaak w aren van het m islu k k en v an het eerste verveningsplan: h et octro o i w o rd t, n a een aa n ta l v erleng ingen, in 1831 geschorst, o m d a t niet a a n de v o o rw aard en is vold aan . In 1854 loopt de concessie a u to m atisch af. H e t d e rd e hoofd stu k b eh a n d e ld het tw eede v erv en in g sp lan . C e n tra le fig u re n in d it h o o fd ­ stuk zijn J .A . van de Spar, die het in itia tie f n e e m t om to t verv en in g van d e Z u id p o ld e r te k om en en M r C. D iem o n d . O p 30 ju n i 1847 w ordt octro o i verleend bij K on in k lijk B esluit en n a de n odige aan lo o p m o eilijk h ed en gaat in fe b ru a ri 1849 de verv en in g van start. O o k d it p lan blijkt in de p ra k tijk m oeilijk u itv o e rb a a r

en in 1917 verk o o p t de fam ilie D rie m o n d , die in m id d els het g ro o tste deel van de g ro n d in de Z u id p o ld e r in h a n d e n heeft, h a a r e ig e n d o m ­ m en , w aa rd o o r de b o eren h u n g ro n d w eer in h a n d e n kregen. H e t boekje geeft veel in fo rm a tie over d e o n t­ w ikkeling van de Z u id p o ld e r en d e p la n n e n v an diverse o n d e rn e m e rs en g ro n d sp ec u la n te n u it M u id e n en om geving. D e m o eite van h et lezen zeker w aard.

S.G. van D iest, Coöperatie De Eendracht, H K S M 1993, 62 pp, geïll. V an D iest sch reef d it boekje n a a r aa n le id in g van h et v erd w ijn en van de W elkoop-vestiging in M u id e n . In zijn in leid in g schetst Van D iest h et o n t­ staan van de co ö p eratiev e g ed ach te en h a a r o n tw ik k elin g in de laatste tw ee eeuw en. D a a rn a volgt in een a a n ta l h o o fd stu k k en de geschiedenis van C o ö p e ra tie D e E e n d ra c h t te M u id e n to t aan de sam en v o eg ing m et een a a n ­ tal a n d e re co ö p eraties to t de C L V M id la n d . D e sta rt laat tal van b ek en d e M u id e n se n a ­ m en zien, als L o u R eg tu y t, Jo h a n n e s D ros, J o ­ h an n es E lb e rtu s de Nooy, H e n d rik Nell en C o rn ells K raay. N a a st de lan d b o u w c o ö p eratie k o m t er ook een coöperatieve b o ere n le e n b a n k . D e E e n d ra c h t ric h tte zich m et n a m e op de verkoop en h et m alen v an veevoer. M e t d a t doel w erd op 15 m ei 1917 de m a a ld e ­ rij van de fam ilie V an V eeren gekocht. In 3 p ara g ra v e n w o rd t een o verzicht gege­ ven van de v erschillende m a a ld e rije n die de co ö p eratie h eeft bezeten . D ie p a ra g ra v e n ge­ ven, d o o r een overvloed a a n fe iten m ate riaa l en cijfers ook een goed beeld van de ontw ik k elin g van de co ö p eratie. V an D iest la a t zien d at, n a h et o p z e tte n van een b ed rijfsm atig e o rg a n isa ­ tie e r ook g ed ach t w o rd t a a n d ien stv erlen in g : g em ee n sch ap p elijk e a a n sc h a p van lan d b o u w -

T V E 14e jr g . 1 9 9 6

135

M H ftS i-n

3 w

mesm

ill

*

ü

,11 i f__ aW Q 2M

3 8 S Hi

-

Herengracht met R .K . Kerk en Raadhuis. Ansicht, ca. 1935.

m ach in es, o rg a n isatie v an cu rsu ssen , een loonw erk-pool, e.d. O o k de p ro b le m a tie k van de crisisjaren k o m t u itg e b re id aa n d e orde. In h et hoo fd stu k “D e o n tw ik k elin g n a de o o rlo g ” laat V an D iest zien h oe m en , n a in het b eg in g eco n fro n teerd te zijn m e t de schaarste, n a een a a n ta l ja r e n m o e t g aa n d e n k e n a a n u it­ b re id in g v an capaciteit: de re su lta te n blijven positief, de o m zet v e rto o n t zelfs stijg in g en de led en k rijg en een deel van de w inst u itg ek eerd . V an D iest schetst in zijn laatste hoofd stu k , “O p de tw eesp ro n g ”, hoe de land elijk e tre n t w o rd t gevolgd en sam en w erk in g w o rd t a a n g e ­ g aan m e t d e C o ö p era tie v e S tichtse O lie- en L ijn k o ek en fab riek . N a h et faillisem en t van de S.O. L. w o rd t v a a rt gezet a c h te r de p la n n e n om te ko m en to t een cen tra a l v e rk o o p p u n t in M u iden: d e W elkoop-vestiging. V an D iest geeft een v o g elvlucht-overzicht v an d e o n tw ik k elin g en bij deze vestiging, de p ro b le m e n en de successen p asse re n om de b e u rt de revue. D o o r een a a n ta l fusies in het c e n tru m van h et lan d o n ts ta a t een o rg an isatie die d ru k k an u ito efen en op h e t m o ed erb ed rijf, de C L V M id la n d , en M u id e n b eslu it m ee te doen: op 26 au g u stu s 1980 valt h et d oek v o o r D e E e n d ra c h t. O o k v e rd e r w o rd t e r bij de d ee ln e m e n d e coöperaties b eh o o rlijk gesa­

136

n eerd . D e W elkoop-vestiging valt ten slo tte ten p ro o i aan v erd e re fusies en reo rg an isaties. In een wolk van feiten en cijfers w o rd t in dit boekje een beeld geschetst v an een stukje lan d b o u w geschiedenis in M u id e n , d a t m e t h et v er­ d w ijn en van de W elkoop-vestiging voorgoed v erled en tijd is gew orden.

S.G. van D iest, Katholiek Muiden na de Reforma­ tie, H K S M 1994, 54 pp., geïll. D e in leid in g o p d it boekje to o n t de sta n d van zak en van K ath o liek M u id e n tijd e n s de T ach ­ tig jarig e O o rlo g : de kerk w erd geconfisceerd d o o r de H e rv o rm d e n , een geestelijke was n iet aanw ezig, terw ijl de b alju w de k ath o liek en op allerlei m an ie re n p ro b e e rd e tegen te w erken. B eter w erd h et o n d e r H o o ft, d ie veel g e m a tig ­ d e r o p tra d en go dsd ien sto efen in g en toesto n d . L a te r b e ta a ld e n de G ooise k ath o liek en de sch o u t steek p e n n in g e n v o o r vrije g o d sd ie n st­ oefening. H e t tw eede h o o fd stu k laa t zien hoe de k a ­ tholieke g em een sch ap n a 1650 w eer u it h et dal o m h o o g k rab b elt: in 1658 is e r w eer een p a s­ to o r en niet la n g d a a rn a is e r ook w eer sprake

T V E 14e jrg. 1996

van een kerk, gezien de eis van de Staten van H o l­ la n d om v erp o n d in g sb ela stin g te heffen op k erk en pastorie. B egin 19e eeuw w ordt een v e r­ zoek om subsidie to t nieu w b o u w van een k erk ­ gebouw gedaan. V an D iest to o n t, aan de h a n d van archiefm ateriaal, aan hoe deze aa n v ra a g ge­ fo rm u lee rd was en hoe de katholieke g em e e n ­ schap en de ben o d ig d e g ro n d was gekom en. U itv o erig k o m en de discussies tu ssen k a th o ­ liek- en h e rv o rm d k e rk b e stu u r m et b etrek k in g to t de locatie v an d e n ieu w b o u w en eventueel g eb ru ik v an de G ro te K erk a an d e orde: veel m ed ew erk in g van de k an t van de H e rv o rm d e n is e r niet. In 1822 w ordt b e g o n n en m et de bouw , h o e ­ wel de fin a n c ie rin g niet ro n d is. H e t beeld d at V an D iest h iero v er schetst laat aan d u id e lijk ­ h eid n iets te w ensen over: u itv lu c h te n , ruzies o n d erlin g , bem o eien is d o o r de G o u v e rn e u r v an H o lla n d , d reig en d e c re d ite u re n en u ite in ­ d elijk wel een nieuw e kerk, m a a r gro te sch u l­ d en voor de parochie. In m id d els is de staat van o n d e rh o u d van de p asto rie aan zien lijk verslechterd, red en w a a r­ o m e r in 1863 g ro n d w o rd t a an g ek och t en p la n n e n w o rd en gem aakt vo o r een nieuw e p a s­ torie. In 1873 is het zover: de p a sto o r tre k t in zijn nieuw e b eh u izin g . R e p a ra tie s aan de kerk bleven overigens ook niet uit: d o o r de explosie v an de k ru itfa b rie k in 1883 is e r grote schade en in 1890 blijkt de sachristie te verzakken. V an D iest looft de w ijze w aaro p p a sto o r H enkes zijn p aro ch ie d o o r de m oeilijke tijd en geloodst heeft en p rijst d ien s opvolger Serbock voor de v o o rtv aren d h eid w aarm ee die de za ­ ken d a a rn a aan p ak t: de p asto rie w o rd t geschil­ d e rd en e r w orden p la n n e n g em aak t to t v e r­ g ro tin g van de kerk. O ok n u m o et e r w eer u it­ g eb reid w o rd en o n d e rh a n d e ld over de fin a n ­ ciering: een b ero ep op h et M in iste rie van O o r­ log, e x tra collectes, p laatsen v e rh u u r, len in g en , h et k o m t allem aal aa n bod , m et als re su ltaa t d a t m id d en 1894 de bouw k la a r kom t. E en laatste w ens is, zo schrijft V an D iest, een eigen school. Serbock h a d h ierto e de eerste a a n z e t al gegeven d o o r de aan k o o p voor de ge­ m een te van h et p a n d ten n o o rd e n van de p a s­ torie. V erd er w erd e r een schoolfonds gesticht, d a t reg elm atig b ed ach t w erd. O m de kosten te d ru k k en w o rd e n d e F ran c is­ canessen u it R o tte rd a m b e n a d e rd o m een z u sterco n g reg atie te stichten te M u id e n .

Van D iest v ertelt hoe alles ro n d lijkt te zijn, als h et k e rk b e s tu u r dw ars g aat liggen, m a a r u itein d elijk w o rd t m e t h et w erk een b e g in ge­ m a a k t in 1910. D e ex p lo itatie b lijk t m o eizaam in h et b eg in , m a a r m et d e W et G elijk stellin g O n d e rw ijs in 1921 g aan de zak en b eter. In 1952 w o rd t de school ju rid isc h en a d m in is tra tie f ge­ scheiden van de kerk, de zu ste rc o n g re g atie tre k t zich lan g z a a m m a a r zeker te ru g . V an D iest schetst vervolgens in vogelvlucht de o n t­ w ikkelingen ro n d de school to t ca 1982 en b e ­ schrijft hoe het z u sterh u is to t b e ja a rd e n h u is w erd. H e t laatste h o o fd stu k van h et boekje is ge­ w ijd a a n h et k atholieke verenigingsleven. In 1909 w o rd t een p a n d aan g ek och t in de N aard e rs tra a t en d it fu n g eerd e o n d e r de n a a m D e H o e d en d o o s als v e ren ig in g sg e b o u w to t 1919. d a a rn a v in d t n ieu w b o u w p laats op de g ro n d en a c h te r de kerk. H e t v e ren ig in g sg e b o u w m o et ten slo tte w ijken voor de n ieu w b o u w van de school. H e t boekje to o n t een b e la n g rijk o n d erd e e l van de geschiedenis van M u id e n en la at d e m oed en h et d o o rzettin g sv e rm o g e n van een bevol­ k in g sg ro ep zien die, v ooral in de b eg in ja re n , a c h te r was gesteld bij h e t refo rm a to risc h e deel d e r bevolking. H e t to o n t d a t h e t “R ijk e R o o m ­ se L even” wel degelijk heeft b e staa n in M u i­ den! D rs M . L an g elaar, S ta d sa rc h ie f N a a rd e n .

T V E 14e jrg. 1996

137

Actualiteiten

“ E en m an als F lo r is” in het M u id erslot D e M u id e rb e rg s e toneel- en cab a re tv e re n iging ‘S tu k voor S tu k ’ zal in ju n i een reeks voorstellingen b re n g e n op de b in n e n p la a ts van h e t M u id e rslo t te M u id e n . D eze “m uzik ale gesch iedenis” die d o o r enkele led en van S tu k v o o r S tu k zelf is geschreven en g eco m p o n e erd , laat op luchtige w ijze in een tijd sb estek van tw eem aal een u u r de levensloop v an F loris de V ijfde zien. H e t stuk w erd m e t veel succes voor h et eerst opgevoerd in 1991 in h et th e a te rtje van S tu k v o o r S tu k te M u id e rb e rg . V oor de re ­ prise in h e t h e rd e n k in g sja a r van Floris, w o rd t h et stuk aan g e p a st a an de th e a tra le m ogelijk­ h ed e n die h et M u id e rslo t b ie d t q u a b e lich tin g en decor. D e regie is in h a n d e n van J a n K eja en N a ta sc h a E m an u els.

i"

D e v o orstellingen v in d en p laa ts op: v rijd a g 14 ju n i, z a te rd a g 15 ju n i, z a te rd a g 22 ju n i en d o n ­ d e rd a g 27 ju n i (de sterfd ag v an Floris). A a n ­ v an g 20.30 u u r. Bij gro te b elan g stellin g b e ­ sta a t de m o g elijk h eid d a t e r e x tra speelavon­ d e n w o rd en ingelast. D e k aa rtv e rk o o p sta rt op 13 mei a.s . , bij de V V V -k a n to re n in h e t G ooi en d e R a b o b a n k -k a n to re n in W eesp , M u id e n en M u id e rb e rg . D e to e g an g sp rijs b e d ra a g t ƒ 27,50 excl. reserv erin g sk o sten. V oor Pas 65 en C JP geldt een re d u k tie ta rie f van ƒ 22,50.

i

* «

Een scene uil ' ‘Een man als Floris ’ een m uzikaal toneelstuk dat in 1991 meer dan 700 bezoekers trok. In het Floris-herdenkingsjaar 1 9 9 6 za l de Muiderbergse toneelvereniging Stuk voor Stuk opnieuw een aantal uitvoeringen verzorgen, nu op de binnenplaats van het Muiderslot.

138

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

V a ria

A uteurs K ees B rosh u is (geb. 1930). Z oon van J a n (die in 1942 overleed) en kleinzoon van de o p ric h ­ ter. W oonde tot 1959 te M u id e n in de N aard e rs tra a t, rech t tegenover de B roshuis-fabriek. N a zijn H .T .S .-studie w erk zaam bij p ro d u c tie ­ b ed rijv en en de laatste 20 ja r e n als lite ra tu u ­ ro n d erzo ek er voor de gezo n d h eid szo rg . V anaf 1960 actief m et stam b o o m o n d erzo ek . D rs S.C. van D iest (geb. 1917). V oltooide in 1942 zijn stu d ie econom ie a a n de G U te A m ­ sterd am . N a een o n d e rd u ik p e rio d e w erkte hij van 1945 tot 1980 bij de N ed erlan d se K red iet B ank, w aarvan de laatste vijftien ja a r als d ire c ­ teur. V an 1946 tot 1978 ra a d slid van de ge­ m een te M u id en . D iverse pu b licaties over M u id en . B estuurlid van de H isto risch e K rin g M u id en . W oont te M u id en . B .M . v a n D ijk ( g e b . 1963). S tu d eerd e k u n stg e­ schiedenis aa n de U n iv ersite it van A m ste rd a m en volgde de op leid in g to t m id d e lb a a r archiefa m b ten aar. Zij is th an s w erk zaam als a rc h iv a ­ ris bij het h o o gheem raadsch ap A m stel en Vecht. A. F ran sen (geb. 1962). H ij stu d e erd e eco n o ­ m ie. N aast geschiedenis b e stu d eren d oet hij free lance onderzoek. W ieb e H o fm a n is lid van de H isto risch e K rin g S tad M u id en , m ed e o p ric h te r en b e ­ stu u rslid van de S tich tin g P a m p u s en in h et d a ­ gelijks leven architekt. J. L a h n ste in (geb. 1934). V oorm alig d ire c te u r van een basisschool, le ra a r V O en BO. D a a r­ n a a st g em ee n teraad slid en fractiev o o rzitter van de D 66-fractie in het G ew est G ooi en V echtstreek. H obbies: G esch ied en is in h et al­ g em een, in het b ijzo n d er die van M u id en . Is lid van h et b e stu u r van de H isto risch e K rin g S tad M u id e n . W oont te M u id e n .

M . L a n gelaar (geb. 1955). O p g e g ro e id in N a a rd e n , stu d e e rd e a f in de k u n stg esch ied e n is van de m id d eleeu w en aa n de R ijk su n iv ersiteit van U tre c h t. Zij w erkte d a a rn a een a a n ta lja r e n in een a n tiq u a ria a t en is th a n s m e d ew erk er van h et sta d sa rc h ie f N a a rd e n . W oont in B ussum . P ier van L eeu w en (geb. 1958). S tu d e e rd e aan de K oninklijke A cadem ie v. B eeld en d e K u n ­ sten in ’s-G rav en h ag e en aan de R ein w ard t A cadem ie te L eid en . W erkte in h et G oois M u ­ seu m a a n h et o n tw erp en realisatie v an de p e r­ m a n e n te p resen tatie, realise erd e educatieve p ro jecten en m aa k te een a a n ta l w isselten ­ toonstellin g en . H ij was van 1992 to t en m et 1994 co n se rv a to r bij h et N e d erla n d s V estingm u se u m te N a a rd e n en m a ak te op fre e/lan c er tal van ten to o n ste llin g en en le sm ateriaal. V an ­ a f b eg in 1996 is hij voor zes m a a n d e n w a a rn e ­ m en d reg io n aal m u se u m c o n su le n t v o o r h et G ooi en o m strek en . J ea n n e O osterb aan (geb. 1939). H eeft S p aan s g estu d eerd a an de U n iv e rsite it v an A m ste r­ d a m . W erk zaam bij een w etenschappelijkeducatieve uitgeverij in B ussum . B estuurslid van C o m ité O u d M u id e rb e rg sinds 1989. H . de Sch ep p er. Is h o o g le raa r a a n de K a th o ­ lieke U n iv ersiteit N ijm egen. K laes Sierksm a(geb. L jouw ert 1918). W as staf­ m ed ew erk er bij N T S /N O S /tv vo o r film zaken. H ij p u b liceerd e veel over o v erh eid sh erald iek . Z ijn b elan g stellin g voor de geschiedenis van M u id e rb e rg en h et G ooi b ra c h te n h e m in c o n ­ tact m et P.W. de Lange w aarn a de oprich tin g van de sich tin g “Tussen Vech en E e m ” volgde. H ij sch reef voor h et C o m ité O u d M u id e rb e rg een bib lio g rafie van de co m p o n ist G. A . H ein ze, een straatn am en b o ekje en “V oorpost van h et G o o i”. H ij was in itia to r v a n e e n aa n ta l m id d ele eu w e n ­ sym posia in M u id e rb erg en een tw eedaagse con­ feren tie over (sin t) L iudger.

T V E 14e jrg . 1 9 9 6

139

Jan W illem Verkaik (geb. 1960). N a zijn G ym nasium in R otterdam studeerde hij ge­ schiedenis in U trecht alw aar hij in 1986 afstu­ deerde in het hoofdvak G eschiedenis der m id­ deleeuwen en de bijvakken K unstgeschiedenis en Deens. Is w erkzaam in het voortgezet o n ­ derwijs en in 1996 verscheen zijn proefschrift over de m oord op graaf Floris V.

R ectificaties De redactie ontving van m evrouw drs. A.J. Z ondergeld-H am er uit Weesp de volgende reactie op de boekbespreking in T V E 1996-1 over het boek van Sergio Polano over Berlage: De villa van J . W .F. Scheffer stond, anders dan vermeld, niet tussen fabrieksgebouwen. Omgeven door een prachtige tuin, ontworpen door Leonard Springer, lag de villa aan het Buitenveer hoek Singel. In de wijde om trek was en is geen fabriek te bekennen geweest. Het huis is bovendien niet onlangs afgebroken, maar al voor de Eerste Wereldoorlog. N a deze oorlog hebben de woningbouwverenigingen Laurentius en Patrimonium de gehele opppervlakte van huis en tuin bebouwd met woningen. Tenslotte, het huis is nooit bezit geweest van defamilie Van Houten. Scheffer was aangetrouwd en heeft de villa ze lf laten bouwen. Wat in het verhaaltje nog vermeld had kunnen worden is dat de villa een overtuin had aan het Smal Weesp met de bedoeling verzekerd te zijn van een blijvend vrij uit­ zicht.

In T V E , 13e jrg, mei 1995, het num m er over H uizen, is in het artikel “H uizen in Vogel­ vlucht” geschreven over de P H O H I. De heer J. N oordanus uit H uizen heeft al enige tijd geleden hierop een correctie toege­ zonden: Op het huidige A T & T complex stonden in de tw inti­ ger jaren de zendmasten van een langegolf zender (1875 m), gebruikt door de N C R V, K R O en VPR O voor de binnenlandse omroep. De P H O H I zender werd door de N V Philips ’Om­ roep Holland Indi'é opgericht in 1934 op het terrein waar nu de Zenderwijk ligt en de Phohiflat staat. D it was een zogenaamde kostegolf zender (3 0 m) die we­ reldomroep mogelijk maakte. Twee unieke houten an­ tennemasten waren op een draaiend onderstel ge­ plaatst, zie links op de foto bij het artikel.

140

O p het artikel over C o r Bruijn in het vorige num m er ontvingen wij een uitgebreide reactie van m evrouw M. Bruijn. In het volgende num m er zal hier uitgebreid aandacht aan w or­ den besteed.

Verantwoording illustraties: O m slag, pag. 50, 54, 69, 72, 73, 99, 133; Goois M useum Titelpag.; foto Aerophoto, Goois M useum pag. 49; O sterreichische N ationalbibliotheek, Wenen pag. 51, 71, 98; reproductie Goois M useum pag. 52; De V uurbaak, G roningen pag. 53; M uiderslot pag. 55; ROB, Am ersfoort pag. 57, 58, 59, 60, 64, 65, 77, 81; van de au teu r pag. 61; Alg. Rijks A rchief pag. 63; Privébezit A m sterdam pag. 74, 75; St. M enno van C oehoorn, D en H aag pag. 89, 90, 91, 94, 104, 106, 128, 129; S tads­ archief N aarden, (89 O u d A rchief M uideninv.nr. 276) pag. 95, 97; HAV, foto-collectie en archief N oordpolder beoosten M uiden pl.1. 1994, nr. 50 pag. 96; U it Van Diest “D e verveningen in de Z uidpoider” pag. 101; G. K roon - H .A .M ., M uiden pag. 112, 114; C.J. Broshuis, Waalwijk pag. 116, 117, 118, 119; Stichting Pam pus pag. 123, 124; P rojectbureau IJburg pag. 138; Vereniging Stuk voor Stuk

Foto omslag: Floris V door de Edelen om gebracht. De Jo ng h en W agenvoort, uitg. J.B . Wolters.

TVE 14e jrg. 1996

G O O IS M U SEU M S tich tin g tot bevordering van de belangen van

/ölarö\

“H et Goois M useum ” te H ilversum .

Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van water vorigjaar nog was, is ditjaar al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons noglevendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, maar voor de lagere schooljeugd van over tien jaar zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen associaties meer bij hebben. Het is één van de taken van het Goois M useum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel morele als uw financiële steun hard nodig. Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoogte gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal specifieke activiteiten en uitgaven van het museum. De miniumbijdrage isƒ 30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035-6292826. U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee formulerin­ gen; a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ........ of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een.......gedeelte de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algemeen nut en betaalt daardoor minder (slechts 11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ 15.647,-) geen successierecht. Indien u voornemens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ 7.823,- (per 2 jaar) onbelast. Mocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzocht schriftelijk contact op te nemen met het bestuur van de Stichting, per adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

B ee^ste "Vasj/r f ^

p

»

*

'< . A w

\ H

X