Tussen crisis en welvaart: sociale veranderingen

w.p. BLOCKMANS/G. PIETERS/W. PREVENIER/R.W.M. VAN SCHAIK

Tussen crisis en welvaart: sociale veranderingen 1300-1500 Demografie Tijdens de i4de en i5de eeuw nam de evolutie van het bevolkingsaantal in WestEuropa een geheel andere wending. Anders dan de groei die kenmerkend was geweest voor de vier voorgaande eeuwen, stagneerden of zelfs daalden in i4de en i5de eeuw de bevolkingsaantallen. Als verklaring voor deze omslag is aangevoerd dat de bevolking te snel was gegroeid, zodat er onvoldoende middelen beschikbaar waren om het bereikte peil te handhaven. Deze theorie van de 'grenzen aan de groei' lijkt plausibel wanneer men zieh realiseert dat de Nederlanden gedurende de gehele lßde eeuw gespaard zijn gebleven van hongersnoden, terwijl die zieh wel hadden voorgedaan in de i2de, toen de landbouwproduktie nog niet voldoende had gereageerd op de toegenomen vraag.1 Vanaf 1315 zouden voedseltekorten zieh echter opnieuw bij herhaling voordoen. Toch volstaat dit argument niet om te verklaren waarom de bevolkingsaantallen in de i4de en i5de eeuw niet alleen stagneerden maar ook in vele landen resoluut daalden. In Engeland en Frankrijk, maar ook in de Nederlanden, zijn de effecten van de Honderdjarige Oorlog en latere conflicten zeker merkbaar geweest, vooral door de diepgaande verstoring die zij teweegbrachten in de agrarische produktie en in de handelsrelaties, en door de fiscale druk. Een diep ingrijpende oorzaak van exogeen karakter van het afnemen van het bevolkingscijfer was het herinvoeren van de pestbacil in West-Europa, na zeven eeuwen afwezigheid. BASIS DER KENNIS

Slechts bij hoge uitzondering werd in de late middeleeuwen in ons gebied de totale bevolking van een stad of gewest geteld of geschat door een tijdgenoot; het geval van de vaststelling van het aantal 'broodeters' in drie steden van het Land van Aalst in 1338 met het oog op bevoorradingsproblemen is dan ook volkomen uniek. Overigens kennen we de bevolking slechts indirect via militaire en fiscale gegevens, namelijk het aantal weerbare mannen, belastingbetalers, bezitters van percelen of huizen, belastbare en niet-belastbare haarden ( = haardsteden = huizen). Doorgaans gaat het dus om gezinshoofden. In elk geval moeten we, om de gehele bevolking te ramen, deze basisgetallen vermenigvuldigen met een reduetiecoefficient. In de i5de eeuw kan een enkele keer deze coefficient uit een contemporaine bron worden berekend: in Ieper omvat een gezin 3,2 ä 3,7 personen in de tellingen van 1412-1437, 4 ä 4,3 in 1491-1506. Noodgedwongen dient, voor een bredere basis, te worden uitgekeken naar informatie uit de i6de-i8de eeuw. Voor de steden komt men dan doorgaans tot 4 ä 4,5 in Viaanderen, Holland en Brabant, iets hoger in Luxemburg (5,7), iets lager in Henegouwen eind i7de eeuw (3,3 ä 4). Voor het platteland geven de contemporaine brennen 3,7 ä 5,5 personen per gezin voor Viaanderen, 4,74 per gezin voor 200 Brabantse dorpen in 1693, 5 ä 6,6 met een gemiddelde van 5,8 per gezin op de Veluwe in 1526-1566. Voor het Hollandse Noorderkwartier kwam men in de steden tot 4,75, op het platteland tot 6,4 personen per gezin.2 De voorgaande coefficienten betreffen praktisch alle het gezin. Vanaf de i6de eeuw ligt het getal per huis meestal hoger, te Ieper in 1506 namelijk 5 in plaats van 4, daar 14% der huizen bewoond zijn door meer dan een gezin. Volgens Mols zouden echter in de i5de eeuw gezin en huis nog zeer overwegend samenvallen. In

42

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

ons betoog werd voor huizen en gezinnen de coefficient 4,5 voor de steden en 5 voor het platteland toegepast. Bij de militiegegevens liggen de kaarten nog anders. In Ieper zijn er uiteenlopend per wijk en moment tussen 1412 en 1506 3,9 tot 4,9 inwoners per weerbare man, gemiddeld circa 4,4, dat wil zeggen 0,45 hoger dan de gelijktijdige gezinsgegevens. Dit lijkt overeen te stemmen met de 23 ä 26% mobilisabel deel der bevolking in Holland in de i8de eeuw. In feite is er echter meestal onzekerheid of het gaat om mobilisabelen of gemobiliseerden, en zijn militiegetallen vaak erg verstard. GEZINSSTRUCTUUR

De gezinsgrootte varieert op grond van tal van factoren. Een eerste element is de abnormale mortaliteit. De synthese voor het Vlaamse platteland tussen 1550 en 1900 door Vandenbroeke toont dat tijdens mortaliteitscrisissen het getal zakt tot 4,5 leden per gezin (een enkele keer tot 3,7), terwijl het in gunstiger fasen oploopt tot 5,3 ä 5,5.3 Een tweede correlatie is die met het globaal socio-economisch karakter van stad of gebied. Een typische handelsstad als Brügge heeft wellicht een hoge coefficient (5?). In een industriestad als Ieper met een uitgebreid textielproletariaat ligt hij daarentegen in de i5de eeuw tussen 3,2 en 4,3. Het textielcentrum Leiden haalt in 1581 3,86 per gezin. Pirenne en Mols stelden - op basis van Ieper - dat de gezinsgrootte des te kleiner is naarmate een middeleeuwse stad sterker geindustrialiseerd is, en dus ook daalt of stijgt met de industriele conjunctuur.4 Inderdaad loopt de stijging van de coefficient te Ieper, van 3,3 in 1412 naar 3,6 in 1437, 4,3 in 1491 en 4,1 in 1506, mooi parallel met het zieh wijzigende - recessie na 1412 - industriele karakter van de stad. De uitschieter in 1491 is wellicht aan de oorlogsjaren toe te schrijven ten tijde waarvan de bevolking zieh binnen de stadsmuren concentreerde. In de telling van 1412, toen de textiel er nog relatief floreerde, komen aanzienlijk meer individuele paupers, jonge vrijgezellen en andere alleenstaanden (weduwnaars, enzovoorts), dus kleine gezinnen, voor dan in de latere tellingen. Parallel met de recessie na 1412 moeten in de eerste plaats deze marginalen emigreren wegens verminderde arbeidsplaatsen, en stijgt bijgevolg de gezinscoefficient. Een derde factor is het welstandsniveau. In Zuidfranse steden hebben gegoede gezinnen een hoger aantal leden, en leidt socio-economische recessie binnen een categorie tot daling van de coefficient. Te Ieper in 1506 teilen de huizen in de ärmere straten gemiddeld 3,6 bewoners, in de rijkere 6. Dit ligt onder meer aan het dienstpersoneel bij de gegoeden, en het niet huwen en niet hertrouwen van minder gegoeden. Precies kunnen we het gewicht van deze factoren echter niet tegen elkaar afwegen wegens de toevalligheid van de meetmomenten. BEVOLKINGSCIJFERS EN HUN EVOLUTIE

Pirenne raamde de bevolking van de in bezit van Filips de Goede zijnde Nederlanden op 2 miljoen (of 400 000 haarden). Van Houtte kwam circa 1550 tot 1 800 000 inwoners (of 400 000 haarden) voor de zeventien provincien, Luik incluis, Artesie en Picardie uitgesloten.5 In tabel 1 is een poging gedaan om een globaal beeld te bereiken rondom 1469, omdat dan voor de meeste gewesten gegevens beschikbaar zijn. Het totaal kan geschat worden op 1 684 500 inwoners op het platteland (66%), 879 000 in steden (34%), samen 2 563 500 inwoners. Clerus en adel - niet geteld (behalve voor Holland, waar ze al werden meegerekend) - kunnen we op 2,8% ramen;6 dit zou nog 64 000 inwoners supplementair betekenen. De Nederlanden kunnen worden opgedeeld in vier demografische zones, die globaal genomen concentrische stroken vormen vanaf de meest verstedelijkte zone längs de kust naar het binnenland toe. Welk criterium we ook nemen - graad van verstedelijking, absolute bevolkingsomvang en -dichtheid - steeds tekent dezelfde rangorde zieh af. Het is duidelijk dat hier de nabijheid van de zee en de riviermondingen een dominante factor was. In de meest westelijke strook is in 1469 36% van de bewoners stedelijk in Viaanderen en Waals-Viaanderen, zelfs oplopend tot 54% in Zuid-Holland in het begin van de i6de eeuw, een peil dat naar Europese normen

43

Het Rad der Fortuin de onzekerheid des levens Detail van de houtsnede 'Memento Mon' van de ' Meester van de Banderolles, i$de eeuw Wurttembergisches Landesmuseum, Stuttgart

TABEL 1 sieden

platteland basis

datum

gebied

Boulonnais

1469

5445

Brabant

1473

56 734

1470

Culemborg

15
Doornik

1511

Fnesland

1526

140 070

78

814 + [8130] = 8944

27225

86

283 670

69

grote 16898 kleine 11 895 som 28793

—

—

335

—

—

—

—

5906 + [']

(Β)

4002 + [•>]

(B) 20010 + [1500] = [21 510]

[54 813]

78

min 13 000

(B)

(B)

—

(B) (B) (B) (B)

1772 347 215

530 — —

min

[•>}

5830 —

41 —

1879

8860

100

(A)

[B]

29 212

1458

Holland 1 Noorderkwartier 1514 /

70

(A)

19 170

66

(C) (A) (C)

[33 750]

75

ii 9 o6 + m of ± 42 785

(A) (C)

1514

[89 000]

(B)

31 500

129 568

31

85527

(Α)

413238

1508

[15694]

[11 300]

100

335

100

—

22

7326 + π

55

(Α)

1508 ca 20 000

(Β)

70507

4685 + ['] (B)

32810

34

10 800 2254

(B)

8455

—

5501 + Π

— 59

3 045

— 9

(B) (A) (B)

603 + [•>] 6673 3200

1772 347 215 664 1483 711

9

7

9

19 100 100

10 048

34

(A)

99 995

77

5195 + [1333] = 6528

2e helft 15de eeuw

19 999

(A)

99 995

71

7529 + [1333] = 8862

251

(A)

(B) (• min 14285 (B) (B) (B) (B) (A) (B)

25

8860 1735 1075 3253 6673 3200

97 945

43 312

(A)

209 060

1 6067 \ ± 23 488 8044 ί ±28717

(A) (C) (A) (C)

29218

i

45 000

[105000]

54/32 385 + ['] (A) \ of ± 116 874 (C)

194 000

126298

45/46496 + [•>] \ of ± 169 079 (C)

268 218

1129

3312

(A)

16434

29376

23

26527

(A)

129371

39879

29

28861


139874

9922

15

13789

(A)

67842

(A)

(A)

1948 + [257] = 2205

[11 250]

(Α+Β) } 26 054

18423

(A) (C) (A) (C)

19 999

85

inwoners

—

2233 6010 2159 7000

I ( of ± / | of ±

1470

44

(Α)

(A) (B)

46 [ 20 079 + [400] | = 20 479 (A) { of ± 74 089 (C)

141 920

57 920

6395

30

93

(A)

14

63 000

15305

11 584

4275

(A)

(A)

1495

180318

[14000]

3061

Limburg 1489 (hertogdom rond Limbourg) C1469)

(Α)

43285

3834

3 Holland bezuiden Υ

Holland totaal

146 060

36 958

m

['] 1 3 4 + •> 1483 711

of ± 17478 1514 / 5885 of ± 21 717

t

2 West-Friesland

(A)

22

—

54 660

Henegouwen

40 248

[ca 20 000]

— 9

basis

(A)

—

9

8l

%

— 24ΟΟ 501

•735 1075 2650

(A)

—

683 + [']

inwoners (y.4,5)

(A)

—

— —

Crelre totaal

+

— —

— —

1166

1420

66 —

— — min

950

—

2600 + [']

Nijmegen i5de eeuw 1470 Tiel 3 Kwartier Zutphen 1470 platteland steden 1498 4 Kwartier Roermond Land van Kessel 1469 Ambt Goch 1467 Ambt Erkelenz 1469 Ambt Montfort 1469 Roermond 1396 Venlo 1474

Luxemburg

basis

—

1493/1495 2 Kwartier Nijmegen 1470 Betuwe

Luik

%

(Α)

(+1536) Gelderland 1 Veluwe

inwoners (X 5) (Α)

28 014

1469

Artesie

totaal

(A)

TABEL 1

(vervolg)

gebied

datum

basis

mwoners (X5)

%

basis

mwoners (^4,5)

%

basis

mwoners

12000

1448

—

—

—

—

[12000]

100

—

begin i5eeeuw

—

—

—

—

[ca 15 000]

100

—

1449

2330 + [234] = 2564

12 820

72

959 + [168] 1127

5071

28

3691

j [22 000]

60

Maastricht Mechelen

totaal

sieden

platteland

Namen

Ovenjssel Salland steden Salland platteland

(A)

17891

(A)

(A)

—

1416-20

22 000

{ [C + D] 1474-75

Twente 1474-75 Land van Vollenhove

2567 + [•>]

(B)

[14 524]

40

1407 + m

(B)

[7636]

69

—

[3500]

31

—

11 136

[5000]

—

—

—

9

—

5 000

[27 160]

52

—

[25 500]

48

148 560

79

3685 +

40 050

21

1474-75 Ovenjssel totaal 1474-75

Picardie

ca 15 000

— 1469

Utrecht (stad) Eemland

1481 1514

Viaanderen

1469

29172

(A)

766

(B)

3830

41 747 + [42 895] = 84 642

(A)

423210

75

14524

(A)

2400 289

(D) (B)

25405

33 397 + (A)

188610

2400 (D) 1055 (B)

10 800 5130

[5215]

[5215] = 8900

64 grote [27 379] kleine 9218 + [16187] =

52 660

(A+D)

10 800 1300

100 25

237 528

36

137426

(A+D)

660738

26200

36

13 572

(A+E)

73 435

(A)

som 52 784 Waals Viaanderen 1469

Zeeland Algemeen totaal

9447

(A)

47 235

64

[5821]

(E)

1389

9

9

—

—

min [10 800]

(D)

—

min 10 800

—

—

± 1 684 500

66

—

± 879 000

34

—

— 2 563 500

Nota bij tabel 1 Deze tabel IS overwegend het resultaat van eigen opspormgen, in enkele gevallen was het onmogehjk het onderzoek van anderen over te doen en perfect aan te passen aan onze normen Om een maximum aan mformatie te besorgen en toch controle mogehjk te maken, geven we zowel de basisgegevens, als de omrekening tot mwoners In de kolom 'basis' staan enerzijds de reeel in de bron gevonden haarden (A), huishoudens (B), communicanten (C), weerbare mannen (D), en fiscale entiteiten (E), anderzijds de door extrapolatie of raming berekende haarden (enz ), resp buiten en tussen rechte haken In de rubnek 'mwoners' werden de basisgetallen vermenigvuldigd met 5 voor het platteland en 4,5 voor de steden, en dat voor de meeste gewesten, het bleek onmogehjk hierbij onderscheid te maken in deze coefficienten tus-

sen haarden en huishoudens (hoewel we vermoeden dat er emg verschil is) Voor enkele gewesten werd door vroegere onderzoekers de totale bevolking berekend via extrapolaties en toevoegingen aan de basisgetallen We geven de aldus verkregen eindgetallen in de rubnek 'mwoners' tussen haken, doch men houde er rekening mee dat in die gevallen (Fnesland, Gelre, Holland enz ) dezi; 'inwoners' met het resultaat zijn van de meegedeelde 'basis'-getallen vermemgvuldigd met 4,5 of 5 Deze coefficienten zijn trouwens voor betwisting vatbaar, en misschien regionaal verschillend, voor de Veluwe komen de onderzoekers aan 5,8 ä 6 Samengevat rechte haken in de kolom 'basis' betekent dat deze cijfers volledig of gedeeltehjk geraamd werden buiten de haarden telhngen om (of gededuceerd uit een andere basis), rechte haken in de kolom 'mwoners' bete-

kent dat dit een globale raming is door een onderzoeker van het totaal der mwoners, die met overeenstemt met de rubnek der basis, mdien het getal in de kolom 'mwoners' wel de som is van de basis (onafgezien of die basis reeel geteld is of met) vermemgvuldigd 4,5 of 5 werden geen haken gebruikt Aldus kan de gebruiker precies uitmaken waar de hypothese gemaakt werd De procenten voor het aandeel der stedelijke en landehjke bevolking werden steeds berekend op basis van de rubnek der totale mwoners Voor Holland werden in de totalen door Α Μ van der Woude, zowel voor steden als platteland een schatting van 2,8% geestehjken en edelen meeberekend We hielden dat aan omdat het onmogehjk bleek deze groepen af te zonderen, hoewel voor geen enkel der andere gewesten adel en clerus meeberekend werden

45

Voor Brabant werden gegevens gekozen van 1473 en met 1464, omdat we meenden dat de lagere cijfers van 1473 welhcht dichter staan bij de toestand van het jaar 1469, dit wegens de pest vanaf 1468 Bij de stedelijke haarden werden enkel die mtra muros gerekend, omdat die sociologisch zeker stedelijk zijn, doch in een aantal gevallen wäre het nodig geweest ook bepaalde extra muros haarden als stedehjk te beschouwen, deze opsphtsmg bleek echter onuitvoerbaar bij de huldige stand van het onderzoek

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN I3OO-I482

uitzonderlijk is en dat enkel in Italie wordt geevenaard. Volgens de criteria van Braudel (40 ä 50% stedelijke bevolking) vielen deze gewesten dus al zeer vroegtijdig in de categorie van de 'moderne economieen'.7 Het faseverschil in de ontwikkeling tussen Viaanderen en Holland toont evenwel aan dat de urbaniseringsgraad op zieh zelf niet toelaat deze omslag als een automatisme te zien zoals Braudel deed. Een tweede zone, doorsneden door belangrijke water- en landwegen, wordt gevormd door Brabant, Noord-Holland, Luik, Namen en Henegouweri (28 ä 31%). Een derde zone met 21 ä 25% (Friesland, Picardie, Artesie, Eemland) is essentieel agrarisch, maar toch met enkele middelgrote en kleinere steden. Tenslotte zijn er de typische plattelandsgebieden onder de 20% verstedelijking: Luxemburg, Boulonnais en het hertogdom Limburg. Ook wat de absolute bevolkingsaantallen betreft, is er een dalend niveau van de eerste naar de vierde zone. In de eerste komt een gebied voor met meer dan 600 000 inwoners; in de tweede is 200 ä 400 000 de schaal der grootste gewesten; in de derde ligt die op 180 000; in de vierde zakt men onder de 70 000. Tenslotte is er nog een derde correlatie. De meest geürbaniseerde zones hebben ook de grootste totale bevolkingsdichtheid: in de eerste zone: Viaanderen 77,9 inwoners per km2 in 1469. De verstedelijkte gewesten hebben klaarblijkelijk ook het dichtstbewoonde platteland nodig ten behoeve van een leefbaar evenwicht. TABEL 2

Bevolkingsdichtheid (inwoners/km2 )

datum

dichtheid stad +platteland

dichtheid platteland

Viaanderen Waals-Vlaanderen Holland

1469 1469 1514

77,9 68,3 min 66

44.9 43,9

Henegouwen Brabant

1458

41.4 39.8

28,9

Artesie-Boulonnais Fnesland Limburg (hertogdom)

1469 1511

35.3

27,8

22

1489

21,4

17 19.9

15 32

32 (enkel platteland)

gebieden

Bevolkingsdichtheid van de Veluwe, 1526. platteland (inw/km2) <- ί ^ - _J

'// 5-10 '//////, 10-15 15-20

steden (inw.j ο IOOO ο 1000-3000

Ο >3ooo

Gelre Veluwe Betuwe Zutphen Goch-Erkelenz Land van Kessel Land van Montfort Ovenjssel Eemland Luxemburg

1473

1526 1470 1470-1498 1467-1469 1469 1469 1474-1475 1514 1495

20

min 12 23

47 27.3

10

10

12 (enkel platteland) 23 (enkel platteland)

15 16

12

16

12

6,1

8 5.2

Toch zijn er aanzienlijke divergenties binnen de territoria op grond van onder meer de bodemkwaliteit. Henegouwen bereikt 30 ä 55 inwoners per km2 in de leemstreek ten noorden van de Samber, doch iets minder dan 10 ten zuiden van de Samber. De Veluwe als geheel komt aan 15, maar het zandig gedeelte telt zo te zeggen nauwelijks bewoners, terwijl de gebieden längs IJssel en Rijn betrekkelijk dichtbevolkt zijn. In Artesie varieren de deelgebieden tussen 20 en 41. Het is duidelijk dat het hoog stedelijk percentage in Overijssel zijn oorzaak vindt in de keten van vroege handelssteden met contacten op lange afstand in de IJsselstreek, en dat hier niet de nabijheid van de zee, maar wel een andere geografische factor, namelijk de ligging aan grote rivieren en landwegen bepalend was. Bepaalde subgewesten uit bovenstaande tabel lijken over een te beperkte landbouwbevolking te hebben beschikt om leefbaar te zijn; Gelre en Overijssel vonden zeker compensatie in hun meer agrarische subgewesten en in graanimport vanuit het Nederrijngebied, Gulik en Berg. Met andere woorden dichtheid en urbanisatiegraad mögen niet uitsluitend worden beoordeeld binnen de staatkundige entiteiten die we vooralsnog hanteerden, maar men dient ook het achterland en de bodemkwaliteit in de beschouwing te betrekken.

46

Dichtheden stad en platteland (samen) in de Nederlanden, eind i$de eeuw. E8s9 boven 60 39^4' 20 a 38 onder 20

Op de kaart op pag. 48 werden de steden in beeld gebracht volgens hun omstreeks 1469 geraamde omvang. Ook hier valt het grote aantal steden en hun grote omvang op in Viaanderen; het niveau van Gent (64 000) en Brügge (46 000) komt ten noorden van de Alpen nog slechts te Parijs voor. Typisch is echter dat men in Viaanderen van deze grote steden dadelijk tot de derde categorie terugvalt. Brabant daarentegen bezit elk der 5 categorieen. Ook de Hollandse steden zijn evenwichtig verdeeld over althans de laagste vier groepen. Doch zelfs minder stedelijk geachte gewesten als Artesie, Luik, Henegouwen, Waals-Viaanderen, Gelre en Utrecht hebben een of twee steden tussen 10 en 20 000 inwoners. Overijssel komt niet boven de 10 000, en in Namen en Luxemburg domineert de laagste categorie met een uitschieter tussen 2 en 5000. Dat stedelijke bevolking in een groot deel van de Nederlanden tussen 28 en 36% van de totale bevolking (34% voor het geheel) ligt, wijst erop dat deze percenten zowat het maximum aan stedelijke bevolking betekenen dat het landbouwareaal redelijkerwijze kan dragen; een hoger percentage is slechts bereikbaar door invoer van landbouwprodukten. Vooral in Viaanderen bereikte de relatie tussen produktieomvang en bevolking bij herhaling tijdens de graancrisissen van de i4de en i5de eeuw een kritisch punt, waar men toen slechts overheen kwam door graanimport. Die kwam onder meer uit Artesie waar de lagere urbanisering en de lagere dichtheid (35,3/km2) ruimte liet. Men houde er ook rekening mee dat een aantal steden een vrij sterk agrarisch karakter vertoont. Deze vaststellingen passen in de bekende geografische theorie van de centrale plaatsen, die stelt dat de inplanting van het stedelijk net in een gebied vooral afhangt van de totale bevolkingsomvang en de uitgestrektheid. De aard van de begroeiing en het relief speien daarbij een secundaire rol. Binnen een bepaalde

47

/ Friesland II Overijssel a Salland b Twente c Vollenhove

/// Gehe

IV V

VI VII VIII IX

a Kw. Veluwe b Kw. Zutphen c Kw. Nijmegen d Kw. Roermond Utrecht a Eemland Holland a West-Friesland b Noorderkwartier c Bezuiden het IJ Zeeland Brabant Viaanderen Waals-Vlaanderen

X Artesie a Artesie b Boulonnais XI Picardie XII Henegouwen XIII Namen XIV Luik XV Limburg (hert.) XVI Luxemburg

Πα Vc

Buiten de vorstendommen: Doornik Mechelen Maastricht

c> nie VII

^ *

XIV

VIII

XV \ Χα ' '

IX

XI

Sieden in de Nederlanden, eindj^de eeuw

XII

v xiv

XVI

• minder dan 2000 m 2 tot en met jooo • 5 tot en met 10 000 Β ίο tot en met 20 000 Η 20 ooo en meer

reisafstand (bij voorbeeld een dagreis) moeten, ongeacht h e t aantal bewoners, steeds een aantal elementaire bestuurlijke funeties benevens die van regionale m a r k t worden vervuld. Dit verklaart het bestaan, in een zo dun bevolkt gebied als Luxemburg, van een groot aantal zeer kleine stadjes op regelmatige afstanden van elkaar. Anderzijds kan differentiatie van stedelijke funeties pas optreden wanneer een zekere orde van grootte is bereikt. Gespecialiseerde ambachten en diensten zullen daarom enkel rendabel zijn in grote steden waar die funetie dan wordt vervuld voor een groot achterland dat ook een aantal steden van kleinere omvang en geringere differentiatie omvat. Het naast elkaar uitoefenen van een maximale gamma van funeties verleent de grote steden een aantrekkingskracht, zodat in de schaduw van hun muren geen coneurrenten kunnen bestaan, tenzij in een volstrekt afhankelijke positie.8 De grote steden Gent en Brügge hadden in een straal van 25 km nauwelijks andere steden om zieh heen, en de enkele die er waren, oefenden slechts beperkte funeties uit. Door diezelfde oorzaak ontbreekt in Viaanderen de categorie der steden tussen 10 en 20 000, terwijl Brabant die wel kende: de grote Vlaamse steden zogen werkelijk alle belangrijke funeties naar zieh toe, wat de relatief kleinere Brabantse hoofdsteden niet vermochten.9 Het ontbreken van synchrone informatie voor de diverse gewesten maakt een evolutieschets van de totale bevolking moeilijk. De grafieken op pag. 49 pogen een beeld te geven van de algemene trends tussen 1300 en 1500, en van enkele typische mutaties voor de weinige steden en regio's waar vergelijkingspunten beschikbaar zijn, en waarbij de achtergrond der verschuivingen nogal duidelijk is. Globaal kunnen we op lange termijn voor het platteland een stagnatie of geringe stijging vaststellen van circa 1370 tot circa 1526-1540. Dit beeld (vergelijk grafiek op pag. 49 boven) gaat op voor Brabant, Henegouwen, Salland en Zuid-Holland.

48

70 00050 000 - , °ΐ^1

1

Evolutie bevolking platteland in de Nederlanden, 1365-1554. ^

algemene en hevige pestepidemieen over längere periode. Ρ gewone pestepidemieen over längere periode. Ϊ algemene en hevige pestepidemie'en over ι ä 2 jaar. 1 beperkte en locale pestepidemieen over 1 ä 2 jaar. 1 000-

1370 '

' 1400 '

1450

1500

1550

Voor die gewesten, maar ook voor Luxemburg en Waals-Viaanderen, stellen we in de i5de eeuw instortingen vast. Voor de sieden is de toestand niet zo eenvormig. De Vlaamse steden bereikten hun hpogtepunt al kort na 1300, en komen daar allicht niet meer boven uit, of vertonen eerder recessie. Het inwonertal van de Hollandse steden, maar ook van de Brabantse (Antwerpen, 's-Hertogenbosch) en Henegouwse (Bergen), verdubbelt tussen eind i4de en eind i5de eeuw. Voor de totaal-evolutie (stad + platteland) levert Brabant misschien het meeste houvast, omdat slechts daar gegevens beschikbaar zijn van zowel economisch groeiende als stagnerende grote steden, van kleine steden en dorpen; tussen 1374 en 1526 blijken, na uitvoering van extrapolaties, beide laatste groepen vrij stabiel, doch alles samengenomen is er toch een groei van circa 88 500 naar 97 000 haarden. Bij de interpretatie van de gegevens meegedeeld in de tabellen en grafieken dient men rekening te houden met het feit dat de waarnemingsdata (bij voorbeeld het tijdstip van een haardentelling) niet samenvallen met de omstandigheden die de bevolkingsevolutie ingrijpend bei'nvloedden (oorlogen, hongersnoden en epidemieen). Toch moeten de verschillende vormen van informatie waarover wij beschikken met elkaar in overeenstemming te brengen zijn. Steden en platteland volgen hierbij duidelijk eigen, maar nauw samenhangende evoluties. Terwijl zieh in de steden na elke crisis vrij snel een opvullingsproces voltrekt door aanzuiging uit het platteland, herstellen de dorpen zieh vaak veel langzamer door een het negatief migratiesaldo compenserend geboortenoverschot. In de haardentellingen van 1437 e n H^4 w a s de bevolking van het Brabantse platteland vrijwel gelijk. Tussen deze jaren bleef de bevolking echter allerminst 100 000 90 000 steden

80 000 70 000 60 000 50 000 40 000

platteland

30 000 20 00010 00005 000 10 000 1435

Antwerpen 1450

1475

1500

'

Evolutiehaarden Brabant, 1437-1520.

1525

49

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13ΟΟ-1482

De triomferende dood. Vlaams miniatuur uit het Getijdenboek voor Maria van Bourgondie (circa 1477-1482) Kupferstichkabinett, Berlijn, Ms 78 Β I2,fol 221.

io: 1 ". -*',-"

Ι

-./ "fci

constant, aangezien herhaalde pestepidemieen het hertogdom troffen (1438-1439, 1456-1459) en legers het land doorkruisten. Inzinking en geleidelijk herstel hebben zieh dus tweemaal voorgedaan in de realiteit die schuilging achter de administratieve constatering van gelijke aantallen haarden. De effecten komen pas in volgende tellingen duidelijk aan het licht: in 1473 en 1480 worden telkens lagere aantallen genoteerd, alles bij elkaar een afnemen van 12% in zestien jaar. Hiervoor waren hernieuwde lokale opflakkeringen van pest tussen 1466 en 1472 gedeeltelijk verantwoordelijk. Honger, oorlog en pest heersten opnieuw in heel de Nederlanden van 1481 tot 1490. Bij de volgende Brabantse telling in 1496 was het herstel daar al zes jaren gaande, maar toch waren er toen nog steeds 16% minder haarden dan in 1480. In Henegouwen dat dezelfde calamiteiten in wellicht nog heviger mate onderging, tonen de haardentellingen, zij het weer op andere observatiemomenten, toch duidelijk dezelfde evolutie, met dien verstände dat het herstel er in 1501 al wel bespeurbaar was. De evolutie in de sieden wordt wellicht bepaald door een veel ingewikkelder complex van factoren. Wegens de zeer sporadische en niet synchrone informatie is de volgende schets hypothetisch en impressionistisch. Een eerste vaststelling is dat faseverschillen optreden in de demografische groei, verschillend volgens de gewesten. Men kan aannemen dat de grote textiel- en handelscentra naar het jaar 1300 toe continu groeiden. Een aanwijzing dat een verzadigingspunt werd bereikt, is de toenmalige uitbreiding van de stadswallen rond een gebied dat te Gent toenam van 80 tot 644 ha, te Brügge van 70 tot 430, te Leuven van 60 tot 410, uitbreidingen die nadien kennelijk toereikend zijn gebleven. De maximale expansie voor de grote Vlaamse centra van de textielindustrie, evenals voor de seeundaire centra (Dendermonde, enzovoorts) is tussen 1300 en 1350 bereikt, en dat geldt ook voor Dordrecht en Leuven. Waar we latere cijfers bezitten, komt men niet boven het niveau van het jaar 1300 uit. De Vlaamse lakenhandel was immers erg in het gedrang gebracht door de coneurrentie van Brabant en Engeland (i4de eeuw) en Holland (isde eeuw). In een aantal Brabantse, Hollandse en Henegouwse steden zet het groeiproces pas krachtig in met een eerste aanzet eind i4de eeuw, een geleidelijke groei met recessie-fasen in de i5de eeuw en een duidelijke stijging begin i6de eeuw. Een schaalvergroting voltrekt zieh tussen 1300 en 1550 door zeer uiteenlopende oorzaken. In een aantal gevallen is het groeiproces bepaald door een nieuwe of intensiverende funetie, bij voorbeeld als centrum van overheidsadministratie. Dit zou de groei kunnen uitleggen van Den Haag, Bergen en wellicht ook van Brüssel als residentiestad van Filips de Goede, met spoedige terugval nadien. De belangrijkste factor is uiteraard de economische groei. Verschiliende types tekenen zieh daarbij af: de nieuwe handelsmetropolen met in de eerste plaats Antwerpen als meest speetaculaire groeipool, en enkele industriele satellieten zoals 's-Hertogenbosch, Lier en Mechelen die mee profiteerden van deze bloei, zij het met een achterstand. Een aantal Hollandse steden maakt een zelfde evolutie door: men ziet dat zowel bij handelssteden als Amsterdam en andere, als bij industriele centra zoals Leiden.10 Een meer bescheiden commerciele groeipool is Venlo dat in de late i5de eeuw en i6de eeuw tot ontwikkeling komt. Het omgekeerde proces, namelijk industriele recessie gekoppeld aan daling van de bevolking is eveneens zichtbaar, bij voorbeeld te Ieper waar uiteraard tevens de hongersnood in 1316 (2800 doden) speelde, naast het verbannen van 815 arbeiders in 1328, de Zwarte Dood (1349), en de vernieling der voorsteden in 1383. De toeneming van het aantal weefgetouwen van 100 in 1502 tot 600 in 1517 correspondeert dan weer met de toeneming van de bevolking tot 9565 in 1506." Ook in de vroeg ontwikkelde IJsselsteden deed zieh na circa 1350 veelal geen stadsuitbreiding meer voor. Op dezelfde wijze liepen Nederrijnse centra als Kaikar en Kleef, en het Gelderse Goch in de i5de eeuw achteruit door het verval van de linnennijverheid. In de steden speelt de mortaliteit zo mogelijk nog sterker dan op het platteland (zie de 2800 doden te Ieper in 1316 op circa 20 000 ä 30 000 inwoners). Ook oorlogen

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

dat inwoners

TABEL 3

Gent Brügge Ieper

1356-1358 1338-1340 1311

dat inwoners

dat inwoners

dat inwoners

dat inwoners

dat inwoners

dat

inwoners

1526 1526

38 155 18571

1544

25000 ä 30 000

64 000 46 000 20 OOO a 30 000

Dendermonde Geraardsbergen (8) Aalst

1338 1338 1338

4500

Dordrecht

1354

10 OOO

ca 1300

ca 1283 1369

Leuven

9000

1375

378o

1395

3868

20 OOO

1480

17700

1526

15 000

6000

1500

1494 19422

1477 1437

15 000 6066 28692

1482

33 363

5755 14526

1437 1437 1437

15480 12973 6975

1464 1464

20 065 10507

1417

4112

1441

3252

1469

3817

1473 1473

20295

1480 1480

24525

1496 1496

29637

3600

TABEL 4

Bergen Den Haag Brüssel

1374

TABEL 5

Antwerpen 's-Hertogenbosch Lier

Mechelen

1374 1374 1374 1370

3577

10579

• 3185

15 552

12 OOO ä 15 000

TABEL 6

Haarlem Delft Gouda Amsterdam Rotterdam

1398 1388 1398 1398 1398 1398

Leiden

7500 6300 5000 4400 2500

11 367

1474

3200

1412

IO489

1356

34 100

1380

16850

—

12 6OO 84IO 5738

5000

Venlo TABEL 7

1477 1477 1477 1477 1477

1494

10917

14693 1494 7200 1494 1494 8635 '494 4374 9 1497 "11 ooo]

1514 1514 1514 1514

12213 12 298 7623

1533

11 394 5116 14250 4389

1437

9687

1514 1514

Ieper

inwoners lakens getouwen ramen

20000 ä 30 000 89 500 1317 1500 1311 1312 92 500 1311

1431

10523

1491

7626

kunnen dramatische bevolkingsreducties veroorzaken: in 1470 is door het Bourgondisch-Luikse conflict Dinant zo verwoest en leeg dat het uit het belastingsysteem wordt gelicht, en telt de stad Luik nog slechts 3000 inwoners, terwijl er dat voor en na het conflict op grond van een huizentelling 13 500 zijn. MIGRATIE

Afgezien van de eerder besproken gevallen van duidelijke groei of recessie kan de globale stabiliteit slechts worden verklaard doordat de wegvallende inwoners doorgaans weer worden vervangen, overwegend vanuit het omringende platteland. In Brabant loopt het platteland terug met 2194 haarden tussen 1473 en 1480, terwijl de steden stijgen met 3150, dus een voorbeeld van horizontale mobiliteit. Vooral tijdens crisis- en oorlogsjaren ontvlucht men de dorpen naar de veiliger steden. Door de lange duur van crisis en sterfte zijn in 1496 de dorpen met nog eens 8658 teruggevallen, de steden eveneens, doch slechts met 2482, een cijfer dat nog hoger zou liggen als de dorpen niet een deel van de Immigranten hadden geleverd. De stijging zoals ze in de telling vanaf 1496 waarneembaar wordt, bedraagt op het platteland tot 1526 1,27% per jaar, in de steden 0,43%, met andere woorden er is een duidelijke herbevolking van het platteland, naast een globale groei in steden en dorpen. Het geschetste verloop kan nog op een andere wijze worden benaderd. In diverse

1506

9563

1502

100

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13ΟΟ-1482

steden ligt de immigratie vrij hoog en toch kan men vaak vaststellen dat de bevolking op enige termijn niet duidelijk toeneemt. Brügge kent tussen 1337 en 1371 gemiddeld 143 nieuwe poorters (of circa 643 personen) per jaar, doch niets wijst in de richting van een bevolkingsgroei door deze immigratie.12 Leiden telt tussen 1364 en 1415 jaarlijks gemiddeld 58 bewijzen van inschrijving van poorters-gezinshoofden ( = 261 personen per jaar), en toch steeg de bevolking vermoedelijk tussen 1398 en 1418 slechts met een 800 personen.13 Men moet er dan nog rekening mee houden dat de burgerschapsverleningen en immigratiecijfers erg onderschat kunnen zijn, omdat enkel de gekochte verleningen werden geregistreerd, en omdat slechts die Immigranten die belang hadden bij toetreding tot een ambachtsgilde, betaalden. Men kan ook in de stad komen wonen zonder poorter te worden. Men wordt dit enkel vanwege economisch-juridische voordelen, zoals tolvrijheid en bescherming. We moeten ons in de i4de en i5de eeuw een vrij intensief heen-en-weergeloop tussen stad en platteland en interstedelijk voorstellen, waarbij factoren als hoop op betere bestaansmiddelen, arbeidsplaatsen, hoger loon en vlucht voor in verval rakende centra meespeelden. Vooral half- en ongeschoolde ambachtslieden, marginalen en paupers behoren tot deze 'varende luyden', omdat voor hen het bezit van onroerend vermögen in de stad, of het behoren tot een gevestigde instelling als een gezin, gilde of ambacht, geen rem vormden. Deze mensen worden aangelokt door telkens weer nieuwe industriekernen (Leiden, Hondschoote) of Handelsmetropolen (Antwerpen), lopen weg van sterk in economische betekenis teruglopende steden (Ieper, Diksmuide), of strömen naar professioneel polyvalente stadjes (Nieuwpoort), waar ieder aan zijn trekken denkt te komen. Ze blijven echter lang niet allen vastzitten in het beloofde land. Een van de prikkels tot mobiliteit is immers de grotere kans op ondersteuning in de steden voor de armen, maar deze armenzorg is niet overal even efficient geregeld en trouwens zelfs tijdelijk door allerlei institutionele bepalingen beperkt. Met andere woorden de mobiliteit is op zieh zelf een vorm van verscholen behoeftigheid. Op het platteland lijkt de verhouding inwoners-areaal een soort drempel te respecteren. Het aantal bedrijven is er betrekkelijk stabiel. De bevolkingsgroei botst er na een crisis spoedig tegen het plafond van de bestaansmogelijkheden, zodat de bevolking er, zij het met tijdelijke inzinkingen, tamelijk stabiel is. Zo zien we in het pestjaar 1369 slechts 38 nieuwe poorters in Leiden geregistreerd worden beneden het normale - , maar 129 in 1372, omdat in een door de pest uitgedunde stad de bestaansmogelijkheden in het algemeen gunstiger liggen. Het resultaat van dit alles is dat ook het bevolkingspeil der steden - afgezien van de besproken duidelijke schaalvergrotingen of instortingen om economische en andere redenen - een stabiliteit op längere termijn vertoont, waaronder echter een afwisseling van fasen schuilgaat met telkens een langzame groei en een abrupte ineenstorting. De wegen der migratie vertonen duidelijke dominanten. Overwegend en zeker in de eerste groeifase van steden, komt de immigratie vooral uit het omliggende platteland: dit is het beeld voor Leiden en Kortrijk in de i4de eeuw, in de grote jaar inwoners

jaar inwoners

jaar inwoners

jaar mwoners

jaar inwoners

jaar inwoners

63265

1464

56380

1473

53 527

1480

1496

1526

1477 1427

5226 1188

5269 2250

1495 1495 1494 1494 1494 1449

2074

'525 1525

1800

900

1478 i6de eeuw 1501 1501

8635 2858 10917 377'

1537

6930

TABEL.8

jaar

inwoners

Brabant (totaal kleine steden) Kortnjk Zinnik

1374

52857

1437

1440 1365

5317 1147

Luxemburg Aarlen Amsterdam Enkhuizen Haarlem Namen

1473 1473 '477 »477 1477 1431

2250 1012 8410 3150 11 367 7470

52

2115 900

765

54 972

47700

53896

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

150-iliter

150-rliter

100-

100-

80

8060-

60-

40-

40

20

20-

144

15-

1360

1380

1400

1420

1440

1460

1480

1360

1380

1400

1420

1440

1460

1480

Re'eel salaris van een meestertimmerman: Links in liters tarwe; rechts in liters rogge. Brügge, I4de-i$de eeuw.

Honderd kilo kaas weergegeven in aantallen werkuren. Links: grondwerker; linksonder: timmerman-gezel; rechtsonder: meestertimmerman. Bron grafieken op deze pagina: J.P. Sosson, Les travaux publics de la ville de Bruges XlVe - XVe siecles - Les materiaux. Les hommes (Credit communal de Belgique Collection Histoire Pro Civitate (Brüssel 1977). 1360

1380

1400

1420

1440

1460

1480 300 T werkuren

1360

1380

1400

1420

1440

1460

1480

1360

1380

1400

1420

53

1440

1460

1480

minder dan ι % van het totaal

Brügge, i4de eeuw. Herkomst van de nieuwe burgers (uitgedrukt in procenten van het totaal van de burgers körnende uit de oude Nederlanden: 2104).

tussen 1 en 5 % van het totaal

tussen 90 en 95 % van het totaal

\ ^ s

-"

" Artesie >< ,N Henegouwen ,-'' •""''χ (

, '

-'' ! I -'\ r ~' \

*

. '

1 > d m c n

—rr '

/

^ '

"",-•' /^

Cambresis v

' I v -' Luxemburg

Vlaamse steden valt deze eerste fase echter reeds voor 1300. In een tweede fase wordt het aandeel van het eigen platteland kleiner (van 69% in 1364-1389 tot 61% in 1390-1414 te Leiden), ten voordele van verder afgelegen steden en vooral van interurbane migratie. Men kan stellen dat de uitstoting vanuit rurale streken vanaf de eerste helft van de isde eeuw aanzienlijk afneemt, zowel in Leiden als Middelburg. In Brügge kwamen tussen 1281 en 1417 21% en tussen 1479 en 1496 26,7% van de nieuwe poorters uit andere gewesten dan Viaanderen zelf, wat wijst op een internationale faam van deze stad. De rol van Brügge als aantrekkingspool wordt in de i6de eeuw door Antwerpen overgenomen. Naarmate de stad groeit, neemt de aantrekkingsstraal toe. Terwijl in de periode 1364-1417 het aantal nieuwe poorters jaarlijks bijna 4% van het totaal aantal gezinshoofden bereikt in de steden Leiden en Gouda, respectievelijk met een groeiende laken- en brouwnijverheid, blijft dit op minder dan 2% hangen bij het minder voorspoedige Schoonhoven. Er lijkt ook wel een getrapte migratie voor te komen van dorp naar kleine en dan grote stad. Maar ook bepaalde dorpen kunnen aantrekkingspolen vormen, bij voorbeeld bij het opkomen van een nieuwe plattelandsindustrie, typisch bij voorbeeld in Waals-Viaanderen.14 Migratie kan ook teruggaan op typische uitstotingsverschijnselen: na 1390 neemt de emigratie naar Leiden vanuit het omgevend platteland sterk toe wat het Noordveen betreft, maar af voor het Geestland: de oorzaak in het Veen ligt in zijn verarming door vermindering van de akkerbouw, en de beperkte uitwijkmogelijkheid naar turfwinning; in de Geest zorgt de meer gevarieerde bedrijvigheid voor economische en demografische stabiliteit. Men stelt ook vast dat het in onbruik TABEL 9

1449 1469

7 dorpen haarden Hondschoote inwoners

54

jaar

jaar

jaar

Waals-Vlaanderen

1370 2300

1469 i6de eeuw

1180

ca 14 000

1485

jaar 1034

jaar 1459

1962

•

minder dan ι % van het totaal

φ

tussen ι en 5% van het totaal

Brügge, l$de eeuw. Bouwnijverheid: herkomst van de arbeiders (burgers). Kaart boven: periode 1418-1450 (uitgedrukt in procenten van het totaal: 173); kaart onder: periode 1450-1500 (uitgedrukt in procenten van het totaal: 106).

tussen 5 en 10% van het totaal tussen 10 en 15 % van het totaal tussen 20 en 25 % van het totaal

Bron kaarten op pag. 54/55: J. P. Sosson, Les travaux publics de la ville de Bruges XlVe-XVe Siecles - Les materiaux. Les hommes (Brüssel 1977, Pro Civitate).

Zeeland\ tussen 25 en van het totaal

.-' Mechelen ' φ Doornikse'---^' \ „

Artesie'

-c;,-, Henegouwen ;'

--''""."> Namen ) ί-'''ί^

Holland C:::-'..Utrechtv-,

·

';-- ---'' Gelre

Viaanderen , s / r^ Doornikse ,;^.;.1

Boulonnais β

minder dan /% van het tot aal

φ

tussen ι en 5% van het totaal \

φ

tussen 5 en 10% van het totaal

^ 5 ^ r'\ \

hΛ

1 Limburg

/_ -- . .. Artesie

;:::

Ν

> · • TT ,-''l^ > Namen .·' /' Λ\ . Ν 1 , s Henegouwen ,- ·(..''\ ••' --'''

Cambresis Luxemburg

tussen 75 en8o% van het totaal

55

"V''·-.

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

raken van landbouwgronden of het opnieuw in eultuur brengen van woeste gronden gevolgen heeft voor het migratiepatroon. Dit is duidelijk voor het onbebouwd geraken van de Twentse erven tussen 1300 en 1385, maar vooral voor de Veluwe, waar tussen 1294 en 1345 een Sterke ontginningsbeweging van de moerasgronden längs de Ussel plaatsvond, terwijl tegelijk het landbouwareaal op de uitgeputte hoge zandgronden terugliep (Wüstungen); parallel hiermee verschoof ook de bevolking.is ABNORMALE MORTALITEIT

Een met de pest besmetts vlo. De donkere vlekken zijn pestbacülen die zieh snel mtbreiden.

Tijdens de i4de en de i5de eeuw deden zieh herhaaldelijk demografische rampen voor die de in normale omstandigheden reeds hoge sterfte ineens nog sterk opdreven. De oorzaken van deze mortaliteitscrisissen hadden doorgaans een internationale draagwijdte. Hongersnoden konden door twee fundamentele oorzaken ontstaan: misoogsten, zelf weer een gevolg van weersomstandigheden of vernieling van graanvelden of -voorraden door legers, en onderbreking van de handel op middellange en lange afstand. Deze laatste situatie kon ook weer voortvloeien uit dezelfde twee oorzaken: een algemeen Europees produktietekort door ongunstige weersomstandigheden, of handelsblokkades wegens politieke of commerciele conflicten. Graanschaarste deed de prijzen op de stedelijke markten verdubbelen of verdrievoudigen, wat zeer duidelijk al degenen voor wie de kostprijs van brood ongeveer de helft van hun budget uitmaakte, en dat waren alle gezellen in de ambachtsgilden en ongeschoolde arbeiders, in grote nood bracht. Een dergelijke prijsevolutie wordt door verschillende verhalende bronnen beschreven met betrekking tot de jaren 1315-1317, die in heel Europa bekend staan voor hongersnood. De oorzaak lag zonder twijfel in de overvloedige regens tijdens de zomer van 1315. De prijzen liepen op tot het drievoud, plaatselijk zelfs tot het 11-, 12- en 24-voud van de normale. Voor Brügge en Ieper heeft men de draagwijdte van de ramp kunnen meten: respectievelijk werden zo'n 2000 en 2800 lijken op stadskosten van de straten opgeraapt en in massagraven geworpen. In het eerste geval betekende dit zowat 5% van de totale bevolking van de stad, in het tweede zelfs 10%. Als gevolg van de ondervoeding, het daarmee gepaard gaande nuttigen van bedorven of minderwaardig voedsel, en het verwaarlozen van hygiene, heeft zieh, althans volgens Brabantse en Doornikse bronnen, ook een koortsige epidemie verspreid.16 Hoewel deze situatie bepaald als uitzonderlijk moet worden aangemerkt, stelden we tijdens het volgend decennium voor de roggeprijzen te Gent alweer een schommelingsamplitude vast van 1 : 3,4. In de tweede helft van de eeuw vertoonden te Brügge enkel de pestjaren 1360-1361 en 1369-1370 een stijging tot ongeveer het dubbele.17 In de loop van de i5de eeuw waren de jaren van graanduurte frequenter: 14081409, 1415-1417, 1423-1424, 1436-1438, 1455-1457, 1481-1483 en 1488-1492. In elk van die gevallen kwam in Viaanderen en Brabant verdubbeling van de roggeprijzen voor, in 1437-1438 en in de jaren negentig was er sprake van meer dan verdrievoudiging, nog afgezien van een aanhoudende stijging van het gemiddelde prijspeil van circa 1470 tot circa 1490.1S De demografische gevolgen van deze herhaalde duurtegolven vallen moeilijk te preciseren. Waarschijnlijk stierven slechts weinigen echt van de honger: vermeldingen in verhalen van het hongeroedeem komen na 1317 niet meer voor. Maar zoals toen, zullen de hongersnoden het ontstaan van besmettelijke ziekten wel in de hand hebben gewerkt. De meest dodelijke en best herkenbare van deze ziekten was de pest. Vooral het feit dat besmetting met longenpest in nagenoeg 100% van de gevallen de dood tot gevolg had binnen de twee of drie dagen, heeft de geesten sterk getroffen, te meer omdat de ziekte voor 1348 eeuwenlang niet in West-Europa was voorgekomen. Men vindt de sporen hiervan in de naamgeving en de beschrijvingen, zoals die betreffende de epidemie van 1360: 'in dit jaar was 't een groote sterfte van der haestichede, die lieden waren snaevonts fraey ende snuchtens dood'.19 Builenpest ontstaat door inoculatie door een besmette vlo die leeft op ratten, maar

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

op een mens overgaat als haar normale gastheer is uitgestorven. Ook de typisch menselijke luis kan echter de besmetting doorgeven. De optimale levensvoorwaarden voor de bewuste vlo zijn een matige temperatuur en een hoge vochtigheidsgraad. Längs deze weg kon de ziekte blijven woekeren onder dierenpopulaties, ook wanneer ze bij de mens was uitgewoed. In de meeste historische pestepidemieen is builenpest gevolgd door longenpest waarbij de intermenselijke besmettingsgraad en de dodelijkheid nog aanzienlijk hoger lagen. Dit befekent dat een aantal omstandigheden in de Nederlanden de verspreiding van pest sterk in de hand werkten, namelijk het klimaat, het dragen van kleding en de geringe lichaamshygiene die parasitisme bevorderden, de hoge mate van intermenselijk contact door verstedelijking en handel, en de nabijheid van mens en rat wegens het ophopen van vuil in de straten en het ontbreken van een doelmatige riolering. Recent onderzoek heeft aangetoond dat de Nederlanden in nagenoeg alle gebieden werden aangetast door de Zwarte Dood. De besmetting lijkt längs drie wegen onze streken te hebben bereikt: tijdens de zomer van 1349 werden Sluis en Brügge aangetast vanuit Engeland, einde augustus trad de ziekte op in Doornik en in vele Henegouwse en Artesische plaatsen, in aansluiting bij de verspreiding vanuit Frankrijk; tijdens de zomer van 1350 werden de IJsselsteden en Friesland getroffen, wellicht vanuit Duitsland. De abt van de Sint-Maartensabdij te Doornik Gilles li Muisit (1275-1352) heeft als ooggetuige een treffend relaas nagelaten over de verschijnselen die de pest begeleidden. Hij merkte op dat 'niemand, rijk, middelmatig of arm, veilig was' voor de epidemie. Verder beschrijft de abt zakelijk hoe de grote sterfte schaarste aan arbeidskrachten deed ontstaan op de domeinen, waardoor de Ionen Stegen, maar toch nog veel land onbewerkt moest blijven. Dat joeg dan weer de voedselprijzen omhoog. Als een der ee'rste maatregelen die het stadsbestuur trof om de plaag te keren vermeldt hij dat allen die samenleefden met concubines dezen moesten verlaten alvorens er officieel mee te huwen.20 Daarbij werd de pest dan gemterpreteerd als het neerdalen van de goddelijke toorn wegens de aardse zondigheid; zo werden joden ook op vele plaatsen, onder meer in Henegouwen, aangewezen als zondebokken en vermoord. Overigens konden Gilles' uitspraken alle nauwkeurig worden bevestigd door onderzoek in de rekeningen van de grafelijke domeinen in Henegouwen. Deze Studie toonde evenwel ook aan dat er grote verschillen bestonden tussen het ene dorp en het andere, terwijl daarnaast in het algemeen het noordelijke deel van het graafschap minder te lijden had dan de rest.21 In andere Nederlandse gewesten was het effect van de pest waarschijnlijk minder catastrofaal maar toch wel reeel. Te Ieper liet het stadsbestuur zoals tijdens de hongersnood van 1315-1317, 'knechten de lichamen van de arme lieden wegdragen [van de straten] en begraven in de tijd dat de mensen plots stierven'.22 Ook in de andere grote Vlaamse steden wijzen diverse tekenen op een hogere sterfte dan normaal, waarbij de omvang wellicht toch geringer was dan in Henegouwen. Op enkele domeinen van de graaf van Holland werden verviervoudiging van de sterftegevallen en de inkomstendaling uit economische activiteiten geconstateerd. De Ionen van landarbeiders liepen tussen 1347 en 1355 op tot meer dan het dubbele, om daarna weer licht te dalen. In Utrecht en omgeving is er in een oorkonde sprake van een 'geweidige sterfte'.23 Analoge gegevens zijn bekend voor Deventer, Zwolle, Friesland en Groningen.24 AI bij al blijven de gegevens, behalve voor Henegouwen, fragmentarisch. Dit is enerzijds het gevolg van de aard van de bewaard gebleven bronnen. Op vele plaatsen echter ontbreken die juist tijdens de pestjaren als gevolg van de ontreddering die de epidemie veroorzaakte. Anderzijds mag niet zonder meer worden veralgemeend: bepaalde dorpen bleven geheel gespaard, sommige streken, zoals Brabant, werden naar alle waarschijnlijkheid ook niet zwaar getroffen. Zeker is wel dat de Zwarte Dood de Nederlanden in alle richtingen heeft doorkruist. Op vele plaatsen heeft ze het sociale en economische leven grondig verstoord, maar globaal waren de verliezen niet zo hoog als de 25 tot 40% die worden aangenomen voor Italie en Engeland. Men mag echter de effecten op längere termijn niet uit het oog verlie-

57

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE

Drie miniaturen uit de Kroniek van Gilles li Muisit (i2j5-1352), waarin hij de verschijnselen die de pest begeleiden beschrijft (Doornik tussen 1349-I353)· Van boven naar beneden: jodenverbranding (het volk stelde de joden verantwoordelijk voor rampen zoals de pest, sociale onlusten, economische crises, enzovoort); processie vanflagellanten en begrafenis van de slachtoffers van de pestepidemie die Doornik trofin 134g. Koninklijke Bibliotheek, Brüssel, Ms. 130J6-J7, fol 12 ν , 16 v° en 24 v°.

*£•_*• " > .

LEVEN 13ΟΟ-1482

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

zen. Een pestepidemie maakt vooral onder jonge kinderen en adolescenten de meeste slachtoffers, zodat een volgende generatie ook minder talrijk is. In de loop van de i4de eeuw herhaalden algemene pestepidemieen zieh echter in 1360-1362, 1368-1369, 1382-1384 (alleen in Holland, Gelre en Namen) en in 1400-1401. Dit betekent dat elke kans op recuperatie was uitgesloten, te meer daar de terugkerende epidemieen heviger waren in gebieden die bij een eerdere gelegenheid weinig schade hadden geleden. In Henegouwen bij voorbeeld maaide de laatstgenoemde ongeveer een kwart van de bevolking weg. Te Brügge volgden aanzienlijke prijsstijgingen van het graan telkens na de pestepidemieen van 1360-1361,1369-1370 en 1401-1403. In Holland blijken de verstorende effecten van de echo-epidemieen zowel uit de na elke epidemie terugkerende loonstijgingen van landarbeiders als uit de dalingen van de inkomsten uit heffingen op de bierproduktie, de lakenhandel en de waag in enkele belangrijke steden. Ook de cijfers van landbouwproduktie vertonen inzinkingen in die jaren.25 De tweede helft van de i4de eeuw moet dus in de gehele Nederlanden een tijd zijn geweest van bevolkingsafneming, daling van de agrarische en industriele produktie en vermindering van de afzetmogelijkheden in binnen- en buitenland.26 Aangezien de bevolkingsomvang echter sterker terugliep dan de goederenstroom, kan een verhoging van het inkomen per hoofd van de bevolking waarschijnlijk worden geacht. Dit zou dan weer stroken met de aanhoudende inflatie, de stijging van de reele Ionen en met het milde karakter van de pieken in de graanprijzen.27 Tijdens de i5de eeuw manifesteerde de pest zieh in een andere vorm. Enerzijds was ze door de vroegere algemene epidemieen bijna overal endemisch geworden, dat wil zeggen dat de pestbacil doorleefde bij de parasieten van ratten en zieh bij gunstige omstandigheden verspreidde en overging op de mens. Lokale situaties konden hierbij bepalend zijn, wat verklaart waarom op vele plaatsen de verschijnselen van pest werden gesignaleerd op tijdstippen waarop eiders niets aan de hand schijnt. Anderzijds vallen er in de loop van de i5de eeuw minder algemene epidemieen vast te stellen, namelijk alleen in 1438-1439, 1456-1459 en in 1481-1485.2S Opvallend is hierbij dat de epidemievorming afhankelijk schijnt te zijn geworden van andere factoren, en wel vooral van hongersnood en van oorlogvoering. Deze laatste omstandigheid werkt in het algemeen tekorten en onhygienische situaties in de hand en bovendien dragen troepenbewegingen bij tot de verspreiding van besmettingen. Hieruit valt het frequent doch verspreid voorkomen van pest in de tweede helft van de i5de eeuw te verklaren. De epidemie van 1438-1439 volgde op de algemene en hevige hongersnood van 1437. Voor Henegouwen is berekend dat de verliezen door de verdrievoudigde mortaliteit in 1400-1402 nagenoeg ongedaan waren gemaakt tijdens de daaropvolgende 35 jaren; de honger en de epidemie van 1436-1439 veroorzaakten echter opnieuw een ongeveer even groot verlies. Tijdens de jaren vijftig schijnt het graafschap gespaard te zijn gebleven, maar het kreeg opnieuw veel te lijden tijdens de jaren zeventig en tachtig. Indien deze evolutie zou mögen worden veralgemeend, zou ze leiden tot de conclusie dat alle gewesten zwaar werden getroffen door honger en besmettelijke ziekten (wellicht niet alleen pest) in 1436-1439 en tijdens de jaren tachtig; tussen deze perioden kwam er op verschillende tijdstippen nog overal wel tenminste een rampjaar voor. Het bevolkingsverloop werd hierdoor gekenmerkt door enkele catastrofale ineenstortingen gevolgd door een herstelfase gedurende een of twee generaties. De i5de eeuw valt zo uiteen in een drietal cycli, waarbij de groeifasen zieh globaal laten plaatsen tussen de breukpunten van 14001402,1436-1439 en de jaren tachtig, hoewel tussen deze perioden nog verstoringen van beperkter omvang voorkwamen. Gedurende de hele eeuw is er geen bevolkingstoeneming geweest in de gebieden waar voedselschaarste, oorlog en besmetting regelmatig terugkeerden. Op het vlak van de levensstandaard zijn hieruit enkele consequenties te trekken. Tot 1435 stelt men, zeker in Brabant en Viaanderen een geleidelijke stijging vast van de graanprijzen, terwijl de Ionen constant bleven29: daling dus van de koopkracht naarmate het bevolkingscijfer een eerder 'crisisniveau' naderde, of anders gesteld: de meest welvarenden in de i5de eeuw waren de erfgenamen van hen die tijdens een van de grote catastrofen overleden.

59

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13ΟΟ-1482

Hun kinderen zouden het echter opnieuw moeilijk hebben. Er waren echter uitzonderingsgebieden die relatief minder zwaar werden getroffen en waar dientengevolge ook demografische groei kon optreden: we bedoelen vooral Holland en de streek rond Antwerpen, de 'groeiers' die toonaangevend zouden worden na 1480.

Gelaagdheden JURIDISCHE CATEGORIEEN

De sociale ongelijkheid in de laat-middeleeuwse samenlevingen van West-Europa werd vaak gelegitimeerd door de verwijzing naar de van Aristoteles afkomstige beeldspraak van het menselijk lichaam: de functioneel van elkaar verschillende onderdelen van de maatschappij waren op elkaar ingesteld en van elkaar afhankelijk, zodat onderscheid onvermijdelijk was, maar verandering of verzelfstandiging onmogelijk. Het sociale denken was - en bleef tot het einde van het ancien regime - fundamenteel corporatistisch. Het individu ontleent zijn materiele mogelijkheden, machtskansen, positie, identiteit en aanzien aan het lidmaatschap van een groep. De gehele samenleving is opgebouwd uit groepen en lagen met een ongelijk juridisch statuut. De meest voor de hand liggende voorstelling van de verschillen in sociale posities is die van de drie standen. Hoewel deze omstreeks het jaar 1000 vanuit klerikale milieus verspreide voorstelling heel duidelijk de voorrechten van de clerus en de adel legitimeert en als zodanig nooit geheel heeft overeengestemd met de sociale realiteit, en dit tegen het einde van de middeleeuwen uiteraard nog minder dan voorheen, heeft zij toch op vele gebieden een reele betekenis gehad. Hierbij denken we in de eerste plaats aan het verschillend juridisch statuut dat clerici en edelen aan andere rechtsregels en eigen rechtbanken onderwierp dan de gewone man. Hiermee gingen een eigen levenswijze en gedragscode gepaard, die meer dan enig ander kenmerk de aparte maatschappelijke positie van de eerste twee standen typeerden; hoe berooid een edelman ook geweest möge zijn, hij behield zijn prestige zolang hij zieh hield aan de uiterlijkheden van zijn Status. Hoe groot de verschillen tussen individuele leden van adel en geestelijkheid ook geweest mögen zijn, en hoezeer ook verschuiving opgetreden möge zijn in de functievervulling,

Een toernooi aan het hofvan de hertogen van Bourgondie Het oude riddendeaal beleefde hier een kunstmatig 'herfsttif Miniatuur uit Dreux Jean, 'Composition de la Samte Ecnture' (Brüssel 1462) Komnkhjke Bibliotheek, Brüssel, Ms 90/7, fol 240

•mmmmmu

*'T l i •••

60

-

»1 '

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13ΟΟ-1482

De term clan, die door Jacques Heers zo treffend is gebruikt voor de Noorditaliaanse steden, is in dezen ook voor onze gewesten van toepassing, zij het minder algemeen. Het Gentse patriciaat was rondom 1300 verdeeld in twee facties, die zieh verschillend kleedden. Ook in de i5de eeuw zijn er vele aanwijzingen voor het dragen van 'livreien' van grote heren overal in de Nederlanden.31 Oorspronkelijk monopoliseerden de patriciaten ook de politieke en juridische macht in de steden. In de i3de eeuw rees hiertegen fei verzet, maar de grote doorbraak kwam in de eerste jaren van de i4de eeuw. In Viaanderen en het prinsbisdom Luik verwierven vertegenwoordigers van de handwerkers definitief deelneming aan het stadsbestuur. In Brabant volgde echter al in 1306 een patricische restauratie, die mogelijk was dank zij een minder talrijk industrieel proletariaat. Ook steunde het Brabantse patriciaat op een bredere en dus minder kwetsbare economische basis dan het Vlaamse.32 In de stad Namen behield het patriciaat zelfs gedurende de gehele late middeleeuwen het monopolie van alle openbare funeties. Het bleef een volstrekt gesloten käste, bepaald door bloedverwantschap; zij teerde op de grote handel en het financiewezen en hield zieh ver van de ambachten.33 Ook te Nijvel, Hoei en zelfs te Luik bleef in rechte een patriciaat bestaan dat overerfbaar was door het bloed. In Holland ziet men al vanaf de vroege i4de eeuw dat het verarmende deel van de läge adel naar de steden trok, omdat op het platteland steeds moeilijker de oude Status hoog te houden was. Te zamen met dat deel van de ministerialen dat niet in enigerlei hoffunetie trad, ging deze samen met de stedelijke elite en drong door in het patriciaat: met name in Dordrecht, Haarlem en Leiden was dat het geval; hier vond deze groep een voor zijn Status passende uitwijkmogelijkheid. Vanaf de tweede helft van de i4de eeuw ontstonden in Holland de zogenaamde vroedschappen, bestaande uit oud-magistraatslieden en gegoede burgers met grote politieke invloed, aanvankelijk nog niet een gesloten groep, die echter wel een neiging tot afsluiting van de overige bevolking ging vertonen. In de i5de eeuw werd die afsluiting min of meer compleet: het aantal leden werd gewoonlijk beperkt tot circa 40 en deze Colleges vulden zieh door coöptatie aan; uit deze groep komen ook de nieuwe stadsbestuurders voort. Deze vroedschappen lijken over het algemeen een groter politieke invloed te hebben gehad dan de 'gemeentes' of Colleges van 'gemeenslieden' zoals we die onder andere in de oostelijke Nederlanden tegenkomen, hoewel hun invloed lokaal sterk verschillend kon zijn.34 Alleen in Utrecht wisten de ambachtsgilden het stadsbestuur sedert de 'Gildebrieven' van 1304 en 1341 te monopoliseren en werden daar patriciers en edellieden gedwongen lid te worden van een ambachtsgilde om politieke macht te kunnen uitoefenen. In de Oostnederlandse gewesten oefenden patriciersfamilies alle openbare funeties uit. In Gelre hadden sinds de i4de eeuw niet alleen tal van lagere edelen en ministerialen, die te zamen de ridderschap uitmaakten, zieh in de steden gevestigd, maar slaagden er ook in binnen te dringen in dat stedelijk patriciaat (veelal door huwelijk) en zij oefenden funeties als schepen of raad uit.35 Het poorterschap of burgerschap was eveneens een welomschreven juridische Status die bepaalde rechten en bescherming verleende, verplichtingen oplegde en een eigen rechtspraak kende. Onderscheid dient te worden gemaakt tussen inwoner van de stad en poorter (dat wil zeggen iemand die formeel het burgerrecht genoot). Het poorterschap was te koop, maar van die mogelijkheid werd in de i5de eeuw in afnemende mate gebruik gemaakt, wat doet veronderstellen dat een toenemende groep stedelingen geen behoefte voelde aan een formalisering van zijn Status, bij voorbeeld omdat geen perspectief bestond op het verwerven van funeties (ambachtslid, stedelijk funetionaris) waarvoor die vereiste gold. Een burgerlijk statuut bestond ook in plattelandsgemeenten.36 Daarnaast ontstonden allerlei mengvormen, waaronder het buitenpoorterschap de belangrijkste was. De buitenpoorterij was een statuut dat gewone poorters toeliet zieh tijdelijk buiten hun stad te bevinden, maar dat vooral werd gehanteerd door niet-stedelingen om van een aantal stadsrechten (tolvrijheid, issuerecht - dat wil zeggen het recht op een deel van de erfenis van degene die buiten de stad gaat verblijven of verblijft - vrijstelling van beste hoofd, dat is het beste stuk uit roerende goederen,

62

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

enzovoorts) te genieten. In ruil dienden de buitenpoorters in de stad een jaarlijks recht te betalen. Doordat de buitenpoorters officieel in de stad belastingen betaalden, hoewel ze in hun dorpen bleven wonen, ontstond, als belangrijksociaal neveneffect, een sterk verhoogde fiscale druk op de overige plattelandsbewoners. Vanaf het begin van de i4de eeuw kende het buitenpoorterschap een ruime aanhang bij uitstek in Viaanderen, Brabant, Henegouwen en Holland, om te verdwijnen in Henegouwen omstreeks 1450, in Brabant na 1500, in Dordrecht na 1490, in Leiden en Delft al omstreeks 1355, wegens het wegvallen van de voordelen en de terugloop van de stedelijke macht. In het Noorden was buitenpoorterij als juridisch statuut buiten Holland zo goed als niet bestaand. Op het platteland ontstond aldus een rijk geschakeerde elite: naast de oude adel die diep geworteld was in de landelijke gemeenschappen, kwamen burgerlijke elementen zieh voegen bij de grondeigenaars. In een samenleving waar de belangrijkste vorm van rijkdom en de zekerste bestaansbasis nog lang het grondbezit zou blijven, verleende dit ook de hoge Status waarnaar de burgerij streefde. Huwelijken tussen verpauperde adellijke families en vermögende stedelingen leverden voor beide partijen een welkome bevrediging van hun behoeften op: de eersten verwierven materiele zekerheden, de laatsten Status. Maar ook längs een andere weg realiseerde zieh de vermenging van oude en nieuwe elites. Burgers werden op grote schaal leenman door het verwerven van een leengoed. Zo straalde ook weer iets van de feodale luister af op de statuszoekende burgerman en vormde zieh geleidelijk een nieuwe elite waarvoor de oorspronkelijke adellijke kenmerken en waarden (bij voorbeeld militaire activiteit) niet meer golden.37 Ook bij de boerenbevolking vervaagden de scherpe afbakeningen tussen juridische categorieen. De horigheid met de onvrije Status is voor de landarbeiders onder druk van de bevolkingstoeneming en de verstedelijking geevolueerd tot puur economische afhankelijkheid. Afkoop van heerlijke rechten of omzetting daarvan in een louter symbolische recognitiecijns hebben op het persoonlijke vlak in de verstedelijkte gebieden de juridische statusverschillen veel van hun belang doen verliezen. Wel bleven ze formeel voortbestaan in allerlei bestuurlijke en juridische indelingen. Talloze instellingen en feodale heren behielden tot het einde van het ancien regime zeer uiteenlopende rechten en zeggenschappen over een uitermate versnipperd territorium, wat de administratieve en rechterlijke kaart tot een bont mozai'ek maakte. Men kan echter in twijfel trekken of de sociale realiteit voor de onderhorigen daardoor ook wezenlijk verschilde.38 In de noordoostelijke gewesten Gelre, Overijssel en Drenthe blijkt ook in dit verband de invloed van het platteland op de stad groter te zijn geweest dan omgekeerd; een toestand die we zopas schetsten voor het westen. Wel vervaagden binnen de onvrijheid de juridische onderscheidingen en ontstond een globale categorie van hörigen. Deze behield echter een duidelijk statuut. Tot in de i6de eeuw trof men in tal van Oostnederlandse steden nog altijd hörige inwoners aan. Over het geheel nam horigheid af door vrijlating, vrijkoop en verslappende controle van domeinheren. Het meest 'ontsnapten' kleine hörigen die veelal buiten enig hofverband als keuterboertje of in een enkel geval als landarbeider werkzaam waren. Daarentegen bestond er ook een categorie van hörigen die nog een duidelijke band met de hofadministratie behielden en een zekere groepsgebondenheid benadrukten; zij konden zelfs tot de fiseaal zeer draagkrachtigen binnen een dorpsgemeenschap behoren. Hun juridische onvrijheid hield geen belemmering in voor sociale stijging; in zekere zin kunnen ze worden beschouwd als de voorvaderen van de i7de-eeuwse hereboeren.39 De laatste belangrijke, juridisch vastgelegde hierarchie betreft de gilden en ambachten. In de Zuidelijke Nederlanden bedoelt men met de eerste term doorgaans associaties van handelaren, terwijl deze term in het Noorden wordt gebruikt voor wat men in het Zuiden dan weer de ambachten noemt: organisaties van handwerkers in een bepaalde bedrijfstak. Te Brüssel oefende het uit handelaren samengestelde 'gilde' jurisdictie uit over de produktie en verkoop van textielwaren. Te Middelburg voerde het koopliedengilde de groothandel in laken en wijn en had het monopolie voor de detailhandel van deze goederen. Het Deventer kooplie-

De deken van het wolambacht Het grote aantal textielarbeiders in aanmerking genomen, is hun deken een belangrijk personnage in de stad De beeiden voor de koorbank in de St -Kathannakerk te Hoogstraten werden circa 1450-1475 gesneden door Albrecht Gelmers uit Hoogstraten.

^Λ

a

"t

\ -*

"

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

dengilde was in eerste instantie een lakenverkopersassociatie, zoals ook te Groningen het geval was. In de steden waar handwerkersorganisaties als rechtspersonen werden erkend door de stedelijke overheden (in Viaanderen en Mechelen gebeurde dit naar het einde van de lßde eeuw toe, in Antwerpen en 's-Hertogenbosch in 1302-1304),40 lag de rechterlijke bevoegdheid over de produktie bij de 'deken en gezworenen' die de arbeiders van een ambacht vertegenwoordigden, en er in de regel ook door werden verkozen. De aangesloten beoefenaren van een beroep waren dus in die hoedanigheid onderworpen aan een speciale jurisdictie, waarbuiten trouwens elke desbetreffende beroepsactiviteit verboden was. Nog eens zovele aparte juridische Statuten dus, die aan de betrokkenen de voordelen boden van een monopoliepositie en een beheersing van de onderlinge concurrentie. Maar ook intern waren de ambachtsgilden strak gelaagd, waarmee weer allerlei sociale en politieke rechten samenhingen. Om te worden toegelaten tot het leren van een (erkend) beroep, moest men poorter zijn of worden. De duur van de leertijd varieerde naar gelang van het ambacht van een tot vier jaar. Om op te klimmen tot meester moesten allerlei rechten worden betaald die in de loop van de i5de eeuw steeds werden verhoogd. Rondom 1450 bedroegen die te Brügge het equivalent van 180 daglonen voor een inheemse gezel, en van 244 (of nagenoeg een volledig jaarloon) voor een buitenlander. Zonen van meesters konden echter volstaan met een som van 5 daglonen. Het maken van een meesterstuk en het aanbieden van wijn of geldsommen aan de deken en gezworenen gingen eveneens tot de verplichtingen behoren. Zelfs bij een volledige werkgelegenheid lieten de Ionen van gezellen het niet of nauwelijks toe om het vereiste bedrag bijeen te sparen. Hier blijkt een in het Zuiden vrij algemene tendens tot het afsluiten van de relatief goed betaalde rang van ambachtsmeester tot een erfelijke käste, niet bepaald door technische kwalificaties, maar door rijkdom en afstamming.41 Voor het Noorden kan men in het algemeen zeggen dat de ambachtsgilden niet volgroeid raakten. Reele politieke macht hebben ze uitsluitend in Utrecht vanaf 1304 en in Dordrecht sedert 1367 weten te bereiken. Van gildedwang en Sterke afsluiting was vrijwel nergens sprake: er waren van plaats tot plaats en per bedrijfstak grote verschillen ten aanzien van eisen voor meesterschap, entreegeld en dergelijke. Zo er al sprake was van een geformaliseerd ambachtswezen, dan is dat vergeleken bij het Zuiden relatief laat ontstaan, eerst in de loop van de i4de en i5de eeuw. De stedelijke patriciaten hebben veelal in samenwerking met de landsheer (dit geldt zeker voor Holland) enige reele betekenis van de ambachtsgilden met succes tegengehouden, waar dit front in het Zuiden overal in de loop van de i3de tot i5de eeuw werd doorbroken. Tekenend is bij voorbeeld dat in Arnhem pas in 1487 en nog wel op instigatie van aartshertog Maximiliaan de ambachtsgilden enige rol toebedeeld kregen. In Nijmegen was die invloed weliswaar wat groter, maar toch allerminst bepalend voor het bestuur van de stad. VERMOGENSK LASSEN

De materiele aspecten van sociale ongelijkheid spruiten in essentie voort uit de verschillende aard van de persoonlijke inkomsten. Meer nog dan het niveau speelde de mate van stabiliteit van de inkomsten een grote rol in de typisch kwetsbare agrarische samenlevingen met een riskant hoge verstedelijking voorkomend in de Nederlanden. Stabiele inkomstenbronnen waren renten op kapitalen, huren en pachten, evenals de leveringen in natura in de vorm van een vast deel van oogstopbrengsten. Uiteraard speelde ook de omvang van de inkomsten een rol: voor wie veel ontving, viel een verdrievoudigde broodprijs nog licht te dragen. Weliswaar leden de genieters van vaste renten en cijnzen in geld onder de muntontwaarding, maar juist daarom zetten zij deze inkomsten om in aanpasbare pachten, waarvan de halflange termijnen (drie, zes of negen jaren) hen tegen de jaarlijkse schommelingen beschermden. Kenmerkend is hierbij dat om deze revenuen te kunnen genieten, een aanzienlijk ge'investeerd beginkapitaal noodzakelijk was. Wie dit alles ontbeerde, was aangewezen op contract- of loonarbeid, waarbinnen nog aanzienlijke niveauverschillen bestonden, maar waarbij als gemeenschappelijke Problemen golden de variabele werkgelegenheid en de nog in hogere mate van jaar

64

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

I * •*!|·»

i) ·<

'"'.' • 1. " / " " ! ' " 3 ! 1 -f ."i' 1 -V· «i·1 E? (

tot jaar verschillende koopkracht als gevolg van sterk fluctuerende voedselprijzen. Voor de boerenbevolking in het algemeen gold een hoge mate van afhankelijkheid, niet alleen van weersomstandigheden maar ook van mogelijke onrust. Ook indien de oogst tegenviel of schade was aangencht door bij voorbeeld soldatenbenden, moesten bepaalde vaste verplichtingen worden voldaan, wat de positie van de boeren relatief verzwakte en mogelijk tot grotere afhankelijkheid leidde. Kernpunt is dus dat in deze schaarste-economie de grootste bekommernis van de vermögenden erin bestond om vaste inkomsten voor zieh zelf te waarborgen, wat de verdeling van de schaarste wezenlijk ongelijk maakte; deze ongelijkheid werd groter naarmate schaarsteproblemen zieh vaker voordeden, omdat de Sterken zieh zelf konden beschermen, maar de zwakken struetureel gevoehger inkomsten genoten. Deze verhouding weerspiegelt zieh in de samenstelling van de Vermögens. Het patneiaat hield het grootste deel van de stedelijke grond in volle eigendom.42 De meerderheid van de stedelijke eigenaren bezat echter ook daarbuiten nog gronden, meestal in de vorm van cijnzen en lenen. Tijdens een periode waarin oorlogen het platteland teisterden, stootten de burgers hun buitengoederen gedeeltelijk af.43 Het bezit van eigen huizen is nog weinig bestudeerd, en de resultaten zijn niet eenduidig wegens de systematische vertekeningen die het beschikbare bronnenmateriaal teweegbrengt. In een Brugse parochie werd volgens een belastinghjst van 1382 31% van de huizen verhuurd; omstreeks 1492 werd in een Gentse parochie, eveneens volgens een fiscale bron, 61% van de huizen verhuurd.44 De aankoopprijs van een gemiddeld huis te Gent bedroeg tijdens de periode 1483-1493 (weliswaar een crisistijd) het equivalent van 4,9 jaarlonen van een ongeschoolde, en 1,9 van een geschoolde arbeider. Na aftrek van de normale bestedingen, en in de fictieve veronderstelling dat een geschoold arbeider in die periode volledig zou zijn tewerkgesteld en gemiddeld 7,5% van zijn loon zou kunnen opsparen, zou hij niet eerder dan na 25 jaar in Staat zijn een huis van gemiddelde prijs te kopen. Daarbij valt op te merken dat gebouwen met industriele of handelsfuncties aanzienlijk duurder waren. Een 28% van de verkochte huizen in 1483-1493 (en 36% tijdens de volgende tien jaar) was echter veel minder waard, namelijk tussen 1000 en 3000 groten Vlaams. Zelfs voor een dergelijk huisje moest een gezel in de gegeven omstandigheden 20 tot 25 jaar sparen.45 Ongeschoolden vielen duidelijk geheel

De güdehuizen aan de Graslei te Gent Van links naar rechts Gildehuis van de Metselaars (1526), Eerste Korenmetershuis (ißde eeuwj, De Spijker of het Korenstapelhuis (circa '200), het Tolhmsje (1682), Gildehuis van de Korenmeters (1698) en het Gildehuis van de Vrije Schippers (1531) De toren rechts op defoto behoort met bij de güdehuizen, maar bij het erachter hggende postgebouw

De welvaart die de schapenteelt de stedehngen bracht, wordt hier gesymbohseerd door de (geld)kist en de rijke kleding van het personnage Houtsmjwerk (zittertje) in de St -Kathannakerk te Hoogstraten

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

buiten de prijzen. Zo valt het ook gemakkelijk te begrijpen dat blijkens de fiscale enquete van 1469 in Viaanderen in vele dorpen arme gezinnen onder een zelfde dak moesten samenwonen. Bij een globale telling te Veurne in 1469 bleken er 151 eigenaars voor te komen op 495 gezinnen, dus 30,5%, naast 240 cijnshouders zonder eigendom, 60 ondersteunde armen en 44 'kerkelijke' haarden. Door het veelal ontbreken van vermogensbelastingen in de Nederlanden voor de i6de eeuw kunnen we de Vermögens slechts sporadisch of indirect benaderen. Een uitzonderlijke informatie bestaat voor Leiden in 1498: deel van de bevolking vermogensklasse deel van totaal van de Vermögens 71% > 1000 Ib. 8% 100-1000 Ib. 26% 30% 1-99 Ib. 3% 33%

Verdehng van het belastingkapitaal over schijven van de bevolking 1 Brügge 1^4-1396 weekgeld in dne wijken 2 Brügge 1382 hmzenbelasting St -Jacobswijk 3 Brügge 1383 personenbelasti ng St -Jacobswijk 4 Gent 1492 huizen- en rentebelasting St -Jacobsparochie 5 Brügge 1490 leningen gegoede bürgen] Bron W Blockmans, C Pauwelyn, L Wynant, Studien betreffende de sociale Strukturen te Brügge, Kortnjk en Gent in de 14ε en 15ε eeuw III, Tabellen en register van persoonsnamen (Anciens pays et assemblies d'etats, LXIII, Standen en Landen, Heule '973)

0

0

29%

Om de betekenis en de samenstelling van dergelijke Vermögens te toetsen heeft men individuele gevallen onderzocht, waarbij eigenlijk alleen het type van de toplaag behoorlijk kon worden geanalyseerd. In deze toplaag beantwoordden de meesten aan het model van de actieve koopman in verschillende sectoren, tevens werkgever in de textielindustrie voor een aantal handwerkers, actief in de geldhandel en investerend in huizen en gronden; daarnaast kwam ook een ander type van kapitalisten voor: de rentenier levend van renten uit geplaatste kapitalen. We zijn in feite verplicht de typologie der vermogensgroepen op te bouwen uit indirect materiaal, zoals de hoofdelijke belastingen, waarbij we aannemen dat de aanslagen ongeveer evenredig waren aan het bezit. In het algemeen geeft een sterk gemdustrialiseerd centrum een hoge bezitsconcentratie, en een stad met regionale bestuurs- of marktfunctie een läge, doch deze correlatie wordt vaak ongedaan gemaakt door andere factoren. Een vergelijking van belastingen circa 1390 brengt

100] deel van de totale belastingopbrengst

100

80

80

60

60

40

40

20

20

deel van de totale belastingopbrengst

/

1 4

deel van de bevolking % 20

40

60

80

100

_ _ ^ e ^ = s ^ ' ^ deel van de bevolking % 20

40

60

80

100

aan het licht dat de rijkste 10% van de bevolking te Brügge meer dan 40% van de gelden opbracht; te Gent een eeuw later betaalden de 'upper ten' slechts 30%. Er bleek een duidelijk contrast te bestaan in de fiscale gegevens voor Brügge op het einde van de i4de eeuw en voor Gent omstreeks 1492. In)het eerste geval wijst een vrij gelijkmatige verdeling van de belastingdruk over de läge en middengroepen, gekoppeld aan de zeer hoge druk op de topgroep, op een welvarende handelsstad met een gevarieerde waaier van ambachten. Daartegenover stond het na de oorlog tegen Maximiliaan verpauperde Gent met een omvangrijk proletariaat in de textielindustrie.46 In algemene zin was de vermogensongelijkheid in de steden groter dan op het platteland. In de stad was de welstand daarom gemiddeld niet groter, integendeel, er waren relatief meer armen.

66

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

BEROEPENSTRUCTUUR

De confrontatie van vermogenscategorieen en beroepsgroepen toont aan dat de bovenlaag in essentie werd gevormd door enkele beroepen. De 175 drapiers (op 3000 gezinnen) te Leiden in 1498 bezaten een kwart van de totale rijkdom; in Bergen hadden ze in 1365 een aanslagvoet die het dubbele was van het algemeen gemiddelde. Andere toonaangevende beroepen waren: brouwers (Leiden, Ninove, Bergen), huidevetters, ververs, slagers, bakkers, wisselaars en gespecialiseerde metaalbewerkers. Het gaat hier om beroepsgroepen, zoals de laat-middeleeuwse tijdgenoot die onderscheidde, op grond van formele criteria, meer bepaald van het lidmaatschap van ambachtsgilden. In elk daarvan kwamen evenwel personen voor die qua economische positie, vermogensgroep en sociale Status ten zeerste verschilden. In de groep van de wevers kwamen zowel dagloners voor uit de laagste looncategorie als kleine ondernemers die arbeiders in dienst hadden. Het aantal beroepen liep in de middeleeuwse steden ten zeerste uiteen. In Gent waren er 196 verschillende ambachten buken de textiel, waarvan er slechts 59 als formele 'neringen' werden geregistreerd in 1337. Te Leiden waren er 197 beroepen in 1498; te Middelburg 219 in de i6de eeuw; te Dordrecht 157 in 1555.47 Er zijn kennelijk op grond van dominante beroepen diverse types van steden te onderscheiden. Een eerste karakteristiek type in de Nederlanden is de stad met textiel als totaal dominerende 'monocultuur'. Hiertoe behoorden Gent met 63% van de bevolking actief in deze sector in 1356-1358, Ieper met 52% in 1431 en Leiden met 34% in 1498, waarbij beide laatste cijfers erg minimaal zijn.48 Te Oudenaarde maakten de textielarbeiders in 1342 ongeveer 50% van de leden van ambachtsgilden uit, te Lier 40%, Dendermonde in 1370 ± 28%, Komen in 1505 25%. Een tweede type is dat van de handelsstad, waarbij het accent lag op personen actief in handel en verkeer, maar met tevens een brede waaier van de meest uiteenlopende ambachten en diensten. Voorbeelden hiervan waren Brügge, Dordrecht, Middelburg en 's-Hertogenbosch. Te Leuven (1523) lag het accent op textiel, leder en voeding. TABEL 10 Indeling van de beroepsbevolking naar sectoren

textiel kleding handel-verkeer hout-rneubel voeding metaal \ , leder | l u x e bouw andere

Brügge 1338-1340

Brügge 1379-1396

Dordrecht 1555

25,3 8,6 24,2 3,9 7,9

24,0 19,0 12,5 10,0 9,4 7,o 7,0 3,7 7,4

4,0

4,0

8,0 32,1 12,5 13,0 8,4 2,0

7,9 32,0 12,0 13,0 8,3 2,0

5,4 (') 7,4 17,0

Middelburg 1501-1571

5,0

4,0

15,0

16,8

Men neemt aan dat in de textielsector om produktie-technische redenen een relatief vaste relatie bestond tussen een aantal beroepen. De verhouding drie wevers voor twee volders vinden we zowel te Gent in 1367, te Brügge in 1338, als in de kleinere textielcentra. Ten opzichte van de wevers waren er te Gent 3% scheerders, 2,5% ververs en 2,1% blauwers.49 Κ LASSE ΝΤΕ GENSTELLINGEN

Indien men een sociale klasse definieert als een categorie van personen die een zelfde positie innemen in het produktieproces en daaraan ook bewust een gemeenschappelijke identiteit ontlenen, dan kan er al vanafhet midden van de i3de eeuw in verschillende Zuidnederlandse steden sprake zijn van klassebewustzijn. In steden als Dowaai en Gent deden zieh revoltes voor van het proletariaat in respectievelijk 1245 en 1252, waarop het patriciaat reageerde als een solidaire klasse die zieh op interstedelijk niveau verbond. Toen de Gentse wevers en volders in 1274 uit protest tegen hun arbeidsvoorwaarden de stad verlieten, vonden zij dientengevol67

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

ge eiders geen werk.50 Te Luik heerste in 1253-1254 een klassenstrijd van de nog niet georganiseerde arbeiders tegen het patriciaat dat het stadsbestuur monopoliseerde en tevens de economische macht in handen hield. Ook de andere steden van het prinsbisdom, Hoei, Sint-Truiden en Dinant werden betrokken bij de strijd die toen nog door de heersende elite werd gewonnen.51 Omstreeks 1300 polariseerden de sociale tegenstellingen zeer sterk in de Vlaamse en Maaslandse steden. Het ging daarbij steeds om dezelfde tegenstelling 'tussen de groten die de rijksten waren en het gemeen [= gewone volk]'.52 Het patriciaat werd beschuldigd van financieel wanbeheer. Te Nieuwpoort bij voorbeeld ging het in 1295 om grondspeculaties, namelijk het in pacht nemen van een deel van de stadsbodem om deze daarna tegen een abnormaal hoge prijs ter beschikking te stellen van het publiek. In een klacht bij de graaf werd betoogd 'dat het gemeenschappelijk belang moet primeren boven dat van een individu'.53 Te Middelburg zou er kort voor 1319 een weversoproer hebben plaatsgehad tegen het koopliedenpatriciaat.54 Sociale conflicten ter wille van de arbeidsverhoudingen werden onder andere door werkstakingen gevoerd. Te Gent legde op 2 april 1302 'het gemeen' 'alle mechanische arbeid' neer uit protest tegen een nieuwe belasting. Toen de schepenen en 'groten' de staking met de wapens trachtten te breken, ontstond een algemeen oproer waarbij de machthebbers het onderspit moesten delven.55 In deze strijd trad vermenging op van een klassenconflict tussen ondernemers en arbeiders, met een conflict over de verdeling van de politieke macht in de stad tussen het oude patriciaat, de nieuwe rijken en de ambachtslieden, en ten slotte werd dit alles nog gevat in een strijd om de politieke zelfstandigheid van het graafschap Viaanderen tegen de Franse bezetting. Overigens was de ondernemersklasse anno 1300 niet meer zo homogeen als rondom 1250, aangezien opgeklommen wevers-drapiers56 zieh ook als werkgevers hadden ontpopt en streefden naar deelneming aan de politieke macht. Een analoge vervlechting deed zieh voor te Luik, waar echter de ambachtsgilden hun Suprematie definitief konden vestigen na de dramatische mislukking van een restauratiepoging door de patriciers, die uitliep op de vuurdood van tweehonderd onder hen die in een kerk gevlucht waren ('Mal Saint Martin', 1312). In de Noordelijke Nederlanden dateren de oudste gildewoelingen van 1313 te Leiden. Ze werden er nog krachtig onderdrukt zodat de bedrijfsgenoten zieh enkel in kerkelijke broederschappen konden orgäniseren. Stakingen volgden een eeuw later dan in Viaanderen, namelijk in 1371 de brouwers te Gouda en in 1372 de volders te Leiden, waarbij zieh eveneens een interstedelijke reactie van de ondernemers voordeed.57 De verklaring van dit faseverschil ligt voor de hand: vooraleer klassebewustzijn zieh kan ontwikkelen, zijn een bepaalde mate van industriele ontwikkeling vereist, een voldoende bedrijfsgrootte waardoor een massa arbeiders zieh in dezelfde positie bevindt, en zodanige politieke en economische omstandigheden dat een polarisatie ontstaat. De stedelijke industriele en commerciele ontwikkeling van Holland is in feite zeker een eeuw later te plaatsen dan die in Viaanderen en in het Land van Luik, en dan nog bereikte ze er toen niet de schaal van de verschijnselen in het Zuiden. De druk van het proletariaat mondde vroeg of laat uit in enige vorm van arbeiderspartieipatie in het bestuur van de steden, evenals in institutionalisering van de ambachtsgilden. De vele wisselende fasen in deze emaneipatiestrijd hoeven hier niet te worden behandeld. Essentieel is echter dat hierdoor een verschuiving van de tegenstellingen is opgetreden. Aan de kant van de ondernemers diende zieh een nieuwe laag aan die er ook belang bij had het machtsmonopolie van de oude patriciersgeslachten te doorbreken. In economisch opzicht behoorde zij tot een andere internationale orde, namelijk die welke gedomineerd werd door Italiaans handelskapitaal. De drapier was de ondernemer nieuwe stijl, van bescheidener voorkomen, maar aangepast aan de verhoudingen van de i4de en i5de eeuw. Aan de kant van de arbeiders lokte de organisatie per beroep rivaliteit uit tussen arbeiders die in een verschillend Stadium van het produktieproces werkzaam waren. Zeer bekend zijn de bloedige conflicten tussen wevers en volders te Gent in de loop van de i4de eeuw, waarbij nu eens het ene, dan weer het andere ambacht in de verdrukking kwam. Volgens de constitutie van 1361 kregen de wevers op de

68

Boeren bij de bewerking van het land. Op de voorgrond rechts de grootgrondbezitter (met lang gewaad) en de pachter. Miniatuur uit de i^de eeuw, British Museum, Landen, Ms. Add. 19720, fol 63 v".

69

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

Militie van de Gentse droogscheerders. De ambachtsgilden vormden in de I4de, en in mindere mate nog in de i$de eeuw, de organisatorische kaders voor de gemeentelijke voeflegers. Men herkent het scheermes op het banier en de Schilden. Het buitendragen van de banieren gold als teken voor de gewapende mobilisatie, ook tijdens de opstanden Muurschildering uit de i4de

lange duur de overhand, wat zowel door de absolute aantallen (4671 tegen 3114) als door de dominante rol van de wevers in het produktieproces te verklaren valt. Heel wat meesterwevers hadden zieh namelijk opgewerkt tot kleine ondernemers, drapiers dus, die via contraetarbeid werkgevers waren voor andere ambachtslieden in de textielsector.58 Deze ontwikkelingen maakten de polarisatie die zieh tijdens de i3de eeuw had afgetekend steeds minder herkenbaar; er waren nu drie typen ondernemers en tientallen arbeidersorganisaties met niet steeds gelijklopende belangen. Sterker nog: men kan een constante tegenstelling waarnemen tussen handwerkers die in kleine bedrijfjes en winkeis de lokale markt verzorgden in het lenigen van de diverse behoeften aan levensmiddelen, kleding en dergelijke, en zij die werkten voor exportnijverheden. Deze laatste categorie telde enkele zeer grote ambachten en was in het algemeen meer onderhevig aan conjunctuurschommelingen, welke beide omstandigheden het klassebewustzijn in de hand werkten. De 'kleine neringen' vertoonden daarentegen een behoudende tendens die meer uitgesproken werd naarmate de stedelijke bevolking niet meer toenam en hun markt derhalve stagneerde. Leerknapen, gezellen en meester werkten en leefden dagelijks onder hetzelfde dak en verrichtten samen alle werkzaamheden aan hetzelfde produkt. Hierdoor groeiden in deze ambachtsgilden directe persoonlijke verhoudingen die de klassentegenstelling verdrongen. De verschuiving van de klassentegenstellingen tastte echter ook de ambachtsgilden intern aan. Het is voldoende aangetoond dat de Heden die in de loop van de i4de eeuw de arbeiders gingen vertegenwoordigen in de stadsbesturen, en die tegelijk aan het hoofd stonden van een ambachtsgilde, niet onvermogend waren.59 Met de geleidelijk voortschrijdende afsluiting van de meestersrang tot een bijna erfelijke käste, vormde die zieh om tot een middenklasse. Eigenaar van zijn produktiemiddelen, werkgever op kleine schaal, kleinhandelaar, deelnemer aan de besluitvorming op politiek en sociaal gebied, onderscheidde de ambachtsmeester - die ook met de meesterstitel werd aangesproken - zieh steeds duidelijker van zijn 'gezellen' zonder zieh evenwel te kunnen meten met de hoogste klasse van renteniers, eigenaren van gronden en huizen en investeerders in de groothandel. De meesters gebrückten hun politieke invloed om hun eigen positie te beschermen en deze positie tevens ook voor te behouden aan hun zonen. Aangezien de Ionen van gezellen in normale tijden al geen ruimte lieten, kwamen zij tekort in jaren van hoge graanprijzen. Hierdoor waren zij in de tweede helft van de i5de eeuw slachtoffer van verpaupering.60 Maar daardoor ook richtte het protest tijdens de revoltes in de isde eeuw zieh tegen alle politieke funetionarissen, inclusief de vertegenwoordigers van de ambachten. Ook zij werden beschuldigd van corruptie en wanbeleid en vonden de dood als de ergernis van de volksmassa's eulmineerde.61 Te Brüssel bedongen de ambachtslieden in 1477 een grotere controle over hun vertegenwoordigers.62 In dat licht is het ontstaan te begrijpen van afzonderlijke organisaties van gezellen, de compagnonnages of Gesellenverbände, zoals de organisatie van de zogenaamde onvrije schippers te Gent die zieh op deze wijze verweerden tegen de erfelijkheid die het 'vrije' schippersambacht sedert de tweede helft van de i4de eeuw in rechte had verworven. Rond het midden van de i5de eeuw blijken voor bepaalde beroepen broederschappen van gezellen te hebben gefunetioneerd, niet alleen als godsdienstig-liefdadige verenigingen maar ook ter verdediging van beroepsbelangen. De schoenmakersknapen organiseerden zieh apart te Antwerpen, Brüssel (1433), Brügge en Gent, de metselaarsknapen te Brügge en Gent, de klee'rmakersknapen te Antwerpen (1424).M Hoe dan ook, de scherpe tegenstellingen die zieh tegen 1300 hadden gevormd tussen ondernemers en arbeiders, zijn dus in de volgende twee eeuwen ingeperkt tot doelen als politieke partieipatie, institutionalisering en protectionisme. Tegenstellingen binnen de ambachtsgilden, tussen ambachtsgilden van een zelfde stad en tussen arbeiders van verschillende steden traden nu sterker op de voorgrond.

70

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

Arbeidsverhoudingen en levensstandaard ARBEIDSVERHOUDINGEN

In de Zuidelijke Nederlanden kregen tijdens de tweede helft van de i3de eeuw de arbeidersorganisaties geleidelijk aan vaste vorm. Fundamenteel werkten twee verschillende en gedeeltelijk tegengestelde krachten in die richting: enerzijds het streven van de ondernemers, die tegelijk de stedelijke overheden uitmaakten, naar het waarborgen van de kwaliteit van de produktie en naar sociale controle over de arbeiders, anderzijds het streven van deze laatsten naar ontvoogding. Seeundair droegen nog twee andere factoren in het algemeen bij tot het ontstaan van arbeidersorganisaties: de behoefte aan een militaire inrichting en de charitatieve ondersteuning van behoeftige ambachtslieden. De demoeratische revoltes voor en na 1300 hebben in Viaanderen en Brabant de autonome organisatie van de ambachtsgilden krachtig gestimuleerd. In Brabant daarentegen werden, na de mislukking van het 'demoeratisch' experiment in 1306, in Brüssel, Antwerpen, Leuven en Zoutleeuw, zoals in de i3de eeuw, opnieuw verbodsbepalingen uitgevaardigd op samenscholingen van arbeiders en het houden van geldophalingen. In Doornik en Valencijn werd het de handwerkers in de i4de en begin i5de eeuw bovendien meermalen verboden met een aantal samen een herberg te bezoeken.64 Behalve faseverschillen, die zoals steeds verband houden met de ontwikkeling van de economische en sociale strueturen van steden en gewesten in het algemeen, is er ook onderscheid te maken tussen diverse sectoren van de ambachtelijke activiteit. Hoewel de algemene funeties van ambachtsgilden evenals hun organisatie over heel West-Europa fundamenteel dezelfde waren, viel de praktijk soms zeer verschillend uit. De schaalgrootte van een bepaalde sector, de werkgelegenheid en de wijze van werktoedeling deden geleidelijk achter de vrij stereotiepe reglementeringen realiteiten ontstaan die sterk afweken van de oorspronkelijke doelstellingen, te weten het waarborgen van maximale en gelijke kansen aan alle leden en het beschermen van de arbeiders tegen kapitalistische uitbuiting. Een interessant aspect van deze differentiatie is de erfelijkheid van het meesterschap. Deze bestond formeel in vele Europese steden voor de vleeshouwers en visverkopers, en wel vanaf het ontstaan van de betrokken ambachtsgilden. Te Gent en te Brügge was dit in het begin van de i4de eeuw, te Dordrecht in 1367. Deze situatie kan voorts voor een tiental steden worden aangetoond in Viaanderen, Brabant, het Land van Luik en Utrecht.65 Afgezien van het doorwerken van bepaalde vorstelijke rechten, sproot deze bijzondere situatie voort uit de noodzaak om deze zeer bederfelijke voedingsmiddelen scherp te controleren, waarvoor verkoophallen werden opgetrokken met een welbepaald aantal standplaatsen. In verband daarmee werd het aantal meesters per ambacht vastgesteld, wat dan weer voor de triomferende meesters aanleiding vormde om de winstgevende posities voor hun nageslacht te waarborgen. In vele andere bedrijfstakken zette zieh een erfelijkheid in feite door via het verhogen van de financiele drempel voor het verwerven van het meesterschap tot een peil dat tijdens de tweede helft van de i5de eeuw in vele gevallen onoverkomelijk werd voor gezellen. Dit was duidelijk het geval in de textiel- en de bouwsectoren te Brügge, maar de levensstandaard van de gezellen was bepaald niet hoger in Brüssel, Antwerpen en Lier.66 Hoe ruim verspreid deze tendens tot afsluiting ook geweest möge zijn, ze vond geen doorgang in beroepen waarvoor de werkgelegenheid ruim bleef. In het Brugse kuipersambacht bij voorbeeld schreef men van 1375 tot 1500 668 nieuwe meesters in, onder wie niet meer dan 143 (21%) meesterszonen. Tevens bleef de aantrekkingskracht groot op leerknapen, ook uit het buitenland, hoewel buitenstaanders het twintigvoud moesten betalen aan inschrijvingsrechten.67 Nog in een ander fundamenteel opzicht evolueerden de ambachtsgilden in de zin van een toenemende differentiatie, namelijk betreffende de onderlinge coneurrentiepositie van de meesters. Ook hier waren de factoren van werkgelegenheid, wijze van toedeling en numeriek gewicht van de bedrijfstak van belang; daar voegde zieh echter ook nog de factor aan toe van de produktiemiddelen, met andere woorden de vraag of een aanzienlijk beginkapitaal vereist was om het ambacht te

Bednjvigheid aan de Wijnmarkt te Brügge Links de kraan, bewogen door een tredrad, op de voorgrond de siede die dient voor het goederentransport van schip naar pakhuis, links wijnvaten Mimatuur van Simon Bemng in een Vlaams Gebedenboek (eind i$de eeuw) Bayerische Staatsbibliothek, München, Cod lat 23638, fol 11 v"

kunnen uitoefenen. Het zal duidelijk zijn dat de arbeidsvoorwaarden in de textielindustrie, die duizenden arbeiders werk verschafte, zeer verschulden van de kleinschahge bednjfjes waar een meester hooguit dne gezellen en een leerknaap mocht tewerkstellen. De concentratie van de textielindustrie in de steden schiep de mogehjkheid tot ver doorgedreven arbeidsverdeling (wevers, kammers, Spinners, kaarders, volders, droogscheerders) en zelfs tot specialisatie (roodververs, blauwververs, tapijtwevers). Het produktiekapitaal werd in Viaanderen tijdens de lßde en in Brabant nog gedurende een groot gedeelte van de i4de eeuw geleverd door de handelaar-drapier, en wel in de vorm van aankoop van grondstoffen die de ambachtsheden voor zijn rekening bewerkten tot lakens, die hij dan weer op de markt bracht. Nu de figuur van de handelaar-drapier geleidelijk verdween, ontstond een vacuum dat de wevers-drapiers wegens hun te beperkte financiele draagkracht niet voldoende konden opvullen. De democratisering leidde hier tot verslechterde economische posities doordat de al te strakke reglementering en het exclusivisme verstarrend werkten. Ook de vreemde handelaren hebben niet ten volle gebruik gemaakt van het ontstane vacuum. Weliswaar beheerste het Florentijnse handelshuis 'degli Alberti' kort voor 1400 een belangrijk deel van de lakennijverheid te Diksmuide, maar deze situatie vormde een uitzondering. De hanzekooplieden konden wegens hun rigide Statuten zelfs helemaal geen ondernemersfuncties vervullen.68 Sosson toonde aan dat de aanwezigheid van het hof te Brüssel de ontplooiing bevorderde van de ambachten van de harnasmakers en de smeden. Juist voor deze activiteiten was echter een aanzienlijk beginkapitaal aan uitrusting en werktuigen onmisbaar. Had iemand dit kapitaal eenmaal, dan bestond er voor hem dus een uitstekende gelegenheid tot verrijking, wat tot uitdrukking komt in het uitgebreide huizenbezit van deze ambachtsmeesters, onder wie zeer grote eigenaren te vinden waren. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat in de tweede helft van de isde eeuw een aantal leden van de metaalambachten werd opgenomen in het 'drapiersgilde' dat voordien een exclusief patricische organisatie was. In andere metaalambachten vormde zieh eveneens een elite van ongeveer 23 meesters die van 1400 tot 1500 als grote ondernemers alle belangrijke opdrachten in de stad naar zieh toe wisten te halen. Zij konden zieh feitelijk buiten de corporatieve

72

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

organisatie opstellen, welke positie bovendien officiele erkenning vond door het verlenen van functies als bij voorbeeld die van stadsslotenmaker, welke een quasimonopolie inhielden.69 Weer een andere situatie deed zieh voor in het bouwbedrijf. Op de grote werkplaatsen bleken de ambachtelijke scheidslijnen niet efficient, wat leidde tot bevoegdheidsconflicten. Alle studies over deze sector hebben de extreme mobiliteit van de arbeiders duidelijk gemaakt. Voigt men de individuele werknemers die in 1480-1481 voor de stad Brügge hebben gewerkt, dan blijkt dat driekwart van de metselaars en timmerlieden minder dan een maand in dienst van de stad zijn geweest. Slechts een kleine minderheid slaagde erin meer dan drie maanden in stadsdienst te blijven, maar juist zij bleven het dan ook van jaar tot jaar.70 Met betrekking tot de bouw aan de Dom van Utrecht zijn eveneens werkgelegenheidscijfers te geven. Uit bijgaande grafiek möge blijken welk een gevoelige klap de werkgelegenheid aan een zo groot bouwproject door de crisis van 1481-1482 en de pest van 1483 heeft gekregen. Duidelijk is ook de Sterke fluctuatie in de werkgelegenheid vanjaar tot jaar, hetgeen eens te meer wijst op de grote mobiliteit en het daaruit voortvloeiende inkomensrisico in de bouwsector. Uit de grafiek spreekt tevens dat verschuivingen in de aard van de werkzaamheden (van metsei- naar timmerwerk) nauwelijks van invloed waren op de algehele werkgelegenheidssituatie.71 Werkgelegenheid in de bouw aan de Dom van Utrecht, mtgedrukt in mandagen (1475-1500) Ν Β de cijfers hebben uitsluitend betrekking op de in dagloon uitbetaalde arbeidsdagen

9 · χ 1000

metselaars

1475

1480

1485

1490

1495

1500

Te Brügge kon een minderheid van de ambachtsmeesters nagenoeg alle openbare werken tot zieh trekken, op welke wijze ze ook werden gecontracteerd (forfaitair, per stuk of per dag). Van alle producenten in de bouwnijverheid zonderde zieh een kleine groep af die längs uiteenlopende wegen een leidinggevende positie wist te bekleden: als dekens en gezworenen van hun ambachten, als bekleders van de stedelijke funetie van inspecteur der werken, als grote leveranciers van grondstoffen en als begenadigden met alle grote opdrachten. Uit dit groepje kwam ook de ene schepen of raad die de bouwambachten jaarlijks konden aanstellen. Deze beperkte mogelijkheden maakten het politieke succes van sommige bouwondernemers des te opvallender: een van hen vervulde tussen 1391 en 1411 niet minder dan 13 functies. Het is duidelijk dat deze cumulatie van functies de concentratie bevorderde. Zo vormde zieh een zeer kapitaalkrachtige bovenlaag die juist dank zij haar rijkdom voortdurend de beste kansen kon waarnemen. Het is merkwaardig dat deze lieden er blijkbaar nog in slaagden zieh in hun ambachtsgilden te laten verkiezen, daar hun beroepspraktijk feitelijk strijdig was met het wezen van het corporatisme, en veeleer aanleunde bij de kapitalistische coneurrentie.72

73

I

I opperheden

I

I timmerlieden

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 1300-1482

LOONVORMING EN LOONCATEGORIEEN

Voor het onderzoek naar de koopkracht van het arbeidsloon is enkel het tijdloon in de vorm van dagloon of tot dagloon herleidbaar stukloon bruikbaar. Althans gedurende de late middeleeuwen vormden stuk- en contractloon evenals eiders in West-Europa het overwegende beloningssysteem.73 Dit geldt niet alleen voor de industriele sector, de textielbranche, maar voor een deel ook voor de sector van het bouwvak, zoals transport per karrevracht, dakdekken per roede, of rijshout snijden per bussei. Uitbetaling van tijdloon treft men voornamelijk aan bij metselaars en timmerlieden, alsmede bij ongeschoolde arbeiders (gravers, slopers). Het typeert de mentaliteit van de tijdgenoot dat hij nog niet ieder arbeidsuur uitdrukt in klinkende munt. Opsplitsing van de werkdag in kleinere eenheden dan een halve dag en een dienovereenkomstige opdeling van het dagloon heeft voor de i6de eeuw nog nauwelijks ingang gevonden. In verband met het daglicht kan de duur van de arbeidsdag varieren van 7 tot 12 uur voor het buitenwerk (bouwvak); een globaal verschil tussen zomer- en winterloon is de resultante van deze varierende daglengte. Werkklokken duiken omstreeks 1300 op in de grote Vlaamse textielcentra. De scherpe afbakening van de werktijd was een onderdeel van de groeiende controle van de ondernemers op het arbeidsproces. Voor de textielarbeiders die in meerderheid voor stuklonen werkten, betekende deze beperking van de arbeidsduur dus loonvermindering. Vandaar de herhaalde eisen van de arbeiders tot verlenging van de werktijden in de eerste helft van de i4de eeuw (bij voorbeeld te Atrecht, 1315). De stad Gent betaalde al in het begin van de i4de eeuw seizoenlonen uit aan bouwvakkers. Bij het werk aan de Utrechtse Dom werd er in de periode van 11 november tot 22 februari winterloon uitbetaald. Bij de metselaars schommelde dit tot het midden van de i5de eeuw op 75 ä 80% van het zomerloon, maar zeker vanaf 1460 is een constant niveau van 67% te constateren. Bij de opperlieden lag het winterloon aanvankelijk ook vrij hoog (80 tot 83%), maar het zakte tegen het einde van de i5de eeuw toch ook naar ± 67%. De spanning tussen de Ionen hing nauw samen met het professionele statuut. De Brugse meestertimmerman verdiende per werkdag 30% meer dan zijn collega's in de omringende dorpen en 100% meer dan de gezellen in zijn eigen ambacht. Tussen deze drie categorieen arbeiders bestonden nochtans geen verschillen van kwalificatie. Alleen de leerknapen waren minder bevoegd en zij verdienden nog eens half zoveel als de gezellen. Ongeschoolde grondwerkers ontvingen een dagloon dat 20% lager lag dan dat van de meeste ambachtelijk georganiseerde gezellen. Want ook dit was een belangrijk onderscheid: de beroepen die geen corporatieve erkenning genoten stonden zwak in de behartiging van hun belangen. De daglonen in de diverse ambachtsgilden ontliepen elkaar over het algemeen niet veel.74 In het Noorden waren de verhoudingen nog minder uitgekristalliseerd. Het dagloon van de opperman schommelde in Utrecht tijdens de i5de eeuw tussen 60 en 67% van dat van de voileerde metselaar. In Arnhem kon de verhouding in de beloning tussen ongeschoold en geschoold werk van jaar tot jaar sterk fluctueren, maar schommelde tussen circa 1350 en 1450 toch steeds rond 50 a 60%. Tenslotte speelde soms het beschikken over bepaalde produktiemiddelen een rol: transportarbeiders die met een eigen kar vervoerden, ontvingen een loon vergelijkbaar met dat van voileerde timmerlieden; zonder die inbreng ontvingen zij slechts zoveel als ongeschoolden.75 Gegevens over beloningssystemen in de textielsector beperken zieh vrijwel tot Leiden. In de textiel overheerste duidelijk het stukloon dat echter wel in zomer of winter verschilde. De loonuitbetalingen leverden regelmatig problemen op, met name bij de volders. Werd in 1363 al bepaald dat de meestervolder zijn knecht 's zaterdags het weekloon moest uitbetalen, rondom 1450 werd de termijn verschoven tot voor zondagmorgen 8 uur. Een algemeen euvel - ook voorkomend in onder andere Rotterdam en Gouda - was de toepassing van het zogenoemde truckstelsel, waaraan voldermeesters, maar vooral ook de drapiers zieh bezondigden. Dit stelsel, dat vooral in de textielsector voorkwam, hield in dat loon werd uitbetaald in de vorm van levensmiddelen, hetgeen niet enkel een nadelige afhankelijkheids-

74

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

verhouding tot de werkgever tot gevolg had, maar tevens wijdverbreid geknoei met het in geld uitgedrukte loon met zieh meebracht. Hierin manifesteerde zieh een vorm van kapitalistische uitbuiting. Diverse overheidsmaatregelen en enkele voldersoproeren tegen deze misbruiken vermochten echter niet ze geheel en al uit te bannen.76 De textiel levert nog andere problemen op in verband met de arbeidssituatie. Eerder dan in het bouwvak is hier namelijk sprake van nachtarbeid, waarover reglementen versehenen. In beginsel werd 'nacht' afgebakend door het vallen van de duisternis en het luiden van de werkklok 's ochtends. Nachtarbeid was met name bij de witmakers verboden, hoewel ook groepen uit andere sectoren in dergelijke verboden waren begrepen: smeden, schoenmakers, kleermakers. Voor volders echter schijnt er wel een aparte nachtklok geweest te zijn en werd bij kaarslicht gewerkt. De neiging in toenemende mate ook op zon- en feestdagen te werken kwam op in de i6de eeuw. Waarschijnlijk werd in de eerste helft van de i5de eeuw de arbeidsduur van de volders uitgebreid en evenals eiders (Haarlem, Amsterdam, Schiedam) ving hun arbeidsdag eerder dan voor andere arbeiders aan. Het verbod op nachtwerk voor wevers vindt men ook terug in Utrecht, Haarlem, Schiedam en 's-Gravenzande, om maar enkele plaatsen te noemen. Juist ook weer in de textiel is vrouwenarbeid een veel voorkomend verschijnsel: nagenoeg alle lichtere bewerkingen worden door vrouwelijke krachten zowel binnen de stad als daarbuiten verricht. Te Leiden vormden vrouwen in de i5de en begin i6de eeuw circa 40% van het arbeidspotentieel, vaak werkzaam als huispersoneel en ongeschoolde arbeidsters. Daarentegen was een op de vier Leidse drapiers een vrouw, vooral in de lagere en middenklassen. Toch vervulden vrouwen ook aanzienlijke funeties, maar dan bij uitstek in ambachten waarvan de organisatie en de toegang nog niet strak waren gereglementeerd. Het is opmerkelijk dat deze dames haast nooit ongehuwd waren.77 Tijdens de i5de eeuw kwam kinderexploitatie nog nauwelijks voor, pas tegen het einde van de i6de eeuw werd dit een waar euvel.78 VOEDINGS- EN BESTEDINGSPATROON

Hoofdbestanddeel van het voedsel was ongetwijfeld brood. Het fijngemalen tarwebrood (scoonbrooi) moet zijn doorgegaan voor luxebrood. In normale tijden werd door de gegoede klasse tarwebrood {weitebroot) gegeten; voor de lagere klassen moet, gezien de prijs, grof roggebrood het gangbare voedsel zijn geweest. In dure tijden vindt uitwijking naar goedkopere broodsoorten plaats: voor de minst draagkrachtigen kan dit gerstebrood betekenen. In uitzonderlijke gevallen ging men zelfs over op broden gebakken van gemengde, minderwaardige graansoorten, waaronder ook wel ronde granen als erwten en bonen. Mocht brood voor de gegoede klasse een bescheiden deel uitmaken van de maaltijd en versehenen vlees- en visschotels overgoten met kruidige sauzen, vruchten, fruit en diverse wijnsoorten (aanvankelijk alleen Rijnwijnen, maar in de loop van de i5de eeuw in toenemende mate ook Franse en Spaanse wijnen) op het menu,79 voor de gewone man is brood het hoofdvoedsel geweest. Voor de hoofdmaaltijd kookte hij zijn 'potagie' aangevuld met spek of rundvlees, waarbij ossevlees in die streken waar veel vetweiderij plaatsvond op de voorgrond trad. In verband met het grote aantal vasten- en onthoudingsdagen verving vis het vlees: met name in de steden waar een geregelde aanvoer van zeevis verzekerd was, ging het hierbij om haring en stokvis. Sedert het einde van de i4de eeuw verspreidde zieh in onze gewesten de techniek van het zogenaamde kaken van haring, dat wil zeggen het verwijderen van de ingewanden en inpekelen. Vanuit het Vlaamse stadje Biervliet bereikten haringtonnen alle meer landinwaarts gelegen steden. Als proteinerijk vastenvoedsel was vis zeer begeerd. Daarnaast kwamen boter, kaas, erwten en bonen op tafel. De gangbare drank was het goedkope bier dat ongetwijfeld minder sterk dan de tegenwoordige biersoorten zal zijn geweest. Hiernaast kwamen vanaf de tweede helft van de i4de eeuw de handel en de consumptie van zogenaamd hoppebier sterk op. Oorspronkelijk werd het vanuit Hamburg geimporteerd, maar ook produktiecentra als

75

ι'

De Brudoft te Kana Voorbeeld van een rijk inteneur op de käst in de achtergrond pnjkt zilverwerk, wild en gevogelte worden geserveerd, waarbij fijne broodjes worden gegeten Hondjes wachten op de bouten Schilden] van Hieronymus Bosch, eind i^de eeuw Museum Boymans- van Beuningen, Rotterdam

Dordrecht en Delft verwierven toen een aanzienhjke plaats op de Zuidnederlandse markt Als eetwaren bij arbeidslonen werden gewoonlijk brood, kaas en bier verantwoord Het arbeidersmenu moet doorgaans vrij eenzijdig samengesteld zijn geweest. veel zetmeel door brood en bier, weinig Vitaminen wegens het ontbreken van verse groenten en zeker in dure tijden, wanneer naar de goedkoopste produkten werd uitgeweken, een te geringe consumptie van dierlijke eiwitten. De dosis vetten, die de lagere klasse tot zieh nam via het goedkope vlees en de gegoede klasse via sauzen en dergelijke, zal eerder te groot dan te klein zijn geweest. Scholhers berekende voor Antwerpen in de i6de eeuw dat het jaarloon van een metselaarsknecht met een type-gezin van een vrouw en drie minderjarige kinderen gemiddeld aldus werd besteed: 70 ä 80% aan voedsel, 5 ä 15% aan huishuur, 5 ä 10% aan vuur en licht, 5 ä 10% aan kleding en dergelijke.80 Aangezien andere onderzoekers als Labrousse, Abel en Phelps Brown voor preindustrieel Frankrijk, Duitsland en Engeland tot gelijksoortige resultaten kwamen, kunnen we die ook voor onze periode van toepassing achten. De belangrijkste variabele in dit budget was uiteraard de graanprijs. In dure jaren moest 76

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

evident worden bezuinigd op produkten waarnaar de vraag enigszins elastisch was (kleding, brandstof). Geen wonder dat kleerkopers naast kleermakers en schoenlappers naast schoenmakers voldoende bestaansgrond hadden in de middeleeuwse samenleving. EVOLUTIE VAN DE LEVENSSTANDAARD

Gelet op het hoge aandeel van de bestedingen aan brood in het arbeidersbudget (44% volgens Abel) vormden de schommelingen op körte termijn van de graanprijzen de belangrijkste factor ter bepaling van de levensstandaard. Het Staat immers vast dat de Ionen nergens die prijzen volgden, hoewel het normaal was dat die van jaar tot jaar sprongen maakten van 25%, en tijdens crisisjaren zelfs verdubbelden en verdrievoudigden. Het is dus duidelijk dat de koopkracht uitermate wisselvallig was van jaar tot jaar. Zeldzaam zijn overigens de gegevens die toelaten de prijsevoluties binnen een oogstjaar te volgen; te Lier was dit mogelijk voor de laatste zestig jaar van de i5de eeuw, maar er bleek geen overheersend patroon te bestaan, noch in de beweging noch in de amplitude. De längere golven, alsmede de commerciele mechanismen, bleken een grotere invloed uit te oefenen dan de wisseling van de seizoenen.81 Bekijkt men de nominale Ionen, dan vertoonden die vrijwel overal een schoksgewijze stijging tijdens de tweede helft van de i4de eeuw en een stagnatie tijdens de i5de.82 Confronteert men deze gegevens met de graanprijzen, dan blijkt een tendens tot hausse van de reele Ionen tijdens de tweede helft van de i4de eeuw, van 1400 tot 1439 daalde de koopkracht, ze steeg weer tot circa 1473, daarna daalde ze sterk tot circa 1492. Het verband met de eerder behandelde mortaliteitscrisissen lijkt zonneklaar: de goede tijden volgden er steeds na. Algemeen was de zeer snelle en langdurige daling van de levensstandaard in het laatste kwart van de isde eeuw: de goedkope jaren zestig en ook het peil van rondom 1400 werden na deze inzinking niet meer geevenaard. Vergeleken bij 1400/1404 daalde de koopkracht te Utrecht voor alle looncategorieen met liefst 63 ä 64% (uitgedrukt in rogge) in het begin van de jaren tachtig, waarin zieh de meest hevige graancrisis van heel de eeuw manifesteerde. Verpaupering bij uitstek trof men aan in een textielstad als Leiden, waar sinds de jaren tachtig de industriele ontwikkelingen op de wereldmarkt haar vooraanstaande positie ondermijnden. In enkele jaren tijds, van 1496 tot 1514, (maar de neergang was reeds eerder begonnen) daalde het getal van de weefgetouwen van 350 tot circa 200; het aantal vollerijen daalde tussen 1478 (125) en 1514 (60) met 52%. Er moet dus sprake zijn geweest van een massale uitstoting van arbeidskrachten. Ook in minder belangrijke textielcentra was inkrimping van de werkgelegenheid te constateren. In Den Haag was de lakenproduktie van 14 ä 15 000 stuks in het begin van de jaren zeventig teruggevallen tot 5 ä 6000 in 1494. In Naarden constateert men een zelfde ontwikkeling van 80 naar 20 halve lakens per jaar. Te Gouda was in dezelfde periode de bierproduktie met ongeveer een kwart teruggelopen, was een op de drie brouwerijen leeg komen te staan en draaiden de overige nog maar op halve kracht. In Delft was het aantal brouwers van 200 naar 100 gezakt, van wie nog maar 40 een volle weekproduktie haalden.83 Toch moet dit beeld nog worden genuaneeerd. Zo mag niet uit het oog worden verloren dat muntmanipulaties de koopkracht van loontrekkenden steeds aantastten. De tweede helft van de i4de eeuw en het eerste en het laatste derde van de i5de eeuw hadden daaronder te lijden. Aangezien muntontwaarding steeds veel sneller haar weerslag heeft op de prijzen dan op de Ionen, en opwaarderingen daarentegen onmiddellijk op de Ionen worden toegepast maar later en in mindere mate op prijzen, is de loontrekkende steeds de dupe. De textielarbeiders van een aantal Oostvlaamse steden hebben tussen 1350 en 1390 herhaaldelijk actie gevoerd, omdat zij in de dure tijden niet konden rondkomen met hun Ionen. In 1423 verlieten de Gentse volders uit protest de stad. Indien in vele gevallen wel loonsverhogingen werden toegestaan, dan volgden die toch steeds lange tijd na de effectieve stijging van de levensduurte en kwamen zij daaraan in zeer onvoldoende mate tegemoet.84

77

""#. »SW

£e« boerenhms, afgebeeld op het schildert] 'De Verloren Zoon van Hieronymus Bosch (1450-1516) Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam

i'

Mogehjk speelde de recessie van de traditionele lakennijverheid in de Vlaamse steden hierbij een bijzondere rol. De Brugse bouwvakkers blijken het in die tijd immers aanzienhjk beter te hebben gehad, hoewel daar toch ook de grondwerkers, die niet tot een erkend ambachtsgilde behoorden, nun Ionen in veel mindere mate zagen optrekken dan de anderen. Er zijn verschwende formules om de koopkracht te meten. Een daarvan gaat na hoeveel liter graan een metselaarsknecht kon kopen, en dit over een zo lang mogehjke penode. Scholhers verzamelde deze gegevens voor Antwerpen van 1427 tot !8oo en kwam tot de vaststelling dat de decennia 1460-1479 de meest gunstige van deze vier eeuwen waren Toen kon de Antwerpse metselaarsknecht per dag 17 liter tarwe kopen. De jaren 1443 tot 1454 waren nagenoeg even gunstig, alsook het decennium volgend op 1492.85 Samen dus 42 jaren in een periode van 75 die beter waren dan wat de volgende drie eeuwen te zien zouden geven, zowel naar incidenteel niveau als naar aantallen opeenvolgende gunstige jaren. Het lijkt dus wel dat Philippe de Commynes in 1465 terecht van de Bourgondische Nederlanden schreef dat ze meer dan enig ander land ter wereld de benaming 'land van belofte' verdienden. Ook hier moet echter onderscheid worden gemaakt tussen de ambachtsmeesters, die inderdaad een periode zonder materiele kommer doormaakten, en de gezellen en ongeorganiseerde arbeiders. Voor deze laatste categorieen telde men tussen 1360 en 1500 minstens 47 jaren van tekort op 101 jaren waarvoor de gegevens voorhanden zijn.86 Mogelijk lag de situatie in het nog sterk groeiende Antwerpen iets gunstiger dan in stagnerende centra, maar het Staat wel vast dat de graanprijzen in Brabant en Viaanderen zeer nauw correleerden.87 De Bourgondische welvaart raakte nauwelijks de gezellen die voortbalanceerden op de rand van het bestaansminimum en die bij werkloosheid, ongeval of ziekte onherroepelijk op bijstand waren aangewezen. Voor hen was het dan ook ondenkbaar om reserves op te sparen waarmee ze zieh eigen produktiemiddelen zouden kunnen aanschaffen, de financiele verplichtingen van de meestersproef voldoen of een eigen huis kopen.88

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

Sociale politiek Het zou anachronistisch kunnen schijnen het begrip sociale politiek toe te passen op de i4de en i5de eeuw. Is er toen wel sprake geweest van stelsels van maatregelen uitgaande van een min of meer doelbewust beleid? Zeker speelde het element planning toen in het overheidsbeleid een veel kleinere rol dan thans. Vooral reacties op acute problemen trekken onze aandacht. Aangezien echter in die reacties herhalingen en consistente opties zijn te ontwaren, menen wij dat er toch van een politiek kan worden gewaagd, al is die dan vaak slechts α posteriori te herkennen. De problemen droegen veelal een economisch karakter, maar waren daarom niet minder sociaal in hun repercussies. Simplificerend kan worden gesteld dat de sociale politiek te herleiden valt tot reflexen van zelfbehoud van de kant van gevestigde elites. LEVENSMIDDELENVOORZIENING

De bevoorrading van de grote steden met levensmiddelen en grondstoffen vormde een van de gewichtigste bekommernissen van de lokale overheden. Om hierin te voorzien bouwde Gent in de loop van de i4de eeuw zijn Stapel uit. Alle granen die vanuit Henegouwen, Artesie en Zuid-Viaanderen stroomafwaarts de Leie of de Scheide werden verscheept, moesten door Gentse schippers worden vervoerd. Zij dienden hun vracht te ontladen in de stad die op de samenvloeiing van beide rivieren lag. Een kwart van alle scheepsladingen diende op de Koornmarkt te koop te worden aangeboden, eerst aan de lokale bakkers, brouwers en andere verbruikers, en vervolgens pas aan groothandelaren. Het Gentse patriciaat had uitgestrekte turfgronden ten noorden van de stad in eigendom om zieh daarmee te verzekeren van brandstof. De aanvoer werd bevorderd door een uitgebreid net van kanaaltjes die in de i3de en i4de eeuw onder auspicien van het stadsbestuur werden gegraven.89 In tijden van acute graanschaarste kochten de grote steden zelf graanvoorraden op om ze tegen een 'sociale' prijs ter beschikking te stellen van de inwoners. In de lente van 1317 kocht de stad Brügge bijna 20 500 hl tarwe en rogge, dat is ongeveer 50 liter per inwoner. Stadsfunctionarissen stonden in voor de distributie aan de bakkers. De totale omzet betrof een bedrag in dezelfde orde van grootte als het totale budget van de stad voor een jaar.90 Bij herhaling namen de stedelijke overheden dergelijke maatregelen. In Holland kwam het tijdens de duurte van 1437 tot een tijdelijke monopolisering van de bladzijden uit het Zutphens broodzettingsregister, waarin opgetekend de prijzen en gewich ten van tarwe- en roggebrood, alsmede de namen van de bakkers die beboet werden, omdat ze hun brood niet volgens de richtlijnen van de stedelijke overheid hakten. Het register beslaat de periode 1483-1553; op defoto het jaar 1525. Gemeentearchief, Zutphen, Oud Archief, nr. 176g.

'.;•"·'•'

m

y*r·.1

'-••;•

..';.

'·"

: · . ' • ••

• • ^ V i /

79

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13ΟΟ-1482

graanhandel door instelling van een korenkopersambt. Beoogd werd de minimale voedselvoorziening veilig te stellen en de markt te beschermen tegen al te grove vormen van speculatie. Daarmee werd uiteraard het belang van de handhaving van de sociale orde gediend. In hetzelfde kader pasten in de loop van de i5de eeuw de frequent uitgevaardigde verbodsbepalingen op de uitvoer van graan. Als gebieden die aangewezen waren op handel, kenden Viaanderen, Brabant en Holland in principe vrije in- en uitvoer van graan, waar die in Engeland en Pruisen bij voorbeeld onderworpen was aan vorstelijke bewilliging en heffing van douanerechten. De hoge bevolkingsdichtheid bracht deze vrijhandelspolitiek echter in het gedrang telkens wanneer een te grote exportneiging of een binnenlands tekort de prijzen sterk deden stijgen. Uiteraard stonden in dezen de belangen van producenten en verkopers diametraal tegenover die van de consumenten, dat wil zeggen de landelijke tegenover de stedelijke bevolking. De vertegenwoordigers van de grote steden wierpen telkens al hun politiek en politioneel gewicht in de schaal, zowel ten opzichte van hun achterland als bij de vorsten, om graanuitvoer te verbieden bij elke forse prijsstijging. Op dit vlak wisten de steden zelfs snel en efficient hun beleid af te stemmen tussen de verschillende gewesten.9' Directer naar de verbruiker toe gericht waren de stelsels van prijsbeschikkingen voor de diverse broodsoorten, die in vrijwel alle Nederlandse steden vanaf het midden van de i4de eeuw werden ontwikkeld en die in de loop van de isde eeuw werden geperfectioneerd in een vast tarievensysteem. In de broodzetting was voor begunstiging van de minder gegoede consument geen plaats. De overheid, zelf partner als inner van accijnzen, had rekening te houden met bakkers en molenaars, die van tijd tot tijd pressie uitoefenden om beschikkingen ten eigen voordele tot stand te brengen: het middel van werkweigering, zoals brouwers dat ook wel gebrückten, kon een ernstig gevaar inhouden voor een geregelde levensmiddelenvoorziening en dus voor de openbare orde. Incidenteel werd van de geldende tarieven afgeweken. Zo bepaalde het Zutphense stadsbestuur bij snel stijgende prijzen in het crisisjaar 1491 juist dat tarwe- en roggebrood goedkoper moesten worden; vaker echter werd tegemoet gekomen aan klachten van bakkers of molenaars en vielen van de tarieven afwijkende beschikkingen ten nadele van de consument uit.92 LOONPOLITIEK De herhaalde muntontwaardingen van de i4de eeuw brachten de levensstandaard van de loontrekkenden in het gedrang. De conflicten die hieruit voortsproten, werden in de grote steden doorgaans besiecht door de magistraat, terwijl in de kleinere de vorst het loontarief vaststelde. Aangezien de schepenbanken in hoofdzaak werden gerekruteerd uit de werkgevers en renteniers (drapiers, meesterwevers), vertegenwoordigde de stedelijke overheid eigenlijk de ondernemersklasse. Het is inderdaad typerend dat wel voor allerlei afhankelijke ambachten loonbeschikkingen werden uitgevaardigd (volders, scheerders, enzovoorts), maar niet voor wevers. De magistraten bleken dan ook slechts onder sterke druk bereid minimale compensaties te verlenen voor de reele inkomensdaling die voortkwam uit de muntontwaarding. Daarentegen pasten diezelfde overheden onmiddellijk na de opwaarderingen van de munt in 1390 en 1407 een nominale evenredige loonsvermindering toe, hoewel de prijzen slechts langzaam daalden.93 Ook in het Noorden treft men vooral in de textielsector loonzettingen aan. Terwijl in Leiden de weverslonen tot 1545 vrij waren, werd het voldersloon al vanaf 1363, het verversloon vanaf 1455 door het stadsgericht of door de waardeins vastgesteld. Daarentegen zijn er uit Utrecht zettingen van het weversloon voor 1474 en 1487 bekend. Daar ook treft men de enig bekende zetting van timmermans- en metselaarsloon (1490) aan, een maatregel die samenhangt met de toen juist doorgevoerde revaluatie van de munt. De loonpolitiek droeg sterk het karakter van conflictbeheersing. Conflicten manifesteerden zieh vooral in de textielbranche, waar de produktiewijze en arbeidsverhoudingen vanaf de tweede helft van de i4de eeuw bij tijd en wijle aanleiding gaven tot ernstige wrijvingen, die dan uitmondden in het

80

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

κ

\

. w» •y •*

Z)e bouw van een huis Mimatuur uit Pierre de Crescens' 'Livre des Prouffltz champestres' (i^de eeuw) Mus'ee Conde, Chantilly, Ms 5064, fol 2 ν

* *

maken van een 'uytganck': arbeiders legden het werk neer en trokken de stad uit; zij verbleven net zolang buiten, totdat bepaalde eisen waren mgewilhgd, er een verzoening tot stand was gebracht of tot zij gedwongen waren weer terug te keren. Te Leiden staakten de volders acht maal tussen 1372 en 1478, de wevers tweemaal en de ververs eenmaal. Ook in Den Haag waren de volders het meest oproerig. daar staakten ze in 1452 en 1478. Steeds kwamen en meesters en gezellen in verzet tegen de drapiers Hoe reageerde de overheid in dergelijke gevallen? Staking werd zonder meer beschouwd als een ernstige verstonng van de openbare orde en was verboden. De Haagse drapiers spraken over de staking van 1452 in termen van 'een uytganck. . zonder deuchdelycke of rechtvaerdich redenen te hebben'.94 Ze beseften zeer wel dat werkstaking een geeigend pressiemiddel kon zijn om 'gerechtvaardigde' Verlangens ingewilligd te krijgen. De overheid kon daarom niet volstaan met verbod of bestraffing, ze diende op een of andere manier aan het conflict een einde te maken door een schikking voor te stellen, een loonzetting uit te vaardigen, door het truckstelsel te verbieden, door werktijden te reglementeren· kortom door te pogen het overheidsgezag uit te breiden en steeds nieuwe groepen binnen de stedelijke samenleving te onderwerpen aan haar beslissingen. Bestaande machtsverhoudingen, in dit geval invloed van drapiers op het stadsbestuur, bepaalden in belangnjke mate de wijze waarop aan geschillen een einde kon worden gemaakt Uitzonderhjk is de actie die door het Leidse stadsbestuur in 1477 werd ondernomen om de staking van de ververs te breken: het richtte een eigen ververij op; dit initiatief echter liep op niets uit, in 1485 moest dit onrendabel bhjkende bedrijf weer worden verkocht.95 De overheidspolitiek blijkt dus geschraagd te zijn geweest op de verzoening van twee, soms stnjdige principes: het nastreven van maximale ondernemerswinst (wat zo laag mogelijke Ionen inhield) en het handhaven van zowel normale arbeidsprestaties als de openbare orde. ONDERSTEUNING

Hoewel particuliere initiatieven en religieuze bewogenheid bij het verlichten van

81

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

de nood van behoeftigen nooit geheel zijn te achterhalen en zij evenmin ten volle zijn te vatten onder de noemer van sociale politiek, brengen we het thema hier toch naar voren, omdat in de veelheid en verscheidenheid alweer patronen zijn te herkennen die niet verklaarbaar zijn door het toeval. Een daarvan is het verband met de economische conjunctuur. Fundaties ter ondersteuning van behoeftigen waren aanzienlijk talrijker in situaties die een langdurig gunstig perspectief boden dan in gevallen van chronische depressie. Wel lokten kortstondige bedreigingen van de welvaart, in de vorm van tijdelijke werkloosheid als gevolg van een handelsblokkade, of van acute voedseltekorten door misoogsten, een opbloei van steunverlenende initiatieven uit. Men zou kunnen denken dat het hier eenvoudig ging om het al of niet beschikbaar zijn van middelen. Er waren immers tijden, zoals de laatste twee decennia van de i5de eeuw, waarin de inkomsten van de bestaande instellingen bijlange niet volstonden om de gewone uitdelingen te verrichten, laat staan dat zij hadden kunnen beantwoorden aan de sterk toegenomen behoefte. Er was echter meer, namelijk de bereidheid om te 'investeren' in ondersteuning naarmate de toekomstverwachting gunstiger was. In deze attitude, die blijkt uit de ontelbare individuele en institutionele handelingen, schuilt een psychologisch element naast een puur economisch; het in stand houden van een arbeidsreserve is verantwoord wanneer men ermee rekent na de crisis opnieuw volle werkgelegenheid te kunnen bieden. Hoe zou anders kunnen worden verklaard dat de Ieperse ondernemers juist gasthuizen stichtten in jaren van onderbreking in de aanvoer van Engelse wol tussen 1270 en 1280?96 Zoals al bleek uit de bestrijding van buitensporige speculatie, vormden angst voor verstoring van de sociale orde en politiek lijfsbehoud prikkels tot overheidsinterventie. Wanneer echter sterk toenemende aantallen behoeftigen om steun vroegen in tijden van economische stagnatie of recessie, bleef het particuliere mededogen ver beneden de maat. De stedelijke overheden wisten dan geen andere maatregelen te bedenken dan restrictie van de steunverlening tot de eigen inwoners en selectie van de gegadigden op grond van onbekwaamheid tot werken. Deze afweerreflexen van de steden manifesteerden zieh vooral bij de ernstige hongersnoden in de i5de eeuw. In die jaren trokken de behoeftige plattelandsbewoners immers naar de steden in de hoop daar gunstiger overlevingskansen te vinden dan in de relatief meer gesloten dorpsgemeenschappen. Juist het sluiten van de stadspoorten, waartoe elke stad afzonderlijk besloot in tijden van nood, dreef de behoeftigen echter van plaats tot plaats, overal proberend een aalmoes op te vangen, steeds op gevaar af verdreven te worden. Armoede is daardoor grotendeels een migratoir verschijnsel geworden. Pas in 1459-1461 hebben Brabant, Viaanderen en wellicht ook Holland op initiatief van de grote steden een zelfde ordonnantie uitgevaardigd ter bestrijding van vandalisme en armoede op de schaal van de gewesten. Bij die gelegenheid schreef de landelijke overheid voor dat het bedelen nog enkel zou zijn toegelaten aan dragers van een officieel kenteken. Valide mannen moesten binnen de drie dagen werk zien te vinden, zo niet dan bedreigde hen de galeistraf. Zuivere repressie dus, of tenminste de dreiging ermee, en beperking van de officiele steunverlening tot een geselecteerde en controleerbare groep, ziedaar de sociale politiek in de 'landen van belofte' toen het particulier initiatief blijkbaar onvoldoende was geworden.97 Centralisatie en rationalisatie van de ondersteuning kwamen pas effectief van de grond tegen het midden van de i6de eeuw. Voordien hielden ontelbare kleine instellingen zieh bezig met verzorging en bedeling van armen en zieken. Die versnippering van middelen volgde rechtstreeks uit de diversiteit van de initiatieven tot ondersteuning die sinds omstreeks 1200 in de snel groeiende steden van de grond kwamen. Vaak sproten zij voort uit testamentaire beschikkingen die in een of andere instelling werden gebundeld: parochiale Tafeis van de Heilige Geest, broederschappen van ambachtslieden of van gegoede burgers, hospitalen, Heilige Geesthuizen, kloosters, enzovoorts. Hierdoor valt de extreme gevarieerdheid te verklaren in de modaliteiten van de ondersteuning. De schenkers van fondsen bepaalden overigens steeds nauwkeurig welke erediensten dienden te worden volbracht ten bäte van hun zieleheil, zodat in hun handeling een zekere ruil schuil-

82

TUSSEN CRISIS EN WELVAART

ging waarvan de behoeftige het Instrument vormde. Vrij algemeen waren een religieuze inkleding (bedelingen aan de kerkdeuren, op hoogtijdagen, tijdens begrafenismissen, opluistering met kerkelijke rituelen en voorstellingen) en een burgerlijke controle op de organisatie. De stedelijke overheden oefenden in feite financieel en beleidsmatig toezicht uit op de meeste ondersteunende instellingen, zodat die in de grote bevolkingscentra toch kunnen worden gezien als verlengstukken van de sociale politiek van de ondernemersklasse. De instellingen die arme zieken, bejaarden en invaliden herbergden, waren steeds klein en geraakten geleidelijk meer bevolkt door gegoede 'proveniers' die zieh door middel van de schenking van een goed of een rente verzekerden van verzorging tijdens hun levensavond.98 Tot de uitzonderlijke maatregelen kan men diverse acties van de Leidse magis- De Heilige Elisabeth (hier de traat tijdens het laatste kwart van de i5de eeuw rekenen. In 1481 verzocht het persomficatie van de naastenhefde) omnngd door stadsbestuur de burgers om collectief hulpbetoon aan de armen en verrichtte een drie bedelaars Zij helpt een onderzoek naar ieders offervaardigheid. Toen dit echter te weinig effect sorteerde, kreupele die van haar een ging men in de winter van 1492 over op een armenbelasting, iets wat in de i6de hemd ontvangen heeft eeuw regelmatig als de nood aan de man was, werd aangewend. In Engeland werd Mwiatuur uit het Getijdenboek dit stelsel toen ook algemeen. De omvang van de bedelingen was haast nergens van de Meester van Catharina van Kleef (eerste helft i$de voldoende om de heersende nood te lenigen. Indien men steunt op fiscale gegevens eeuw) en op de evolutie van de levensstandaard, komt men tot een globaal aandeel van Pierpont Morgan Library, 25% behoeftigen in normale jaren. Tijdens crisisperioden en in steden of gebieden New York, Ms gij, die te kampen hadden met structurele economische recessie kon dit aandeel tot de Ρ 32i helft van de bevolking oplopen. Numeriek verleenden de parochiale Tafeis van de Heilige Geest regelmatige steun aan enkele tientallen 'proveniers'. In steden van circa 25 000 inwoners die in een vrij gunstige economische toestand verkeerden, zoals Leuven, Mechelen of 's-Hertogenbosch, waren er tussen de 500 en 1000 regelmatig ondersteunde 'proveniers'. Maximaal genoten daar dus een 4000 gezinsleden of 16% van de bevolking van een steunpakket dat zelfs in het gunstigste geval onvoldoende was om een volwassene in leven te houden. Maar in het veel grotere Gent bedeelden de zeven parochiale Heilige Geesthuizen samen tijdens de i5de eeuw ook niet meer dan circa 600 personen regelmatig. Tijdens de i4de eeuw waren er daarentegen veel meer geweest. Weliswaar spendeerden de vele kloosters en ambachtsgilden ook aanzienlijke bedragen aan armenzorg, maar een veel geringere steunverlening per hoofd dan in de eerstgenoemde steden lijkt wel zeker. Bovendien was de samenstelling van de steunverlening overwegend gericht op brood en geld, en was zij onregelmatig gespreid over het jaar, wat de eenzijdigheid in het voedingspatroon versterkte. Vele uitdelingen hadden essentieel een symbolische betekenis: hier en daar werd massaal wijn aan de armen verstrekt, en in het algemeen moeten de exuberante demonstraties van weldadigheid als funetie gehad hebben de behoeftige te verzoenen met de sociale orde."

Sociaal gedrag en collectieve voorstellingen

In de volgende beschouwingen zullen wij enkele thema's aanstippen die in studies over andere landen en perioden uitermate relevant zijn gebleken, maar die voor de Nederlanden nog niet voldoende zijn verkend. Het verdient derhalve aanbeveling om tijdens de volgende decennia het vernieuwend onderzoek vooral in deze richting te stuwen. Een bij uitstek tot de sociale geschiedenis behorend thema is dat van de dagelijksheid: de normale gedragingen van 'doorsnee'-mensen, zo onopvallend dat ze ook niet direct uit de bronnen zijn af te lezen. Enkel een Studie met een zeer precieze vraagstelling kan in uiteenlopende typen bronnen, akten van de dagelijkse praktijk, maar ook in verhalen en afbeeldingen, achterhalen hoe de geinternaliseerde gedragscodes er in diverse milieus uitzagen. Tegen dit onderwerp leunen vele andere thema's direct aan: materiele eultuur bij voorbeeld, zoals Braudel die op klassieke wijze heeft behandeld op algemeen niveau, namelijk de verschijningsvormen en dwangmatigheden van de voorwerpen waarmee de mensen hun leven

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN I3OO-1482

/ 'De wereld op stehen zelten De redenjker en de monnik zetten beiden de wereld op stehen de eerste door zijn hbertijnse voorstellingen, de andere door zijn zedepreken De laat-middeleeuwse wereld zu hier zichtbaar beklemd tussen twee tegenstnjdige waardenstelsels Houtsmjwerk in de St -Kathannakerk te Hoogstraten 2 'Broodnijd' figuraüeve voorstelhng van een dagehjkse reahteit in eenpenode van stagnatie en schaarste Houtsmjwerk in de St -Kathannakerk te Hoogstraten

ΊΡ

3 'Elck treckt zijn kant spreekwoordehjke voorstelhng van de sociale tegenstellingen Houtsmjwerk in de St -Kathannakerk te Hoogstraten

•

Ä-h!

4 'Wyven kruien' Het is niel duidehjk ofhier een spei wordt uitgebeeld of een satire op de man-vrouw relahe Houtsmjwerk (zittertje) in de St -Kathannakerk te Hoogstraten j 'Acrobaat' Anoniem houtsmjwerk (zittertje), eerste kwart i6de eeuw, in de Ο L V-kerk te Aarschot 6 'Nar met kat over de schouder' Een kat over de schouder gooien gold als volksvermaak Houtsmjwerk (zittertje) in de St -Sulpitiuskerk te Diest Tussen 1480 en 1490 gesneden door Jan Borreman of Nicolaas de Bruyn

innchtten. Gedragsaspecten binnen de dagelijksheid zouden eveneens nadere bestudering verdienen, zoals de kleding als uiting van sociale posities, de mode, de plaats van het lichaam en de hchamelijkheid. Het spelelement in de cultuur, om met Huizinga te spreken, maar dan niet alleen in de elitecultuur, de vele vormen van speien die Bruegel in de volgende eeuw zou vereeuwigen: hoe oud zijn ze, hoe en door welke groepen zijn ze ontwikkeld, in welke omstandigheden werden ze beoefend? Hoe besteedde men de zowat honderd vrije dagen per jaar? Wat amuseerde de gewone mens? Welke liederen zong hij, hoe danste hij, van welke fictie hield hij? Welke verhalen deden de ronde, en welk wereldbeeld blijkt hieruit? Kan er, naast de wereldvermaarde elitekunst uit deze tijd, ook een volkscultuur worden onderkend, waarin de grote namen ongetwijfeld hun worteis hadden? Sloot de fantastische voorstellingswereld van een Jeroen Bosch aan bij een wijdverspreid gemeengoed? De fantasieennjkdom van de i5de eeuw is goed bekend in de hofcultuur van de Bourgondische hertogen Zij voerden regelmatig grootse spektakeis op voor hun 84

TUSSEN CRISIS ΕΝ WELVAART

onderdanen in de vorm van Blijde Intredes, huwelijksceremonieen, begrafenisstoeten, toernooien, openbare bestraffingen, enzovoorts. Naast de duidelijk politieke functies beantwoordden deze groots opgezette en massaal bijgewoonde rituelen ongetwijfeld aan een diepe behoefte aan betrokkenheid en participatie. Bij deze manifestaties hangt een samenleving haar spiegelbeeld op voor zieh zelf, om alle leden te bevestigen in de collectieve waarden. In welke mate manipuleerden elites echter deze situaties met een bepaald doel? Evenzeer verdienen de opstanden de aandacht: leverde de bevrijding van bepaalde verwenste machthebbers niet een feeststemming op, een creatief moment waarin gedragscodes even met de voeten konden worden getreden? Had een compacte, strak hierarchisch georganiseerde samenleving niet af en toe behoefte aan zulke bevrijdingen? Ook in religieus verband werden die immers veelvuldig georganiseerd: vastenavond, halfvasten, processies en pelgrimstochten. Het is duidelijk dat het civilisatieproces, zoals Elias het heeft geanalyseerd, een grote schrede voorwaarts heeft gezet in de Nederlanden tijdens de i4de en i5de

7 De spinnende zeug, knop aan de koorbank in de St -Kathannakerk te Hoogstraten Deze in monninkspij geklede zeug vormt ook vanwege het laag gekwahficeerde spinnen een weinig vleiende visie op de clerus 8 'Nar met trommel.fluit ezelsoren Houtsmjwerk in de St -Kathannakerk te Hoogstraten

en

· v«. :

VΛ

• " /*

Ί

eeuw. De toenemende staatsvorming en de daarmee gepaard gaande intensivering van overheidsbemoeienis op velerlei terrein ontwikkelden een gelegitimeerd, soms zelfs een geinstitutionaliseerd uitsluitingssysteem. Hierdoor nam marginaliteit toe en werd het duidelijker herkenbaar. Uitsluiting is vertaalbaar in hetzij isolering, hetzij repressie. Stigmatisering treedt op wanneer de uitsluiting niet volledig is; zij neemt de vorm aan van een aparte kledij, een geisoleerde woonplaats, een eigen gedragscode of andere herkenningstekens. Joden, zigeuners, leprozen, waanzinnigen behoorden met de reeds besproken bedelaars en vaganten tot de gestigmatiseerden. Zigeuners geraakten eerst in een proces van enkele decennia in een positie van volstrekt uitgeslotenen. Als niet-sedentaire groeperingen sinds 1420 in de Noordelijke Nederlanden gesignaleerd, werden zij (aangeduid als heidens of Egyptenaren) in een eerste fase (grofweg 1420-1450) als boetelingen of pelgrims in tal van steden officieel onthaald, maar in een tweede fase (1450-1500) werd hun afwijkende levenswijze en hun gedrag steeds meer opgevat als een inbreuk op de openbare

9 'Man die zijn broek uitdoet', ongetwijfeld om het gezegde toe te passen 'Htj schijt op de wereld' De geestelijken die plaats namen in de koorbanken van de St -Kathannakerk te Hoogstraten vonden dus heel wat wereldse remwiscenties om zieh heen Houtsmjwerk in de St -Kathannakerk te Hoogstraten

HET SOCIAAL-ECONOMISCHE LEVEN 13OO-I482

orde, zodat stadsbesturen ertoe overgingen hun bezoeken met geld, voorgesteld als aalmoes, af te kopen om hen uit de directe nabijheid van de steden te weren. Tijdens de i6de eeuw constateren we toenemende repressie, die tot uiting kwam in strenge bestraffing en verbanning, voorlopers van de latere vervolgingen. Veel minder systematisch en uniform waren maatregelen ten opzichte van waanzinnigen bij wie nauwelijks groepsvorming plaats had. Agressiviteit werd opgevat als bedreiging van de samenleving: het antwoord daarop was isolering in stadsgevangenissen of gekkenhuisjes (dorenkisten). Gespecialiseerde dolhuizen kregen te Gent en te Brügge gestalte tegen het einde van de i4de eeuw. Aanvankelijk hadden deze tehuizen ook opengestaan voor gezonde passanten (het Gentse St.Jans-ten-Dullen was al in 1196 gesticht), maar omstreeks 1400 herbergde men er nog alleen gevaarlijke gevallen en arme geesteszieken. Tijdens de i5de eeuw draagt het particulier initiatief hieraan voor het eerst bij: de stichting van dolhuizen door Reinier van Arkel in Den Bosch (1442) en Willem Arntz te Utrecht (1461). Wanneer evenwel waanzinnig gedrag niet als gevaarlijk wordt beschouwd, treedt liefdadigheid op de voorgrond: aalmoezen van stadswege, speciale kledij, bescherming tegen spotternijen van de bevolking en dergelijke. Toch kan men stellen dat ook zij tegen de i6de eeuw in een steeds ongunstiger situatie komen te verkeren, waarin ze met andere ontwortelden (werklozen, invaliden, uitgeslotenen) op een hoop worden gegooid. Twijfel aan de volledige toepasbaarheid van het begrip marginaliteit kan rijzen bij bespreking van de prostitutie, die men als een 'noodzakelijk kwaad' toch steeds heeft pogen te verdringen. De aard van de maatregelen is in dit geval niet aan tijd gebonden. Men trachtte prostitutie tot bepaalde straten binnen de stad te beperken, veelal ver van de rijkere buurten; desnoods beval de overheid verhuizing naar eiders binnen de stad (zo te Utrecht in 1412 of Dordrecht in i486). Gewoonlijk ook werden openingstijden van bordelen geregeld (volgens een Utrechtse ordonnantie uit 1403 mocht het bedrijf pas om 23 uur worden aangevangen). Verbodsbepalingen als die van 1350 in Deventer of die uit 1350,1413,1466 en 1482 te Gent kunnen te maken hebben met onder andere vrees voor verspreiding van de pest. Ten aanzien van de als zondig en misdadig opgevatte homoseksualiteit valt slechts op te merken dat nagenoeg uitsluitend liefdes- of geslachtelijke relaties tussen mannen reden waren tot bestraffing; in de Utrechtse vonnisboeken vindt men er tal van voorbeelden van. Van een intensivering van overheidsoptreden op dit punt lijkt vooralsnog in de late middeleeuwen geen sprake. Voor de tijdgenoot is overigens snel het verband gelegd tussen homoseksualiteit en ketterij, evenals dat gebeurde met hekserij en ketterij. Processen tegen vrouwen die van hekserij werden beschuldigd, namen trouwens in de loop van de i5de eeuw wel toe; er lijkt hierbij een Sterke invloed vanuit Westfalen en het Rijnland te zijn uitgegaan; ze beperkt zieh hoofdzakelijk tot de Oostnederlandse gewesten. Merken we tenslotte op dat de groeiende omvang van marginaliteit alleen maar is te verstaan vanuit een verdere sociale differentiatie en toenemende sociale afstand tussen groepen uit de bevolking, vanuit het zieh ontplooiende overheidsgezag dat in de plaats trad van oude gezagspatronen op basis van familie- of clanbetrekkingen. Verder vanuit de verstrakking van de gedragscode, welke blijkt uit schepenkeuren en buurspraken; hieruit wordt een verminderde aeeeptatie van afwijkende gedragingen verklaarbaar.

86