T.N&A T.N&A 17DE JAARGANG NR TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 17DE JAARGANG NR

Kultuurstereotipering in Nederlandse moedertaaltaalhandboeke A. Engelbrecht, L. Sercu, C N van der Westhuizen en E.T. van Praag

3

“Allengs wordt de spruyt een boom” (I), De Stellenbossche studentenvereniging “Ons Spreekuur” (1895-1919) en de taalkwestie Ingrid Glorie

20

Tekstredactie – een wetenschappelijke onderbouw voor de praktijk Kris Van de Poel en WAM Carstens

53

J.M. Coetzee en de allegorische lectuur van zijn werk A.M.A. van den Oever

80

’n Literêr-historiese perspektief op die skeppende prosa van G.R. von Wielligh H.P. van Coller

101

Multatuli in Suid-Afrika Wium van Zyl

114

Die drie keisers van “Drie keisersportrette” soos dit oorgelewer is op antieke Romeinse muntstukke. Hulle van van links na regs Diocletianus (bo), Aurelianus en Galerius.

17DE JAARGANG NR. 1 2010

1

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS

T.N&A

Redaksioneel Steward van Wyk en Wium van Zyl

T.N&A

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 17DE JAARGANG NR. 1 2010

T.N&A TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS

17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

T.N&A is ’n geakkrediteerde tydskrif en word uitgegee deur die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, met finansiële steun van die Nederlandse Taalunie. T.N&A wil die studie van die Nederlandse taal-, letterkunde en kultuur bevorder, ook in sy verhouding tot die Afrikaanse taalen letterkunde. Daarbenewens wil die tydskrif die Afrikaanse taalen letterkunde in Nederlandstalige gebiede bevorder. Die tydskrif verskyn twee keer per jaar.

Redaksie: Prof. Steward van Wyk, Prof. Wium van Zyl Uitleg: Christa van Zyl Redaksie-sekretariaat: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland, Privaatsak X17, Bellville 7535, Suid-Afrika Tel.: +27 21 959-2112; e-pos: [email protected] ; [email protected] Inskrywings en betalings: Vir intekenaars in Suid-Afrika Stuur ’n tjek van R100 uitgemaak aan die SAVN na Me. Renée Marais, E A G, Universiteit van Pretoria, 0002 Pretoria, Suid-Afrika. Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 E-pos: [email protected] Vir intekenaars buite Suid-Afrika Plaas R175 oor na rekeningnommer 1190154676, ABSA, Kode: 630125, Pietermaritzburg, SuidAfrika. Redaksieraad: J.B. den Besten (Universiteit van Amsterdam) H. Ester (Katholieke Universiteit Nijmegen) C.R. Groeneboer (Universitas Indonesia) M. Janssens (Katholieke Universiteit Leuven) R.S. Kirsner (University of California) G. Olivier (Universiteit van die Witwatersrand) A.N. Paasman (Universiteit van Amsterdam) M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Universiteit Utrecht) H.P. van Coller (Universiteit van die Oranje-Vrystaat) F.P. van Oostrom (Rijksuniversiteit Leiden) J. van der Elst (Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O.) A.T. Zuiderent (Vrije Universiteit Amsterdam) ISSN 1022-6966

Redaksioneel

Steward van Wyk Wium van Zyl

Hierdie nommer van T.N.&A. bevat ’n aantal artikels wat voortkom uit uitgebreide navorsingsprojekte: oor kultuurstereotipering in Nederlandse skoolhandboeke, die situasie in die oorgangstyd toe Nederlands in Suid-Afrika vervang is deur Afrikaans, die eise by teksredaksie en die nalatenskap van Multatuli in die Suid-Afrikaanse literêre wêreld. Dit word aangevul met ’n artikel oor bepaalde kunsgrepe in die romans van J.M. Coetzee en ’n waardering oor die rol van G.R. von Wielligh by die skep van ’n leeskultuur in Afrikaans. Die vertrekpunt in Engelbrecht, Sercu, Van der Westhuizen en Praag se studie oor “Kultuurstereotipering in Nederlandse moedertaal-taalhandboeke” is die aanname dat teksboeke die eietydse sosiale en politieke orde weerspieël. Daar word na aanleiding hiervan vervolgens ingegaan op visuele materiaal in die handboekreeks Nieuw Nederlands 4, 5 en 6 vwo. Weens beperkinge met kopiereg kan heelwat van die materiaal ongelukkig nie afgedruk word nie en moet volstaan word met beskrywings daarvan. ’n Kritiese Diskoers-analise, gesteun deur ’n tematiese analise word uitgevoer. Uit die bevindings blyk dat die retoriese bevestiging van die “andersheid” van die “ander”, wat Teun van Dijk in 1987 met sy navorsing oor Nederlandse skoolteksboeke aangewys het, steeds geld. Ook die visuele materiaal in hierdie boeke presenteer die dominante blanke groep as model teenoor die verteenwoordigers van probleembelaaide, armoedige en primitiewe nie-Westerse wêreld. Die Stellenbosse Neerlandistiekvereniging “Ons Spreekuur” (1895-1919) word deur Ingrid Glorie ondersoek om ’n beeld te vorm van ’n oorgangstyd toe Nederlands in sommige sentra in Suid-Afrika nog aangehang is as intellektuele medium terwyl Afrikaans elders reeds hierdie rol oorgeneem het by Afrikaanssprekendes. “Ons Spreekuur” is te meer interessant in dié opsig omdat verskeie latere politieke, godsdienstige en kulturele leiers in hul studentejare daaraan behoort het en taalhistories belangrike voordragte by van die byeenkomste gelewer is. Prof. W.J. Viljoen, leidende figuur in die sogenaamde “Hollandse beweging” en oprigter van die vereniging, word ook gestel teenoor sy oud-student, die later eweneens bekende taalprofessor en vegter vir Afrikaans, E.C. Pienaar. Van de Poel en Carstens lewer verslag van ’n ondersoek na die teoretiese begronding van wat in Nederlands meesal “tekstredactie” genoem word en in Afrikaans “teksredigering” of “teksredaksie”. Omskrywings en kriteria in bestaande bronne ten opsigte van hierdie professie word geplaas naas data versamel uit vraelyste in SuidAfrika, Nederland en Vlaandere. Die fokus is veral op die soort kennis en vaardighede wat as voorvereiste gesien word vir die professie en die eienskappe en ingesteldheid wat vakgenote verwag van ’n redigeerder. Die bevindings moet volgens hulle die basis TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

help vorm by toekomstige beroepsopleiding. Van den Oever se studie is vir ’n belangrike deel gerig op die “disinclination” en “disorientation” wat J.M. Coetzee se werk by sy lesers sou veroorsaak. Dit het veral te make met sy besondere spel met die verhouding tussen literatuur en werklikheid en sy afweermeganismes teen allegoriese lesings van sy werk. Sy roman Disgrace (1999) word as voorbeeld geneem van anti-allegoriese en volkome subversiewe fiksie wat enersyds ’n allegoriese lesing uitlok, maar dit juis ook teenwerk. Van den Oever wys aan dat Coetzee in die proses gelyktydig twee onverenigbare interpretasies aan die gang sit op die manier wat die Franse skrywer Francois Rabelais (1494?-1553) dit gedoen het, soos beskryf deur die Russiese letterkundige Michaël Bachtin in sy studie (vertaal as) Rabelais and his world. Van Coller se artikel het tot stand gekom met die herdenking van die 150ste geboortedag van G. R von Wielligh (1859 - 1932). Hy wys op die relatiwiteit van ’n herwaardering van ’n skrywer wat nagenoeg in die literatuurgeskiedenis verdwyn het. Hierby beroep hy hom onder meer op Harold Polis se uitsprake soos dat daar “geen tijdlose boeken” bestaan nie. Dit hou volgens Van Coller nie slegs ’n vorm van kanonisering in nie, maar ook ideologiese, poëtikale en politieke gevare wat ’n uitwerking het op literêre magspolitiek. Bowendien moet kriteria wat in die verlede gebruik is, opgeweeg word teen dit wat tans geld. Hy gaan in op die formalistiese benaderings waarmee Von Wielligh se werk deur generasies direk na hom geweeg en te lig bevind is asook latere ideologiese beskuldigings dat hy die Khoi en San op ’n stereotipiese wyse uitgebeeld het. Hy vind dat veral laasgenoemde kritici soms te eng geoordeel het. In opvolging van Polis se uitsprake plaas hy ook die kwaliteit van teksedisie by die onlangse heruitgawes van Von Wielligh se Boesmanstories onder die loep en vind dat die skrywer hier opnuut nie na behore behandel is nie. Die 150ste publikasiedag van Multatuli se Max Havelaar is wêrelwyd gevier. In die artikel “Multatuli in Suid-Afrika” word na aanleiding hiervan verslag gedoen van ’n ondersoek oor die invloed van Multatuli se werk en idees in die algemeen op die Suid-Afrikaanse geesteslewe en letterkunde. Die resepsie van sy werk in die 19de eeu word na aanleiding van koerantberigte beskryf. In die 20ste eeu word twee belangrike “Multatuliane” (C.J. Langenhoven en C. Louis Leipoldt) se verbintenis met sy oeuvre nagegaan. Dit sluit belangrike keuses in vir die spreektaal (Afrikaans) bokant die formele taal (Nederlands). Verder word verskillende Multatuli-uitgawes bespreek en sy spore in anti-apartheidsromans uitgewys. Ons bedank graag die keurders en Christa van Zyl wat die uitleg en grafiese ontwerp vir die voorblad gedoen het. Universiteit van Wes-Kaapland

Kultuurstereotipering in Nederlandse moedertaaltaalhandboeke A. Engelbrecht, L. Sercu, C N van der Westhuizen en E.T. van Praag Based on the assumption that textbooks serve as a mirror of the social and political order, the purpose of this article is to provide insight into the role of textbooks in the maintenance and legitimization of ethnic power relations. This qualitative study investigates visual representations in Dutch mother tongue language textbooks. A Critical Discourse Analysis (CDA) supported by a thematic analysis evaluate the visual material of one popular Dutch textbook series in terms of cultural stereotyping of the “other”. The conceptual framework comprises an explication of the concepts and theories on attitude, culture and visual studies. Influential issues on Dutch textbook representation are described in the literature study. The findings show that the rethoric confirming the “other”ness of the “other” in Dutch textbooks, has not changed much since the research of Teun van Dijk in 1987. The visual material in the Dutch data is polarised by the model example of the dominant white group on the one hand and the problematic, poor and primitive of the non-Western world on the other hand. The findings are presented as themes from the thematic analysis.

1. Inleiding en probleemstelling Skoolhandboeke se relevansie vir die samelewing staan die afgelope paar dekades prominent binne die internasionale onderwysontwikkelingsdebat. (Giroux, 1981:97; Marsden, 2001:64; Rice, 2005:407) Die boodskap wat in die besonder deur die visuele materiaal van ’n handboek oorgedra word, is ten nouste verbind aan die teikengroep se konstruksie en konkretisering van die gemeenskap waarbinne hulle leef. (Engelbrecht, 2008:521; Ferree & Hall, 1990:502) Die doel van hierdie ondersoek is om insig te verkry in die rol wat handboeke in die instandhouding en legitimisering van etniese magsverhoudinge speel. Hierdie artikel fokus op ’n Nederlandse handboekreeks, Nieuw Nederlands 4, 5 en 6 vwo1, om die navorsingsvraag te beantwoord: In watter mate kom kultuurstereotipering in die visuele materiaal van Nederlandse taalhandboeke voor? Daar word beoog om nie bloot na overte, negatiewe voorstellingspraktyke te soek nie, maar eerder implisiete stereotiperingstegnieke binne die dieper magswerking van voorstellings in handboeke te ondersoek.

2. Konseptuele raamwerk Die ondersoek word gerig deur ’n konseptuele raamwerk wat teoreties in die Kritiese Diskoersanalise (KDA)-tradisie begrond is wat ’n verskeidenheid “middelklasteorieë”, eerder as ’n sogenaamde grand theory gebruik. (Seale, Goko, Gubrium & Silverman, 2004:204) Stuart Hall (1997:258) teoretiseer dat die verbintenis tussen voorstelling, kultuurverskille en magsewewig in die kategorisering van mense in tipes manifesteer TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

4 – ’n natuurlike proses wat mense help om sin te maak van die wêreld. Tipes word stereotipes wanneer splitsing plaasvind (die proses waardeur alles wat nie by die tipe inpas nie, uitgesluit word). Die proses van splitsing word ’n norm wat klassifiseer wat aanvaarbaar is en wat nie, wat tot die tipe behoort en wat nie. Sodoende word binnegroepe en buitegroepe gevorm. Wat ’n mens gevolglik as ’n teks lees, is eintlik halwe waarhede, want die “ander helfte” van die waarheid word deur die magswerking ten grondslag van die binnegroep se persepsie bepaal. “Die ander helfte” van die waarheid is dit wat nie gesê word nie, maar gefantaseer, geïmpliseer, en nie bewys word nie. Dit gaan dus hier om ’n diskoers tussen wat oënskynlik gesê word en wat in werklikheid gesê (of bedoel) word. Daarom beskryf Lipmann stereotipes (in Ladegaard, 1988:190) as “the rest of the picture we carry in our heads”. Die visuele antropologie gaan van dieselfde aanname uit. “Seeing is always cultured seeing” sê Baldwin, Longhurst, McCracken, Ogborn en Smith. (2004:365) Wat ons sien, word gerig deur wat ons as vanselfsprekend aanvaar, maar wat net binne ’n sekere konteks wáár is en dus op individuele vooroordele berus. (Baldwin et al., 2004:363; Prosser 2001:9) Die post-strukturalistiese filosoof, Jacques Derrida, se teorie dat Westerse denke altyd verskillende stemme, binêre opposisies of hiërargieë in kulturele tekste blootlê, sluit hierby aan. (Hall, 1997:243) Die dekonstruksie van tekste poog dus om hierdie antieke kulturele vooroordele, konflikte en magstrukture te ontmasker deur die “nonplace of the other” te ontdek. (Deconstruction 2006; Hall, 1997:226) Wekker (2002:9) noem dit die “verlammende wij-zij dichotomie waarin mensen bevroren werden in een rol van etnisch anders”. Volgens Barthes se semiotiese analise is “ons” altyd wit, positief, verdraagsaam en modern, terwyl “hulle” problematies, bedreigend en bedrieglik is. (Van Dijk, 1993:264) Wekker (2002:12) beskryf die aanbring van grense (objektiwiteit teenoor subjektiwiteit; hoë kultuur teenoor lae kultuur; teorie teenoor praktyk; wetenskap teenoor spiritualiteit) as die mees wesenlike kenmerk van die Westerse wetenskap, wat uit Wes-Europese imperialisme ontwikkel het. Volgens Wekker (2002:9) dra die Westerse wetenskap die aura van “producent van neutrale informatie, die objectief beschrjift hoe de wereld in elkaar steekt”. In post-koloniale studies word die verskynsel van “objektiewe” beskrywing sinoniem met wat Wekker (2002:13) “Homo Europaeus” noem: nie-Westerse kennissisteme word as magies, bygelowig en onwetenskaplik ter syde gestel. As gekoloniseerde groepe se kennissisteme as irrasioneel geëtiketteer kon word, kon die Europese selfkonsepsie as rasioneel geëtiketteer word. As die Europese samelewing dinamies en ontwikkelend was, moes die ander samelewings staties en barbaars wees. Hierdie kulturele magspel het etnosentrisme ten grondslag. In ’n hoofstuk, getiteld “De oogverblindende witheid van de wetenschap: (zelf)reflektie als academische vaardigheid” in Pattynama en Verboom (2000:26), word die gebrek aan wit selfrefleksie in Westerse samelewings en dus die wetenskap, aan die kaak gestel. Selfrefleksie is ’n wetenskaplike vaardigheid waaroor elke student behoort te beskik, omdat dit ten doel

5 het om insig te verkry in vanselfsprekendheid, uitgangspunte, idees en menings. Die wit etniese posisie bestaan egter nie. Vir witmense is etnisiteit ten opsigte van hul eie wese nie belangrik nie: Witte mensen stellen nooit hun eigen etnische positie aan de orde in discussies over diversiteit en de multiculturele samenleving, maar spreken uitsluitend over (de problemen van) de groepen met een “niet-witte” achtergrond. (Pattynama & Verboom, 2000:26)

Pattynama en Verboom praat van “woordeloos wit zijn”. (2000:30) Hierdie “onsigbaarheid” van wit is toe te skryf aan die feit dat wit die norm is: “het is natuurlijk, vanzelfsprekend en ‘nu eenmaal zo’”. (Pattynama & Verboom, 2000:30) Al hoe wit sigself wel deeglik benoem, is via die voorstellings van die nie-wit “ander”. (Baldwin et al., 2004:365; Pattynama & Verboom, 2000:14) Wit is dus nie ’n ras-kategorie nie, wel ’n onveranderlike norm ten opsigte waarvan alles wat nie-wit is nie, gekontrasteer kan word. (Ferree & Hall, 1990:503; Mok, 1999:420) Hegemoniese kategorieë wat sodanige sosiale orde in stand hou, word deur stereotipering geskep. (Haslam, Turner, Oakes, Reynolds en Doosje, 2003:161; Siraj-Blatchford, 1994:28) Groepverskille wat op waarde-gelaaide dimensies berus, bevestig hierdie kategorieë en gevolglik word stereotipering ’n ideologiese instrument in die retoriek van die dominate klas. (Haslam et al., 2003) Die onderliggende magswerking in die konstruering van kultuurstereotipering word in Diagram 1 gekonseptualiseer.

DIAGRAM 1:Konseptualisering van magswerking in kulturele stereotipering

6 Nganda (1996:50) beskryf etniese stereotipering as “turning either side of the coin into justification for out-group rejection.” Gedrag van lede van buitegroepe word deur die binnegroep as “tipiese” karaktereienskappe van die buitegroep geprosesseer, terwyl dieselfde gedrag in die binnegroep as ’n gedragsafwyking gesien word. (Castelli, Vanzetto, Sherman, & Arcuri, 2001:424; Leyens, Paladino, Rodriguez-Torres, Vaes, Demoulin, Rodriguez-Perez en Gaunt, 2000:193 en Stephan, 1999:5) Die teoretiese uitgangspunte word vervolgens op diversiteitsdenke in die Nederlandse samelewing, sowel as op voorstellingspraktyke in Nederlandse handboeke van toepassing gemaak.

3. Literatuurstudie 3.1 Diversiteitsdenke in die Nederlandse samelewing Volgens Pattynama en Verboom (2000:14) het Nederland in die afgelope dekades van ’n mono- na ’n multi-kulturele en multi-etniese demokrasie verander, wat egter nie beteken dat daar vrye uitwisseling tussen kulture bestaan nie. Die verskillende kulture leef onafhanklik naas mekaar. “Verskil” is die uitgangspunt in besinnings oor etnisiteit en diversiteit. In Nederland dui die term “etnisiteit” slegs op “ander” Nederlanders en nooit op “de autochtone Nederlander” (Botman, Jouwe & Wekker, 2001:38): Diversiteitsdenken heeft vaak een stapelend karakter; het leidt tot opsommingen als mannen en vrouwen; witten en zwarten; allochtonen en autochtonen, hetgeen precies de dichotomieën herhaalt die overstegen zouden moeten worden.

Wekker(2002:20), verwys na die “verborgen, maar zeer gestructureerde werking van ras/etniciteit in Nederland: zwart zijn en geleerd zijn kunnen niet samen gedacht worden”. Tog suggereer Botman et al. (2001:156) dat die oorsaaklike vraag “waar kom je vandaan?” wel besig is om in Nederland na “wie ben je geworden?” te verander. Laasgenoemde vraag is ’n positiewe skuif binne Nederlandse diversiteitsdenke omdat dit die klem op die prosesmatige eerder as die statiese aspek van identiteit lê. In 2004 egter, met die moord op Theo van Gogh deur ’n Marokkaan, kry hierdie positiewe denkskuif ’n terugslag. Die moord het ’n golf rassisme in die Nederlandse pers ontketen, waarin onder andere voorgestel word dat die Marokkaanse bevolking in kampe opgesluit moet word. (Ahalli, Amerrouuss, Maly & Hatim, 2005:1-16) In ’n kritiese diskoersanalise van die mediaverslaggewing in Nederland tussen 2 en 14 November 2004 oor die moord, wys Ahalli et al. (2005:2) hoe die moord indeksief voorgestel word as ’n “clash of civilizations” of te wel die “clash” van Moslemekstremiste en die sogenaamde “oop Nederlandse gemeenskap”. Theo van Gogh, Islamfobiese meningsvormer, verwerf oornag martelaarskapstatus deurdat hy die simbool van die reg op “vrye meningsuiting” word. Sy haatspraak “Moslems zijn de vijfde colonne van geitenneukers die onze samenleving bedreigen” (Ahalli et al., 2005:3), word as vrye mening gewettig. So lui

7 die koerantopskrif van De Morgen, 3 November 2004: “Het vrije woord is vermoord.” In die dae na die moord bereik xenofobie ’n ongekende hoogtepunt in Nederland. Onwetenskaplike veralgemenings en beskuldigings word rondgeslinger: “ze spreken onze taal niet eens” (Ahalli et al., 2005:10), en “ook bij u op straat kan een terrorist wonen”. (Ahalli et al., 2005:10) Die sosioloog Herman Vuijsje wakker die xenofobie in De Volkskrant aan: “De cijfers zijn zo ’n vijftigduizend. Van die mensen hoeft er maar één een mes en een pistool te pakken om Nederland in een diepe crisis te storten”. (Ahalli et al., 2005:5) Die gebeure word ’n wapen teen alle minderhede. “Hulle” is die “probleem”. “Hulle” is fundamentalisties en ekstremisties. Van Gogh se retoriek word deur die dominante diskoers oorgeneem.

3.2 Diversiteitsdenke in die Nederlandse samelewing Nederland het ’n sterk tradisie van ondersoek na interkulturaliteit in skoolhandboeke. (De Jongh 1995; Gijtenbeek & Verbeek 1998; Hagendoorn 1986; Homan 2003; Van den Bergh & Reinsch 1983; Van Dijk 1987) Van Dijk (1987:128) beweer dat visuele materiaal in Nederlandse handboeke dikwels slegs as bladvulling gebruik word, dat min visuele materiaal oor minderheidsgroepe voorkom en indien dit wel voorkom, dit dikwels stereotipiese situasies uitbeeld. Verder beweer hy dat dit ’n tipiese verskynsel in Nederlandse handboeke is dat die visuele tekste nie by die inhoudelike konteks aansluit nie. Die tekste “hang in die lug” en gevolglik moet die leerders dit net op grond van hul voorkennis interpreteer. Visuele materiaal word tot alleenstaande entiteit verhef, wat vanuit “vooroordelen eerder als kennis” uitgaan. (Van Dijk, 1987:128) Daar is dus volgens hom ’n kousale verband tussen hierdie visuele werkswyse en kultuurstereotipering in Nederlandse handboeke. Sedert 1988 is PAREL (Project Anti-Racial Evaluation of Learning Materials) as adviessentrum vir interkulturele leermiddele in Nederland in die lewe geroep om die etnosentriese perspektiewe in Nederlandse handboeke teë te werk. (Sierens, 2000:43) Die ontwikkelingsproses ten opsigte van die doelbewuste teenwerking van stereotipes in Nederlandse handboeke toon ’n duidelike patroon wanneer gekyk word na die paradigmaskuiwe wat binne PAREL gemaak is. In 1988 was die hoofdoel om openlike rassisme in skoolhandboeke uit te wys. Hierna het twee belangrike veranderinge ingetree. Eerstens het die fokus verskuif van die identifisering van rassisme na Eurosentriese vooroordele in tekste en illustrasies, asook na die “stiltes” en omseiling van nie-Eurosentriese perspektiewe. Tweedens het die metodologiese aanslag verander van die ondersoek van leermiddele om vooroordele en stereotipes te vind tot die opleiding van uitgewers, outeurs en gebruikers van handboeke, met die doel om stereotipiese aannames pro-aktief aan te spreek. Alhoewel onlangse ondersoeke na handboeke in primêre en sekondêre onderwys getoon het dat die PAREL-kriteria nie altyd in aanmerking geneem is nie (Homan, 2003:18), blyk daar tog ’n poging te wees om pro-aktief “valkuilen” (moontlike slaggate) soos tokenisme (byvoorbeeld die

8 inkleur van wit gesigte) en blote byvoegingstrategieë by ou boeke te voorkom. Sedert 2004 ontvang PAREL geen subsidie meer van die Nederlandse regering nie en is die organisasie verskraal tot die instandhouding van ’n webtuiste. Die aktiewe teëwerking van etnosentriese perspektiewe deur middel van hierdie forum het dus tot ’n einde gekom.

4. Datagenerering en -analise 4.1 Die steekproef ’n Moedertaal-taalhandboekreeks is om drie redes gebruik. Eerstens is moedertaalonderrig verpligtend, wat impliseer dat ’n groot aantal leerders en onderwysers die handboeke sal gebruik. Tweedens behoort handboeke met moedertaalsprekers as teikengroep normdenke in die gemeenskap te reflekteer. Derdens is daar by moedertaal-taalhandboeke gewoonlik ’n doelbewuste integrering van taal-, denken visuele vaardighede (Pienaar, 1995:32), wat tot voordeel van die ondersoek na die visuele materiaal kan wees. Die handboekreeks Nieuw Nederlands 4, 5 en 6 vwo (Steenbergen et al., 2004) is volgens bepaalde kriteria gekies. Die beginsel onderliggend aan die vasstelling van die steekproef was dat die reeks nie (noodwendig) die topverkoper hoef te wees nie, maar dat dit wel ’n veelgebruikte reeks moet wees wat goed in die mark vaar. Die reeks moes verder relevant en eietyds wees sodat die uitbeelding verteenwoordigend van kontemporêre voorstellingspraktyke kon wees en sodat onlangse beleidsbesluite daarin gereflekteer word. Omdat daar in Nederlands geen regeringsinmenging of amptelike liggaam is wat die handboeke goedkeur nie, is daar in die vasstelling van die steekproef op die aanbevelings van persone met gespesialiseerde kennis staatgemaak. Tydens die vasstelling van die steekproef, het die boodskap herhaaldelik van verskillende Nederlandse onderwysers gekom dat binne die Nederlandse handboekgenre “Nieuw Nederlands echt een topper is”. (Van Praag, 2007)

4.2 Metodologie Alle visuele materiaal in Nieuw Nederlands is gekodeer om visuele voorstellings te vind waarin enige “ander” mense as wit Nederlanders voorkom. Huckin se KDAstrategie (Huckin, 2004:1-15; Barton & Stygall, 2002:1-27) en die tematiese analise soos deur Braun en Clarke (2006) voorgestel, is voorts gebruik om die data te ontleed. Die tematiese analise is deur die KDA-strategie verryk, aangesien KDA sosiaalgeproduseerde patrone ondersoek waarin gebeure, realiteite, betekenis, ervaringe en dies meer die effek is van die diskoerse wat binne ’n gemeenskap funksioneer. (Braun & Clarke, 2006:81; Van Dijk, 1993:258)

9

5. Bevindinge 5.1 Tendense in Nieuw Nederlands Die visuele voorstellingspraktyke in Nieuw Nederlands is in die algemeen paternalisties en Eurosentries. Dit beeld die Nederlandse samelewing in die besonder en die Weste in die algemeen as navolgingswaardig, hulpvaardig en vooruitstrewend uit. In teenstelling hiermee, is latente boodskappe in die datastel gevind wat die nie-Westerse wêreld as problematies, primitief en “anders-as-ons” (Siraj-Blatchford, 1994:26) voorstel. Met die eerste oogopslag lyk dit asof hierdie veelgebruikte Nederlandse handboek ’n positiewe multi-kulturele aanslag het. Die leerders op die voorbladfoto is modern en van diverse afkoms. Binne-in die boek is daar egter, met die uitsondering van enkele foto’s, nie sprake van die beeld wat deur die voorblad geskep word nie. Daar is slegs 18 foto’s waarop anders-as-wit mense voorkom, en slegs vyf daarvan beeld wit en “nie-wit” Nederlanders saam uit. Wat die visuele materiaal in Nieuw Nederlands betref, kom daar vyf tendense voor wat nie-konformerend ten opsigte van die algemene konvensies van die handboekgenre is. Eerstens kom uitsluitlik foto’s as visuele materiaal in die handboeke voor. Foto’s, as genre, het ’n werklikheidswaarde sowel as ’n waarheidswaarde. Dit is ikoniese tekens en dit wat uitgebeeld word, moet “waar” wees, want “iemand het dit afgeneem”. (Banks, 2001:44) Omdat dit gebaseer is op “werklike” observasies van die wêreld, suggereer dit ook objektiwiteit en onbevooroordeeldheid ten opsigte van die verskynsels wat dit ondersoek. Tweedens het die foto’s nie verklarende byskrifte nie. Daar is dus geen kontekstualisering, agtergrondbeskrywing of kommentaar nie. Die tekste hang gevolglik “in die lug” en moet deur die leerders uitsluitlik op grond van hulle voorkennis geïnterpreteer word. (Van Dijk, 1987:128) Derdens is geen vrae of opdragte op die foto’s geskoei nie. Die idee word geskep dat daar geen beplanning of motivering ten opsigte van die plasing van die foto’s was nie; asof dit uitsluitlik gebruik is om die geskrewe tekste te “breek”, omdat daar noodwendig visuele materiaal in ’n handboek “behoort te wees”. Hierdie aspek gaan reëlreg teen die kommunikatiewe benadering in taalonderrig in, waarvolgens illustratiewe materiaal doelbewus as teks en taal ingespan word. (Pienaar, 1995:32) Vierdens het die foto’s meestal geen direkte verband met die leesstuk waarin dit voorkom nie. Die leser moet die leesstuk doelbewus herhaalde kere lees om ’n verband te soek (wat meestal nie te vinde is nie). Die gewone leser (die leerder) word nie deur die boek uitgedaag om deur sodanige betekenisskepping te gaan nie, eerstens omdat die visuele materiaal nie met die teks geïntegreer word nie en tweedens omdat geen vrae na aanleiding van die visuele materiaal gevra word nie. Vyfdens weerspieël die meerderheid foto’s nie die Nederlandse samelewing nie. Die 18 foto’s waarin nie-wit mense voorkom, kan geografies in drie kategorieë

10 ingedeel word. Daar is eerstens vyf foto’s wat die Nederlandse samelewing weerspieël. (NN4:27,79 en 129, NN5/6:225 en 324) Drie van die vyf foto’s het vervoer in Nederland as kerngegewe: fiets-, treinen lugvervoer. Dit ondersteun die feit dat die foto’s normale, alledaagse situasies in Nederland uitbeeld. Die tweede kategorie is drie foto’s wat in Nederland kán voorkom, maar wat waarskynlik, op grond van semiotiese tekens in die foto’s, elders geneem is. Tekens in die foto’s suggereer dat twee van die drie foto’s moontlik in die Verenigde Koninkryk geneem is. Daar is naamlik ’n foto van die Britse Stonehenge teen die muur van die spreekkamer in die foto in die visuele voorstelling in NN5/6:187en die tweede foto is van ’n seepkisredenaar in ’n park wat lyk asof dit Speakers’ Corner in Hyde Park, Londen kan wees. (NN4:135) Die derde foto (NN5/6:228) beeld ’n gesprek tussen ’n Westerse en twee nieWesterse vroue uit. Die bankie waarop hulle sit, het ’n woestynagtige (NoordAfrika?/Midde-Ooste?) agtergrond. Hierdie foto verras deur die kontrasterende kulturele kodes (Baldwin et al. 2004:14) en is daarom “attention grabbing”. (Brand & Carstens, 2005:237) Die Westerse vrou kan as “woordeloos wit” (Pattynama & Verboom, 2002:30) beskryf word, aangesien daar geen politieke of godsdienstige kodes by haar teenwoordig is nie. Sy is ’n ouerige dame en sit aandagtig na die twee jonger vroue en luister. Daarenteen is die jonger vroue in tradisionele Moslemdrag geklee; ’n simbool van The Dome of the Rock word op die een vrou se serp vertoon en een van die vroue hou notas vas, iets wat aan ’n toespraak of kongres herinner. Al hierdie kodes werk mee aan die idee dat die vroue in ’n politieke gesprek mag wees en dat die gesprek (moontlik) in ’n ander land as Nederland gevoer word. Die derde kategorie bestaan uit nege van die 18 foto’s wat ongetwyfeld nie in Nederland geneem is nie. Vier van die nege is Oosters-georiënteerd, (byvoorbeeld NN4:13 en NN5/6:90), en vier is Afrika-georiënteerd (byvoorbeeld NN4:146 en NN5/6:17 en 4). Kwantitatief gesproke, maak dit nie sin dat in ’n oop, diverse land soos Nederland slegs 18 multi-kulturele voorstellings in die steekproef voorkom nie. Wanneer meer as die helfte van hierdie 18 foto’s boonop nie in Nederland geneem is nie, suggereer dit dat daar nie in die Nederlandse handboek vir diversiteit plek is nie. Dit korreleer met Van Dijk (1987:128) se bewering dat daar in Nederlandse handboeke min visuele materiaal oor minderheidsgroepe voorkom, en dat dié wat wel ingesluit word, stereotipies is. Die feit dat slegs vyf uit 18 multi-kulturele foto’s op die alledaagse Nederlandse wêreld inspeel, suggereer dat “hulle” nie deel van “ons” alledaagse werklikheid is nie. Die foto’s word die lens waardeur die Nederlandse leerder gekondisioneer word om na die wêreld buite Nederland te kyk, en word kommentaar op die beeld wat van die “agterlike, kansarme en bygelowige” mense buite die grense van Nederland gekonstrueer word (byvoorbeeld NN5/6:167 en NN4:146). Die kwantitatiewe verhoudings rym nie met die kosmopolitaanse aard van byvoorbeeld Amsterdam nie. Dit verswyg die omvang van die diversiteitswerklikheid

11 in Nederland en verhoog die spanning tussen wat mense dink hulle sien en wat hul werklik sien (die halwe waarhede waarna Hall (1997:258) verwys). Die feit dat slegs vyf foto’s die anders-as-wit-werklikheid in Nederland verbeeld, staan in direkte teenstelling met die geleefde werklikheid van die sestienjarige leerder in Utrecht of Amsterdam of Groningen, wat daagliks in ’n wêreld vol diversiteit funksioneer. Dit bied geen identifiseerbaarheid vir die “allochtone” kind in Nederland nie. Hierdie gebrekkige voorstellingsruimte dui op die Derridiaanse “non-placement of the other”. (Hall, 1997:226)

5.2 Temas uit die tematiese analise van Nieuw Nederlands 5.2.1 Inleiding Die tematiese kaart in diagram 2 gee ’n aanduiding van die aanvanklike temas wat uit die analise na vore gekom het. Daarna word die uiteindelike temas wat uit die analise

gekristalliseer het, bespreek.

Diagram 2: Tematiese kaart: Nieuw Nederlands

12

5.2.2 Die konstruksie van binêre opposisies Die tematiese eenhede in die datastel dui op ’n logiese verdeling in die binêre opposisie “ons” en “hulle”. Hier is “ons” Nederland en “hulle” is die nie-Westerse wêreld buite Nederland. Die foto’s wat die Nederlandse wêreld reflekteer, kan beskryf word as “stage setting” (Brand & Carstens, 2005:237), aangesien dit meestal die begin van ’n hoofstuk aandui, byvoorbeeld die visuele voorstellings in NN4:79 en NN5/6:255. Die foto’s wat binne-in die hoofstukke voorkom, is feitlik sonder uitsondering “attention grabbing”. (Brand & Carstens, 2005:237) Dit skok die leser soms (NN5/6:17 en 167); soms verras dit die leser (NN4:13 en NN5/6:228), maar meestal verwar dit die leser. ’n Voorbeeld van die verwarring wat geskep word, is byvoorbeeld die visuele voorstelling in NN5/6:17 wat in ’n leesstuk geplaas is wat handel oor oorbevolking in China, en visuele voorstelling in NN5/6:187 wat handel oor die gebrek aan deursigtigheid in die mediese beroep. Beide foto’s toon geen direkte verband met die leesstuk waarin dit voorkom nie en kan ook nie met enige van die vrae, opdragte of oefeninge verbind word nie. Die stemme in die foto’s waar Nederland in die besonder, en die Weste in die algemeen gereflekteer of geïmpliseer word, is deurgaans positief: die gewone burger wat al fietsend teksboodskappe stuur (NN4:79), die ministerie van onderwys wat ’n hand reik na allochtone leerders (NN4:27); die behulpsame ordereëlaar op Schiphollughawe (NN5/6:324) en die vriendelike en redelike dame wat na ander gelowe (NN5/6:228) uitreik. In hierdie foto’s sou ’n mens telkens positiewe beskrywende woorde voor die akteurs kon plaas: • • • • • •

die (gelukkige, normale) fietser (NN4:79), die (hulpvaardige) informasiemeester (NN5/6:324), die (akkommoderende) onderwyssisteem (NN4:27), die (begrypende) Westerse dame (NN5/6:228), die (ek mag my sê sê)-buitelander (NN4:135), en die (dienende) Jan en alleman. (NN5/6:255)

Die Nederlandse/Westerse gemeenskap word geprojekteer as ’n samelewing met ’n onderwysstelsel waar allochtoon en autochtoon van mekaar leer (NN4:27); ’n oop demokratiese land met vryheid van spraak (NN4:135) en waar welwillendheid in die alledaagse leefwêreld bestaan. (NN5/6:255) Foto’s met ’n Nederlandse konteks waarin wit en swart saam voorkom, beeld die omgang met “die ander” dus uiters positief uit en hou die binnegroep se gunstige selfwaarde so in stand. (Stephan, 1999:5) Teenoor die akteurs in bogenoemde foto’s, staan die “pasiënte” (Huckin, 2004:1-15): die buitelander wat gehelp moet word (NN4:129 en NN5/6:324); die Moslems wat luister terwyl die Westerling praat (NN5/6:228); die Turkse leerder wat in die hande van die dinamiese Nederlandse onderwyser ontluik. (NN4:27) Beskrywende woorde vooraan

13 die agente wat nie in Nederland voorkom nie, is minder positief: • • • • • • • •

die (primitiewe) modderfoonbouer (NN4:146), die (verwese) Moslima (NN5/6:167), die (“deur-ons-verligte”) koerantlesers (NN5/6:47), die (oorbevolkte) kinders (NN5/6:17), die (kwaksalwer)-wetenskaplike (NN4:107), die (tegnologies-religieuse) seuns (NN5/6:90), die (ontoepaslike) skrifgeleerde (NN4:35), en die (sukkelende) leerling. (NN4:129)

Die visuele voorstelling in NN5/6:47 kom binne die konteks van ’n leesstuk voor wat handel oor die Verligting wat versprei het tot (selfs) in die donker uithoeke van die wêreld. Die foto op sigself is neutraal. Mense staan iewers in Afrika of in ’n swart woonbuurt in Amerika in ’n ry en wag waarskynlik op ’n bus of ’n trein. Was dit ’n foto van Nederlanders wat lees terwyl hulle op die bus wag, was die foto binne die konteks nie interessant nie. Daar is dus met die foto van koerantlesers in ’n ry op sigself niks verkeerd nie, maar in die konteks van die leesstuk oor die Verligting wat in Europa begin het, word dit na my mening, sosiale kommentaar. Die foto word dan paternalisties en Eurosentries, veral wanneer dit meewerk aan die patroon wat deur die voorstelling van “hulle” buite die Nederlandse grens geskep word, te wete kansarm, armoedig, oorbevolk en primitief. Uit die konteks wil dit voorkom asof die foto wil sê: “selfs hulle (swartmense) lees nou”. Dit etiketteer dus die swart koerantleser as dat danksy “ons”, kan (selfs) hulle nou lees. Dit is ’n voorbeeld van die ideologiese kompleks (Barton & Stygall, 2002:23) waarvolgens die “onskuldige” betekenis die onderliggende bedoeling verdoesel. Oënskynlik stereotipeer hierdie foto nie, maar daar is geen ander verduideliking waarom juis hierdie foto by die leesstuk oor die (Europese) Verligting geplaas word nie. Die positiewe beeld wat van Nederland geskep word, vorm ’n teenstelling met die meerderheid foto’s wat nie in Nederland geneem is nie, byvoorbeeld die foto’s in NN5/6:17 en 167. Die leser se reaksie is onmiddellik om die persone op die foto’s buite Nederland as slagoffers te bejeën en hulle jammer te kry. Hierdeur word die komplementerende strategieë (Seale et al., 2004:207) om die positiewe voorstelling van die eie groep met die negatiewe voorstelling van die “ander” te jukstaponeer, duidelik. Daar is sprake van weglating van die agent (“agent-deletion”) by die foto’s wat buite Nederland gekontekstualiseer is. Wanneer na die foto’s gekyk word, kom die vraag telkens op: wie het dit aan haar/hom gedoen? Die foto van die Moslemmeisie wat verwese voor haar uitstaar terwyl sy op die grond sit en skryf (NN5/6:167); die oorbevolkte groep dogtertjies wat die Koran op die grond sit en bestudeer (NN5/6:17); asook die vuil, vriendelike seuntjie met die kleifoontjie (NN4:146) wys ’n Nederlandse vinger na Noord- en Sentraal-Afrika as die agente wat vir die jammerlike toestand wat

14 in die foto’s uitgebeeld word, verantwoordelik is. Selfs die positiewe uitbeelding van ’n Japannese seuntjie wat besig is om die alfabet te oefen (NN5/6:156), versterk die gedagte dat “hulle” soveel anders as “ons” is, maar danksy “ons” tog gehelp kan word. (NN4:129)

Foto 1: Moslemmeisie, (NN5/6:167)

In die foto’s wat die Nederlandse en Westerse werklikheid reflekteer, is daar egter geen agentweglating nie. Daar is trouens ’n duidelike agent en ’n ewe duidelike “pasiënt”: die agent is Westers en die pasiënt is nie-Westers. Die inligtingverskaffer in NN5/6:324 help die buitelander met rigtingaanwysing en die Nederlandse onderwyseres help die kind in NN4:129 om reg te skryf. Die bejaarde Westerse dame in NN5/6:228 praat en die twee Moslems luister. Die tipiese lang, blonde, blou-oog onderwyser troon bo die leerder (’n Turkse meisie) in die foto in NN4:27 uit.

5.2.3 Die skep van ’n (soms) religieuse ander By sommige foto’s lê die “sukses” van die foto juis daarin dat die voorstelling verras. Op sigself kan daar nie met die foto fout gevind word nie, maar die jukstaponering van die foto met die teks, lewer sosiale kommentaar. In die berig getiteld “Geboortebeperking in China wordt humaner” word nêrens verwys na enige ander land as China nie. Die enigste verklaring vir die foto (NN5/6:17) wat by hierdie leesstuk geplaas is, is dat dit suggereer dat ook die land (kontinent) waar die foto geneem is, dieselfde probleem, naamlik

15 oorbevolking, het. Hoe anders verklaar ’n mens die foto van die dogtertjies uit Afrika wat ingedruk langs mekaar op die grond sit en lees? Soos die seuntjie met die kleifoon (NN4:146) word hierdie dogtertjies Rousseauïsties as die “edele barbaar” uitgebeeld. Albei hierdie foto’s wek outomatiese emosionele reaksie – een van die onbetwisbare reaksies van implisiete stereotipering. (Dunbar, Saiz, Stela & Salez, 2000:267)

Foto 2: Twee tradisioneel geklede tienerseuns in ’n Boeddhistiese tempel (NN5/6:90)

Die twee Moslems in gesprek met ’n Westerling (NN5/6:228), trek aandag, omdat sodanige gesprek tussen tradisionele Moslems en Nederlanders nie algemeen in Nederland gesien word nie. Hierdie is ’n voorbeeld van hoe die uitbeelding van godsdiensbeoefening ’n fyn strategie in die polarisasie van “ons” en “hulle” word. Nederlanders word nie in hierdie foto of in enige ander foto in die datastel as religieus uitgebeeld nie, terwyl die religieuse “ander” uitgebreid uitgebeeld word: ’n Joodse skrifgeleerde (NN4:35), tradisioneel geklede Moslemmeisies (NN5/6:228), twee tradisioneel geklede tienerseuns in ’n Boeddhistiese tempel (NN5/6:90) en Afrikadogtertjies wat die Koran op die grond sit en lees. (NN5/6:17) Dit kom voor asof etniese andersheid in die datastel onder andere deur religieuse gemerktheid bewerkstellig word. So byvoorbeeld is NN4:35 ’n doodgewone foto van ’n Joodse skrifgeleerde, maar wanneer die leesstuk in die analise betrek word, word nuwe betekenis gevorm. Die leesstuk vergelyk die Nederlandse en die Amerikaanse curriculum vitae van Jan en alleman met mekaar. In Amerika, volgens die skrywer, word die curriculum vitae gerig deur spesialisasie in ’n bepaalde vakrigting. Hoe meer onderskeidings en akademiese

16 prestasies ’n student op sy curriculum vitae kan vertoon, hoe beter. In Nederland egter, gaan dit oor ’n veel “wyer perspektief ”. Hier is dit belangrik dat die curriculum vitae bewys lewer van betrokkenheid by verskeie uiteenlopende fasette van die samelewing, byvoorbeeld sport of die bestuur van sosiale klubs. Die foto van die skrifgeleerde word in hierdie konteks ’n karikatuuragtige sinekdogee (Seale et al., 2004:207) wat eintlik verwys na die “eenogige” spesialisasie van die Amerikaners. Te veel klem op akademiese spesialisasie is net so “ontoepaslik” in die alledaagse leefwêreld as wat die skrifgeleerde se kennis van die Tora is. Net soos by NN4:35 kom daar ook onsigbare, negatiewe sinspelings voor, wat Seale et al. (2004:207) “allusions” noem, byvoorbeeld wanneer die twee seuns in die tempel tegnologies bekwaam en leesgierig uitgebeeld word. (NN5/6:90) Weer eens is die foto interessant, juis omdat dit nie twee Nederlanders is wat lees en oor hul selfone praat nie. Die suggestie is dat (selfs) “primitiewe”, tradisioneel-godsdienstige mense tegnologies geletterd en ingelig kan wees. Die sinspeling is dus dat tradisioneel-godsdienstige mense gewoonlik nie tegnologies geletterd is nie. Die analfabete na wie daar in die meegaande leesstuk verwys word, is sonder uitsondering buitelanders. Daarom word as verrassing (weer eens “attention grabbing” (Brandt & Carstens, 2005:237)) ’n foto van buitelanders (NN5/6:90) wat nie analfabete is nie, getoon. Hierdie foto sê dus eintlik dat daar wel uitsonderings is, en in hierdie geval bevestig die uitsondering die reël.

6. Gevolgtrekking Op welke manier daar ook al na die datastel gekyk word, bly dit polariseer tussen “ons is ’n oop, demokratiese gemeenskap, maar julle ...” Die stereotipe wat dus deur die karakterisering van die foto’s geskep word, is dat die Nederlandse Jan Alleman altyd vriendelik, hulpvaardig, gelukkig, onselfsugtig en akkommoderend is. (Van Dijk, 1987:84) Daarenteen is daar armoede, oorbevolking en “kansarme” mense buite die grense van Nederland, wat volgens die mees basiese menslike behoeftes (en emosies) geteken word. Hierin lê die kiem van ’n ontmenslikingsproses. (Leyens et al., 2000:187) Dit blyk dat retoriese middele om die vreemdheid van die ander te bevestig, sedert die Nederlandse KDA-spesialis Teun van Dijk (1987 en 1993) se ondersoeke na Nederlandse handboeke, nie veel verander het nie. Die analise bevestig dat tekens van wat Van Dijk die “gepolariseerde model” noem, in die datastel gevind is. Die tematiese analise is aanduidend van voorstellingspraktyke wat op ’n koverte wyse tussen die navolgingswaardigheid van die Nederlandse samelewing en die agterlikheid van die nie-Westerse wêreld polariseer. Universiteit van Pretoria

17

Bronnelys Ahalli, F., Amerrouuss, N., Maly, I. & Hatim, E. 2005. Over de doden niets dan goeds. Over Theo van Gogh en vrije meningsuiting in een geglobaliseerde wereld. Mediawatch: Kif Kif. Babbie, E. & Mouton, J.A. 2001. Social research. Kaapstad: Oxford. Baldwin, E., Longhurst, B., McCracken, S., Ogborn, M. & Smith, G. 2004. Introducing cultural studies. Londen: Pearson Education. Banks, M. 2001. Visual methods in social research. Londen: Sage. Barton, E. & Stygall, G. (Reds.). 2002. Discourse studies in composition. England: Hampton Press. Botman, M. Jouwe, N. & Wekker, G. 2001. Caleidoschopiesche visies: De zwarte, migranten en vluchtelingen-vrouwenbeweging in Nederland. Amsterdam: Koninklijke Instituut voor de Tropen. Brand, M. & Carstens, A. 2005. The discourse of the male gaze: a critical analysis of the feature section ‘The beauty of sport’ in Sports’ Illustrated. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 23(3):223-243. Braun, V. & Clarke, V. 2006. Using thematic analysis in Psychology. Qualitative Research in Psychology, 3:77-101. Castelli, L., Vanzetto, K., Sherman, S. & Arcuri, L. 2001. The explicit and implicit perception of in-group members who use stereotypes: Blatant rejection but subtle conformity. Journal of Experimental Social Psychology, 37:419-426. Deconstruction. Sa. [Aanlyn beskikbaar]: http://en.wikipedia.org/wiki/Deconstruction. Toegangsdatum: 2006-8-25. De Jongh, J. 1995. Beeldvorming, de derde wereld en het milieu: Een alternatief. Amsterdam: PAREL. Dunbar, E., Saiz, J., Stela, K. & Salez, R. 2000. Personality and social group value determinants of out-group bias. Journal of Cross-Cultural Psychology, 31(2):267-275. Engelbrecht, A. 2008. The impact of role reversal in representational practice in history textbooks after apartheid. South African Journal of Education, 28(4):519-541. Ferree, M.M. & Hall, E.J. 1990. Visual images of American society: Gender and race in introductory sociology textbooks. Gender & Society, 4(4):500-533. Gijtenbeek, J. & Verbeek, F. 1998. Vooroordelen ten aanzien van allochtonen groepen. Amsterdam: Stichting: Centrum voor Onderwysonderzoek. Giroux, H.A. 1981. Ideology, culture and the process of schooling. London: Falmer Press. Hagendoorn, L. 1986. Cultuurconflict en vooroordeel: Essays over de waarneming en betekenis van cultuurverschillen. Nijmegen: Samson. Hall, S. (Red.). 1997. Representation. Cultural representations and signifying practices. Londen: Sage. Haslam, A.S, Turner, J.C, Oakes, P.J, Reynolds, K.J. & Doosje, B. 2003. From personal pictures to collective tools in the world: how shared stereotypes allow

18 groups to represent and change social reality. In: McGarty, C., Yzerbyt, Y. & Spears, R. Stereotypes as explanations. The formation of Meaningful Beliefs about Social Groups. Cambridge: Cambridge University Press, p.157-185. Homan, H.D.I. (Red.). 2003. DIMPLE. Dissemination and implementation of help desks for intercultural Learning Materials. Utrecht: PAREL. Huckin, T. N. 2004. Social approaches to critical discourse analysis.[Aanlyn beskikbaar]: http://exchanges.state.gov/education/engteaching/pubs/BR/functionalsec3-6. htm, Toegangsdatum 2007-09-04, Ladegaard, H.J. 1988. Assessing national stereotypes in language attitude studies: The case of class-consciousness in Denmark. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 19(3):182-197. Leyens, J.P., Paladino, P.M., Rodriguez-Torres, R., Vaes, J., Demoulin, S., Rodriguez-Perez A. et al. 2000. The emotional side of Prejudice: The attribution of secondary emotions to in-groups and out-groups. Personality and Social Psychology Review, (2):186-197. Marsden, W.E. 2001. The school textbook: Geography, history and social studies. Londen:Woburn Press. Mok, R.J.M. 1999. In het ban van het ras. Ongepubliseerde PhD-tesis. Amsterdam: Universiteit Amsterdam. Nganda, I. 1996. A study of ethnic stereotypes in the Ugandan basic textbooks for primary school English and social studies. Germany: Bayreuth University. Pattynama, P. & Verboom, M. 2000. Werkboek: Kleur in het curriculum, iInterculturaliteit in het hoger onderwijs. Utrecht: Utrecht Universiteit. Pienaar, J. 1995. Vernuwing in Afrikaanse taalhandboeke. Cape Librarian, 39(5):32. Prosser J. 2001. Image-based research. Philadelphia: Routledge Falmer. Rice, N. 2005. Guardians of tradition: Presentations of inclusion in three introductory special education textbooks. International Journal of Inclusive Education, 9(4):405429. Seale, C., Gobo, G., Gubrium, J.F. & Silverman, D. 2004. Qualatative research practice. Londen: Sage. Sierens, S. 2000. US them ours: Points for attention in designing inter-culturally sound learning materials. Gent: Steunpunt Intercultureel Onderwijs. Siraj-Blatchford, I. 1994. The early years: Laying the foundation for racial equality. Stokeon Trent: Trentham Books. Steenbergen, W., Beernink, L., Frank, H., Kooiman, M. & Van Nieuwenhuijsen, I. 2003. Nieuw Nederlands 4 vwo. Groningen: Wolters-Noordhoff.

19 Steenbergen, W., Beernink, L., Frank, H., Kooiman, M. & Van Nieuwenhuijsen, I. 2004. Nieuw Nederlands 5/6 vwo. Groningen: Wolters-Noordhoff. Stephan, W. 1999. Reducing prejudice and stereotyping in schools. New York: Teachers College Press. Van den Bergh, H. & Reinsch, P. 1983. Rascisme in schoolboeken. Amsterdam: Uitgeverij SUA. Van Dijk, T.A. 1987. Schoolvoorbeelden van racisme. Amsterdam: SUA. Van Dijk, T.A. 1993. Principles of critical discourse analysis, Discourse & Society, 4(2):249-283. Van Praag, E.T. Persoonlike gesprek, 20 Maart 2007 te Utrecht. Wekker, G. 2002. Nesten bouwen op een winderige plek: Denken over gender en etniciteit in Nederland. Faculteit der Letteren: Universiteit Utrecht.

Note 1.

Die vak Nederlands bestaan uit literatuuronderwys en taalvaardigheidsonderwys. Nieuw Nederlands is ’n taalvaardigheidsmetode wat fokus op leerders se lees-, skryf- en praatvaardighede. (Steenbergen, Beernink, Frank, Kooiman & Van Nieuwenhuijsen, 2004)

“Allengs wordt de spruyt een boom” (I)1, De Stellenbossche studentenvereniging “Ons Spreekuur” (1895-1919) en de taalkwestie Ingrid Glorie In 1918, E.C. Pienaar complained about the conservatism of the professors who had shaped his ideas on language while he was a student in Stellenbosch. Elsewhere in South Africa, Afrikaans was readily accepted. But at Stellenbosch the academic leadership stuck to “High Dutch”. In this essay, the gradual acceptation of Afrikaans instead of Dutch is illustrated using the archives of “Ons Spreekuur”, a reading and debating society founded by prof. W.J. Viljoen, one of the champions of the Dutch language in South Africa. Amongst other student organisations, “Ons Spreekuur” served as breeding ground for the future political, religious and cultural leadership of the Afrikaner community.

1. Literaire vadermoord: E.C. Pienaar rekent af met W.J. Viljoen Op 22 december 1918 meldt E.C. Pienaar in een brief aan zijn vriend A.D. Keet dat hij het eerste hoofdstuk van zijn proefschrift af heeft. Pienaar bevindt zich dan in Utrecht, waar hij onder leiding van professor C.G.N. de Vooys werkt aan een dissertatie over taal en poëzie van de Tweede Afrikaanse Taalbeweging. “Ik het woes geslaan met die eselskakebeen onder die filistijne oftewel ‘verroeste remskoene’ in ons ou land,” schrijft hij aan Keet, die in Amsterdam medicijnen studeert, “en mij pennevrug sal seker heelwat stof opjaag. My eie proffe van Stellenbosch word ongenadig getakel, want hulle het mij so verknoei, dat ik nou op mij ou dag met grijse hare mij verlore jeug in papegaailand moet betreur!”2 Pienaar was tussen 1905 en 1907 student aan het Victoria Kollege te Stellenbosch. Na enkele jaren in het middelbaar onderwijs te hebben gewerkt keerde hij in 1911 naar Stellenbosch terug als lector “Hollands” (lees: Nederlands). Vanuit die positie vertrok hij in 1914 voor verdere studie naar Nederland. In 1916 behaalde hij zijn kandidaatsexamen aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam en in 1918 zijn doktoraalexamen aan de Universiteit van Utrecht. Als hij in 1918, in zijn brief aan Keet, verwijst naar “my eie proffe van Stellenbosch”, dan zal hij hiermee waarschijnlijk in de eerste plaats de hoogleraren uit zijn studententijd bedoeld hebben; daarnaast kan hij echter ook gedacht hebben aan de hoogleraren met wie hij te maken kreeg in zijn tijd als jonge lector te Stellenbosch. Pienaar verzekert Keet dat hij geprobeerd heeft om de “kwetsende betoogstijl” van het tijdschrift Ons Moedertaal te vermijden;3 de trant van zijn beschouwing moest juist “sakelik en nugter” zijn. Maar, waarschuwt hij, het is niet ondenkbaar dat er hier en daar toch wat sarcasme of ironie in zijn woorden doorklinkt, “want dis nou eenmaal vir vlees en bloed onmoontlik bij soveel wanbegrip en lekevooroordeel”.4 Anders dan Pienaars strijdlustige taal in zijn brief aan Keet doet verwachten, komen TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

21 de Stellenbossche hoogleraren er in zijn proefschrift, dat in 1919 in druk verschijnt,5 nog redelijk goed vanaf. Drie namen die herhaaldelijk terugkeren, zijn die van P.G.J. de Vos, hoogleraar Dogmatiek en Oude Testament aan de Kweekschool (1883-1919) en tevens voorzitter van de Taalbond (1890-1910), J.I. Marais, hoogleraar Natuurlijke Godgeleerdheid en Wijsbegeerte aan de Kweekschool (1877-1919), en professor W.J. Viljoen, hoogleraar Moderne Talen en Geschiedenis aan het Victoria Kollege (18951910). Interessant is vooral wat Pienaar schrijft over Viljoen. Deze was namelijk tevens oprichter van “Ons Spreekuur”, een studentenvereniging waar Pienaar zowel als student én later, toen hij lector was geworden, actief bij betrokken was geweest.6 Het blijkt dat Pienaar een scherp oog had voor de onhoudbare positie waarin Viljoen door de snelle opmars van het Afrikaans was beland. Hij laat zien dat Viljoen zich al in zijn eigen proefschrift, Beiträge zur Geschichte der Cap-Holländischen Sprache (1896), vóór het Afrikaans als schrijftaal had uitgesproken. Maar tien jaar later stelde diezelfde Viljoen in een lezing getiteld “Wat is nu eigenlik onze Taal?” dat een keuze vóór het Afrikaans zou betekenen dat de Afrikaners er in “taalbeschaving” op achteruit zouden gaan. “’t Is een beweging naar achteren,” verklaarde Viljoen in 1906, “een dalen tot het peil van het minder ontwikkelde deel van het volk, dat wij, juist door middel van verbeterd onderwijs in het Hollands, tot meerdere beschaving (...) moeten trachten te brengen.” (Pienaar, 1919: 38) In zijn proefschrift verbaast Pienaar zich erover dat Viljoen zijn vroegere standpunt heeft herzien en tien jaar later precies het tegenovergestelde beweerde: “(In) hierdie geval hoef daar vir geen oomblik die minste twijfel te bestaan nie, wie van die twee nader aan die waarheid was: die promovendus van 1896 of die professor van 1906.” (Pienaar, 1919: 39) Het beeld dat uit Pienaars proefschrift naar voren komt, is dat van een groep academici die in eigen kring groot gezag genoten, maar die nauwelijks door hadden hóe snel en onherroepelijk de wereld daarbuiten bezig was te veranderen. Hoe meer het Afrikaans terrein won, des te hardnekkiger en irrationeler hielden zij vast aan hun keuze voor het “Hoog-Hollands”. Deze representatie van het recente verleden biedt Pienaar gelegenheid om Viljoen en andere vertegenwoordigers van de Hollandse Beweging als vijand af te schilderen, wat het optreden van de voorvechters voor het Afrikaans en hun uiteindelijke zege des te heroïscher laat overkomen. Deze beeldvorming, waaraan een onmiskenbaar wij vs. zij-denken ten grondslag ligt, diende zelf ook weer als een middel in de voortgaande strijd voor versterking van de positie van het Afrikaans. Woede en frustratie, dat zijn de emoties die overheersen in Pienaars brief aan Keet, wanneer hij herinneringen ophaalt aan zijn Stellenbossche leermeesters. Uit een autobiografische schets uit 1947 wordt duidelijk dat Pienaar, ingekapseld binnen de invloedssfeer van Viljoen en zijn Hollandse Beweging, aanvankelijk niet wist wát hij van de nieuwe Afrikaanse taalbeweging moest denken: My studiejare op Stellenbosch het saamgeval met die eerste aktiewe propaganda vir Afrikaans van die destyds so geesdriftige A.T.Viste onder leiding van Jannie de Waal, waarby ek egter aanvanklik meer

22 neutrale toeskouer as oortuigde deelnemer was. My hartgrondige bekering tot die Afrikaanse taalsaak het eers gekom na kennismaking met Celliers, Totius en Leipoldt se eerste digbundels. (...) Toe het ook die voorneme ontstaan om in Holland verder te gaan studeer en my doktorale proefskrif aan die bevordering van die Afrikaanse volk- en taalsaak te wy.7

De verwijzing naar de eerste dichtbundels van Celliers, Totius en Leipoldt situeert Pienaars “bekering” in de jaren 1908-1911, dus na voltooiing van zijn BA-studie in Stellenbosch. Pienaars proefschrift kan, waar hij in debat treedt met zijn Stellenbossche “proffe” en hun bezwaren tegen het Afrikaans met schijnbaar objectiefwetenschappelijke argumenten van tafel veegt, worden opgevat als een vorm van intellectuele vadermoord. Misschien hielp het feit dat hij dit proefschrift in Nederland schreef, op veilige afstand van het strijdtoneel, en De Vooys, zijn promotor, op geen enkele manier bij de controverse, Nederlands of Afrikaans, betrokken was, Pienaar ook om zich van hun invloed te bevrijden en zijn eigen weg te kiezen. Wat Pienaars afrekening met de grote mannen uit zijn studententijd vooral duidelijk maakt, is dat het in de eerste tien, vijftien jaar van de twintigste eeuw voor velen nog bepaald geen uitgemaakte zaak was dat het Afrikaans het Nederlands op alle terreinen van het sociale en culturele leven zou gaan vervangen, of op welke termijn dit zou gebeuren. Dát het Afrikaans als winnaar uit de bus zou komen, is iets wat pas achteraf met zekerheid kon worden vastgesteld. Tót het zover was, betekenden al die propagandistische affirmaties dat het Afrikaans de plaats van het Nederlands zou gaan innemen, in wezen niet meer dan evenzovele uitingen van hóóp. Voor de voorstanders van handhaving van het Nederlands in Zuid-Afrika moeten de eerste decennia van de twintigste eeuw soms op een eindtijd hebben geleken, waarin de wereld zoals zij die kenden – met de cultuur van het oude moederland als lichtend baken in de verte – grotendeels verloren ging. Wat hun positie verder compliceert, is dat geen van de leidende figuren van de Hollandse Beweging ervan overtuigd lijkt te zijn geweest dat het Nederlands op de lange duur in Zuid-Afrika kon overleven. Ook zij waren ervan overtuigd dat het Afrikaans uiteindelijk de plaats van het Nederlands zou innemen; voor het zover was, moest er echter nog heel wat gebeuren. Verliep de overgang van het Nederlands naar het Afrikaans dus voor sommigen te langzaam, voor anderen ging hij veel te snel. De verwarrende situatie die werd veroorzaakt door het naast elkaar bestaan van de Hollandse Beweging en respectievelijk de Eerste en de Tweede Afrikaanse Taalbeweging zal in een reeks van twee artikelen worden geïllustreerd met behulp van het archief van de Stellenbossche studentenvereniging “Ons Spreekuur”. Deze vereniging bestond van 1895 tot 1919. De leden waren afkomstig van de twee grote instellingen voor hoger onderwijs in Stellenbosch toentertijd, het Theologisch Seminarium (later beter bekend als “die Kweekskool”) en het Victoria Kollege. “Ons Spreekuur” was opgericht door W.J. Viljoen; E.C. Pienaar behoorde tot de leden. Het archief van “Ons Spreekuur” bevindt zich in het Dokumentesentrum

23 van de J.S. Gerickebiblioteek in Stellenbosch en omvat onder meer ledenlijsten, notulenboeken, correspondentie, een knipselverzameling, de catalogus van de boekerij en de complete uitleenadministratie.8 In dit artikel zal ik eerst een beeld schetsen van het sociaal-culturele leven in Stellenbosch rond 1900, met speciale aandacht voor de ontwikkelingen op taalgebied (paragraaf 2 t/m 4). Daarna worden achtereenvolgens de leden, de activiteiten en de ontwikkeling van “Ons Spreekuur” en het taalstandpunt van de vereniging behandeld (paragraaf 5 t/m 9). In het tweede artikel zal ik vervolgens ingaan op de boekerij en de behandeling van literatuur tijdens de vergaderingen.

2. Stellenbosch als kweekvijver voor volksleiders De verschillende instellingen voor hoger onderwijs in Stellenbosch zijn historisch nauw met elkaar verbonden. Nadat de Nederduits Gereformeerde Kerk van ZuidAfrika zich in 1824 had afgescheiden van de Gereformeerde Kerk in Nederland, ontstond al snel behoefte aan een eigen opleidingsinstituut voor predikanten en zendelingen. Tot dan toe waren Zuid-Afrikaanse theologen voor hun opleiding aangewezen geweest op de universiteiten en seminaries van Europa. Een groot deel van hen kwam terecht in Nederland. Maar zo’n opleiding overzee was duur en de opkomst van de moderne theologie aan bepaalde Nederlandse universiteiten werd vanuit Zuid-Afrika met toenemende ongerustheid gevolgd. De oprichting van een eigen seminarie had echter nog heel wat voeten in de aarde. Er gingen bijvoorbeeld enkele jaren voorbij met het zoeken naar geschikte professoren. Eerst werd er in Nederland gekeken. Nicolaas Beets, de populaire dominee-dichter, tevens hoogleraar Theologie te Utrecht, was één van de Nederlandse geleerden die de aangeboden leerstoel van de hand wezen. Uiteindelijk viel de keuze op twee Zuid-Afrikanen, ds. John Murray uit Burgersdorp en ds. N.J. Hofmeyr uit Calvinia. Op 1 november 1859 kon het Theologisch Seminarium te Stellenbosch zijn deuren openen, met twee hoogleraren en vier studenten. Murray en Hofmeyr waren samen met de Stellenbossche predikant J.H. Neethling ook verantwoordelijk voor de oprichting van het Stellenbosch Gymnasium. Dit instituut, dat op 1 maart 1866 van start ging, bereidde een deel van zijn leerlingen voor op het toelatingsexamen van het seminarie; een ander deel werd klaargestoomd voor het staatsexamen, dat vereist was voor een loopbaan in overheidsdienst. In 1874 werd er een aparte letterenfaculteit aan het gymnasium toegevoegd die de leerlingen opleidde voor het Bachelor of Artsexamen van de Universiteit van de Kaap de Goede Hoop. Deze letterenfaculteit, die vanaf 1887 bekend stond als Victoria Kollege, zou in 1916 universitaire status krijgen en hernoemd worden tot Universiteit van Stellenbosch. (Malherbe, 1918b: 38-74; Stellenbosch 1866-1966: passim) Victoria Kollege en Kweekskool hebben samen vele alumni afgeleverd die invloedrijke posities zouden gaan bekleden binnen de Zuid-Afrikaanse samenleving

24 als geheel en de Afrikaner gemeenschap in het bijzonder. Wanneer D.F. Malan in 1918 voor het eerst de balans opmaakt, komt hij al tot een indrukwekkende opsomming van namen, waaronder die van politici als J.C. Smuts en J.B.M. Hertzog, schrijvers en journalisten als C.J. Langenhoven, J.F.W. Grosskopf en J.P. Volsteedt, onderwijsmannen als F.S. Malan, S.F.N. Gie, W.J. Viljoen en N.M. Hoogenhout, en verder een lange lijst van predikanten, wetenschappers, magistraten en advocaten, artsen en sporthelden. Opvallend is ook de rol van veel oud-Stellenbosschers in de taalstrijd, met W.J. Viljoen als de grote kampvechter van het Nederlands en mensen als N.J. Brümmer, T.B. Muller, C.J. Langenhoven, J.J. Smith, D.F. Malherbe en T.H. le Roux als pleitbezorgers voor het Afrikaans. (Malan, 1918: 75-87) Malan zelf zou een opmerkelijke loopbaan doormaken ván predikant en journalist tót minister van Binnenlandse Zaken, Onderwijs en Volksgezondheid en premier van de Unie van Zuid-Afrika.9

3. Nederlands of Afrikaans? Binnen de Afrikaner gemeenschap tekenden zich in het laatste kwart van de negentiende eeuw twee bewegingen af die beide een antwoord probeerden te geven op de Engelse culturele dominantie. Aan de ene kant had je de Eerste Afrikaanse Taalbeweging. S.J. du Toit en zijn Genootskap van Regte Afrikaners hadden ingezien dat niet alleen kleurlingen, maar ook laag opgeleide blanken moeite hadden om het Hoog-Hollands dat werd gebruikt in kerk en onderwijs, te volgen. Daarom richtten zij zich onder de leus “Ons skryf soos ons praat” in de eerste plaats op eenvoudige boeren in het Kaapse binnenland. De keuze voor deze doelgroep bracht mee dat de bijdragen in Die Patriot, het belangrijkste orgaan van de beweging, laagdrempelig moesten zijn: gesteld in eenvoudige taal, handelend over herkenbare onderwerpen en van direct nut voor de lezer. Iedereen, hoe weinig geletterd ook, kon op de bladzijden van Die Patriot zijn zegje doen. En “Patriot-poëzie” werd een aanduiding van “volkse” of “platvloerse” poëzie en “rijmelarij”. Vandaar dat de Patriot-beweging op weinig waardering kon rekenen van de hoogopgeleide Afrikaners die merendeels in de steden woonden. Aan de andere kant was er de zogenaamde Hollandse Beweging. In de jaren tachtig van de negentiende eeuw leverde deze beweging strijd voor erkenning van het Nederlands in het onderwijs en de staatsdienst. In de jaren negentig beijverde men zich vooral voor de ontwikkeling en verbreiding van een vereenvoudigde Nederlandse spelling. De achterban van de Hollandse Beweging bestond uit wetenschappers, kerkelijke leiders en rijke boeren. Doordat verschillende vooraanstaande Stellenbosschers eind negentiende, begin twintigste eeuw een prominente rol binnen de Hollandse Beweging speelden, moet het voor studenten die toen in Stellenbosch studeerden, moeilijk zijn geweest om zich aan de invloedssfeer van deze beweging te onttrekken. J.B.M. Hertzog, die in de jaren 1881-1889 in Stellenbosch studeerde, leerde daar bijvoorbeeld

25 zó goed Nederlands spreken, dat hij later, tijdens zijn vervolgstudie in Nederland, het gevoel had dat hij nooit anders had gedaan. “His preoccupations with the Netherlands language,” aldus zijn biograaf, “aided and abetted, one feels obliged to add, by his new social surroundings, made him indifferent to, in fact almost scornful of the so-called ‘Patriot Taalbeweging’.” (Pirow, 1957: 25) Uit publicaties blijkt dat de leden van de Hollandse Beweging vanaf het begin beseften dat het “Hoog-Hollands” in Zuid-Afrika onvermijdelijk zou verdwijnen. Naar aanleiding van een brief van Nicolaas Mansvelt in De Zuid-Afrikaan van 1 mei 1890 schrijft Anna de Villiers dan ook: Dr. Mansvelt erken (...) openlik dat dit hom nie te doen is om Hollands die spreektaal van die volk te maak nie, want hy besef vooraf dat so ’n poging tot mislukking gedoem is. Die groot doel waarom hy vir die regte van die Hollandse taal stry, is om die Hollandse geestesgoedere vir die Afrikaner toeganklik te maak en die taal suiwer te hou. Hier is dus g’n sprake daarvan om die Hollandse taal in die keel van die Afrikaner af te druk soos met Engels gedoen is nie. (De Villiers, 1936: 129-130)

Wat de Hollandse Beweging wél wilde, is onduidelijk. Op dit punt spreken de leden van de beweging elkaar – en zichzelf! – herhaaldelijk tegen. De invoering van een vereenvoudigde spelling lijkt erop gericht om het Nederlands in een makkelijkere vorm en mét een aantal Afrikaanse elementen voor Zuid-Afrika te behouden. Door de taal van Zuid-Afrika dichtbij het Nederlands te houden, zouden toekomstige generaties nog steeds toegang hebben tot de rijke Nederlandse cultuur. Maar anderszijds bestond ook de gedachte dat het Afrikaans het Nederlands op den duur volledig zou gaan vervangen en dat dit moment alleen zo lang mogelijk uitgesteld moest worden, zodat het Afrikaans zich, onder meer door zich te voeden met elementen uit het Nederlands, zo ver mogelijk kon ontwikkelen voor het op eigen benen zou komen te staan en de strijd met het Engels zou moeten aangaan. Alleen al vanwege de tweeslachtigheid binnen de Hollandse Beweging zelf (een vereenvoudigd Nederlands met Afrikaanse elementen, of: já tegen het Afrikaans, maar nu nog niet) is het onmogelijk om de Eerste Afrikaanse Taalbeweging en de Hollandse Beweging te zien als partijen met diametraal tegengestelde ideeën. Ook het Genootskap van Regte Afrikaners was ervan overtuigd dat het Afrikaans vooralsnog als cultuurtaal onvoldoende ontwikkeld was om de concurrentieslag met het Engels aan te kunnen; daarom waren verschillende G.R.A.-mannen óók binnen de Hollandse Beweging actief. (Steyn, 1987: 27) En tijdens de oprichtingsvergadering van de Zuid-Afrikaansche Taalbond werd een discussie over de vraag “of de voorgestelde Taalbond de eigenlijke Hollandsche taal, dan wel den eenen of anderen vorm van het Afrikaansch Hollandsch zou voorstaan” al snel afgekapt om “het aan de toekomst over te laten, welken vorm de Volkstaal in Zuid Afrika zal aannemen”. (De Villiers, 1936: 139) Een verdere overeenkomst tussen de twee bewegingen was dat in beide gevallen de bevordering van een taal – hetzij het Afrikaans, hetzij het Nederlands – niet werd

26 gezien als doel op zichzelf; in beide gevallen stond deze taalbevordering ten dienste van de sociaal-culturele en economische verheffing van het Afrikaner volk. Over het algemeen waren noch de G.R.A.-mannen, noch de Taalbond dan ook bereid om de discussie op de spits te drijven. Verdeeldheid binnen de Afrikaner gemeenschap zou immers alleen maar het Engelse element in Zuid-Afrika in de kaart spelen. Die verdeeldheid dreigde wél te ontstaan toen de Hollandse Beweging, na de publicatie van Gustav S. Prellers invloedrijke betoog “Laat ‘t ons toch ernst wezen!” (1905), geconfronteerd werd met een nieuwe concurrent: de Tweede Afrikaanse Taalbeweging. Eind negentiende eeuw was de aanvankelijk zo succesvolle Eerste Afrikaanse Taalbeweging als gevolg van S.J. du Toits politieke buitelingen en zijn onvoorwaardelijk doordrukken van een fonetische spelwijze van het Afrikaans tot een roemloos einde gekomen. De Hollandse Beweging had vanwege het uitbreken van de Anglo-Boerenoorlog haar activiteiten om tot een vereenvoudigde spelling te komen, tijdelijk stil moeten leggen. Ná de oorlog zou zij de draad echter weer oppakken. De spellingsvereenvoudiging kreeg zijn beslag en de Taalbondexamens werden steeds belangrijker. Maar op 3 november 1905 werd in Kaapstad, geïnspireerd door het betoog van Preller, ook de Afrikaanse Taalvereniging (ATV) opgericht. Binnen een jaar werden er in verschillende dorpen rondom Kaapstad afdelingen van de ATV opgezet; ook in Stellenbosch. En anders dan het Genootskap van Regte Afrikaners kon de nieuwe beweging wél rekenen op steun van vooraanstaande wetenschappers en andere leden van de Afrikaanse culturele elite. Vandaar dat deze nieuwe veldtocht – hoewel de kampvechters voor het Afrikaans verzekerden dat ze niet tégen het Nederlands waren; in de statuten van de ATV stond bijvoorbeeld dat het Nederlands de “hoofdbron” van het Afrikaans moest blijven (Pienaar, 1919: 36) – door de Hollandse Beweging aanvankelijk fel werd bekritiseerd. Zo verklaarde W.J. Viljoen in De Unie van augustus 1907 dat hij niets met de ATV te maken wilde hebben, omdat ik het nut en de noodzakelikheid van uw beweging, nu die zich blijkbaar gaat bemoeien met de schrijftaal en van het Hollands begint te spreken als “een vreemde taal, sover dit ons nasie betref,” niet inzie. Ik heb mijn taal veel te lief dan dat ik mij met een dergelijke, gevaarlike demokratiese uiting verenigen of een beweging steunen kan, die berekend is, de band van geestes- en taaleenheid met de bakermat onzer vaderen te verstoren. (Pienaar, 1919: 38)

Slechts enkele maanden later echter, in december 1907, was het diezelfde Viljoen die op een taalcongres in Paarl voorstelde dat beide partijen de handen ineen zouden slaan en samen zouden werken aan de bevordering van het “Hollands” in Zuid-Afrika, in welke vorm dan ook. Dit voorstel leidde tot een ontmoeting tussen afgevaardigden van de Taalbond en de ATV, waarbij inderdaad besloten werd om de strijdbijl te begraven en in het vervolg de krachten te bundelen. Pienaar (1919: 41): “Dit was ’n groot stap vooruit, omdat die Engelse partij tot dusver nog altijd munt kon slaan uit die onderlinge verdeeldheid bij die teenpartij.”

27

4. Stellenbosch en de taalstrijd Rond 1900 was de cultuur onder de studenten in Stellenbosch voornamelijk Engelsgeoriënteerd. De Engelse geest die toch al in de Kaapkolonie heerste, werd in Stellenbosch nog in de hand gewerkt door het feit dat de meeste professoren uit de begintijd van het Victoria Kollege van Schotse afkomst waren. (Booyens, 1969: 50) J.F.W. Grosskopf, die in 1904 aan het Victoria Kollege zijn BA-graad behaalde en in 1906 een MA-graad in Engels en Duits, zou zich later herinneren dat het Engels in die jaren alomtegenwoordig was: die Kollege-kalender was Engels; in die Studenteblad was die oorspronklikste stukke Engels; die versies wat studente probeer maak het, was Engels; in die Debatsvereniging en op vergaderinge was daar ’n sterk voorliefde vir Engels; en vir sport en beleefde konversasie met jong dames het bepaald net Engels in aanmerking gekom. (Grosskopf, 1918: 180-181)

Van C.J. Langenhoven is bekend dat hij in 1893, als student te Stellenbosch, een artikel schreef voor het journaal van de Union Debating Society, waarin hij verklaarde dat niet het Nederlands of het Afrikaans, maar het Engels de toekomstige taal van ZuidAfrika zou worden. Het Engels, zo beargumenteerde hij, was een wereldtaal. Het Nederlands, daarentegen, was “a worthless and insignificant language” die door bijna niemand gesproken werd. Het Afrikaans was beperkt tot een paar families in Paarl: “For intellectual training Africander Dutch offers no scope, for it has no literature, and a very poor vocabulary. For international intercourse and as a trade-medium, English is superior to it; and for foreign trade it stands nowhere.” (Pienaar 1946: 338) Onder de notabelen van het dorp – professoren, predikanten en rijke boeren – was rond 1900 vooral de Hollandse Beweging sterk vertegenwoordigd. Geleidelijk aan ontstond er echter meer toenadering tussen de voorstanders van Nederlands en Afrikaans. Toen Viljoen in 1910 Directeur van Onderwijs werd in de Oranje-Vrijstaat, verloor de Stellenbossche gemeenschap één van zijn krachtigste pleitbezorgers voor het Nederlands. En naarmate er meer kwalitatief hoogstaande Afrikaanstalige literatuur begon te verschijnen, raakte zelfs een verstokte verdediger van het Nederlands zoals de theoloog professor J.I. Marais overtuigd. (Pienaar, 1919: 61-67) Het vertrek van Viljoen maakte de weg vrij voor samenwerking tussen “Ons Spreekuur” en de Stellenbossche afdeling van de ATV. Aanleiding was artikel 137 van de Uniegrondwet, waarin was vastgelegd dat het Engels en het Nederlands in de in 1910 gevormde Unie van Zuid-Afrika gelijke rechten zouden krijgen. De verwachting was echter dat in de praktijk vooral het Engels bevoorrecht zou worden. Daarom ontstond er een beweging onder de leus “Wij zullen handhaven”, die toezag op strikte naleving van artikel 137. De Stellenbossche ATV ging ervan uit dat alles wat nú gedaan kon worden om de positie van het Nederlands te verbeteren, op de lange termijn in het voordeel van het Afrikaans zou werken. Samen nodigden ATV en “Ons Spreekuur” studenten van alle instellingen voor hoger onderwijs in de Unie uit om naar Stellenbosch te

28 komen en te praten over de vraag hoe men de handhavingsgedachte in het dagelijks leven zou kunnen vormgeven. Op 6 en 7 april 1911 werd onder voorzitterschap van prof. A. Moorrees in dezelfde CJV-zaal waar J.H. Hofmeyr en D.F. Malan eerder hun historische toespraken – “Is ’t ons ernst?” (1905), vóór het Nederlands, en “Het is ons ernst” (1908), vóór het Afrikaans – hadden geleverd, de eerste Studententaalconferentie gehouden. Tot besluit van de conferentie werd een waakzaamheidscomité opgericht, het Studenten-Werda-comité, dat tot taak kreeg door handhaving van godsdienst, taal en tradities van de Afrikaners, “’n zelfstandig Afrikaans volksbewustzijn vooral onder Jong Zuid-Afrika krachtig te doen ontwaken en ontwikkelen.” (Nienaber, 1951: 93) Het eerste openbare optreden van Werda leidde meteen tot een rel. Het comité had namelijk besloten om eind september 1912 een groot taalfeest voor studenten te organiseren om te vieren dat, dankzij artikel 137, het Nederlands in Zuid-Afrika weer een factor van betekenis was geworden. Het feest zou plaatsvinden in Kaapstad, volgens de organisatoren de stad vanwaaruit eens, na de komst van Jan van Riebeeck in 1652, de Nederlandse beschaving zich over Zuid-Afrika had verspreid, maar sindsdien verworden tot de meest verengelste stad in het zuiden van het land. Eén van de doelstellingen van het feest was dan ook om de Kaapse bevolking een duidelijke boodschap te geven met betrekking tot de handhaving van het Nederlands. Alle voorbereidingen waren getroffen. Onder meer was er een overeenkomst gesloten met de spoorwegen om meer dan duizend studenten en scholieren tegen gereduceerd tarief naar Kaapstad te vervoeren. Te elfder ure werd deze regeling door de Unie-regering in Pretoria teruggedraaid, omdat het taalfeest het karakter van een politieke betoging zou hebben en daardoor strijdig zou zijn met het conciliatie-beleid van de regering-Botha. (Pienaar, 1946: 323-29) In plaats van een taalfeest werd er nu een protestvergadering gehouden in Stellenbosch. En op 1 maart 1913 vond er in Kaapstad alsnog een taalfeest plaats, dat het scenario van 1912 ver overtrof. De Kaapse Stadsaal werd afgehuurd, “met orrel en orrelis daarby”. Negentien trams moesten het hele gezelschap naar Kampsbaai vervoeren, waar voor drieduizend deelnemers de lunch werd geserveerd. Oudpresident Reitz sprak de studenten toe. Later die middag, in de Stadsaal, waren er toespraken van onder meer professor Moorrees en generaal Hertzog. De dag werd afgesloten met een optocht naar het standbeeld van Jan van Riebeeck, onder begeleiding van twee muziekkorpsen. En in Nederland waren voor alle deelnemers vijfduizend medailles geslagen ter herinnering aan deze bijzondere dag. (Nienaber, 1975: 7-8) Volgens verschillende ooggetuigenverslagen was het taalfeest van 1913 een doorslaand succes. Het zou in de jaren daarna op verschillende plaatsen in het land navolging krijgen. Dergelijke massabijeenkomsten hadden niet alleen tot gevolg dat de deelnemers doordrongen werden van een gevoel deel uit te maken van een grotere taalen cultuurgemeenschap met eigen helden en een eigen verleden; het had ook zijn weerslag op Afrikaners die er via krantenberichten of anderszins over hoorden. Het gaf de taalbeweging en het nationaliteitsgevoel van de Afrikaners nieuw élan.

29 Vanaf 1914 werd het vuur van de strijd vóór het Afrikaans en tégen het Nederlands opnieuw opgerakeld door het optreden van advocaat C.J. Langenhoven. In april 1914 wist Langenhoven een motie voor aanvaarding van het Afrikaans in plaats van het Nederlands door het Kaapse parlement te loodsen en in juli hield Langenhoven voor de Zuid-Afrikaanse Academie zijn invloedrijke rede “Afrikaans als voertaal”, een pleidooi voor de moedertaal en voor algemene erkenning van het Afrikaans. In Stellenbosch werd in juli 1914 Ons Moedertaal opgericht, het orgaan van de Stellenbossche (en later: Kaaplandse) ATV. In diezelfde maand vond in Stellenbosch een ATV-congres plaats waarop een nieuwe generatie taalstrijders van zich deed horen. Aangemoedigd door het succes van Langenhoven en de aanvaarding van het Afrikaans als onderwijstaal, wilden deze jongeren nu ook andere instituties onder handen nemen, zoals de Kerk en de overheid. De hoge inzet en ook de scherpe toon van Ons Moedertaal leidden tot nieuwe tegenstand van degenen die het Hollands wilden behouden. Aanvoerder van de Stellenbossche studentenbeweging was de jonge theoloog T.B. (“Tobie”) Muller, één van de oprichters van de Stellenbossche afdeling van de ATV en drijvende kracht achter Ons Moedertaal. Als hulppredikant met de studentengemeenschap als zijn speciale verantwoordelijkheid zorgde hij in 1914 voor grote opschudding toen hij het waagde om als eerste vanaf de kansel een preek in het Afrikaans te houden. Toen de kerkenraad eiste dat hij in het vervolg alleen in het Nederlands zou preken, nam Muller ontslag. De zaak werd gesust met de bepaling dat Muller alleen bij bepaalde gelegenheden in het Afrikaans zou preken. Deze uitkomst wordt als een doorbraak voor het Afrikaans als kanseltaal beschouwd. (Keet, 19762: 597-598) In 1915, ten slotte, zou een groep geleerden, notabelen en rijke boeren uit Stellenbosch en omgeving de handen ineen slaan om te komen tot de oprichting van de Afrikaner-nationalistische uitgeverij Nasionale Pers en de krant D(i)e Burger, met D.F. Malan als eerste hoofdredacteur. “Die meeste van dié Bolanders,” schrijft C.F.J. Muller in Sonop in die suide, was verwant aan mekaar; ander was vriende met dieselfde belange of het gemeenskaplike vriende gehad; of het behoort tot verenigings soos die ATV of die ZAOU, die Taalbond of die ZuidAfrikaanse Akademie; of was getroud met vroue wat tot die ACVV behoort het; of was deur professie of sakebelange of soort boerdery aan mekaar geskakel; of was vroeër saam aan die Victoria-kollege of by dieselfde skool. (Muller, 1990: 80)

5. De leden van “Ons Spreekuur” Op 2 augustus 1895 richtte W.J. Viljoen samen met een groep van acht of negen studenten een zogenaamde “spreekklas” op, die al gauw bekend zou komen te staan als “Ons Spreekuur”.10 Het dorp Stellenbosch kende op dat moment al een levendige cultuur van jongerenorganisaties. In 1874 had professor N.J. Hofmeyr in Stellenbosch de eerste Christelike Jongeliede-Vereniging (CJV) van Zuid-Afrika opgericht en daarnaast konden de studenten kiezen uit meerdere actieve debatverenigingen. “Die

30 debatsvereniginge,” schrijft F.E.J. Malherbe in zijn mémoires, “was die oefenskool van toekomstige leiers, kabinetsministers en professore, advokate en regters, predikante. Genl. Jan Smuts, dr. D.F. Malan, regter M.J. de Wet, sen. C.J. Langenhoven, prof. N.J. Brümmer, ds. P.G.J. Meiring was almal reeds voor die Anglo-Boere-oorlog lid van die Unie.” Volgens Malherbe zou president Smuts later verklaard hebben “dat die Unie-Debatsvereniging die grootste enkele invloed in sy akademiese lewe was”. En hij citeert een andere student: “The College may be the Alma Mater of learning, degrees, honours etc, but the Society is the mother of their manysided development, their gentlemanliness and their patriotism.” (Malherbe, 1977: 26-27) Alle leden van “Ons Spreekuur” waren afkomstig uit de studentengemeenschap rond het Victoria Kollege en de Kweekskool in Stellenbosch. De verwachting dat deze jongeren na hun studietijd deel zouden gaan uitmaken van de sociale en culturele elite van het Afrikaner volk, valt terug te zien in het wapen van “Ons Spreekuur”. Dit toont een boompje met een mannetje met een schop over zijn schouder; de tekst luidt: “Ons Spreekuur. Allengs wordt de spruyt een boom. Stellenbosch II Aug. MDCCCVC”. De boom is een zinnebeeld voor “groei”. Hiermee wordt in de eerste plaats gedoeld op de ontwikkeling die een toegewijde student zou moeten doormaken. In tweede instantie kan ook worden gedacht aan het resultaat van deze ontwikkeling: de student – uitgegroeid tot een stevige boom – als steunpilaar voor de gemeenschap, of – via het zich steeds wijder vertakkende bladerdak – de verbreiding van kennis en beschaving naar alle lagen van diezelfde gemeenschap. Hoe raak gekozen dit wapen was, blijkt uit het jaarverslag over 1904: De geschiedenis van “Ons Spreekuur” telt thans zeven jaren, en de vereeniging heeft reeds veel goeds gedaan. Oudleden bekleeden betrekkingen in het land, en genieten thans de vrucht van wat zij alhier hebben opgedaan. “Ons Spreekuur” is misschien eenig in zijn soort in Zuid-Afrika, en als een inrichting, waar jonge mannen voorbereid worden zich in de Ndl. Taal en Letteren te oefenen, kan zijn waarde niet hoog genoeg geschat worden.

Het belang van “Ons Spreekuur” moet niet worden overschat: in publicaties over het Stellenbossche studentenleven worden de Unie- en de Kollege-debatvereniging regelmatig genoemd, “Ons Spreekuur” daarentegen bijna nooit. Toch geeft ook de ledenlijst van “Ons Spreekuur” een indrukwekkend aantal namen te zien van studenten die later invloedrijke posities hebben verworven in het politieke, sociale en culturele leven van de Afrikaners.11 Opvallend is de sterke vertegenwoordiging van toekomstige predikanten, zoals P. Albertyn, B.R. Hattingh, A.M. Hofmeyr, J. Kriel, D.J. Malan, H.J. Pienaar, J. Reyneke, J.P. van der Spuy en C.P. Pauw. Dat het voor predikanten-inspé aantrekkelijk was om zich bij “Ons Spreekuur” aan te sluiten, lijkt niet moeilijk te verklaren. De kerk was één van de laatste bolwerken van het Nederlands in ZuidAfrika. Het “Hoog-Hollands” zou nog tot 1916 (Vrystaatse en Transvaalse Sinodes) of zelfs 1919 (Natal, Kaapland) de officiële kanseltaal blijven en binnen de Hollandse

31 Beweging waren heel wat theologen actief – onder wie de eigen hoogleraren van de Kweekschool, P.G.J. de Vos, J.I. Marais en A. Moorrees, natuurlijk niet de minsten waren. (Kannemeyer, 1984: 89-90) “Ons Spreekuur” bood de theologische studenten een podium om hun Nederlands te oefenen en uit te breiden. Nadat ze eenmaal hun ambt hadden opgenomen, zouden veel predikanten zich, in het verlengde van hun werk als zielzorger, ook met andere aspecten van het maatschappelijke bestaan gaan bezighouden, zoals armenzorg, bestrijding van drankmisbruik, onderwijs, volksfeesten en zending. Sommigen waren actief betrokken bij de totstandkoming van de eerste Afrikaanse bijbelvertaling (1933) en het eerste Afrikaanse liedboek (1944); anderen vervulden belangrijke functies binnen de kerkelijke hiërarchie. Naast predikanten treffen we op de ledenlijst van “Ons Spreekuur” ook heel wat toekomstige academici aan, zoals de taalkundigen T.H. le Roux en J.J. Smith, de letterkundigen E.C. Pienaar en Lydia van Niekerk, de historicus S.F.N. Gie, de volkskundige F. Schonken, de theoloog D.G. Malan, en ten slotte G.G. Cillié, classicus, pedagoog en eerste rector van de Universiteit van Stellenbosch. Verder belandden verschillende oud-leden in de politiek, vaak na of naast een respectabele academische loopbaan. Zo groeide N.M. Hoogenhout, zoon van C.P. Hoogenhout van de Eerste Taalbeweging, uit tot een belangrijke onderwijsman; hij werd onder meer rector van het Normaalkollege in Pretoria, rector van het Transvaalse Universiteits-Kollege (later Universiteit van Pretoria) en Directeur van Onderwijs van de Transvaal. P.J. Roos, eens aanvoerder van het Springbok-rugbyteam, werd eveneens onderwijsman en politicus. De theoloog William Nicol werd Administrateur van de Transvaal en de jurist H.A. Fagan onder andere Volksraadlid, Minister van Naturellesake, Opvoeding en Volkswelsyn en hoofdrechter van de Unie van Suid-Afrika. In 1961 zou Fagan namens de Nasionale Unie nog een gooi naar het staatspresidentschap doen. Fagan is echter ook van betekenis geweest als dramaturg; zijn Ousus (1934) wordt door Kannemeyer (1984: 212) beschouwd als “die hoogtepunt onder die ouer Afrikaanse dramas”. Ook J.F.W. Grosskopf zou met drama’s als ’n Esau (1920) en As die tuig skawe (1926) een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de Afrikaanse literatuur. (Kannemeyer, 1984: 206-207) Maar de meest illustere zoon van “Ons Spreekuur” was D.F. Malan, predikant, kerkleider, hoofdredacteur van Die Burger, parlementslid, minister van Binnenlandse Zaken en uiteindelijk, van 1948 tot 1954, Eerste Minister van de Unie van Suid-Afrika.12 Veel van de hier genoemde oud-leden van “Ons Spreekuur” speelden een voortrekkersrol in de strijd voor sociaal-economische en culturele emancipatie van de Afrikaners. Daarbij lieten ze zich kennen als uitgesproken pleitbezorgers vóór het Afrikaans, een taal die ze dikwijls ook zelf verrijkten met school- en studieboeken, bijdragen aan kranten en tijdschriften, preken en toespraken, dichtbundels en toneelstukken. Met uitzondering van de in de inleiding aangehaalde hartenkreet van Pienaar is onbekend, hoe zij achteraf op de Nederlandse vorming die zij als lid van “Ons Spreekuur” hadden meegekregen, terugkeken.

32

6. De bijeenkomsten van “Ons Spreekuur” CJV’s en debatverenigingen namen tussen 1880 en 1930 een centrale plaats in het sociale en culturele leven van de Afrikaners in, zowel in de steden als op het platteland. Ze waren een doeltreffend hulpmiddel bij het streven naar volksopvoeding, bestrijding van het armblanke-probleem en de constructie van een Afrikaner-nationalistisch discours. De meeste CJV’s en debatverenigingen kwamen wekelijks bij elkaar. Sommige, zoals de CJV in Stellenbosch, hadden een eigen zaal; andere vergaderden bijvoorbeeld in de plaatselijke kerk of in een plaasskool. De drijvende kracht achter deze verenigingen was dan ook vaak een predikant of een onderwijzer. Het voornaamste onderdeel van elke bijeenkomst was het debat. Andere programmaonderdelen konden bijvoorbeeld zijn het voorlezen van het “journaal” en de notulen van de vorige vergadering, recitaties en voorlezen, opvoeringen van monologen, samenspraken en andere toneelvormen, muziek, samenzang en improvisaties. Materiaal was te vinden in speciale bundels met lijsten debatsonderwerpen, korte verhalen, gedichten en beschouwingen. Meestal werd een onderdeel gevolgd door “kritiek”, die zowel betrekking kon hebben op de inhoud als de uitvoering ervan. Veel verenigingen legden ook een eigen uitleenbibliotheek aan en hadden een abonnement op diverse tijdschriften. (Booyens, 1983: passim) Zoals blijkt uit de statuten, die werden vastgesteld op 29 april 1901, week de opzet van “Ons Spreekuur” nauwelijks af van die van andere debatsverenigingen. Nadat in artikel I de naam is vastgelegd, wordt in artikel II het doel van de vereniging geformuleerd als “de bevordering van de Nederlandsche taal, letteren, en kunst”. De manier waarop dit doel bereikt dient te worden, is via “(a) het houden van wekelijksche bijeenkomsten, (b) het instandhouden en uitbreiden van een eigen boekerij, (c) het houden van openbare voordrachten, lezingen en andere middelen van onderricht”. In het begin hielden de leden zich onder leiding van professor Viljoen bezig met een intensieve vergelijking van het zeventiende-eeuwse Nederlands in Vondels Leeuwendalers en het contemporaine Afrikaans. Later maakt het notulenboek echter vooral melding van recitaties (zie verder paragraaf 9), debatten (in 1904-1905 werden er bijvoorbeeld debatavonden georganiseerd over de wenselijkheid van “taalvereenvoudiging” en over de vraag “Welke is onze moedertaal – ‘t Nederlands of ‘t Kaaps-Hollands?”), voorgeschreven opstellen en oorspronkelijke voordrachten. Aan deze oorspronkelijke voordrachten werd, zo blijkt uit het jaarverslag van de voorzitter over 1901 en 1902, veel belang gehecht. Door de studenten te stimuleren om zelf de pen op te nemen, zou “Ons Spreekuur” een bijdrage kunnen leveren aan “de vorming van een eigen ZuidAfrik. Litteratuur, met den stempel van ons eigenaardig volkskarakter, volkszeden en gewoonten daarop afgedrukt”.13 Een aantal van deze teksten vond zijn weg naar verschillende tijdschriften, zoals de Stellenbosch Students’ Quarterly, Ons Land en De Unie (het orgaan van de onderwijzersunie, onder redactie van Viljoen). Naast recitaties en oorspronkelijke voordrachten kwam er tijdens de bijeenkomsten van “Ons Spreekuur” ook steeds meer aandacht voor muziek en zang. Deze muzikale bijdragen waren vooral

33 te danken aan enkele vrouwelijke studenten die de bijeenkomsten bezochten en die als “buitengewone leden” tot de kring van “Ons Spreekuur” waren toegelaten. Viljoen, de erevoorzitter, hield regelmatig een inleiding over een taalkundig onderwerp en verder vonden er af en toe voordrachten plaats door gastsprekers. Met uitzondering van Melt Brink ging het daarbij bijna altijd om prominenten uit de Hollandse Beweging, zoals professor P.G.J. de Vos, de voorzitter van de Taalbond, dominee A. Moorrees, sinds 1908 opvolger van professor Hofmeyr aan de Kweekschool en schrijver van de dichtbundel Zevenjaartjes (1904), professor J.I. Marais en Hubertus Elffers, maker van een reeks veel gebruikte schoolboeken op het gebied van Nederlandse taalverwerving en tevens schrijver van het bijbelse drama Debora (1893). H.J. Hofmeyr, “Onze Jan”, hield op 6 maart 1905 tijdens een bijeenkomst van “Ons Spreekuur” zijn spraakmakende voordracht “Is ’t ons ernst?”, “en op meer dan één gemoed”, aldus het jaarverslag van de voorzitter, “heeft zijn toespraak een diepe en blijvende indruk gemaakt”.14 Na zo’n bezoek werden de illustere sprekers steevast benoemd tot erelid. Eén keer per jaar werd er een concert of een grote toneelproductie gehouden waarbij heel Stellenbosch kon komen kijken en luisteren. Het jaarverslag 1903-1904 vermeldt ten slotte nog dat “Ons Spreekuur”, op initiatief van Viljoen, begonnen is met het uitgeven van een eigen reeks boeken, onder den naam Ons Spreekuur Serie, en vooral bestemd om te voorzien in de behoefte die er in ons land bestaan aan korte, en in eenvoudig en daarbij toch goed Nederlandsch geschreven voordrachten, samenspraken, en tooneelstukjes. Nummer 1 en 2 van deze Serie, getiteld Koppigheid en Achter de Schermen, zijn reeds de wereld ingezonden en hebben van meet aan grooten opgang gemaakt. No. 3 ligt gereed voor de pers en binnen kort zullen er, naar we vertrouwen, andere volgen.15

Deze boekjes, die elk niet meer dan 64 pagina’s telden, werden uitgegeven door de firma HAUM in Amsterdam; ze werden in Nederland gedrukt en vervolgens naar Zuid-Afrika verscheept. Per duizend verkochte exemplaren zou “Ons Spreekuur” een bedrag van £ 5,- ontvangen.16 In 1920 werden Koppigheid en Achter de schermen, twee bewerkingen van oorspronkelijk Duitse eenakters, nog eens herdrukt; ze dankten hun populariteit vooral aan het feit dat ze “in die opvoering spoedig verafrikaans is”. (Conradie, 1949: 174)17 Tijdens de Tweede Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) werden de wekelijkse bijeenkomsten aanvankelijk gewoon voortgezet; de opkomst was goed. Op 12 maart 1900 was dominee Boshoff van Jacobsdal in de Oranje-Vrijstaat te gast, die de leden van “Ons Spreekuur” “een genoeglijken avond verschaft door hier en daar van de gevechten wat mede te deelen, en vragen daaromtrent te beantwoorden”.18 En natuurlijk moesten ook studenten die zich als Kaapse Rebellen bij de commando’s hadden aangesloten of die anderszins bij het oorlogsgebeuren betrokken waren geraakt, na hun terugkeer uitgebreid over hun ervaringen vertellen.19 Op 27 augustus 1900 schrijft H.J. Nel, “Hon. Secretaris” van “Ons Spreekuur” echter:

34 Het zijn niet alleen de politieke lichamen, die in de war gebracht werden door den oorlog; ook “Ons Spreekuur” moest deelen in de vele gevolgen van dezen ramp. Eenige der leden, waaronder ook de toenmalige secretaris, werden naar huis geroepen om ‘t zwaard voor hun land en volk uit de schede te trekken. Dit en de algemeene opgewondenheid en ontsteltenis veroorzaakten, dat men onwillekeurig bijna twee maanden de werkzaamheden van “Ons Spreekuur” staakte.

Daarna werd het werk weer hervat. Nadat hij een overzicht van de verrichtingen heeft gegeven, concludeert Nel: “Zoo ziet men dat “Ons Spreekuur” ondanks moeilijkheden nog leeft en voorwaarts streeft. De wensch van voorzitter en leden is dat er mannen gevormd mogen worden bekwaam om een nationale letterkunde tot stand te brengen.”20

7. Groei, bloei en verval van een vereniging De statuten van “Ons Spreekuur” maakten onderscheid tussen Stemgerechtigde Leden, Buitengewone Leden (dames) en Lezende Leden, Ereleden en Donateurs.21 De vergaderingen konden ook worden bijgewoond door belangstellenden van buiten; zij “hospiteerden”. Hoewel “Ons Spreekuur” zich van meet af aan kon verheugen in grote publieke belangstelling, werd aanvankelijk besloten om het ledental tot dertig te beperken. Volgens het jaarverslag van 1901-1902 lag in deze beslotenheid voor een deel de kracht van de vereniging: ... zoo rust er ook des te meer verantwoordelijkheid op elk lid om een levend aandeel aan de werkzaamheden te nemen. Vandaar de noodzakelijkheid, dat iemand eerst goed overlegge, vóór hij tot de vereeniging toetreedt, of hij wel de verplichtingen in verband ermee getrouw kan nakomen. Leden kunnen hierin veel helpen, als ze omzichtigheid gebruiken in het voorstellen van eenig nieuw lid.22

Het jaarverslag over 1902-1903 maakte melding van een “grote toename in het aantal toehoorders, van 21 per avond vorig jaar tot maar liefst 70 op drie avonden in 1903”. O.S. verstaat hieruit dat het een bestaande leemte aanvult, en ziet hierin al meer en meer de verwezenlyking van zyn doel, om n.l. het opkomend geslacht met liefde te bezielen voor de schoone letterkundige en muzikale producten onzer moedertaal, die helaas! aan de meesten onbekend zyn. Onder al het kaf, dat ons in den laatsten tyd in een Engelsch gewaad wordt geleverd, blyven deze ware graankorrels licht onopgemerkt. 23

In het verslag over 1903-1904 heeft het bestuur nóg meer reden om tevreden terug te kijken: “Trouwens, ‘t jaar dat wij achter den rug hebben was een jaar van ongemeenen voorspoed en voortdurenden bloei van O.S.”24 Er wordt een steeds toenemende belangstelling geconstateerd van hospiterende vrienden en vriendinnen op de vergaderingen.

35 O.S. maakt hieruit op dat ‘t nóg één van zijn idealen ziet verwezenlijken nl. om ons volk met liefde te bezielen voor de schoone letterkundige en muzikale producten van Nederland die helaas! aan niet weinigen nog onbekend zijn. Maar dat gaat anders worden. Niet alleen te Stellenbosch bespeuren we teekenen van ontwaking, van een besef van de waarde en grootschheid van de Ndl. Kunst en Letteren, niet alleen hier komen die Kunst en Letteren hun lang ontkende rechten opeischen, ook op andere plaatsen in ons land begint zich deze Renaissance te vertoonen. Reeds bestaat er te Graaff-Reinet een Spreekuur die dezelfde idealen koestert als ons Spreekuur. Op andere plaatsen zullen dergelijke vereenigingen worden opgericht en heeft men zich reeds in meer dan één geval tot ons gewend om raad en ons om een afschrift gevraagd van onze statuten. Volgaarne hebben wij dit afgestaan. O.S. acht zich gelukkig dat ‘t oorzaak is geweest van de oprichting van zulke vereenigingen en verblijdt zich over deze vruchten die ‘t reeds mag plukken.25

Na een wijziging in de statuten kon het aantal gewone leden worden opgevoerd van dertig naar vijftig. Na enkele jaren lijkt het tij echter te keren. “Geen tarwe zonder onkruid, dus ook geen bloei en vooruitgang zonder kans ter verbetering,” constateert de voorzitter in het jaarverslag over 1907. Eén van de verbeterpunten is de inzet van de leden. Telkenmale werd de wens door aftredende besturen uitgesproken dat meer van de leden, zo mogelik allen, op ‘t werk van elke avond voorbereid zullen zijn om alzo onze besprekingen meer levendig te maken. Om die reden vonden onze verrichtingen verleden jaar meestal met gesloten deuren plaats. Bij ’n zeker genre in de letterkunde werd de aandacht op ’n tijd bepaald en elk lid moest voorbereid ter vergadering komen. De degelikheid hiervan spreekt voor zichzelf, maar voor Stellenbosch, waar men alleen door de verschillende vergaderingen te bezoeken ‘t al heel druk zal hebben, om dan niet te reppen van ‘t werk aan de opvoedingsinrichtingen verbonden, is dit streven, hoe wenselik ook al, te ambitieus.26

Een andere maatregel die ertoe moest leiden dat de leden zich zorgvuldiger van hun taak zouden kwijten, was het aanwijzen van critici, die elke bijdrage na afloop moesten becommentariëren. Hierdoor zouden situaties zoals die zich in het afgelopen jaar hadden voorgedaan, in de toekomst hopelijk voorkomen worden, “nl. dat één lid zijn werk helemaal vergeten was en dat ’n ander te laat was begonnen om voor de vergadering te verschijnen”.27 Een eerste indicatie dat het “Ons Spreekuur” niet meer zo voor de wind gaat, lijkt te zijn dat het de vereniging, die nog al die jaren bij elkaar kwam in professor Viljoens lokaal in het Victoria Kollege en die de boekerij had ondergebracht in een kamertje daarnaast, niet lukt om genoeg geld in te zamelen voor de bouw van een eigen zaal. In 1909 was het de belangstelling voor de openbare toneelavond, een uitvoering van Jan Masseur van D.M. Maaldrink, die teleurstelde. “Is het te veel gevraagd”, klaagt de voorzitter, “als wij verwachten dat iedereen die het eenigszins tillen kan die enige Hollandse opvoering te Stellenbosch zal bijwonen? Of valt een Hollandse opvoering

36 minder in de smaak? Dat kunnen wij toch niet geloven.”28 En ten slotte begint ook het ledental terug te lopen: Ons ledental dat tot vijftig beperkt is, is lang niet vol en gedurende het afgelopen jaar is het eerder verminderd dan vermeerderd. Sommigen hebben bedankt of zijn vertrokken, anderen bleven eenvoudig van de vergaderingen weg totdat zij geschorst moesten worden. Als men bedenkt dat van de studenten te Stellenbosch die leden van deze vereniging konden zijn, nog geen acht procent bij ons aansluiten, dan hapert het toch zeker ergens.29

In 1911 is het aantal toehoorders bij de vergaderingen soms op de vingers van één hand te tellen. Ook de opkomst van de eigen leden laat te wensen over. Dat is echter een algemeen verschijnsel geworden. Of ‘t te wijten is aan een geest van papheid, die bij ons is ingedrongen dan of de schuld ligt aan de bioskoop vertoningen en de vele konserten als anderzins beslissen wij hier niet. Wij menen echter, dat de verschillende vereniging(en) eendrachtige stappen moeten nemen om dit treurig verschijnsel te keer te gaan.30

In 1913 wordt er in plaats van de jaarlijkse toneeluitvoering een muzikaal en letterkundig programma gehouden. “En om kort te zijn, die avond was een mislukking”, gromt de voorzitter in zijn jaarverslag. “Ons Spreekuur” mag dan wel een Stellenbossche vereniging zijn, het publiek lijkt meer belangstelling te hebben voor films en voor voorstellingen die van buiten komen, “terwijl Ons Spreekuur veronachtzaamd en te schande gemaakt wordt”. “Zijn de Naboths dan allen gestorven, of worden er in onze dagen slechts Achabs geboren?”31

8. De spellingvereenvoudiging van W.J. Viljoen De dalende populariteit van “Ons Spreekuur” houdt waarschijnlijk verband met het taalstandpunt van de vereniging en de rol van de voorzitter, Willem Jacobus Viljoen (1869-1929). Zijn betrokkenheid plaatste “Ons Spreekuur” namelijk in het hart van de Hollandse Beweging. Viljoen was de eerste alumnus van het Victoria Kollege die na verdere studie in Europa naar zijn alma mater was teruggekeerd. In de tussentijd had hij eerst talen en filosofie gestudeerd in Amsterdam en Leiden (waar hij zijn kandidaats in de Nederlandse Letteren had behaald) en vervolgens was hij in Straatsburg magna cum laude gepromoveerd op een filologisch proefschrift getiteld Beiträge zur Geschichte der Cap-Holländischen Sprache (1896). In deze dissertatie – de eerste die er over het Afrikaans is verschenen – verdedigde hij de theorie dat het Afrikaans hoofdzakelijk is voortgekomen uit de volkstaal van de provincie Noord-Holland in de zeventiende eeuw. Nog tijdens zijn verblijf in Straatsburg werd Viljoen, pas 25 jaar oud, in 1894 door het Victoria Kollege benoemd tot professor in de Moderne

37 Talen en de Geschiedenis; vanaf 1900 bekleedde hij de leerstoel Nederlands. Zijn beheersing van de Nederlandse taal (“wat hy uitmuntend kon skryf en praat”), was volgens een tijdgenoot “vir ’n Afrikaner onverbeterlik”.32 Volgens Erasmus (1972: 835) had Viljoen grote invloed op zijn studenten dankzij “sy kragtige persoonlikheid, welsprekendheid en vurige liefde vir sy vak”. Viljoen verwierf landelijke bekendheid als pleitbezorger voor een vereenvoudigde Nederlandse spelling. Daarnaast was hij onder meer bestuurslid van de Zuid-Afrikaansche Taalbond, mede-oprichter van de Zuid-Afrikaansche Onderwijzers Unie en hoofdredacteur van het orgaan van deze organisatie, De Unie. In 1910 werd Viljoen door generaal Hertzog benoemd tot Directeur van Onderwijs in de Oranje-Vrijstaat. In de Vrijstaat maakte hij een moeilijke tijd door; zijn beleid ten aanzien van de onderwijsvoertaal werd van alle kanten bekritiseerd.33 In 1918 volgde hij sir Thomas Muir op als Superintendentgeneraal van Onderwijs van de Kaapprovincie; deze laatste jaren waren weer uiterst succesvol. Hij overleed op 19 juli 1929. Zijn begrafenis was een indrukwekkende gebeurtenis, waarbij naar schatting twaalf- tot vijftienduizend belangstellenden aanwezig waren. “Ten einde die onderwysers en skoolkinders die geleentheid te gee om die begrafnis by te woon,” schrijft Die Volksblad op 23 juli 1929, “was vandag ’n vakansiedag vir die skole en daarvan is deur duisende onderwijsers en skoolkinders gebruik gemaak.” Uit hetzelfde krantenbericht blijkt dat verschillende oud-leden van “Ons Spreekuur” de plechtigheid in hun officiële hoedanigheid bijwoonden; zo wordt er melding gemaakt van de aanwezigheid van “dr. D.F. Malan, vertegenwoordigende van die Unie-regering”, “dr. G. Cillie van Stellenbosch” en “honderde predikante” De Taalbond had zich al in de jaren 1890 ingezet voor de ontwikkeling van een vereenvoudigde spelling. Viljoen was lid van het comité dat zich met deze kwestie bezighield. (De Villiers,1936: 164) Het uitbreken van de Tweede Anglo-Boerenoorlog had de activiteiten tijdelijk stilgelegd, maar na de oorlog werd de kwestie opnieuw actueel toen het Transvaalse ministerie van Onderwijs bij P.G.J. de Vos, vóór de oorlog voorzitter van de Taalbond, informeerde of de vereenvoudigingsplannen al officiële status hadden en dus in het onderwijs moesten worden doorgevoerd. Deze vraag vanuit Transvaal vormde de aanleiding tot de heroprichting van de Taalbond op 20 maart 1903. (De Villiers,1936: 171) Viljoen, die op het punt stond om naar Europa te vertrekken, kreeg de opdracht om daar met deskundigen over de spellingsvereenvoudiging te overleggen. (De Villiers,1936: 170-171) In een brief van De Vos werd het standpunt van de Taalbond nog eens verduidelijkt: Wij willen geene nieuwe taal gaan scheppen, die den naam van Nederlandsch niet waardig zal zijn. Wij wenschen, dat ons nageslacht zich nog altijd zal kunnen bedienen van de literatuur van Nederland. Maar wij zijn verplicht rekening te houden met onzen volksaard en landsomstandigheden en ook met den sterken wedijver van de Engelsche taal hier te lande. Door al te conservatief te willen zijn en naar het onmogelijke te streven, zouden wij alleen op den duur des te meer schade lijden.

38 Wij houden ook het oog op veranderingen en vereenvoudiging, die in Nederland zelf burgerrecht hebben verkregen en wenschen daarvan gebruik te maken, voor zoo ver zij ons van dienst kunnen zijn, en dienen daarin de ondersteuning te hebben van lichamen die op taalkundig gebied met gezag kunnen spreken. Wel te verstaan dus, wij sluiten ons daarmede bij geen partij in Nederland aan… (De Villiers,1936: 171)

Viljoen liet er geen gras over groeien en raadpleegde in Nederland en Vlaanderen verschillende vooraanstaande wetenschappers en taalorganisaties. Op 5 oktober 1903 ontving hij van de Commissie voor Taal- en Letterkunde van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde een adhesiebetuiging waarin gesteld werd dat het vereenvoudigingsvoorstel van de Taalbond voldeed aan alle wetenschappelijke normen, dat deze “niet in strijd zijn met het karakter en de wetten der Nederlandsche Taal”en “dat het alleszins gerechtvaardigd is om woorden en uitdrukkingen, die in Zuid-Afrika algemeen bekend zijn ook in de schrijftaal te gebruiken, en dat kleine wijzigingen in woordgebruik en taalvormen, zooals die welke de Zuid-Afrikaansche Taalbond voorstelt, geen afbreuk doen aan de hoogere eenheid der Nederlandsche taal.” (Z.A. Taalbond, 1904: 19) De verklaring werd ondertekend door maar liefst 47 taalen letterkundigen en historici uit Noord en Zuid, onder wie P.J. Blok, S.G. de Vries, J. Verdam, G. Kalff, C.C. Uhlenbeck, H. Kern, G.W. Kernkamp, J. te Winkel, W. de Vreese, J. Vercoullie en P. Fredericq. (Z.A. Taalbond, 1904: 20-23) Nadat Viljoen van zijn missie was teruggekeerd, publiceerde de Taalbond een brochure, waarin de nieuwe regels werden uitgelegd en werden geïllustreerd aan de hand van een fragment uit C.M. van Koetsvelds Schetsen uit de pastorie te Mastland, dat zowel in de Nederlandse spelling van 1843 als in de vereenvoudigde spelling was afgedrukt. In een bijlage werd bovendien de volledige steunbetuiging van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde afgedrukt, mét alle 47 namen. Achtereenvolgens werd nu de instemming verkregen van taalgeleerden uit alle delen van het land, van de regeringen van Transvaal en Transoranje, de Raad van de Universiteit van de Kaap de Goede Hoop en het ministerie van Onderwijs. Dankzij het feit dat “die groot taalkundiges in Holland” de vereenvoudiging reeds hadden goedgekeurd, kostte het weinig moeite om deze personen en instanties te overtuigen. (De Villiers, 1936: 175) Inmiddels werden ook de meest invloedrijke kranten en godsdienstige periodieken in de vereenvoudigde spelling gepubliceerd. Steun kwam er ook van de kant van de Zuid-Afrikaanse Onderwijzers-Unie (ZAOU). De ZAOU, opgericht in 1905, was een geesteskind van Viljoen zelf; hij was ook redacteur van het orgaan van de ZAOU, het tijdschrift De Unie. In het eerste nummer van De Unie werden meteen de basisprincipes van de vereenvoudigde spelling uiteengezet; in alle gevallen waar de Zuid-Afrikaanse vereenvoudiging geen uitsluitsel gaf, zouden de taalnormen van Kollewijns “Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal” uitsluitsel moeten geven. (De Villiers, 1936: 175) In het vierde nummer van De Unie werden vervolgens alle regels van de vereenvoudiging op een rijtje gezet.

39 De vereenvoudigde spelling kende twee ingrijpende veranderingen ten opzichte van de oude situatie. Ten eerste zou voortaan de zogenaamde “Kollewijnse” spelling worden aangehouden. In Nederland was in 1883 de spelling van M. de Vries en L.A. te Winkel van kracht geworden. Dit systeem kreeg veel kritiek van taalgeleerden en onderwijzers die vonden dat De Vries en Te Winkel te veel waarde hechtten aan de etymologie van woorden. De Amsterdamse onderwijzer R.A. Kollewijn was één van de bekendste tegenstanders. Hij publiceerde in 1891 in Vragen van den Dag een geruchtmakend artikel getiteld “Onze lastige spelling. Een voorstel tot vereenvoudiging”. Hierin wees Kollewijn vooral op het belang van de uitspraak; deze zou volgens hem bepalend moeten zijn bij het vaststellen van de meest geëigende spelling. In 1894 richtte Kollewijn samen met een aantal medestanders de Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal op. Deze vereniging pleitte voor vereenvoudiging van de spellingsregels, waarbij onder meer de sch aan het einde van een woord het veld moest ruimen (“mens” i.p.v. “mensch”), evenals de ee en oo in open lettergrepen (“lezen” i.p.v. “leezen”, “lopen” i.p.v. “loopen”); de i moest voortaan worden geschreven als ie (“logies” i.p.v. “logisch”) en de schwa als i (“heerlik” i.p.v. “heerlijk”). De spelling-Kollewijn was aanvankelijk in Nederland en België op nogal wat weerstand gestuit. Maar in 1934 werden de meeste van deze voorstellen door de toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, H.P. Marchant, overgenomen (de spelling-Marchant). (Neijt, 1991: 146-147) De vereenvoudigde spelling van de Taalbond was dus op Kollewijns vereenvoudigingsvoorstel gebaseerd. “Het dooreenhaspelen van twee stelsels”, aldus De Unie, “wordt niet toegelaten.” (De Villiers, 1936: 176) De Taalbond week echter van de Kollewijnse spelling af – en dat brengt ons bij het tweede kenmerk van het Taalbondvoorstel – door te bepalen dat woorden en uitdrukkingen, “aan het Hollands van Zuid-Afrika eigen of die hier gebruikt worden in een andere betekenis dan ze tans in Holland hebben”, in het Nederlands mochten worden opgenomen. (De Villiers, 1936: 176) Maar ten spijte van de goedkeuring van officiële zijde was Viljoens spellingsvereenvoudiging gedoemd om te mislukken. J.H.H. de Waal, een van de eerste voorvechters van het Afrikaans, heeft in My herinnerings van ons taalstryd genadeloos blootgelegd wat het probleem was. Invoering zou volgens de Taalbond “Nederlands, ‘onze moedertaal,’ minder ongewild by ons maak”, schampert hij, en tegelykertyd die gevreesde stroom in die rigting van “Patriots” stuit! Foei! Vir my het dié besluit sowel belaglik as tragies voorgekom. Of daardie liewe, goedbedoelende, nasionale hooggeleerdes kon insien dat al sulke pogings, op hul bes, slegs op lapwerk kon uitloop? Of hulle kon begryp dat, watter konsessies hulle ook uit Holland kon verkry, die taal van Holland nie die taal van Suid-Afrika was nie! (De Waal, 1932: 97)

Anna de Villiers is in haar proefschrift over de Hollandse Beweging uit 1936 nauwelijks meer diplomatiek:

40 Dat hierdie nuutgeskape taaltoestand ongesond en onnatuurlik was, het geeneen van die getabberde Hollandse taalgeleerdes, geeneen van die Taalbondmanne ingesien nie. Die pasgebore kindjie wat met soveel sorg en beskerming en onder so ’n vername voogdyskap die wêreld binnegekom het, het egter ’n doodskiem by sy geboorte gehad wat uiteindelik noodlottig sou blyk. Sy talryke vername beskermhere het hiervan niks gemerk nie, en hom getroetel en gekoester en tot groei aangepor, en onder die gunstige omstandighede het hy dan ook aanvanklik tekens van ontwikkeling getoon. (De Villiers, 1936: 177)

Binnen de kortste keren werd de invoering van de vereenvoudigde spelling ingehaald door de opkomst van de beweging voor het Afrikaans. Nadat D.F. Malherbe op 12 oktober 1906 in Wellington een lezing had gehouden onder de titel “Is Afrikaans ’n dialekt?” (een vraag die volgens Malherbe met “nee” beantwoord moest worden, waarna hij een krachtig pleidooi hield vóór het Afrikaans en tégen de vereenvoudigde spelling), reageerde Viljoen onmiddellijk met een eigen lezing, eveneens in Wellington, getiteld “Wat is nu eigenlik onze taal?” Volgens Pienaar had Viljoen ervoor gezorgd dat het verslag van zijn lezing in de krant zou verschijnen op dezelfde dag waarop in Kaapstad de oprichtingsvergadering werd gehouden van de Afrikaanse Taalvereniging, op 3 november 1906. Ná zijn lezing, uiteraard vóór de vereenvoudigde spelling, zou Viljoen, vertrouwend op het gezag dat hij als taalkundige genoot, beweerd hebben: “Ik ben juist betijds geweest om deze beweging de nekslag toe te dienen”. (Pienaar, 1946: 283) De oprichting van de ATV ging echter gewoon door en hierna kreeg de Afrikaanse taalstrijd in de Kaap zijn volle momentum. Het idee van de Taalbond dat de Afrikaners weliswaar Afrikaans mochten praten, maar alleen Nederlands mochten lezen en schrijven, werd verder ondermijnd toen D.F. Malan op 13 augustus 1908 te Stellenbosch zijn “Het is ons ernst”-lezing hield.34 Hierin toonde Malan eens te meer de onhoudbaarheid van het Taalbondstreven aan en hij riep Taalbond en ATV op om elkaar niet langer tegen te werken, maar de krachten te bundelen in het belang van alle Afrikaners. Malans lezing had inderdaad tot gevolg dat er, nog voor het einde van het jaar 1908, een toenadering tussen beide partijen tot stand kwam, waarbij Viljoen deze keer een leidende rol speelde. Waarschijnlijk begon het besef tot hem door te dringen dat, zoals A.M. Hugo (1966: 296-297) het stelt, “die saak waarvoor hy al sy kragte ingespan het, reeds ’n verlore saak was, en dat Afrikaans die oorhand sou kry”. De stichting van de Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst in 1909 markeerde de verzoening; onder de eerste dertig leden van de Akademie waren aanhangers van beide richtingen vertegenwoordigd. Pienaar: Dit het egter nie beteken dat die Hollandse party nou ’n hartgrondige bekering ondergaan het en voortaan ook vir Afrikaans sou ywer, soos die Afrikaanse party vir Hollands gedoen het. Dit het ook nie beteken dat alle verdere botsings tussen die twee in die toekoms uitgesluit was nie. Dit het hoogstens beteken dat aktiewe verset teen Afrikaans gestaak is – hulle sou geen stok meer in die Afrikaanse wiel steek nie, maar ook geen skouer aan daardie wiel sit nie. (Pienaar, 1946: 316-317)

41 Jaren later zou Viljoen echter nog een belangrijke bijdrage leveren aan de strijd voor algemene erkenning van het Afrikaans. Na de succesvolle opmars van het Afrikaans binnen het onderwijs en de kerk, restte er nog één bastion dat geslecht moest worden: de politiek. In 1918 had J.H.H. de Waal in de Volksraad een motie ingediend, waarin werd vastgelegd dat onder de “Hollandse Taal” uit artikel 137 van de grondwet van 1909 zowel Nederlands als Afrikaans verstaan kon worden. De motie werd aangenomen met één belangrijk voorbehoud: wetsteksten en ambtelijke stukken van regering en Volksraad mochten nog steeds alleen in het Nederlands opgesteld worden. In de jaren hierna leidde dit in de praktijk tot een onwerkbare situatie. Daarom stelde D.F. Malan, ooit lid van “Ons Spreekuur”, maar tóen de nieuwe minister van Onderwijs en Binnenlandse Zaken in de pas aangetreden Paktregering van J.B.M. Hertzog, in februari 1925 voor dat er een gezamenlijk comité benoemd zou worden van leden van de Volksraad en de Senaat, dat zou onderzoeken “of, en indien wel, in hoeverre, de Afrikaanse vorm van de Hollandse taal in plaats van de Nederlandse taal-vorm van Hollands gebruikt zal worden aanzien van Wetsontwerpen en Wetten van het Parlement, alsook ten aanzien van officiële dokumenten van beide Huizen”. (Kannemeyer 1995: 432) F.W. Reitz, oud-president van de Oranje-Vrijstaat, voormalig staatssecretaris van de Zuid-Afrikaansche Republiek en als dichter van onder meer “Klaas Gezwindt en zijn paert” en “Die steveltjies van Sannie” één van de grondleggers van de Afrikaanse literaire traditie, werd tot voorzitter benoemd; D.F. Malan en C.J. Langenhoven traden op als de belangrijkste woordvoerders. Er werden acht deskundigen opgeroepen, die zich moesten uitspreken over de juridische implicaties, de taalkwestie en de praktische uitvoerbaarheid van het voorstel om de benaming “Hollands” (die zowel “Nederlands” als “Afrikaans” kon betekenen) in de grondwet te vervangen door het eenduidige “Afrikaans”. Twee voormalige leden van “Ons Spreekuur” die een krachtig getuigenis aflegden vóór het Afrikaans waren E.C. Pienaar en advocaat H.A. Fagan. De laatste getuige die voor de commissie moest verschijnen, was W.J. Viljoen, toen Superintendent-Generaal van Onderwijs in de Kaap. Zijn oordeel zou doorslaggevend zijn. “Langenhoven,” schrijft J.C. Kannemeyer (1995: 453), “het hom voor die ondervraging van Viljoen op ’n vurige stryd voorberei, maar van die verwagte storm het niks tereggekom nie.” Viljoen verwees onder meer naar zijn proefschrift uit 1895, waarin hij reeds had verklaard “dat die beweging om Afrikaans tot skryftaal te verhef, ’n redelike en billike beweging was”. (Kannemeyer, 1995: 452) Dat hij niettemin zo lang propaganda had gevoerd voor een vereenvoudigd Nederlands, was omdat dit, volgens hem, een brugfunctie kon hebben en het Afrikaans, dat in de Patriot-tijd zwaar onder vuur lag, kon beschermen tegen aanvallen vanuit het Engelse kamp. “Toch,” verklaarde Viljoen, “was het Afrikaans toen reeds echt Afrikaans, evenals onze Afrikaanse veldbloemen echt Afrikaans zijn. Ik heb altijd gevoeld, dat wij nooit zover zouden komen om Afrikaans algemeen te vervangen door Nederlands zelfs in de vereenvoudigde vorm. Ik geloof dan ook (…) dat Afrikaans het voorgoed gewonnen heeft (…).”

42 (Kannemeyer, 1995: 452) “Alles het eenvoudig seepglad verloop,” aldus Kannemeyer (1995: 453), “en [Langenhoven] het, soos hy dit in U dienswillige dienaar stel, ‘letterlik alles van dr. Viljoen gekry wat ek wou hê, en nie met steekse teënsinnigheid van sy kant nie maar met hartlike saamstemming’.”

9. “… Zooals wij spreken zijn wij…” In de jaren vóór het uitbreken van de Anglo-Boerenoorlog, toen de Taalbond bezig was om een nieuwe spelling uit te denken, was de verhouding tussen het “HoogHollands” en het Nederlands zoals dat in Zuid-Afrika werd gesproken, ook tijdens de vergaderingen van “Ons Spreekuur” inzet van heel wat discussie. De bijeenkomsten van “Ons Spreekuur” hadden niet onmiddellijk de vorm die hierboven uiteengezet is. Tijdens de oprichtingsvergadering van “Ons Spreekuur” op 2 augustus 1895 werd als voorlopig hoofddoel geformuleerd “onze menschen gewoon te helpen praten”. Net als bij andere CJV’s en debatverenigingen dienden de bijeenkomsten als een soort laboratoriumsituatie waarin de studenten hun spreekvaardigheid in het Nederlands middels voordrachten en debatten verder konden ontwikkelen. Dit was in de eerste plaats in het belang van de studenten zelf. In hun latere loopbaan als bijvoorbeeld onderwijzer, predikant of politicus zou de hier opgedane ervaring hun immers goed van pas komen. Maar Viljoen en zijn studenten zagen hun onderneming vanaf het begin ook als een vorm van volksopvoeding. Als deze studenten, die bestemd waren om de sociale en geestelijke leiders van het Afrikanerdom te worden, de taal goed beheersten, dan zou dit een positieve uitwerking hebben op het taalgebruik, het denken en uiteindelijk het levenspeil van het volk. Andersom geredeneerd kon verslapping van de aandacht voor de taal leiden tot sociaal-economische achteruitgang en machtsverlies. De oprichting van “Ons Spreekuur” moet dan ook gezien worden tegen de achtergrond van de armblanke-problematiek (die in de jaren negentig van de negentiende eeuw voor het eerst algemeen onderkend werd) en de voortwoekerende strijd tegen de verengelsing van de Zuid-Afrikaanse samenleving. “Deze vereeniging toch kan dóór ons op onze omgeving inwerken”, luidt de hoopvolle veronderstelling in de notulen van de eerste bijeenkomst. “Zooals wij denken, spreken wij en zooals wij spreken zijn wij.”35 Uit diezelfde notulen blijkt dat er tijdens de oprichtingsvergadering onmiddellijk een levendige discussie ontstond over de vraag welke taal het nu eigenlijk was waarin de studenten zich zouden moeten vervolmaken. Het Nederlands of “Hoog-Hollands”? Of het Afrikaans of “Paterjots”? Viljoen wees erop dat niet alleen het gesproken, maar ook het geschreven Nederlands in Zuid-Afrika verschilde van dat in Nederland. Hierop verklaarde één van de studenten dat het hem “tegen de borst” stuitte “dat beschaafde Afrikaanders zich op slaafsche wijze moesten bedienen van hun eigenlijk ‘wildvreemde’ talen”.

43 Daarom zou hij willen vragen konden wij in dezen niet wat zelfstandiger optreden en onze spreek- en schrijftaal in overeenstemming brengen met onze behoefte en toestand. Laten wij ons houden aan een beschaafde, duidelijke en vereenvoudigde taal ontdaan van alle overbodige onderscheidingen in vormen. Dát is onze spreektaal, dát moet onze schrijftaal worden[,] daartoe kunnen wij veel bijdragen.36

Het pleidooi van deze student kwam in grote lijnen overeen met de vereenvoudigde spelling zoals die in dezelfde periode door Viljoen en de Taalbond werd ontwikkeld en gepropageerd. Tijdens dezelfde vergadering werd besloten om een wetenschappelijke studie te maken van het taalgebruik in Vondels Leeuwendalers en dit te vergelijken met een Afrikaanse tekst. Zo hoopte men vast te kunnen stellen welke fonetische, semantische en syntactische elementen uit het “Hollands” zoals dat toen in ZuidAfrika werd gesproken, nog afkomstig waren uit het zeventiende-eeuwse Nederlands. Het waren deze historische elementen die volgens Viljoen de kern uitmaakten van de “volkstaal” van de Afrikaners en die bij de standaardisering van een Nederlandse spreek- en schrijftaal voor Zuid-Afrika als uitgangspunt genomen moesten worden. “Wat historisch is in onze volkstaal moeten wij blijven behouden zolang wij waarde blijven hechten aan onze afkomst”, aldus Viljoen.37 Toen op 20 november 1895 het eerste reglement van de vereniging werd vastgesteld, werd de doelstelling van “Ons Spreekuur” geformuleerd als “de historische behandeling onzer volkstaal”. Tijdens de vergaderingen van “Ons Spreekuur” kwam ook de vereenvoudigde Nederlandse spelling van Kollewijn ter sprake. Uit deze verwijzingen naar Kollewijn blijkt dat de Stellenbossche studenten op de hoogte waren met het taaldebat dat in diezelfde jaren de gemoederen in Nederland flink bezighield. Ze kwamen echter tot de conclusie dat de Afrikaners zélf tot een oplossing van hun taalproblemen moesten komen en geen genoegen konden nemen met een oplossing die vanuit Nederland werd aangedragen.38 De notulen van 12 februari 1896 laten zien dat er in dit vroege stadium al werd gedebatteerd over de onderscheiden posities van Nederlands en Afrikaans “en de ongewenschte verdeeling van krachten”. Viljoen stuurde de studenten in de richting van het Nederlands “om op dien weg van gelijdelijke ontwikkeling ons spreektaal te vormen”.39 De notulen van “Ons Spreekuur” geven meer duidelijkheid over Viljoens ambivalente houding ten opzichte van het Afrikaans en over de rol die hij voor het Nederlands in Zuid-Afrika zag weggelegd. Tijdens de bijeenkomst van 11 maart 1896 verklaarde hij zijn steun aan de “volkstaal”: “Dr. Viljoen zegt ter opheldering van zijn standpunt, dat hij hart en ziel voor de volkstaal is omdat er bij hem een sterk nationaal gevoel leeft en nationaliteit en taal gaan samen.” Onmiddellijk hierna waarschuwde hij echter voor het gevaar dat het Afrikaans te snel de plaats van het Nederlands zou innemen en hierdoor indirect het Engels in Zuid-Afrika in de kaart zou spelen:

44 Had ons volk een lange geschiedenis achter den rug, dan was het anders gesteld met de taal en hierbij komt nog dat wij in een tweetalig land woonachtig zijn. (...) Doch hij ijvert ook voor de volkstaal want wij worden met het geestelijk zwaard van Engeland gedreigd. Hij meent, dat hoe beter Hollandsch men kent des te beter zal men Afrik. spreken en schrijven. Laten wij ondertusschen trachten ons taal te veredelen totdat er een man opstaat krachtig genoeg om haar een officieel status te bezorgen. Zijn standpunt dan is dit: Laat ons volk eerst een literatuur bezorgen en de volkstaal veredelen.40

Op aandrang van Viljoen wordt een motie aangenomen dat de tijd nog niet rijp is voor een zelfstandige schrijftaal, maar dat er al wel kleine veranderingen mogelijk zijn. Met dit laatste hint Viljoen op een vereenvoudiging van het Nederlands voor ZuidAfrikaans gebruik. Ook in de jaren die volgen, blijft de keuze tussen Nederlands en Afrikaans een regelmatig terugkerend debatsonderwerp. Zo gaat het op 17 september 1900 over de volgende vragen: 1 Is het Kaapsch Holl. een patois? 2 Is het wenschelijk ‘t Patriotsch, zooals gebruikt door Ds. S. du Toit, in zijn geschriften aan te moedigen als de toekomstige taal voor Z. Afrika? 3 Waaraan is het groote onderscheid dat bestaat tusschen de Spreektaal en de Schrijftaal toe te schrijven? 4 In hoeverre mag men zich in ‘t openbaar hetzij op den kansel of anderszins bedienen van de vereenvoudigde taal.41

Helaas wordt het verloop van de discussie niet in het notulenboek vermeld. Wel komen we uit een aantekening van 11 maart 1896 te weten dat twee studenten zich aanvankelijk moeilijk laten overtuigen: D.G. Malan en N.M. Hoogenhout. Deze weerstand is niet moeilijk te begrijpen, omdat beide jongens afkomstig waren uit het milieu van de Eerste Afrikaanse Taalbeweging. N.M. (“Imker”) Hoogenhout was bijvoorbeeld een zoon van C.P. Hoogenhout, één van de GRA-mannen van het eerste uur. Overigens heeft deze familie-achtergrond hem er niet van weerhouden om volop mee te doen met alles wat “Ons Spreekuur” te bieden had. In 1903, toen Viljoen door Europa reisde, nam Hoogenhout tijdelijk zijn colleges aan het Victoria Kollege over en werd hij interim-voorzitter van “Ons Spreekuur”; later zou hij ook nog eens tot “erelid” benoemd worden. In de persoon van Imker Hoogenhout wordt het uitgangspunt van de GRA: het Afrikaans “doen”, maar het Nederlands niet nalaten, bij uitstek belichaamd. Ná Viljoens Europese reis vermeldt het notulenboek van “Ons Spreekuur” op 22 februari 1904: Wij hadden onzen Eere-Voorzitter voor het eerst in ons midden, na zijn bezoek naar Europa, daarom brachten we met eenige belangstellenden een genoeglijken avond te samen door, om hem van onze waardeering te verzekeren. Nadat de notulen der vorige vergadering waren gelezen en geteekend, heette de Vice-Voorz. Dr. Viljoen van harte welkom in ons midden. Wij hadden hem gemist in onze vergaderingen en waren blij hem terug te hebben. Hij bedankte Dr. Viljoen ook voor wat hij voor

45 “Ons Spreekuur” en voor ons volk had gedaan. (...) Dr. Viljoen gaf daarop een volledig verslag van wat hij had kunnen doen voor “Ons Spreekuur,” voor de studenten aan “Victoria College” en aan de Theol. kweekschool, en voor de Holl. Taal in het algemeen. De taalvereenvoudigingen, door hem voorgesteld, hadden bijval gevonden bij de voornaamste mannen op letterkundig gebied in Nederland, zoodat wij nu met het voorstaan ervan, op een vaste basis konden voortgaan. (...) Prof. Hofmeyr (bedankte) in hartelijke bewoording onzen Eere-Voorzitter voor zijn diensten. Dr. Viljoen had wonderen gedaan; of dit aan zijn persoonlijkheid of aan een geheime tooverkracht te wijten was, wist hij niet. Ons gansche volk was hem dankbaar.42

Maar ook binnen het door Viljoen opgerichte “Ons Spreekuur” begon het Afrikaans geleidelijk aan een prominentere plek op te eisen, zo blijkt uit de jaarverslagen en de notulen van de vergaderingen. Overigens werd het woord “Afrikaans” aanvankelijk gebruikt als aanduiding voor het werk van Nederlandstalige schrijvers uit Zuid-Afrika, zoals A. Moorrees, A. Francken en Hubertus Elffers. “Verder heeft ‘t Bestuur gemeend dat we onzen Afrikaanschen schrijvers de eer die hun toekomt niet langer mogen onthouden, en hebben we alzoo een begin gemaakt met het behandelen van Letteren op Afrikaanschen bodem ontloken,” staat er in het jaarverslag over 1903-1904.43 In hetzelfde verslag spreekt de voorzitter zijn vreugde uit over het feit dat de studenten steeds meer eigen teksten voordragen: “Op deze wijze komt onze Vereeniging nader tot de verwezenlijking van haar doel en werken we mee tot de vorming van een eigen Z.A. Litteratuur”.44 Een opvallende naam op de literatuurlijst van “Ons Spreekuur”, is die van Melt J. Brink. Deze kwam in het jaar 1903-1904 uit zijn werk voor te lezen en werd bij die gelegenheid, zoals met alle gastsprekers gebeurde, meteen tot erelid benoemd; het bezoek werd op 13 juni 1910 herhaald. Kannemeyer schrijft over Brinks Grappige stories en ander versies, waarvan tussen 1893 en 1909 zeven delen zouden verschijnen: In sy werk, wat oorwegend in Kaaps-Hollands geskryf is, soek hy na ’n sintese tussen Nederlands en Afrikaans en maak hy sy lesers gewoond aan ’n medium wat nie meer Nederlands is nie, sonder om tot die fonetiese eksesse van Du Toit oor te gaan. Onbewustelik het hy dus die skriftelike oorgang van Nederlands na Afrikaans vergemaklik. (Kannemeyer, 2005: 55)

Brinks werk werd in zijn eigen tijd tot de “Hollandse” en niet tot de Afrikaanstalige literatuur van Zuid-Afrika gerekend. Hoewel Brinks gebruik van het “Kaaps-Hollands” volstrekt idiosyncratisch was, is het niet moeilijk voorstelbaar waarom zijn werk, anders dan dat van de Patriot-dichters, wel vanaf het begin door Viljoen en de studenten van “Ons Spreekuur” werd omarmd. Uit het jaarverslag over 1910 blijkt voor het eerst dat er tijdens de vergaderingen van “Ons Spreekuur” ook aandacht is besteed aan het werk van niet-Nederlandse schrijvers. Schrijvers die dat jaar zijn behandeld, aldus de voorzitter, zijn onder meer Jacob van Lennep, Hendrik Tollens, Joost van den Vondel, A.C.W. Staring, J.J. Cremer, Bernard ter Haar en J.J.L. ten Kate. “Daarbij”, vervolgt hij, “hebben we ook ‘t oog niet

46 gesloten voor wat hier alzo op afr. bodem van tijd tot tijd verschijnt. Wij vertrouwen dat door de werken te behandelen van mannen als Moorrees, Conradie, Engela, Preller + Celliers wij erin slagen zullen onze leden op te wekken tot ’n hoger waardering van het goede + het schone bij onze eigen schrijvers.”45 In deze opsomming vertegenwoordigt A. Moorrees de Nederlandstalige literatuur van Zuid-Afrika; J.G. Engela, Gustav S. Preller en Jan F.E. Celliers vertegenwoordigen de Afrikaanstalige. Een jaar later, in het verslag over 1911, constateert de voorzitter: “Bij een terugblik treft ‘t welk een voorname plaats de opkomende Zuid-Afrikaanse letterkunde heeft ingenomen op het program. Ja de letterkundige studies werden bijna uitsluitend tot Zuid-Afrikaanse auteurs beperkt.” Opnieuw blijken onder het predicaat “Zuid-Afrikaans” zowel Nederlandstalige (G.B.A. Gerdener, Jacob Lub, G.R. Keet) als Afrikaanstalige (Jan F.E. Celliers) schrijvers te kunnen vallen.46 Vanaf 1910, het jaar van Viljoens vertrek naar de Vrijstaat, zoekt “Ons Spreekuur” steeds vaker de samenwerking met andere taalverenigingen. In het jaarverslag van 1910 wordt verwezen naar het taalfeest dat “Ons Spreekuur” samen met de ATV wil organiseren. “Wij verheugen ons innig over de poging van samenwerking tus. deze beide lichamen in belang van wat ons allen dierbaar is”, aldus de voorzitter in zijn jaarverslag. “Moge er veel nut gesticht worden + de uitkomst zij ’n heerlike herleving op taalgebied.”47 En in 1913 was “Ons Spreekuur” nauw betrokken bij de organisatie van het Taalfeest dat op 1 maart van dat jaar in Kaapstad gehouden werd.48 Tot het einde van haar bestaan zou “Ons Spreekuur” niettemin “de bevordering van de Nederlandse taal, letteren en kunst” als belangrijkste doelstelling handhaven. Het teruglopende ledental en de gebrekkige belangstelling vanuit de rest van de Stellenbossche bevolking doen vermoeden dat dit steeds moeilijker vol te houden viel. Sinds Eugène N. Marais met “Winternag” en Jan F.E. Celliers met “Die Vlakte” de toon hadden gezet, was er een Afrikaanstalige literatuur opgekomen die veel nauwer aansloot bij de belevingswereld van de Stellenbossche studenten dan het werk van Nederlandse schrijvers van het slag dat bij “Ons Spreekuur” jaar in, jaar uit opnieuw op het programma werd gezet. Daarbij moet de strijd voor het Afrikaans, waarin jonge Stellenbosschers zoals Tobie Muller, G.C. Tomlinson en J.J. Smith een actieve rol speelden, heel wat opwindender geleken hebben dan het gezapige vasthouden aan het Nederlands van gedistingeerde oudere heren als P.G.J. de Vos en J.I. Marais. Trouwens, zelfs deze iconen van de Hollandse Beweging kwamen langzamerhand tot de overtuiging dat de tijd voor het Nederlands in Zuid-Afrika nu echt voorbij was. En terwijl het Afrikaans op steeds meer levensterreinen ambtelijke erkenning begon te krijgen, was er aan Viljoens vereenvoudigde spelling steeds minder behoefte. Ten slotte was er nog het praktische probleem dat de studenten die “Ons Spreekuur” probeerde te bereiken, helemaal geen Nederlands spraken, maar Afrikaans, waardoor het onmogelijk werd om het Afrikaans uit de vergaderingen te weren. Een latere versie van de statuten, die in 1917 werd toegestuurd aan één van de nieuwe leden, bevat dan ook een opmerkelijke toevoeging die niet voorkwam in de oorspronkelijke statuten

47 uit 1897: “De afrikaanse vorm van ‘t Nederlands wordt toegelaten in oorspronkelike schetsen, ‘t bespreken van afrikaanse letterkunde en in debatten, wanneer in ‘t Afrikaans opgesteld.”49 Verwacht mag worden dat, met de opkomst van de Afrikaanse literatuur en het rumoer van het Stellenbossche taalactivisme op de achtergrond, het aandeel Afrikaans tijdens de vergaderingen al hoe groter werd. Als gevolg van de nieuwe bepaling uit de statuten van 1917 verloor “Ons Spreekuur” als aparte organisatie zijn bestaansrecht. Samen met het almaar teruglopende ledental zal dit er debet aan zijn geweest dat “Ons Spreekuur” in 1919 opging in de Afrikaanse Kultuurvereniging. (Hugo 1966: 297) Universiteit van die Vrystaat

Bronnelys Booyens, B. 1969. Die lewe van D.F. Malan. Die eerste veertig jaar. Kaapstad: Tafelberg. Booyens, B. 1983. “Ek heb geseg.” Die verhaal van ons Jongeliede- en debatsverenigings. Kaapstad: Human & Rousseau. Conradie, E. 1949. Hollandse skrywers uit Suid-Afrika, deel II: 1875-1905. Kaapstad en Pretoria: H.A.U.M. h/a J.H. De Bussy. Du Toit, H.D.A. 1959. Prestasies van alumni. In: Eeufeesuitgawe van die Kweekskool, Stellenbosch 1859-1959. Kaapstad, N.G. Kerk: 50-54. De Z.A. Taalbond en de Taalvereenvoudiging, Stellenbosch: Pro Ecclessia, 1904. De Villiers, A.J.D. 1936. Die Hollandse Taalbeweging in Suid-Afrika. (Diss.) In: Annale van die Universiteit van Stellenbosch. Jrg. 14, reeks B, nr. 2 (september.) De Waal, J.H.H. 1932. My herinnerings van ons taalstryd. Nasionale Pers Beperk. Kaapstad/Stellenbosch/Bloemfontein. Dreyer, A. 1934. Oud-studente van die Kweekskool. In: Gedenkboek van die Teologiese Seminarie (N.G. Kerk) Stellenbosch. Driekwart Eeufees 1859-1934. Stellenbosch: Pro Ecclesia: 108-127. Dr. W.J. Viljoen ter ruste gelê. Reuse-skaar bewys laaste eer. Persoonlikheid en werk geroem. Die Volksblad, 23 juli 1929, 8. E. O.C. (Erasmus, O.C.) 1972 Viljoen, Willem Jacobus. In: Suid Afrikaanse Biografiese Woordeboek, dl. 2, Kaapstad/Johannesburg 1972: 835-837. Fagan, H.A. 1919. Lewensskets dr. Willem Jacobus Viljoen. In: Die Huisgenoot, januari: 590. Grosskopff, J.F.W. 1918. Die nuwe Stellenbosch. In: N.J. Brümmer en J.J. Smith (red.), Gedenkboek van het Victoria-Kollege. Kaapstad: De Nationale Pers Beperkt: 176183. Groot verlies vir S.A. Onderwys. Dr. W.J. Viljoen S.G.O. in Kaapland, oorlede. Die Volksblad, 20 juli 1929: 7.

48 Hugo, A.M. 1966. Studentelewe, 1866-1939. In: Stellenbosch 1866-1966. Honderd jaar hoër onderwys. Kaapstad: Nasionale Boekhandel: 263-358. K., B.B. [Keet, B.B.] 1976 Muller, Tobias Ballot. In: Suid Afrikaanse Biografiese Woordeboek, Tweede druk dl. 1. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers: 597-598. Kannemeyer, J.C. 1984. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1. Tweede, hersiene en bygewerkte druk. Pretoria en Kaapstad: Academica. Kannemeyer, J.C. 1995. Langenhoven. ’n Lewe. Kaapstad: Tafelberg. Kannemeyer, J.C. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652-2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau. Keet, A.D. II (samenst.) 2004. A.D. Keet aan die woord. ’n Skakel met die Lae Lande. Kaapstad: Disa. Malan, D.F. 1918. De oud-studenten. In: N.J. Brümmer en J.J. Smith (red.), Gedenkboek van het Victoria-Kollege. Kaapstad: De Nationale Pers: 75-87. Malherbe, F.E.J. 1977. Agter die oomblik. Herinneringe. Johannesburg: Perskor. Malherbe, W.E. 1918. De Kweekschool. In: N.J. Brümmer en J.J. Smith (red.), Gedenkboek van het Victoria-Kollege. Kaapstad: De Nationale Pers: 27-37. Malherbe, W.E. 1918. Het Victoria-Kollege (1866-1916). In: N.J. Brümmer en J.J. Smith (red.), Gedenkboek van het Victoria-Kollege. Kaapstad: De Nationale Pers Beperkt: 38-74. Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die Suide. Geboorte en groei van die Nasionale Pers 19151948. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Neijt, Anneke. 1991. Universele fonologie. Een inleiding in de klankleer. Dordrecht: Foris. Nienaber, P.J. 1951. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse taal en letterkunde. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Nienaber, P.J. 1975 Eerste sooie. Johannesburg: Perskor. Pienaar, E.C. 1919. Taal en poësie van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. (Diss.) Amsterdam: J.H. De Bussy. Pienaar, E.C. 1929. Taal en poësie van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. Tweede, vermeerderde druk. Kaapstad: De Nationale Pers. Pienaar, E.C. 1926. Taal en poësie van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. Derde, vermeerderde druk. Kaapstad: Nasionale Pers. Pienaar, E.C. 1931. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Vierde, vermeerderde druk. Kaapstad: Nasionale Pers. Pienaar, E.C. 1946. Die triomf van Afrikaans. Historiese oorsig van die wording, ontwikkeling, skriftelike gebruik en geleidelike erkenning van ons taal. Tweede herziene en vermeerderde druk Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth: Nasionale Pers. Pienaar, E.C. 1949. Boerseun, banneling en taalstryer. Prof. E.C. Pienaar vertel sy lewensverhaal. In: Die Burger, 18 juni. Pirow, O. 1957. James Barry Munnik Hertzog. Cape Town: Howard Timmins. Stellenbosch 1866 - 1966: Honderd jaar Höer Onderwys. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, 1966.

49 Steyn, J.C. 1987. Trouwe Afrikaners. Aspekte van Afrikaner-nationalisme en Suid-Afrikaanse taalpolitiek 1875-1938. Kaapstad: Tafelberg.

Note 1.

Dit artikel is tot stand gekomen in het kader van mijn promotieonderzoek naar de vroege Afrikaanstalige literatuur vanuit postkoloniaal perspectief. Met dank aan mijn promotoren, prof. dr. A. Rigney (Universiteit Utrecht), prof. dr. W.J. van Zyl (Universiteit van Wes-Kaapland) en prof. dr. E. Jansen (Universiteit van Amsterdam), en mijn co-promotor, dr. F. Ruiter (Universiteit Utrecht), voor hun reacties op een eerdere versie van deze tekst.

2.

E.C. Pienaar aan A.D. Keet. (Utrecht, 22 december 1918) NALN, Ms 135/73. Het beeld van het “eselskakebeen” ontleent Pienaar aan Die eselskakebeen van Dr O´kulis (1909). “Verroeste remskoene” is een citaat uit het eerste nummer van het tijdschrift Ons Moedertaal (1914), waarin de redactie met deze woorden verwijst naar enkele kerkorganen (zoals De Kerkbode) waarin Nederlands wordt geschreven in plaats van Afrikaans.

3.

In zijn proefschrift geeft Pienaar enkele voorbeelden van deze “kwetsende betoogstijl”. (zie Pienaar 1919: 55)

4.

E.C. Pienaar aan A.D. Keet (Utrecht, 22 december 1918). NALN, Ms 135/73.

5.

Taal en poësie van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging beleefde verschillende edities. Bij elke nieuwe druk werd het boek door de schrijver ingrijpend herzien: er hadden zich nieuwe ontwikkelingen voorgedaan, er waren nieuwe schrijvers opgestaan of reeds bekende schrijvers hadden nieuw werk gepubliceerd, de kennis over een bepaald onderwerp was gegroeid, Pienaar wilde zich verweren tegen zijn critici, of hij was zelf tot andere opvattingen gekomen. Vergelijking laat zien dat Pienaar zich in zijn academische proefschrift uit 1919 nog enigszins had ingehouden, misschien onder invloed van zijn Nederlandse promotor C.G.N. De Vooys. Die had hem, zoals uit aantekeningen van Pienaar na een gesprek met De Vooys blijkt, met een verwijzing naar het orgaan van het Algemeen Nederlandsch Verbond, gewaarschuwd voor al te veel taalactivisme: “Wetenschappelik diepgaande beschouwing gewenst. Geen Neerlandia-dilettantisme!” (Pienaar-verzameling, Dokumentesentrum Universiteit van Stellenbosch, cat.nr. 48/16/19) In latere uitgaven (met name die van 1920 en 1926) kon Pienaar wél vrijuit propaganda voeren. Dat er steeds meer overwinningen voor het Afrikaans te boekstaven waren, versterkte zijn betoog. Toen in 1931 de vierde druk verscheen, was de strijd voor erkenning van het Afrikaans min of meer gestreden. Pienaars boek verloor daarmee zijn functie als strijdwapen.

6.

In Die triomf van Afrikaans verwijst Pienaar naar Viljoen als “dié gesaghebbende taalgeleerde in SuidAfrika” en als iemand wiens mening “groot gewig” had. In een voetnoot voegt hij hieraan toe: “Skrywer hiervan was destyds student van prof. Viljoen en kan getuig van die groot invloed wat hy op sy studente gehad het.” (Pienaar 1946: 281)

7.

Pienaar heeft op verzoek van de redactie van Die Burger enkele bijzonderheden over zijn leven en werk op papier gezet, gedateerd: “Stellenbosch, 15 Sept. 1947”. Stellenbosch, Dokumentesentrum J.S. Gericke-bibliotheek, E.C. Pienaar-versameling, cat. nr. 48/3/6/1. Gepubliceerd als: E.C. Pienaar, “Boerseun, banneling en taalstryer. Prof. E.C. Pienaar vertel sy lewensverhaal”. In: Die Burger, 18 juni 1949. Opmerkelijk is dat Pienaar zijn proefschrift hier onomwonden in dienst stelt van de strijd voor

50 het Afrikaans en de bredere emancipatiebeweging van de Afrikaners. 8.

Op deze plaats wil ik mevr. H. Botha, destijds hoofd van de Africana-afdeling, en mevr. M. Brink van het Dokumentesentrum bedanken voor de gastvrijheid waarmee ze mij in 2003 maandenlang onderdak hebben verschaft op hun afdeling, en voor hun hulp bij mijn onderzoek.

9.

Malherbe (1977: 21) gaat nog verder door in zijn memoires een opsomming te geven van bekende alumni die – vaak gelijktijdig – in dezelfde koshuise gewoond hebben. Booyens (1969: 44) verwijst naar de gewoonte onder de “Victorianen” om tijdens een minder boeiende voordracht hun initialen met een mes in de collegebanken te kerven; onder deze vandalen onder andere de latere staatspresidenten J.B.M.H. (Hertzog) en D.F.M. (Malan). Zie ook Dreyer 1934 (passim) en Du Toit 1959 (passim).

10. Notulenboek “Ons Spreekuur”. (catalogusnr. 97/1) 11. Er is geprobeerd om via het Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek iets over leven en werkzaamheden van de oud-leden van “Ons Spreekuur” te weten te komen. Het bleek niet mogelijk om alle leden te identificeren. De algemene indruk dat veel oud-leden van “Ons Spreekuur” later invloedrijke posities hebben bekleed in de Afrikaner gemeenschap, werd echter wel bevestigd. 12. Volgens Booyens (1969: 45) lijkt het alsof Malan weinig belangstelling had voor “Ons Spreekuur”. Ongetwijfeld zal Malan zich méér hebben ingezet voor de Unie-Debatsvereniging, waar hij jarenlang lid van zou blijven en waarvan hij zelfs voorzitter werd. Toch liet hij zich, als hij “werk had”, ook tijdens de bijeenkomsten van “Ons Spreekuur” niet onbetuigd. Zo blijkt uit het Notulenboek (catalogusnr. 97/1) dat Malan op 9 maart 1898 een vertoog hield over de Nederlandse roman na 1830. (Meer hierover in het volgende artikel.) 13. Jaarverslag 1901-1902. (catalogusnr. 97/10) Zie ook het jaarverslag over 1907: “‘t Bestuur heeft ook ’n poging aangewend tot schrijven op te wekken, door heel veel oefening in opstellen over letterkundige en geschiedkundige onderwerpen alsmede door oorspronkelike stukken over Z.A. onderwerpen en natuurtonelen, die hier te lande zeker schoner zijn dan in menig land ter wereld.” Idem, 1909: “De oorspronkelike schetsen waren van zeer hoge gehalte en geven ons hoop op een eigen Zuid-Afrikaanse letterkunde als er maar de gelegenheid en de nodige aanmoediging worden geboden.” 14. Jaarverslag 1904-1905. (catalogusnr. 97/10) 15. Jaarverslag 1903-1904. (catalogusnr. 97/10) 16. Brief Sw. de Reye (HAUM, Amsterdam) aan W.J. Viljoen, 2 november 1903. (catalogusnr. 97/8) 17. De mededeling van Erasmus (1972: 836) dat Achter de schermen en Koppigheid “uit die laaste jare van sy [Viljoens] lewe” stammen, is dus niet correct; dit misverstand is mogelijk ontstaan doordat de boekjes aanvankelijk bij een in Nederland gevestigde uitgever verschenen. 18. Notulenboek, 12 maart 1900. (catalogusnr. 97/1) 19. Zie Notulenboek, 9 april 1900 en 6 augustus 1900. (catalogusnr. 97/1) 20. Herkomst krantenknipsel onbekend. Koerantuitknipsels 1895-1917. (catalogusnr. 97/2) 21. Statuten. (catalogusnr. 97/5) 22. Jaarverslag 1901-1902. (catalogusnr. 97/10) 23. Jaarverslag 1902-1903. (catalogusnr. 97/10) 24. Jaarverslag 1903-1904, p. 2. (catalogusnr. 97/10) 25. Jaarverslag 1903-1904, p. 8-9. (catalogusnr. 97/10) In augustus 1904 verscheen in De Goede Hoop een ingezonden brief waarin de oprichting van “Het Graaff-Reinet Spreekuur” werd aangekondigd. “Een

51 van de regels zegt, dat het doel dezer vereeniging zij de onderlinge ontwikkeling harer leden door debatten, voordrachten, recitaties, onvoorbereide aanspraken, opstellen en gelijksoortige letterkundige werkzaamheden in alle onderwerpen, in goed Hollandsch. (...) Alles liep zeer goed van stapel, en nu heeft het comité een boekkast laten maken voor de boeken, die wij spoedig hopen te krijgen, voor ‘t gebruik van de leden der vereeniging.” Koerantknipsels, p. 8. (catalogusnr. 97/2) 26. Jaarverslag 1907, p. 1-2. (catalogusnr. 97/10) De klacht dat de leden te weinig betrokkenheid bij de stof aan de dag legden, kwam overigens al voor in het verslag over het verder zo succesvolle jaar 1903-1904: “Gaarne echter zagen we dat meer van de leden, indien mogelijk allen, zich vooraf in kennis stelden met ‘t werk dat steeds behandeld wordt. Eerst dan zal de bespreking waarlijk vruchtbaar zijn.” 27. Jaarverslag 1907, p. 9. (catalogusnr. 97/10) 28. Jaarverslag 1909. (catalogusnr. 97/10) 29. Jaarverslag 1909. (catalogusnr. 97/10) 30. Jaarverslag 1911, p. 3-4. (catalogusnr. 97/10) In dit verslag wordt het doel van de vereniging nog steeds omschreven als: “de bevordering van de Nederlandse taal, letteren en kunst” (p. 5). 31. Jaarverslag 1913, p. 5. (catalogusnr. 97/10) De namen Nabot(h) en Achab komen uit 1 Koningen 21. In dit verhaal begeert koning Achab een stuk grond dat aan Nabot behoort. Nabot weigert echter de grond te verkopen, omdat hij het van zijn voorouders heeft geërfd. Achabs vrouw Izebel zorgt ervoor dat Nabot wordt vermoord, zodat Achab de grond alsnog in handen krijgt. Nabot wordt in dit verhaal dus als deugdzaam voorgesteld, terwijl “niemand zich er meer dan Achab op heeft toegelegd te doen wat slecht is in de ogen van de Heer”. De Naboths staan volgens de voorzitter van “Ons Spreekuur” dus waarschijnlijk voor deugdzame mensen die respect hebben voor hun culturele traditie, terwijl de Achabs overgeleverd zijn aan de verlokkingen van de moderne samenleving. 32. Die Volksblad, 20 juli 1929, p. 7. 33. Die Volksblad, 20 juli 1929, p. 7. 34. Met de titel van zijn lezing greep Malan terug op de toespraak die J.H. Hofmeyr tijdens een “Ons Spreekuur”-vergadering in 1905 in dezelfde CJV-zaal had gehouden onder de titel “Is ‘t ons ernst?”. Ook G.S. Preller had met de titel van zijn pleidooi voor het Afrikaans uit 1905, “Laat ‘t ons toch ernst wezen!” aan de toespraak van “Onze Jan” gerefereerd. Na het vraagteken van Hofmeyr en het pleitende van Prellers bijdrage suggereert Malan met de stellige toon van zíjn titel dat hij in het gesprek met zijn voorgangers het laatste woord heeft. 35. Notulenboek, 2 augustus 1895. (catalogusnr. 97/1) 36. Notulenboek, 2 augustus 1895. (catalogusnr. 97/1) 37. Notulenboek, 2 augustus 1895. (catalogusnr. 97/1) 38. Notulenboek, 4 maart 1896. (catalogusnr. 97/1) Op 18 maart 1896 wordt gedebatteerd over de vraag “In hoe verre moeten wij in het vereenvoudigen van het Hollandsch met Nederlandsche invloeden, spreektaal en samenwerking rekening houden?” 39. Notulenboek, 12 februari 1896. (catalogusnr. 97/1) 40. Notulenboek, 11 maart 1896. (catalogusnr. 97/1) 41. Notulenboek, 17 september 1900. (catalogusnr. 97/1) 42. Notulenboek, 22 februari 1904. (catalogusnr. 97/1) 43. Jaarverslag 1903-1904. (catalogusnr. 97/10)

52 44. Jaarverslag 1903-1904. (catalogusnr. 97/10) 45. Jaarverslag 1910, p. 2-3. (catalogusnr. 97/10) 46. Jaarverslag 1911. (catalogusnr. 97/10) 47. Jaarverslag 1910, p. 8-9. (catalogusnr. 97/10) 48. Jaarverslag 1913. (catalogusnr. 97/10) 49. Statuten. (Jaar van publicatie onbekend.) Catalogusnr. 97/5.

Tekstredactie – een wetenschappelijke onderbouw voor de praktijk Kris Van de Poel en WAM Carstens This article studies the underlying theoretical foundation for what is known as text editing (copy editing; in Dutch “tekstredactie”; in Afrikaans “teksredigering” or “teksredaksie”). The article will define the profession of text editor based on the literature and supported with data gathered through a questionnaire filled out by text editors in South Africa, the Netherlands and Flanders (Belgium). The main focus will be on the kind of knowledge and skills which are prerequisites for the profession and on the personality traits and attitudes expected in a text editor. From this profile consequences were drawn for the education and training of text editors in the perspective of lifelong learning.

1. Inleiding: leven met teksten Er zijn verschillende manieren om met de finale fase van het creatieve schrijfproces om te gaan. We kunnen eigen teksten zelf bijsturen of een ander vragen (en eventueel betalen) om er een kritisch oog op te laten vallen. (Mossop, 2001) Sommige van die kritische lezers zullen het communicatieve effect van de tekst centraal stellen, anderen zullen naar punten en komma’s kijken (Bissailon, 2007), nog anderen zullen eerder aandacht besteden aan formele kenmerken of de lexicale gepastheid van de tekst. In alle gevallen van redactie wordt er echter naar gestreeft om de boodschapoverdracht zo efficiënt mogelijk en de boodschap zelf zo effectief mogelijk te maken. De meeste afgestudeerden taal zullen in hun professionele context met teksten geconfronteerd worden, bijvoorbeeld als leerkracht creatief schrijven, als taal- of letterkundige in een onderzoekspositie, als tolk of vertaler in een juridische omgeving, als toneelrecensent voor een vakblad, of als redacteur en bemiddelaar tussen schrijverzender en lezer-ontvanger. Zolang teksten geproduceerd worden, zal er een zekere vorm van publicatievoorbereiding nodig zijn. De aard van de redactie en bijsturing zal echter niet altijd even transparant zijn en zal ook verschillende vormen aannemen. In sommige gevallen zal de rol van de tekstredacteur sterker aanleunen bij die van de auteur. Zo zal een ghostwriter of spookschrijver, al dan niet op basis van bestaande teksten, een product afleveren. In het geval van visuele vormgeving echter staat de taak van de tekstredacteur dichter bij die van de drukker. In sommige gevallen zal de redactietaak strakke richtlijnen volgen, bijvoorbeeld bij spellingen interpunctiecontrole, in andere gevallen ligt het accent op de moeilijker te definiëren communicatieve effectiviteit, die dan weer op verschillende manieren bereikt kan worden. In elke fase van de redactie en voor elk tekstproduct kunnen deelactiviteiten of taken beschreven worden die deel uitmaken van het geïntegreerde takenpakket van de tekstredacteur (zie onder andere Butcher et al., 2006 en Mossop, 2001). De TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

54 tekstredacteur in onderstaand schema is daarmee een geïdealiseerd concept van die ene persoon die alle mogelijke taken in zich verenigt. Technisch en theoretisch gezien kunnen verschillende mensen de tekst onder handen nemen van het moment dat die de schrijverstafel verlaat tot het moment van publicatie. Het proces volgt wel een min of meer vast patroon: de tekst zal eerst nagelezen worden op inhoud en structuur door de redacteur of desk editor, daarna past de corrector de spelling en eventueel de spraakkunst en stijl aan, afhankelijk van de opdracht. Vervolgens komt de lay-out aan de beurt en tenslotte leest de corrector, en mogelijk ook de auteur, correctuur. Productie- en copy-editors ronden het proces af.

Taken en activiteiten Creatief schrijfproces Controle op inhoud en structuur

Uitvoerder(s) Schrijver Spookschrijver Redacteur Desk editor

Lay-out Taalcontrole: stijl, spelling, grammatica

Grafisch ontwerper Lay-outer

Controle op correcties Proeflezen

Tekstredacteur

Productie

Proeflezer Corrector Productie editor Copyeditor

Een schematische en geïdealiseerde representatie van de taken en rollen van de tekstredacteur in het tekstredactieproces (gebaseerd op Carstens & Van de Poel, 2010)

Hoewel bovenstaand schema de werkelijkheid geweld aandoet, zien we tegenwoordig meer en meer van de redactionele taken verenigd in één persoon, de redacteur of tekstredacteur. Deze persoon is verantwoordelijk voor het bewerken van de hele tekst voor die in druk gaat. Inhoudelijke verificatie, stijlcorrectie, aanpassingen van grammatica en spelling, typografische en lay-outverwerking komen allemaal aan bod. De redacteur concentreert zich dus niet louter op taaltechniciteiten, maar belangrijker

55 nog, op taal-in-gebruik en de overdracht van de boodschap. Tekstuur (in het Engels “texture”) krijgt de centrale aandacht omdat in het proces van een tekst zinvol en coherent te maken de verbale en visuele kenmerken van de tekst verweven worden.

2. Domeinafbakening en een wetenschappelijk onderbouw voor tekstredactie 2.1 Bronnen Tekstredactie raakt dus een hele wereld van redacteurs, copywriters, ghostwriters en proeflezers, maar hier bewegen ook vertalers en be/herwerkers. Deze wereld heeft vooral Engelstalige bronnen ter beschikking en het literatuurlijstje is dan ook indrukwekkend, met onder andere Baskette et al. 1986, Berner 1982, Bowles & Borden 2004, Einsohn 2005, Foster 1993, Harris 1991, Judd 1990, Mackenzie 2004, Mackie 1995, O’Connor 1986, Plotnik 1982, Ritter 2003, Samson 1993. Sommige daarvan zijn uitgegroeid tot echte referentiewerken zoals Butcher’s Copy-editing van Butcher et al. 2006, de Chicago Style Manual (Grossman et al., 1993) of ook New Hart’s Rules. (Roberts et al., 2005) Dichterbij wordt het domein soms vanuit de theorie ondersteund (Hermans 2002, Klein & Visscher 2001, Treebus 1995 en 1997, Van de Pol 1998, Van der Horst 1999a en 1999b, Van der Spek 1996, Vroegindeweij 2005), soms gebeuren de aanzetten vanuit de praktijk. Onder meer Renkema’s Schrijfwijzer 2008 (5de uitgave) en Van der Horsts Redactiewijzer: Praktische handleiding voor het taalkundig en typografisch verzorgen van teksten 1999 (7de herziene druk) hebben hun diensten in het veld bewezen, maar ook Du Plessis & Carstens 2000; Carstens 2000 & 2003; Kotze & Verhoef 2001; Verhoef, Carstens & Van der Poel 2003 kregen heel positieve aanhang. De vraag die zich uit deze veelheid aan materiaal opdringt, is: kan het domein van tekstredactie afgebakend en wetenschappelijk onderbouwd worden? Als aanzet tot een mogelijk antwoord werd in 2006 gestart met een project aan de universiteiten van Antwerpen (België) en Noordwes (Zuid-Afrika). Het tekstredactieproject wil systematisch profiel, functies, opleidingen en taken/ handelingen in kaart brengen gestaafd met gegevens uit de literatuur, maar ook met empirische data uit Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika. Het hoopt hiermee niet alleen de status gevestigde tekstredacteurs te verhogen, maar ook een bijdrage te leveren tot curriculumvorming voor studenten taal Een belangrijk projectresultaat is een handleiding voor (toekomstige) tekstredacteurs die werken in het Afrikaans. Het boek werd opgebouwd rond zes thema’s als antwoord op de vraag: wie (de tekstredacteur) doet wat (tekstredactie) en waarom wordt dit zo gedaan (de theoretische basis vanuit de praktijk toegelicht)? Het boek wordt een half jaar na verschijnen als naslagwerk gebruikt door mensen in het veld, maar ook als leerboek en onderdeel van een opleidingstraject. Het concept wordt nu verder voor verschillende talen bewerkt, namelijk Engels, Nederlands en Afrikatalen, waarbij één deel telkens

56 één taal bestrijkt. Het beoogt daarmee ook een rol te spelen in de ontwikkeling van normering en standardisering van de Afrikatalen in Zuid-Afrika (zie Carstens & Van de Poel, 2010). In dit artikel zijn we in eerste instantie geïnteresseerd in de typering van de tekstredacteur: wat voor kennis en kunde veronderstellen we voor het beroep en wat voor soort persoonlijkheid en attitudes verwachten we van de tekstredacteur. We peilen naar de verhouding tussen inhoudelijke kennis, taalkennis en taalvaardigheid en welke attitudes deze kennis en vaardigheid onderbouwen. Uiteindelijk willen we de theoretische vertrekpunten van de discipline, onder meer de semiotiek, de normatieve taalkunde, tekstlinguïstische en -analytische perspectieven en documentontwerp toetsen aan de eisen van de praktijk. Omgekeerd en vanuit de praktijk ingegeven, zoekt het project naar de onderliggende theoretische basis voor de activiteit die als tekstredactie (in het Afrikaans wordt overwegend de term “teksredigering” gebruikt, hoewel ook “teksredaksie” langzaam zijn intrede doet) bekend staat. In tweede instantie trekken we vanuit het verkregen profiel van de redacteur consequenties voor opleiding en training en bekijken we de studie van taal en tekst in het kader van levenslang leren. In een latere fase zullen we concrete voorstellen voor opleiding en training uitwerken. (Carstens & Van de Poel, 2010: hoofdstuk 3) We vertrekken bij elk aspect vanuit de literatuur en proberen de bevindingen te staven met empirische data. Via professionele verenigingen en netwerken in de Lage Landen en in Zuid-Afrika werden tekstredacteurs verzocht deel te nemen aan de studie en een vragenlijst te beantwoorden. De respondenten namen vrijwillig deel en kregen vooraf de garantie op anonimiteit. De enquête werd in Zuid-Afrika elektronisch afgenomen, terwijl in Vlaanderen en Nederland gebruik werd gemaakt van SurveyMonkey, professionele enquête software om online enquêtes te ontwerpen, versturen en analyseren). Hoewel de vragenlijsten equivalent waren, zijn ze om verschillende redenen niet identiek (bijvoorbeeld het eerder open karakter van de Zuid-Afrikaanse vragenlijst tegenover meer gesloten vragen met commentaarfunctie in de online versie) (zie bijlage 1 en 2 voor de twee vragenlijsten). Vanuit Zuid-Afrika, waar elektronisch bevraagd werd, kwamen er acht uitvoerige reacties op de open vragen, vanuit Vlaanderen en Nederland kwamen er 28 online antwoorden. De enquête behandelde de volgende zes thema’s: definitie van het beroep, taken van de redacteur, genoten opleiding en training, de rol van hulpmiddelen, menselijke hulpbronnen en netwerken, verschillende soorten redactie en regels voor tekstredactie. In dit artikel hergroeperen we de verkregen informatie en bespreken we eerst de beroepsbenaming. Voor een beter begrip van het profiel van tekstredacteur peilen we vervolgens naar kennis en vaardigheden vanuit de opleiding en aanvullende training, om stil te staan bij de persoonlijkheid van de tekstredacteur vooral vanuit het streven naar een zo goed mogelijk product en tenslotte belichten we wenken van tekstredacteurs aan hun (toekomstige) collega’s. Elke thema wordt beschreven vanuit de literatuur en gestaafd met materiaal verkregen via de vragenlijst.

57

2.2 De benaming “tekstredacteur” In de praktijk blijkt tekstredacteur als een algemene term gebruikt te worden die verschillende onderverdelingen kent. De “lading” is erg ruim: redacteurs, vertalers, copywriters, ghostwriters, speechwriters, proeflezers, correctoren ... hebben eigenlijk erg uiteenlopende taken en activiteiten. Of anders gesteld: “die term teksredigering verwys vir my na teksversorging op mikrovlak (spelling/ortografie) sowel as makrovlak (betekenis).” Voor sommigen is de toevoeging “tekst” aan “redacteur” niet per se nodig, voor anderen net wel, want het maakt de lading van het beroep duidelijk en vermijdt de bijklank die “redacteur” alleen soms heeft omdat het slaat (sloeg?) op een vrij lage functie in de ambtenarenhiërarchie in Nederland en België. Nog iemand noemt de beperkende betekenis van de term “redacteur” omdat mensen daarbij vaak denken aan een krantenredactie en aan louter correctie van spelling en grammatica. Het creatieve en raadgevende ontbreken, want wat tekstredacteurs vaak doen is teksten (her)schrijven en mensen adviseren over hoe ze het schrijven van een tekst aan kunnen pakken. “Spelling en grammatica zijn maar een klein onderdeel binnen het spectrum van tekstverbetering. Teksten lezergericht maken, vind ik veel belangrijker.” Een respondent mist in de term “tekstredacteur” het aspect “beeld”: “... als tekstredacteur ben je ook beeldredacteur aangezien je te maken hebt met spreads, tabellen, functionaliteit en sfeerbeeld enzovoort, niet alleen in webteksten maar ook folio.” Iemand vat het zo samen: “Tekstredactie of redactie, voor mij persoonlijk zit er niet heel veel verschil in omdat ik ook niet-verbale elementen (zoals plaatjes, lay-out enzovoort) bij het concept tekst vind horen.” Dit neemt niet weg dat tekstredacteurs in de praktijk vaak een andere titel hebben die een ander aspect van de dagelijkse activeiten belicht. Een greep uit het aanbod: redactie- en productiecoördinator, reclametekstschrijver, copywriter of schrijver, redacteur en tekstschrijver, eindredacteur, (beëdigd) vertaler (vaak in combinatie met tolk of vertaler-tekstrevisor, vertaler/proofreader en vertaler-tekstschrijver). De breedte van de beroepsbenaming geeft aan dat de tekstredacteur een brede waaier aan werk verricht dat aan de ene kant sterk aanleunt bij het creatieve schrijfproces en gaat van conceptontwikkeling en tekstconceptie tot copywriting (webwriting). Daarnaast kan de redacteur ook bezig zijn met teksten auteursmanagement. Meer in het centrum van de activiteiten zitten de taalredactie per se (raadplegend en/of vergelijkend), waarbij we onderscheiden tolken/vertalen, taalverzorging op letter-, woord- of zinsniveau (of interpunctie), proeflezen, maar ook terminologie-ontwikkeling. Tenslotte, aan de andere kant van het continuum bevindt zich de technische redactie, onder andere boekproductie en beeldredactie.

2.3 Het profiel van tekstredacteur Als we bovenstaande waaier van taken bekijken, dringt zich de vraag op naar het profiel van een typische tekstredacteur. Een uitgebreide beschrijving wordt geboden onder de

58 Master-opleiding Redacteur/editor op de website van de Universiteit van Amsterdam waar de redacteur het concept van “homo universalis” benadert, want Hij leest binnengekomen manuscripten, en overlegt met de auteurs over mogelijke wijzigingen die de kwaliteit van het boek ten goede zullen komen. Hij is met andere woorden niet alleen goed in taal op de vierkante millimeter, maar weet ook grotere stukken tekst te doorgronden. Verder denkt hij na over het juiste omslagontwerp, de doelgroep, titel en prijs van het boek. Een redacteur/editor moet daarbij de actualiteit goed bijhouden, weten waar andere uitgevers mee bezig zijn, waar nieuw talent te vinden is, en bij (bijna) alles wat op zijn weg komt, denken: zit daar een boek in? Een redacteur/editor zit niet de hele dag achter een bureau, maar gaat ook op pad, naar festivals, boekpresentaties, naar mogelijke auteurs. Daarnaast leest een redacteur/editor veel. (www.hum.uva.nl/redacteur_editor 2001)

Niet alleen wordt de redacteur hier gedefinieerd als een taalkundige en taalbeheerser, de redacteur is ook een trendwatcher, salesmanager, verwoed lezer, cultuurconsument en nog wat meer. Dit leidt tot de vraag: wat voor soort mens beantwoordt er aan dit profiel? Wat betreft het taalredacteurenprofiel is de literatuur vrij duidelijk: een tekstredacteur is een vrouw van in de veertig met een goede opleiding, meestal van academische aard en vaak ook met aanvullende en gerichte extra kwalificaties. Ze is freelancer of heeft een eigen (eenpersoons) bedrijf (zie onder andere Du Plessis, 1997: 119-120, Mackenzie, 2004: 4, 14). Mackenzie (2004: 14) wijst erop dat in Australië ongeveer twee derden van de tekstredacteurs in het boekenbedrijf vrouwen zijn en in het algemeen is slechts een op negen tekstredacteurs een man. Er zijn geen vergelijkende gegevens beschikbaar voor Zuid-Afrika of de Lage Landen, maar uit onze persoonlijke rondvraag menen we voorzichtig te mogen concluderen dat dit grotendeels overeenstemt. Verder kunnen we ook stellen dat een taalredacteur iemand is met ervaring in de bedrijfswereld en naar grote waarschijnlijkheid ook ervaring als journalist, assistent in een uitgeverij, taalleraar, bibliothecaris, redacteur. Vaak kiest deze taalredacteur om persoonlijke redenen om van huis uit te werken. Tenslotte is het iemand die moeite doet om door constante bijscholing op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen op taalgebied.

2.3.1 Opleiding Een tekstredacteur is ruim inzetbaar. Dit leidt tot de vraag: worden tekstredacteurs geboren of moeten ze opgeleid worden? Want: “Short of a saint, what kind of person can have, or acquire, the many qualities demanded of good editors?”. (Stepp, 1989: 47) Zonder talent is goede tekstredactie praktisch onmogelijk en zonder opleiding kan talent niet naar behoren gevormd worden. Opleiding in de breedte kan echter een belangrijke bijdrage leveren tot “betere” redactie en daarom is er heel wat positiefs en indringends te zeggen over opleidingsprogramma’s voor tekstredacteurs (vergelijk Kruger, 2007). Berner (1982: v) neemt talent nog een stapje verder: tekstredactie is ook een vorm van

59 kunst (“art”) en om dit te ontwikkelen heeft de tekstredacteur behoefte aan een conceptueel kader waarbinnen tekstredactie beschouwd wordt (een combinatie van talent en kennis van theoretische vertrekpunten over wat tekstredactie precies is), maar ook een begrip van de onderliggende principes (“... an understanding of the basics”). Tekstredacteurs kunnen dus opgeleid worden, of eerder: ze moeten opgeleid worden om hun volle potentieel te kunnen verwezenlijken. (Kruger, 2007) Volgens de website van het US Department of Labor (2006) is een tertiaire opleiding (zoals een diploma in de taalen letterkunde, communicatiewetenschap, journalistiek, vertaalkunde, taalpraktijk en dergelijke) zelfs een vereiste voor er met een verdere professionele opleiding begonnen kan worden. Opleiding is dus onontbeerlijk ter voorbereiding van tekstredacteurs op het bedrijf. In alle gevallen moet er wel “... a solid education in the basics” (Glover, 1996) gegeven worden, en voor redacteurs die met taal werken betekent dit in eerste instantie: de taal zelf (grammatica, spelling, interpunctie, en dergelijke). Hierbij komt nog computervaardigheid, want de praktijk van de 21ste eeuw stelt dit als een basisvoorwaarde. Als de tekstredacteur in de uitgeverswereld terechtkomt, sluit dit ook een opleiding in het boekproductieproces in. Komt hij terecht op de redactie van een krant of tijdschrift, dan moet er ook opgeleid worden in hoe het nieuwskantoor functioneert. Opleiding die deze professionele ontwikkeling mogelijk moet maken en die relevant is voor de toekomstige werkstatus van de de tekstredacteur kan op verschillende manieren plaatsvinden: (a) als opleidingscursus aan tertiaire instellingen die als dusdanig een onderdeel vormt van bijvoorbeeld een cursus journalistiek of een opleiding talen; (b) als interne training waarbij bijvoorbeeld een onervaren persoon die al over elementaire vaardigheden beschikt, verder opleiding ontvangt van een meer ervaren en vaak oudere taalspecialist die vaak de functie van een mentor op zich neemt en ook (c) in de vorm van vormingscursussen, die op een vaste basis door opleidingsinstanties aangeboden worden; dit kunnen universiteiten of professionele verenigingen zijn. Kruger schrijft over de opleiding van vertalers en tolken, maar dit geldt mutatis mutandis voor de opleiding van tekstredacteurs: “... any training programme ... should ideally aim to develop, within the framework of continuing education, a series of skills and competences that are relevant to both their professional status and their future work” (2007: 45) (eigen accentuering). Uit onze studie blijkt dat voor de overgrote meerderheid van de bevraagden hun vooropleiding sterk aansloot op wat zij nu doen (“ja” N=31; “gedeeltelijk” N=5), maar bijna allemaal hebben de tekstredacteurs uit deze studie een extra opleiding genoten. Bijna twee derden volgde een basisopleiding in het tertiair onderwijs. Er is een duidelijk trend: ofwel treedt men in in het beroep via een taalstudie, zoals vertaler en/of tolk of een opleiding in de taal en letteren, maar ook communicatiewetenschap. Daarna volgt een specialisatie tot gerechtstolk, juridisch vertaler, journalistiek of een training met focus op grafische productie van drukwerk, fiscaliteit. Anderzijds is het ook mogelijk eerst een inhoudelijke opleiding te volgen, bijvoorbeeld geschiedenis of rechten met specialisatie fiscaliteit met daarna een taalopleiding. In dit geval betreft het vaak opleidingen binnen

60 het bedrijf. Maar opleiding of training alleen blijkt niet voldoende. Er is een degelijke algemene basis nodig.

2.3.2 Persoonlijkheid en vaardigheden Mackenzie (2004) wijst erop dat de opleiding van tekstredacteurs niet beperkt mag blijven tot het “wat” en “hoe” van (tekst)redactie, maar dat als uitgangspunt moet gelden: de persoonlijkheid en kwaliteiten van de persoon die de opleiding zal volgen. Een tekstredacteur is namelijk per definitie “a wordy sort of person” (Mackenzie, 2004: 15), iemand die gek is op woorden, boeken, taal, iemand die veel leest. Hierop moet de opleiding voortbouwen. Ook het werk zelf vereist een bepaalde persoonlijkheid. Het betreft hier typisch een persoon van wie een professioneel optreden verwacht kan worden in de vorm van stiptheid, nauwkeurigheid, accuraatheid, betrouwbaarheid. Bovendien moet de tekstredacteur ook persoonlijke en professionele ethische codes kunnen in acht houden. Dit heeft weer te maken met de persoon die de opleiding moet ondergaan. In de opleiding van tekstredacteurs moet er dus rekening gehouden worden met twee aspecten of soorten vaardigheden: de erkenning van persoonlijke of inherente vaardigheden en het aanscherpen van beroeps- of externe vaardigheden. Vanuit vaardigheidsperspectief verenigt de tekstredacteur het volgende in zich (vergelijk Kotze, 1998:137): • Zoekvaardigheid: weten waar en hoe te zoeken naar antwoorden op potentiële tekstproblemen; • Strategische vaardigheid: weten hoe een tekst benaderd moet worden om het beste eruit te halen; • Perceptuele vaardigheid: ideeën over teksten verwerkelijken, het menselijke aspect van tekstredactie naar voren laten komen in het belang van de tekst; • Organisatorische vaardigheid: het vermogen om te kunnen plannen, organiseren en ordenen; • Taal- en probleemoplossende vaardigheid: taal en taalgebruik zo goed beheersen dat er redenen gegeven kunnen worden waarom iets wel of niet veranderd wordt. De combinatie van deze vaardigheden maakt dat de tekstredacteur inderdaad iemand uniek is zoals Butcher et al. (2006: 4) ook terecht opmerken.

2.3.3 Hernude aansoeke en navrae word gerig Het hoeft waarschijnlijk geen betoog dat tekstredactie niet gemakkelijker zal worden, in hoofdzaak omdat de eisen die aan precisie en correctheid gesteld worden groter worden naarmate er ook meer technologische hulpmiddelen ontwikkeld worden en

61 de tolerantie voor fouten minder wordt (vergelijk met Kruger 2007: 11). Aangezien tekstredactie opleiding en kennis vooropstelt, moet deze kennis ook constant aangepast worden aan de nieuwe ontwikkelingen. Een redacteur moet op de hoogte zijn van nieuwe publicaties zoals woordenboeken, spellingcheckers, handleidingen, enzovoort, die in de loop van het publicatieproces mogelijk ingezet kunnen worden (vergelijk Kotze, 1998: 137). Levenslang leren en flexibiliteit blijken de leuzes van de tekstredacteur te zijn. Zo merkt een respondent op: Ik heb een opleiding vertaler gevolgd en ook jaren gewerkt als vertaler. Daarna heb ik een tijd gewerkt als journalist, daarna als copywriter. Tussendoor deed ik ook correctiewerk. Vandaag werk ik enerzijds als vertaler, anderzijds als webwriter (webcopywriter, webredacteur) (...)

Niet alleen levenslang leren, maar ook het streven naar de hoogste standaarden hoort in dit rijtje thuis. Kemisho gebruikt als vertrekpunt in zijn beschouwingen over de professionalisering van de taalberoepen de definitie van de British Computer Society: “Professionalism is an aspiration to meet the highest standards that the public has the right to expect rather than a set of minimum requirements” (Kemisho, 2006: 39) (nadruk van ons). Het moet voor de tekstredacteur een professionele eer zijn om te voldoen aan de hoogst mogelijke standaarden zodat de dienst die geleverd wordt (weliswaar tegen een overeengekomen vergoeding) van een zo hoog mogelijke kwaliteit en zo effectief mogelijk zal zijn. Du Plessis (2007) voegt hieraan toe dat het inzetten van deze vaardigheden voor het brede publiek tot nut en voordeel moet zijn, want anders helpt een speciale opleiding of het nastreven van hoge standaarden niet echt. Mackenzie neemt deze redenering een stap verder en spitst ze toe op tekstredacteurs: “we need editors with high standards to produce texts readers can trust”. (2004: 7) De (opgeleide) “editors” moeten dus zo opgeleid zijn en over dusdanige vaardigheden beschikken dat de “readers” (het publiek) niet zonder hen kunnen. Daarom verwacht men van tekstredacteurs beroepseer of geëngageerdheid (“committed to quality and excellence”). Streven naar kwaliteit en perfectie is niet onderhandelbaar, want als daaraan geen gehoor gegeven wordt, kunnen er geen hoge verwachtingen gesteld worden aan het werk dat geleverd wordt. Combrink & Verhoef (2002) maken gebruik van het vierfasen model zoals het aangeleverd wordt door Tseng (1992) om het proces van professionalisering te beschrijven: Fase 1: Er ontstaat een behoefte om nieuwe intreders die wegens onvermogen en gebrekkig werk de markt schade berokkenen uit de markt te halen. Wie in de markt zit, verkiest om een marktvoordeel te krijgen boven de andere op basis van bijzondere vaardigheden en opleiding en er ontstaat dan een soort consensus dat ze de eigen belangen moeten beschermen en zichzelf ook moeten beschermen tegen zwak werk. In deze fase van professionalisering ontstaat er een beroepsidentiteit waarbij het kaf van het koren gescheiden wordt en kwaliteit gaat bovendrijven.

62 Fase 2: Er ontstaat een behoefte om het beroep te consolideren en daardoor een grotere vraag naar kwalitatieve diensten te scheppen. Er ontstaat verder de behoefte naar gerichte opleiding (inrichten, geven en ontvangen). Vanuit de groep zoekt men in een tweede fase naar identiteit die zijn neerslag vindt in een gerichte opleiding of training. Fase 3: Professionele associaties met anderen die hetzelfde beroep uitoefenen worden van belang en het gezamenlijke beeld van de groep draagt bij tot de waarde die daaraan gehecht wordt. Dit leidt ook tot de eis dat wie tot de groep behoort dezelfde toewijding moet tonen voor de uitoefening van het beroep. In deze fase wordt er aan schaalvergroting gedaan door samenwerkingsverbanden met gelijkgezinden. Fase 4: Hierop volgt gewoonlijk het formuleren van etische regels die richtinggevend zijn voor het beroep. De etische code draagt ertoe bij dat het beroep in de ogen van het publiek vertrouwen schept, maar het dient ook als een interne controle waartegen andere beoefenaars van het beroep gemeten worden. Dit proces kan uiteindelijk uitmonden in de vorming van professionele lichamen die op hun beurt statutaire erkenning krijgen. In deze laatste fase wordt het profiel geformaliseerd en naar buiten gedragen door het formuleren van een gedragscode die ook identiteit verleent aan de groepsleden. Uit bovengaande blijkt dat de professionalisering van een beroep (welk beroep ook) in weze op de twee componenten van identiteitsvorming en communicatie van die identiteit berust. Hierbij is de bindende factor de aard van de opleiding en training en het nastreven van persoonlijke standaarden in de toepassing van de tijdens de opleiding verworven kennis en vaardigheden. Excellentie is daarbij de uitdrukking van kwaliteit. In de voor dit onderzoek georganiseerde enquête werd daarom gevraagd: wat maakt een goede tekstredacteur? Hierop noemden de respondenten overwegend persoonlijkheidskenmerken, waarbij zorgvuldigheid primeert. De antwoorden kunnen opgedeeld worden in (1) streven naar kwaliteit (zorgvuldigheid) en (2) kritische ingesteldheid (het blijven streven naar zorgvuldigheid), met de onvermijdelijke overlappingen: (1) Kwaliteit: • Iemand die accuraat is. • Aandacht voor details hebben! • Aandacht, creativiteit, zorgvuldigheid, doorzettingsvermogen. • Zorgvuldigheid. • Zorgvuldigheid, ervaring, stressbestendigheid, geduld, muzikaliteit (bij wervende teksten waar ritme belangrijk is), sensitiviteit (wat bedoelt de opdrachtgever?), talent. • Nieuwsgierigheid, zorgvuldigheid, kritische instelling. • Iemand die kwaliteitsbewust is en stipt. • Stipt, zin voor orde en structuur. Blijf alert.

63 (2) Kritische ingesteldheid: • Toewijding. • Zelfreflectie. • Iemand die kritisch is en zijn eigen kennis voortdurend in vraag stelt (en het antwoord opzoekt). • Iemand die het geduld heeft om de tekst met de hoogst mogelijke nauwkeurigheid te bezien en indien nodig te laten herzien. • Nieuwsgierigheid, zorgvuldigheid, kritische instelling. • Iemand die consequent is. Op de tweede plaats wordt een goede tekstredacteur gekenmerkt door kennis van de taal en het vakgebied en een uitstekende taalvaardigheid, die nieuwsgierigheid voor taal vooropstelt. Noodzakelijke (1) kennis, (2) vaardigheden en (3) attitudes die daaraan ten grondslag liggen worden vaak in één adem genoemd en zelden beperken de respondenten zich tot een enkel niveau. Een systematische inventaris levert het volgende op: (1) Kennis Kennis van het domein: • Vakkennis. • Kennis van het onderwerp van de tekst. • Inhoudelijke kennis, (...) • Voldoende algemene ontwikkeling om pro-actief mee te kunnen denken over het onderwerp; verstand van zaken of de wil dit te verwerven. • Inzicht: je kan geen begrijpelijke tekst schrijven als je er zelf niets van begrijpt. Kennis van de taal: • Uitstekende kennis van taal, spelling, grammatica. • (...) gevoel voor en kennis van taal, taalen leesvaardig, (...) (2) Vaardigheden Sociale vaardigheden • Een goede organisator en coördinator zijn. • Kunnen omgaan met auteurs (sociale vaardigheden). Ethische vaardigheden • Kunnen omgaan met deadlines (stipt werken), (...) Taalvaardigheid • Structureervaardigheid. • Iemand zijn die zijn taal goed beheerst. (3) Attitudes • Een gevoel en liefde voor taal hebben, en dat cultiveren, bijschaven, permanent

64 opzoeken, controleren, zichzelf in vraag stellen, (...) . Een tekst kunnen laten bezinken en dan hernemen (als de deadline dat toelaat). • Talent, opleiding, motivatie, taalgevoel, kennis van je doelgroep, people skills en een betrouwbaar netwerk. • (...) verstand van zaken of de wil dit te verwerven. Uit de reacties kunnen we afleiden dat tekstredacteurs zichzelf een complex profiel toeschrijven, waarin kennis, vaardigheden en attitudes hand in hand gaan. Bovendien is kennis multidimensioneel en gaan vakkennis en taalkennis samen, bevinden de vaardigheden zich op verschillende niveaus van management over tekstvaardigheid tot taalvaardigheid en wordt er gesteund op een complex geheel van attitudes die op hun beurt de kennis en vaardigheden voeden en waarbij de bereidheid tot levenslang leren centraal staat. Deze meerlagigheid wordt mooi samengevat in volgend citaat: Een tekstredacteur beschikt over een goede mix van verschillende eigenschappen: vakkennis, een gevoel voor taal en stijl, kennis van taalen spellingregels, misschien nog het belangrijkst is kunnen analytisch denken (om het essentiële uit een hoop details te kunnen halen).

2.4 Regels voor tekstredactie

Zowel de literatuur als de verzamelde data hebben de zelfde teneur: elke tekstredacteur moet, voortbouwend op een unieke persoonlijkheid, kennis en vaardigheden opdoen in een sterk uitgebouwde basisopleiding, aangevuld met specifieke trainingen in een cyclus van permanente vorming. Voor het onderzoek en met het oog op training en opleiding van tekstredacteurs hebben we geprobeerd om deze brede waaier aan profielkenmerken samen te vatten in een beperkt aantal regels. We legden 13 regels (zie laatste vraag in bijlage 1 en 2) ter beoordeling voor aan tekstredacteurs in noord en zuid. Ze bereikten hierover een brede overeenstemming: • Prima regels! • “Ek stem van harte saam met die lysie reëls wat u vermeld!” Ze staan echter enkel achter de regels mits er rekening gehouden wordt met de beperkingen in de dagelijkse praktijk: • Jammer genoeg is het in de praktijk niet altijd mogelijk om zich aan alle regels te houden. Maar het kan geen kwaad om goede principes te hebben! • In de praktijk is dit echter niet altijd haalbaar, omdat bedrijven strikte budgetten, timings, en dergelijke meer opleggen. Soms verbiedt de uitgever bijvoorbeeld om veel tijd of aandacht aan iets te besteden (tijd kost geld).

65 Na studie van de commentaren werd de oorspronkelijke lijst herschikt en aangevuld met drie vaak genoemde tips of wenken. Zo eindigen we met een dozijn basisregels voor het tekstredactiebedrijf die we hier eerst samenvatten voor we er dieper op ingaan in 2.4.1 en verder: I. Inzicht in het redactieproces 1. Definieer de opdracht. 2. Ken het productieproces. 3. Wees lezergericht. 4. Wees een filter. II. Kennis en vaardigheden 5. Studeer en zoek op. 6. Specialiseer. 7. Let op voor registers en taalvarianten. 8. Gebruik hulpmiddelen. 9. Let op met veranderen. III. Attitudes 10. Wees consequent. 11. Leef gezond. 12. Wees trots op je werk. In het volgende luik behandelen we de drie hoofdcategorieën en lichten ze systematisch toe met opmerkingen uit het veld.

2.4.1 Uitgangspunten van het redactieproces De uitgangspunten van het tekstredactiebedrijf vormen het kader waarbinnen de tekstredacteur werkt. Het betreft hier voornamelijk bedrijfskundige inzichten en processen, maar ook intermenselijke vaardigheden. De uitgangspunten kunnen in de volgende vier hoofdstellingen samengevat worden. Regel 1. Taakomlijning: definieer de opdracht. Het is noodzakelijk om vooral en indien mogelijk in samenwerking met de opdrachtgever te bepalen wat precies van je als tekstredacteur verwacht wordt. Dit wordt geïllustreerd op de volgende manier: • “Moenie bv. werk vir redigering (veral tegniese tekste) aanvaar indien jy jou nie kan vergewis van die gehalte of gebrek daaraan van die vertaling nie. Jy kan jou vingers verbrand deurdat jy aanvanklike swak werk deur baie moeite en naslaanwerk in ’n aanvaarbare produk moet omskep.” • “Wat ook altyd ’n rol speel in die uitgewerswese is: Hoeveel redigering is nodig? Hoeveel tyd is daar? Altyd ’n onredelike sperdatum. Hoeveel geld is begroot?”

66 • Dit betekent ook in grote mate zelfkennis en een realistische zelfinschatting en leidt tot de stelling: aanvaard nooit werk waarvoor je de vaardigheid of ervaring mist. Regel 2. Tekstproductie: ken het productieproces. Dit wordt op volgende wijze toegelicht: • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese verstaan die ontwerp, produksie, drukwerk, verspreiding en verkoopproses.” Daarmee verbonden volgt de raad die door verschillende respondenten in perspectief geplaatst wordt: • Mis nooit een deadline! • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese hou by spertye/begrotings”. • Een tip als “mis nooit een deadline” is voor discussie vatbaar. Ik zou zeggen: Doe je uiterste best om geen deadlines te missen. Lukt het echt niet, neem dan tijdig contact op met de opdrachtgever en ga in overleg. Kwaliteit is altijd belangrijker dan een onhaalbare deadline. • Vraag om uitstel van deadline als je weet dat je de gevraagde deadline onmogelijk kunt halen. Veel mensen denken dat vertalen “op een knopje drukken” is, maar je hebt voldoende tijd nodig voor een goede vertaling. Deadlines zijn sowieso altijd erg strak, maar na verloop van tijd leer je er door je werkervaring wel prima mee om te gaan. • Niet alleen vraagt dit uitgangspunt om realistische zelfinschatting, de kwaliteitseis lijkt te primeren. Regel 3. Publiek: wees lezergericht. Het is noodzakelijk om je te verplaatsen in je publiek. Een hoge dosis empathie is daarbij soms nuttig. De respondenten formuleren het op volgende maier: • Ga als redacteur op “de stoel van de lezer” zitten. Daarbij moeten keuzes gemaakt worden: • Welke informatie is voor de lezer relevant en welke informatie is meer een onderdeel van het schrijfproces dan informatief voor de lezer. Regel 4. Filteren: wees een filter voor alle betrokkenen. De tekstredacteur is de laatste filter waar een tekst doorheengaat. Tips: • Filter zorgvuldig! De tekstredacteur hoeft daarin niet alleen te staan. Een persoonlijk netwerk van menselijke toetsstenen komen het proces ten goede, een aspect dat een belangrijk onderdeel vormt van de interpersoonlijke vaardigheden van de tekstredacteur. • “Bou jou eie kring/lys van ander taalkundiges of ander kenners op wat jy vertrou en oor moeilike aspekte kan raadpleeg.”

67

2.4.2 Kennis en vaardigheden Kennis en vaardigheidswenken (II uit de lijst) vormen de sterk uitgebouwde kern van de regelgeving. De volgende wenken staan centraal voor kennisverwerving: 5. Studeer en zoek op, 6. Specialiseer, 7. Let op voor registers en taalvarianten. De volgende vaardigheidstips worden geformuleerd: 8. Gebruik hulpmiddelen, 9. Let op met veranderen. In de woorden van de tekstredacteurs klinkt het als volgt: Regel 5. Kennisverwerving: studeer en zoek op. Heel wat antwoorden benadrukken het belang van kennis en de ijver (een noodzakelijke voorwaarde en attitude) die nodig is om kennis bij te werken. Zowel inhoudelijke kennis als taalkennis zijn nodig: • Blijf op de hoogte! Studeer! Je weet nooit genoeg. • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese lees wyd.” • “Weet waarvan daar gepraat word! Soos vertalers moet redigeerders ook baie dinge weet, sodat jy kan insien wanneer ’n tydskrifartikel bv. geloofwaardig is of nie. Hier is die Internet van groot waarde, maar ’n mens moet ook alles lees wat op jou pad kom sodat jy nie net taalkennis nie maar ook ‘algemene kennis’ kan opdoen.” • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese kan ’n manuskrip ontleed en redigeer selfs wanneer die onderwerp vreemd is, moontlike probleme identifiseer en oplossings voorstel (Los navrae so vroeg moontlik in die produksieproses op: hoe later dit opgelos word, hoe duurder word dit om veranderinge te maak.)” Dit betekent dus ook dat als je aan iets twijfelt, je het altijd moet opzoeken. • Wees hierin zelfverzekerd: als jij het niet begrijpt, is er een grote kans dat heel veel mensen het niet begrijpen. Laat je niet aanpraten dat je te dom bent om het te begrijpen. • “Kontroleer absoluut alles wat jy moontlik kan – dis nou in ‘gewone’ dokumente.” Regel 6. Specialisatie: specialiseer in een bepaald domein. Specialisatie is geen schande. • Je kunt niet alles weten. Bovendien getuigt specialisatie van zelfkennis en een verregaande zorg voor de kwaliteit van het product (en respect voor de klant). • Door te specialiseren sta je efficiënter in het beroep. Je wint er als het ware tijd mee. Regel 7. Registerbewustzijn: let op voor registers en taalvarianten. Het is belangrijk te letten op registers en taalvarianten zelfs als er veel aandacht moet gaan naar de inhoud van de tekst en de overdracht van de boodschap. Constante alertheid en waakzaamheid zijn nodig en een • ... gevoel voor taal, ondersteund door taalen leesvaardigheid, ... Regel 8. Hulpmiddelen: maak efficiënt gebruik van hulpmiddelen. De constante nadruk op kennisuitbreiding, betekent ook dat tekstredacteurs zowel wat

68 betreft kennis als kunde met hun tijd mee moeten voor wat betreft ondersteuning. • Sta niet weigerachtig tegenover elektronische taalhulpmiddelen zoals spellingen grammaticacontroleprogramma’s om een tekst te controleren voor je met redigeren begint. • “Absoluut álles is ’n naslaanbron! Dit sluit in boeke, ensiklopedieë, tydskrifte, koerante, pamflette, kennisgewings, selfs die speserybotteltjies in die kruidenierskas! (Is dit bv. Mazena of Maizena? Ek het eenkeer die regte woord in die pamflet gekry wat in die boksie knoffelpilletjies was!)” • “Maak ’n lysie van dinge wat jy keer op keer moet naslaan, dan hoef jy net na die lysie te gaan kyk.” • “Ken die moontlikhede van die woord-program waarmee jy werk en hoe dit jou werk makliker kan maak.” • “Skep jou eie terminologielyste of dissiplinespesifieke vertaalgeheues (bv. deur Wordfast).” • “Dit sal jou goed te staan kom sover dit konsekwentheid en herhaalwerk betref.” Regel 9. Veranderingsdrang: let op met veranderen. Het lijkt een open deur intrappen: wat niet hoeft aangepast te worden, hoef je ook niet aan te passen (zie ook Wallraff, 2004), maar toch is dit een reeël risico in de drang naar excellentie. • In sommige gevallen kan het niet nodig zijn om iets te veranderen in een tekst, omdat het niet fout is wat er staat. Toch kan het in zo’n geval nodig zijn om veranderingen door te voeren, als een stijlverandering gewenst is en te verantwoorden is. Wil je hier voorzichtig mee zijn (maar de meeste opdrachtgevers hebben er geen moeite mee, is mijn ervaring, als je er respectvol mee omgaat), dan is het een optie om een algemene opmerking bij de tekst te plaatsen, in plaats van het meteen overal in de tekst te veranderen. Verandering raakt soms aan het wezen van de tekst en de auteur: • Deze regel is in de praktijk vaak niet te realiseren; in de vertaalpraktijk kun je als revisor beter met Track Changes werken. De schrijver bepaalt dan zelf welke wijzigingen hij of zij aanneemt. • Verander nooit iets zonder gegronde reden. • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese bring nooit onnodige veranderinge aan nie.” • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese maak seker dat veranderinge wat gemaak is ’n verbetering is.” • “Die goeie teksredigeerder in die uitgewerswese verander nie die outeur se oorspronklike boodskap nie.” • Wees voorzichtig met het aanpassen van iemands stijl. Stel jezelf de vraag of je dit consequent kunt volhouden. • Verander niets aan het origineel zonder eerst de schrijver te raadplegen.

69 Het voorgaande is echter ook niet altijd houdbaar: • Je kunt niet voor alles de auteur raadplegen. De auteur moet ook vertrouwen hebben in de tekstredacteur. Hiervoor is er maar een mogelijke en heel menselijke oplossing, maar die is niet altijd mogelijk: • “As teksredigeerder is dit die moeite werd om ’n werkverhouding met die outeur te hê. Lig die outeur in wat jy gaan doen, verduidelik huisstyl, sê hoeveel proewestadiums daar gaan wees en die volgorde daarvan.”

2.4.3 Attitudes en persoonlijkheid In het voorgaande kwamen attitudes al terloops ter sprake sterk verweven met hoe er aan tekstredactie gedaan zou moeten worden. Belangrijk voor alle respondenten blijkt: Regel 10. Consequente instelling: wees consequent. • Wees consequent in je keuzes (wat betreft spelling, typografie, enzovoort). • Ook bij het doorvoeren van veranderingen wat betreft stijl is consequent zijn belangrijk. Tenslotte formuleerden de respondenten twee regels die gericht zijn op de persoonlijkheidsgroei van de tekstredacteur. De eerste kan letterlijk en figuurlijk opgevat worden. De tweede dringt door tot het wezen van het werk. Regel 11. Geestelijke en lichamelijke gezondheid: leef gezond. • Redigeren is vaak door de tijdsdruk een stressvolle aangelegenheid. • Je moet helder kunnen blijven denken ondanks de druk van het werk. • Alleen door af en toe afstand te nemen van je tekst, blijf je gemotiveerd om het beste van jezelf te blijven geven. Regel 12. Beroepstrots: wees trots op je werk • Wees trots op de kwaliteit van je werk. Als je je niet goed voelt over je werk, wat gaat je opdrachtgever daarvan dan wel denken? • Een tekstredacteur is de schakel tussen schrijver en lezer, dat is niet niks ...

3. Besluit Vanuit de relevante literatuur en onderbouwd met empirische data kunnen we samenvattend stellen dat een tekstredacteur een breed talig profiel heeft en een gedreven, geëngageerde persoonlijkheid. Het is iemand met oog voor kwaliteit (zorgvuldig) en kritisch ingesteld (vooral zelfkritisch), met kennis van het domein en de taal, heel ruim vaardig (op de niveaus taal, intermenselijk, management), gedreven en met het hart op de juiste plaats.

70 Een effectieve opleiding voor tekstredactie vertrekt van een academische of professionele kwalificatie op tertiair niveau, bijvoorbeeld een opleiding in de taalen letterkunde, tolk/vertaler, journalistiek, communicatiekunde (vergelijk Law en Kruger, 2008). Een tekstredacteur kan zonder basisopleiding onmogelijk de nodige kennis en vaardigheden verwerven om optimaal te kunnen functioneren. Kennis en vaardigheden moeten namelijk aangeleerd worden, ze berusten niet louter op “talent”. Opleiding betreft het actieve verwerven en inoefenen van verschillende vaardigheden, die onderbouwd worden door gefundeerde kennis, zodat de beoogde vaardigheden ook daadwerkelijk in de praktijk toegepast kunnen worden. Het is echter niet uitgesloten dat een tekstredacteur een basisopleiding volgde die inhoudelijk van aard was. Dergelijke opleiding moet net zoals de basisopleiding taal verder uitgediept en/of aangevuld worden met gespecialiseerde opleidingen, cursussen, in-bedrijf-trainingen (eventueel met een mentorprogramma), bijspijkercursussen, en dergelijke. Glamann (2000) stelt dat de opleiding van tekstredacteurs geen deel mag uitmaken van een algemene opleiding. Het is niet iets wat je als opleidingsonderdeel aan een programma kan toevoegen. Het moet een zelfstandige, eigenmachtige opleiding zijn (vergelijk Law & Kruger, 2008: 485), want alleen hiermee kan aan de specifieke en professionele behoeftes van de tekstredacteur tegemoet gekomen worden. Anderzijds zou er gesteld kunnen worden dat elke taalstudent tijdens de opleiding kennis moet maken met en zich bewust moet worden van het domein tekstredactie en dat de basis voor verdere studie al tijdens de basisopleiding gelegd kan worden. Of de betrokkene dan de juiste attitudes, kennis, vaardigheden en stamina heeft om daadwerkelijk tekstredacteur te worden is een vraag die later aan de orde is. Het blijkt dat een tekstredacteur moet beschikken over een flinke dosis zelfkennis om zijn eigen grenzen, zwaktes en sterktes vast te stellen en zo bijvoorbeeld te identificeren waarin extra opleiding of training nodig is. Levenslang leren is in de tekstredactie een manier van gedreven leven. Om echt kundig te blijven is het namelijk noodzakelijk om te beschikken over “up-to-date skills and abilities appropriate to the particular task”. (Kemisho, 2006: 39) Het is ook noodzakelijk om na de basisopleiding (inclusief aanvullende opleiding) op te hoogte te blijven van de nieuwe ontwikkelingen binnen het vakgebied (of de inhoudelijke specialisatie, ondersteunende bronnen, ...) door gerichte training in de vorm van cursussen, seminaries, symposia en workshops. Nieuwe denkrichtingen, methodes en bronnen zoals spellingsregels, handleidingen en woordenboeken hoeven dan geen obstakel te vormen voor het professioneel functioneren (vergelijk Du Plessis 1975: 14-15; Kotze 1998: 137). Professioneel functioneren is gestoeld op kennis en vaardigheid enerzijds en attitude anderzijds. Anders gesteld, het beroep van tekstredacteur steunt op twee pijlers: (1) een transparant en kwalitatief leren (opleiding, training, ...) waarin inhoudelijke kennis, vakkennis, taalkennis en taalvaardigheidstraining symbiotisch

71 aan bod komen en (2) een bepaald type mens dat er onophoudelijk en gedreven mee interageert. Het feit dat deze twee met elkaar te verzoenen zijn, maakt dat professionaliteit van tekstredactie binnen handbereik komt. Universiteit Antwerpen Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Bibliografie Baskette, F.K. Scissors, J.Z. en Brooks, B.S. 1986. The Art of Editing. New York: Macmillan. Berner, T.R. 1982. Editing. New York: Holt, Rinehart & Winston. Bisaillon, J, 2007. Professional editing: emphasis on the quality of a text and its communicative effectiveness. In: Alamargot, Terrier & Cellier (eds.): Written documents in the workplace, Amsterdam/Londen: Elsevier. Bowles, D.A. en Borden, D.L. 2004. Creative Editing. (4 ed.) Belmont, CA: Wadsworth. Butcher, J. Drake, C. en Leach, M. 2006. Butcher’s Copy-editing. Cambridge: Cambridge University Press. Carstens, W.A.M. 2000. Tekslinguistiek en teksversorging. SA Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37, 4-17. Carstens, W.A.M. 2003. Text linguistics and text editing. In: Van de Poel, K (ed.) 2003, 22-35. Carstens, W.A.M. en Van de Poel, K. 2010. Teksredaksie. Stellenbosch: Sun Media. Combrink A.L. en Verhoef, M.M. 2002. The professionalisation of language practice in South Africa. Presentation at the 16th International FIT-Conference, Vancouver, Canada, August 2002. Du Plessis, A. 1997. Die teorie en praktyk van taalversorging – ’n Loodsondersoek. MAthesis, PU vir CHO, Potchefstroom. Du Plessis, A. en Carstens, W.A.M. 2000. Taalversorging – teoreties gefundeer in die praktyk? Literator 21(3), 59-74. Einsohn, A. 2005. The Copyeditor’s Handbook. A Guide for Book Publishing and Corporate Communications. Los Angeles: The University of California Press. Foster, C. 1993. Editing, Design and Book Production. London: Journeyman. Glamann, H. 2000. How papers can find and retain copy editors. (Geraadpleegd op 17 november 2006). Glover, A. 1996. In search of the perfect copy editor: 10 copy editors traits that guarantee you success. [Geraadpleegd op 17 november 2006]. Grossman, J. ed., 1993. The Chicago Manual of Style. (14 ed.) Chicago: Chicago University Press. Harris, N. 1991. Basic Editing: A Practical Course. Londen: Book House Training Centre.

72 Hermans, M. 2002. Die kleine schrijfgids: Adviezen voor een goede zinsbouw, woordkeuze en spelling. (5 ed.) Bussum: Coutinho. Judd, K. 1990. Copyediting: A Practical Guide. (2 ed.) Menlo Park, Ca.: Crisp Publications, Inc. Kemisho, S. 2006. Professionalism. Muratho, December 2006, 39. Klein, M. en Visscher, M. 2001. Handboek Verzorgd Nederlands. Spellingregels en schrijfadviezen. Groningen: M Nijhoff. Kotze, A. 1998. Die teksversorger as spookskrywer: Christelike uitgewersmaatskappye as ’n gevallestudie. M.A.-thesis, PU vir CHO, Potchefstroom. Kotze, A. en Verhoef, M.M. 2001. Die teksversorger as spookskrywer: die teorie en professie onder die loep. Literator 22(2), 77-90. Kuitert, L. 2008. Over redactie. Amsterdam: Uitgeverij Augustus. Kruger, H. 2007. Training text editors as part of a general programme in language practice: a process-oriented approach. South African Linguistics and Applied Language Studies 2(1), 1-16. Law, M.A. en Kruger, H. 2008. Towards the professionalisation of editing in South Africa. Southern African Linguistics and Applied Language Studies 26(4), 479-493. Mackenzie, J. 2004. The Editor’s Companion. Cambridge: Cambridge University Press. Mackie, M. 1995. Creative editing. Spot what’s wrong with your writing before an editor does. London: Victor Collanz. Mossop, B. 2001. Revising and Editing for Translators. Manchester: St. Jerome Publishing. O’Connor, M. 1986. How to Copyedit Scientific Books and Journals. Philadelphia: ISI Press. Opleiding Redacteur/editor, 2001 (Laatste wijziging: 5 maart 2009; Geraadpleegd 31 maart 2009). Plotnik, A. 1982. The Elements of Editing. A Modern Guide for Editors and Journalists. New York: Macmillan. Renkema, J. 2008. Schrijfwijzer. (4 ed.) Den Haag: SDU. Ritter, R.M. 2003. The Oxford Style Manual. Oxford: Oxford University Press. Roberts, R. 2004. Why train? (Geraadpleegd op 17 november 2006). Roberts, R. ed., 2005. New Hart’s Rules. Oxford: Oxford University Press. Samson, D. 1993. Editing Technical Writing. Oxford: Oxford University Press. Stepp, C.S. 1989. Editing for today’s newsroom. New perspectives for a changing profession. London: Lawrence Erlbaum. Treebus, K.F. 1995. Tekstwijzer: Een gids voor het grafisch verwerken van tekst. Den Haag: SDU. Treebus, K.F. 1997. Vormwijzer: Een gids by het vormgeven en produceren van drukwerk. Den Haag: SDU. Tseng, J. 1992. Interpreting as an emerging profession in Taiwan – a sociological model. MAthesis. Taiwan: Fu Jen University.

73 US Department of Labor, 2006. Writers and Editors. (Geraadpleegd op 17 november 2006). Van de Poel, K. ed., 2003. Text editing from a talent to a scientific discipline. Antwerp Papers in Linguistics 103. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Van de Pol, J.H.J. 1998. Elektronische taalwijzer. Alles over spelling, grammatica, en stijl, met ruim 35 000 woorden in de officiële spelling. Den Haag: SDU. Van der Horst, P.J. 1999a. Redactiewijzer. Practische handleiding voor het taalkundig en typografisch verzorgen van teksten. (7 ed.) Den Haag: SDU. Van der Horst, P.J. 1999b. Stijlwijzer. Praktisch handleiding voor leesbaar schrijven. Den Haag: SDU. Van der Spek, E. 1996. Schrijven met perspectief: Structuuradviezen voor schrijvers. Groningen: M Nijhoff. Verhoef, M.M. Carstens, W.A.M. en Van de Poel, K. 2003. Op weg na ’n koherente siening van die teks- en taalpraktyk. Literator 24(3), 15-29. Vroegindeweij, L. 2005. Handboek redactie. Het organiseren van publicaties. Den Haag: SDU. Walraff, B. 2004. How to edit copy and influence people. [Geraadpleegd op 17 november 2006]. Wilkinson, P. 2006. Professionalism. Muratho, December 2006, 39-41.

Bijlages Bijlages 1 en 2 bevatten de brieven en vragenlijsten die verstuurd werden aan tekstredacteurs in Zuid-Afrika (Bijlage 1) en Nederland/Vlaanderen. (Bijlage 2) Hoewel het verzoek in beide gevallen hetzelfde was, is de vorm en mate van detail afwijkend, vooral ingegeven door het gebruikte medium. Voor Zuid-Afrika werd er via e-mail gewerkt, voor Nederland/Vlaanderen werd er een online vragenlijst aangemaakt die invulling en verwerking gedeeltelijk automatiseerde.

BIJLAGE 1: Enquête Afrikaans 10 Junie 2008 Versoek aan Afrikaanse taalpraktisyns: hulp met ’n boekprojek oor Afrikaanse teksredaksie As deel van ’n internasionale samewerkingsprojek, is ek tans aan die werk aan ’n boek oor teksredaksie (die term wat ons verkies vir teksversorging, taalversorging) en ek sal graag taalpraktisyns wat in Afrikaans werk (spesifiek rakende teksversorging en vertaling) se raad, wenke en insette hiermee wou hê. Die agtergrond vir die projek is die volgende: Dit blyk dat daar nie ’n bron in Afrikaans is wat ’n oorsig gee oor (a) die opleiding van taalpraktisyns en (b) die praktykseise gekoppel hieraan in Afrikaans nie – eintlik ook nie in Engels of Nederlands of ander tale wat ons kon kontroleer nie. Ek en ’n kollega van die Universiteit van Antwerpen in België (prof. Kris van de Poel) is tans besig om die inligting te versamel om dit hopelik teen vroeg 2009 in boekvorm uit te gee. Ons hoop om daarmee aan die een kant die status van taalpraktisyns

74 (in die besonder dié van die teksredakteur) te verhoog en dit aan die ander kant ook teoreties te onderlê. Ons soek u raad, hulp, wenke, terugvoer rakende veral twee sake: TAALPRAKTYKSWENKE: Ons beplan om die boek af te rond met ’n hoofstuk waarin taalpraktykskwessies ter sprake kom – soos: watter soort bronne gebruik kan word (of nie!) in die oplos van besondere taalprobleme, watter slaggate daar voorkom in teksredaksie en hoe dit vermy kan word, wat nie gedoen moet word as jy tekste versorg nie, ens. ens. Ons soek met ander woorde die insette van Afrikaanse taalpraktisyns om hierdie hoofstuk optimaal toepaslik te maak. Ek versoek daarom Afrikaanse taalpraktisyns om hierdie soort “tricks of the trade” met ons te deel. Wat is bv. goeie bronne, waar kan ou bronne bekom word, watter soorte spelprobleme kom voor en hoe kan dit hanteer word, hoe word die dilemma van stylwisseling en die gebruik van vreemde woorde in ’n teks hanteer, watter tipiese grammatikaprobleme kom voor, hoe kan uitlegprobleme opgelos word, ens. ens. Ons onderneem om elkeen se wenk onder sy / haar naam op te neem. (Die boek word egter onder my en Kris van de Poel se name uitgegee.) Die boek sal volgens beplanning die volgende hoofstukke hê (en skryfwerk hieraan is al ver gevorder): •

Hoofstuk 1: Die domein van teksredaksie: afbakening

•

Hoofstuk 2: Die teks as domein van teksredaksie: ’n teoretiese model

•

Hoofstuk 3: Die mens: die profiel van ’n teksredakteur

•

Hoofstuk 4: Proses en prosedure: die doen van teksredaksie

•

Hoofstuk 5: Die praktyk: teksredaksie in Afrikaans (of in ander tale, soos Nederlands, Engels, Tswana, ens.)

Ons soek in die besonder u hulp met hoofstuk 5 en u raad, wenke, voorstelle in hierdie verband is baie welkom! Ons beplan dat hierdie hoofstuk minstens die volgende inhoud sal hê: --

Tekssoorte

--

Teksonderdele: die samestelling van ’n teks

--

Argumentasie: die rol van logika

--

Taal: Die rol van grammatika (sintaktiese en morfologiese kennis)

--

Taal: Betekeniskwessies

--

Taal: Register

--

Taal: Styl

--

Taal: Die rol van spelling

--

Taal: Die rol van interpunksie

--

Taal: Taalsuiwerheidskwessies

--

(Tipo)grafiese kwessies

--

Dokumentontwerpeise

--

Paragrafering

--

Transliterasie van eiename en woorde

--

Hulpmiddels vir teksredigering

75 --

Bronne vir teksredigering: boeke, elektronies, ens.

--

Woordeboeke en die teksredigeerder (met ’n geannoteerde internetlys)

--

Slaggate in teksredigering: die klein jakkalsies

--

Die beperkinge van elektroniese hulpmiddels

--

Teksredigeringswenke (versamel met die hulp van ander taalpraktisyns)

Ek is ook bereid om elektronies die uitgebreider uiteensetting van die boek te voorsien aan taalpraktisyns wat graag daarna sou wou kyk en bereid sou wees om kommentaar daarop te lewer. Ons probeer dus ’n boek tot stand bring wat die gewaardeerde insette sal verreken van diegene wat daagliks met die taal werk. Die term TEKSREDAKTEUR: Ek hoor graag wat u dink van die term teksredakteur bo teksredigeerder. Sou dit aanvaarbaar wees om na die beroep van teksversorging, taalversorging, teksredigering te verwys as teksredaksie en na die persoon wat die werk doen as teksredakteur? Ons hoop om hiermee ’n stewiger wetenskaplik onderboude term te vestig. Ek het in die verlede met die oog op die opleiding van my studente my eie lysie “reëls” saamgestel en dit het hulle baie gehelp in die praktyk. Opmerkings oor hierdie lysie en enige aanvullings hierby is hartlik welkom! Reëls vir teksredigering: --

As jy enigsins twyfel oor iets, gaan slaan dit na. (Moenie die gevoel van ongemak oor iets ignoreer nie – gaan “dabbeltjek” ter wille van sekerheid.)

--

Wees konsekwent in jou keuses (wat betref spelling, tipografie, ens.).

--

Moenie verander wat nie verander hoef te word nie. (Wallraff, 2004)

--

Moet nooit verander sonder om te motiveer hoekom jy verander nie. Maak seker dat jy ’n rede kan gee. “Ek dink so” geld nie as ’n goeie rede nie.

--

Wees versigtig voordat jy aan iemand se styl verander. As jy nie anders kan nie, is dit goed so, maar kan jy dit konsekwent volhou?

--

Hou aan om te leer (via kursusse, kollegas, internet, radio, eie leeswerk) – jy weet nooit regtig genoeg nie.

--

Wees trots op die kwaliteit van jou werk. As nie eens jý goed voel daaroor nie, wat gaan jou opdraggewer daarvan dink?

--

Die teksredakteur is die spreekwoordelike “laaste linie van verdediging” teen swak skryfwerk. Maak seker dat jy erns maak met die “verdedigingswerk”.

--

Moenie huiwer nie om bruikbare elektroniese taalhulpmiddels (soos spelen grammatikatoetsers – waar beskikbaar) te gebruik om ’n teks te kontroleer voordat jy begin om dit te redigeer.

--

Moenie aan kopie verander sonder om die skrywer te raadpleeg nie.

--

Moenie jou ooreengekome spertyd mis nie. Dis die spreekwoordelike “dood in die pot”.

--

Spesialisering is nie vreemd nie. Jy hoef regtig nie alles te weet nie.

--

Moenie werk inneem waarvoor jy nie die vermoë, vaardigheid en ondervinding het nie.

U terugvoer is welkom in enige leesbare formaat.

76

BIJLAGE 2: Online enquête Nederlands Tekstredactie Enquête Beste tekstredacteur Aan de universiteiten van Antwerpen (België) en Noord-West (Zuid-Afrika) loopt sinds enkele jaren een tekstredactieproject. Dit project heeft tot doel het domein van tekstredactie af te bakenen, wetenschappelijk te onderbouwen en de theoretische vertrekpunten van de discipline te toetsen aan de praktijk. Omgekeerd en vanuit de praktijk ingegeven, zoekt het project naar de onderliggende theoretische basis voor de activiteit die als tekstredactie bekend staat. Het project hoopt de status van de tekstredacteur (hieronder verstaan we redacteurs, vertalers, copywriters, ghostwriters, proeflezers, …) te verhogen door het systematisch in kaart brengen van profiel, functies, opleidingen en taken/handelingen en deze aspecten te staven met zowel gegevens uit de literatuur als empirische data. Het project resulteert in een boek dat vijf theoretische en praktijkgerichte hoofdstukken* beslaat en daarmee antwoordt op de vraag: wie (de tekstredacteur) doet wat (tekstredactie) en waarom wordt dit zo gedaan (de theoretische basis vanuit de praktijk toegelicht). Het wordt parallel in verschillende talen uitgegeven; één deel bestrijkt telkens één taal. Het boek is bedoeld als naslagwerk voor mensen in het veld, maar ook als leerboek en onderdeel van een opleidingstraject. Omdat we beweringen en theoretische inzichten willen toetsen aan de praktijk, is uw inbreng hier vooral van belang. Graag willen we u daarom vragen mee te werken aan het onderzoek door deel te nemen aan de Tekstredactie-enquête op SurveyMonkey. Ze zal niet meer dan 10 minuten van uw tijd vragen. We willen uw medewerking graag erkennen in ons boek, maar als u anoniem wil blijven, dan respecteren we dat. Mocht u ons willen contacteren, dan kan dat uiteraard via dit speciaal aangemaakte adres: tekstredactie. [email protected] Alvast bedankt, Kris Van de Poel Universiteit Antwerpen Onderzoeksgroep Applied Language Studies [email protected] Wannie Carstens Noord-Wes Universiteit Skool vir Tale *De opmaak van het boek ziet er als volgt uit: Hoofstuk 1: Het domein van tekstredactie: afbakening Hoofstuk 2: De tekst als domein van tekstredactie: een theoretisch model Hoofstuk 3: De mens: het profiel van de tekstredacteur Hoofstuk 4: Proces en procedure: het doen van tekstredactie

77 Hoofstuk 5: De praktijk: tekstredactie in het Nederlands (of Afrikaans, Engels, Tswana, ...)

Definitie van het beroep 1.

Wij hebben in dit project gekozen voor de term “tekstredacteur”. Wat vindt u van deze term?

2.

Vindt u dat deze term de lading dekt? Of geeft u de voorkeur aan een andere naam?

3.

Hoe benoemt u zichzelf?

4.

Wat is uw officiële titel?

Het werk 5.

Waaruit bestaat uw werk hoofdzakelijk?

6.

Werkt u alleen of in teamverband (hiërarchisch, consecutief (een tekst gaat door verschillende

7.

Bent u een schakel in een proces of bent u verantwoordelijk voor het afleveren van een totaal

8.

Hebt u hiervoor richtlijnen vanuit het bedrijf (stijlboek, vervat in auteurscontracten, ...)?

9.

Hoe werden die richtlijnen samengesteld (overleg, externe consulent, ...)?

handen), ...)? afgewerkt product?

Opleiding en training 10. Sluit uw vooropleiding aan bij wat u nu doet? 11. Hebt u een extra opleiding genoten? En zo ja, dewelke? Hulpmiddelen 12. Maakt u gebruik van specifieke redigeerhulpmiddelen om uw werk te vergemakkelijken (bijvoorbeeld spelcontrole, terminologielijsten, thesaurussen, ...)? 13. Welke bronnen gebruikt u in uw dagelijkse bezigheden? --

Elektronisch woordenboek

--

Papieren woordenboek

--

Thesaurus

--

Corpora

--

Spellingchecker

--

Spellinglijst (Groene boekje, witte spelling)

--

Grammatica

--

Grammaticachecker

--

Internet (Google)

--

Andere ... Toelichting of titel:

14. Hoe gebruikt u deze bronnen? --

Als naslagwerk

--

Ter controle

--

Heel selectief

--

Heel kritisch

--

Constant

78 --

Alleen als het niet anders kan

Menselijke hulpbronnen en netwerken 15. Doet u een beroep op een “netwerk” van collega’s of specialisten als u er alleen niet uitkomt? 16. Is dat netwerk binnen handbereik of virtueel? 17. Is dat netwerk geïnstitutionaliseerd (bv. bestaande organisatie met website) of persoonlijk (bv. een collega)? 18. Hebt u directe collega’s op het werk bij wie u te rade kan gaan bij knelpunten? 19. Ligt de eindverantwoordelijkheid bij iemand anders dan uzelf? 20. Bent u lid van een professionele vereniging die hulp kan bieden? Welke? Is die hulp online beschikbaar? Soorten redactie 21. Op welk niveau bewerkt u teksten? --

Op structureel niveau

--

Op paragraafniveau

--

Op zinsniveau

--

Op woordniveau

--

Wat betreft spelling en interpunctie

22. Van welke soort redactie ziet u altijd af (vb. herschrijven zonder de auteur te raadplegen)? 23. Hoe lost u stijlwisselingen binnen een tekst op? 24. Hoeveel overleg pleegt u met de oorspronkelijke auteur? Bestaan daarvoor richtlijnen binnen uw bedrijf? Regels voor tekstredactie 29. Voor studenten tekstredactie hebben wij onderstaande regels opgesteld. Wat vindt u ervan? Veranderingen, toevoegingen, ... zijn altijd welkom. 1.

Als je aan iets twijfelt, zoek het dan altijd op.

2.

Blijf op de hoogte! Studeer! Je weet nooit genoeg.

3.

Sta niet weigerachtig tegenover elektronische taalhulpmiddelen (zoals spelling en

4.

Specialisatie is geen schande. Je kunt niet alles weten.

5.

Wees consequent in je keuzes (wat betreft spelling, typografie, etc.).

6.

Wat niet hoeft aangepast te worden, hoef je ook niet aan te passen. (cfr. Wallraff, 2004)

grammaticacontroleprogramma’s) om een tekst te controleren voor je met redigeren begint.

7.

Verander nooit iets zonder gegronde reden.

8.

Verander niets aan het origineel zonder eerst de schrijver te raadplegen.

9.

Wees voorzichtig met het aanpassen van iemands stijl. Stel jezelf de vraag of je dit consequent kunt volhouden.

10. Je hoeft geen werk aan te nemen waarvoor je de vaardigheid of ervaring mist. 11. Wees trots op de kwaliteit van je werk. Als je je niet goed voelt over je werk, wat gaat je opdrachtgever daarvan dan denken?

79 12. De tekstredacteur is de laatste filter waar een tekst doorgaat. Filter zorgvuldig! 13. Mis nooit een deadline! 30. Wat maakt een goede tekstredacteur?

J.M. Coetzee en de allegorische lectuur van zijn werk

A.M.A. van den Oever Michael Bell (2006: 172, 193-217) wrote in 2006 that J.M. Coetzee had always been discomforting to read, but that “increasingly the index of his significance has become the resistance he arouses, if not the repression he reveals, in many of his readers”.(Bell, 2006: 172, 193-217) My article in part is an analysis of the disinclination and disorientation J.M. Coetzee has triggered in his readers. “The response to Coetzee, and his evident play with this response in the text, raises with unusual urgency the nature of the literary in relation to the real”.(Bell, 2006: 172) I will argue that J.M. Coetzee raises questions about the “nature of the literary in relation to the real” by resisting allegoric readings of his work. Among his last novels, Disgrace stands out as an anti-allegoric and utterly subversive work of fiction, both soliciting and silently frustrating an allegoric reading. Though the anti-allegorical dimension of the novel is hinted at in at least one of the many critiques on Disgrace, it is not fully grabbed in terms of the techniques and rhetoric used by Coetzee.1 I will argue that he triggers two incompatible interpretations at the same time, in a way which may remind readers of Rabelais’ “rabaissement” as explained by Michael Bachtin in his Rabelais and his world.

1. Proloog In een verhaal dat bekend is geworden onder de naam Turmerlebnis roept Luther het beeld op van zichzelf gezeten op het pleetje in de toren van het Augustijner klooster waar hij als monnik zijn opleiding onderging. Dit verhaal gaat als volgt: hij zit op zijn gemak op het privaat in de warme beslotenheid van dit torentje, buiten de drukte van de kloostergemeenschap en bevrijd van de kou in de hoge gangen van het klooster en hij heeft er wat nu heet: een doorbraakervaring. Hij ontlast zich en dit is een grote bevrijding, een funderende ervaring die de productie van een ware stroom aan teksten op gang brengt, die zich nu als drollen uit hem losmaken. (Mars-Jones, 1999) De schrijver die zich in het privaat ontlast: waar staat dit beeld voor? Is het een beeld voor het wegvallen van de vaste vormen (voor colleges, betogen, stellingen) die de openbaarheid oplegt aan de schrijver, waardoor deze zich slechts productief en volledig weet te “uiten” in de warmte en stilte van het privaat, privé, buiten het zicht van het publiek? Er zit in het beeld ook iets van darmloop en van het ongedisciplineerde geweld waarmee de schrijver zich ontlast van deze dunne, vormloze, flodderige massa, die alle kanten op spat. Er zit ook in: het zich ontdoen van wat gegeten en verteerd is. Michel de Montaigne, die leefde in dezelfde eeuw als Luther en veertig jaar jonger was dan de grote humanistische schrijver Rabelais, die hij diep bewonderde, gebruikte eveneens het beeld van het zich ontlasten voor zichzelf als de schrijver van “essais”: van semi-private “(schrijf)probeersels” waarin hij zichzelf, zeer tegen de gebruiken van zijn tijd in, de hoofdrol liet spelen.2 Omdat hij het resultaat van zijn TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

81 pogingen niet weggooide maar bewaarde (en uiteindelijk zelfs publiceerde), wat niet zonder meer aangewezen was, vergeleek hij zichzelf met de gekke edelman die zijn drollen in weckflessen in zijn kelder bewaarde. Zijn mijn essais, vraagt hij aan zijn lezers, eigenlijk niet ook de “uitwerpselen van een oude man, dan weer te flodderig, dan weer te hard”?3 Met andere woorden: wat moeten de lezers ermee? De diplomaat Montaigne had zich uit het openbare leven teruggetrokken om te schrijven en hij wist als geen ander dat zij die met hun uitingen in de openbaarheid treden en er publieke aandacht voor vragen, maar beter binnen de kaders van de conventies en het protocol kunnen blijven, want als zij zich “in het wilde weg ontlasten”, dan moeten zij er terdege rekening mee moeten houden dat zij kunnen worden beloond met onbegrip en een verlies aan gezag. Martin Luther was een van de grote spookrijders in de Europese geschiedenis. Hij was een taalvirtuoos en een begaafde filoloog, als Rabelais, maar anders dan de grote humanist was Luther veroordeeld tot een leven in de provincie, waar hij, in een overzichtelijk Latijn, lesgaf in tekstexegese. Hij was een woeste intellectuele eenling, die zijn eigen subversieve krachten niet overzag en uiteindelijk radicaal buiten en tegenover de kerk van Rome kwam te staan, die hij in alle oprechtheid meende van binnenuit te kunnen bekritiseren. Hij was, kortom, geen groot diplomaat. Hij was geen Erasmus van Rotterdam. Hij miste een scherp zicht op de wereld en de wijze waarop men er met elkaar omging. Een groot deel van zijn leven zat hij opgesloten in de doodse provinciestad Wittenberg (“Stadt im Sand”), waar hij was benoemd als jong hoogleraar, afkomstig uit de orde van de Augustijnen. Hij behield zijn boerse eigenzinnigheid in dit isolement. Verder was hij vitaal, onstuimig, wetenschappelijk ongedisciplineerd, slordig en gedreven. Dat zijn ideale eigenschappen voor een romanschrijver – maar niet voor een kerkvader. De geschiedenis van Luther is de geschiedenis van iemand met een verkeerde beroepskeuze. Als exegeet bewoog hij zich weliswaar binnen de retorische en didactische kaders die het lectoraat aan hem oplegde en bediende hij zich van de vormen die hoorden bij zijn academische functie: stellen, betogen, informeren, van explicaties voorzien. Hij week in zijn lezingen en colleges veelal geen millimeter af van de exegeses die hij minutieus op papier had voorbereid. Doch eenmaal buiten de schijnwerper van de kerk of de collegezaal, in huiselijke kring, aan tafel, liet hij alsnog zijn subversieve en romaneske krachten los op zijn gezelschap in de tafelgesprekken die hij voerde met een oneindige stroom van buitenlandse gasten en inwonende studenten. Aan tafel werden de debatten over God, geloof en bijbel kortom met andere middelen voortgezet. De Tischreden, door zijn studenten opgetekend, zijn een ware Fundgrube voor de liefhebbers van de meer “romaneske”4 Luther. Aan tafel “ontlastte” hij zich. Hij sprak spontaan en “in het wilde weg”, zonder door de strikte generische conventies van preek of les (college) te worden afgeremd of ingedamd, als de grote humanisten van zijn tijd, Rabelais niet in de laatste plaats, die ook de generische mengvorm van de nog zeer jonge roman verkoos boven het traktaat of de filosofische

82 dialoog. Aan tafel sprak Luther met een groot gevoel voor grappen en anekdotes, rollen, talen en stijlen, taalspelletjes en woordspelingen, voor snelle omkeringen van betekenis (die dwingen tot verandering van interpretatieve strategie), maar vooral voor subversieve beelden.5 Het dubbelzinnige beeld van die zich ontlastende Luther, die zich op het privaat bevrijdt van wat hij verteerd heeft: het stamt uit de Tischreden.6 Die - en dit spreekt eigenlijk welhaast vanzelf – hebben geen grote rol gespeeld in de officiële, dogmatische exegese van de grote kerkvader. Voor het construeren, interpreteren en verdedigen van de kerkelijke dogma’s vormde die palimpsest aan generisch ongelijke tekstsoorten vol dubbelzinnige taal en ongrijpbare betekenissen, een wel heel ongeschikte basis.

2. De roman als oninpasbaar artefact in de schriftcultuur Als we aannemen dat de roman een genre is dat op grote afstand staat van tekstsoorten zoals de les, het college of de preek en doorgaans de heldere taal en voorspelbare en doorzichtige structuur daarvan mist, is het dan niet zo dat het genre in onze cultuur7 veelal zichtbaar wordt als een oninpasbaar artefact dat in botsing komt met een schriftcultuur waarin de interpretatieve strategieën op de herkenning van (een variatie op) de bekende tekstsoorten en vormen gericht zijn? En wil dit in grote lijnen zeggen dat de pogingen tot het begrijpen en zich toe-eigenen van het bultige en oninpasbare ding dat “roman” heet eigenlijk altijd in aanleg tot mislukken gedoemd zijn? Dit mislukkende proces van inpassing van romans in de traditie is echter historisch gezien buitengewoon interessant, zou men kunnen beweren, juist omdat de mislukte pogingen tot toe-eigening de kern van het probleem van de roman als genre blootlegt en, bij uitbreiding, ook van de grillige geschiedenis van de roman. Binnen die geschiedenis moeten het niet-inpasbaar zijn van de roman en het toe-eigeningsprobleem van de lezers niet als “fouten” worden begrepen, maar als belangrijke symptomen van de (esthetische) werking van de roman. Er laat zich dus welbeschouwd een interessante geschiedenis van de roman schrijven aan de hand van de opeenvolgende “misreadings” die door de grote romans zijn uitgelokt vóórdat ze in de canon zijn opgenomen. In veel gevallen is een analyse van de pogingen tot toe-eigening niet alleen interessant voor literatuurwetenschappers, om de geschiedenis en ontwikkeling van de roman te begrijpen, ze zijn ook interessant voor de romanschrijvers zelf: als een symptoom van een soort weerstand die zij kunnen opzoeken in hun lezers en in de cultuur. Deze redenering wordt met zoveel woorden bevestigd door de reacties op een schrijver in de voorhoede van onze cultuur, J.M. Coetzee, over wie Michael Bell (2006: 172) onlangs opmerkte dat het begrijpen van diens werk een toenemend groot probleem is en dat als zijn roman Disgrace (1999) actief bedoeld was om weerstand op te wekken, hij daarin zeker was geslaagd. Toenemend zijn de weerstand en het verzet dat Coetzee oproept in lezers een indicatie van zijn grote belang als romanschrijver.8

83 Mijn beschouwing hieronder is een analyse van de weerstand die Coetzee oproept in zijn lezers en van het “spel” dat hij ermee speelt. Het is echter geen psychologische analyse van de schrijver of van zijn lezers, omdat ik de weerstand immers niet opvat als een psychologisch probleem, maar als een probleem van de roman van de eerste orde. Daarop en daarom reageert de schrijver, zo luidt mijn basale veronderstelling. Op een urgente manier weet Coetzee zo opnieuw de vraag op te werpen naar de aard van de roman, naar de relatie van de roman (bij uitbreiding de literatuur) tot het echte leven. In de kern draait het om de vraag naar het pragmatische statuut waarop de roman rust als vorm van spreken over de wereld. Wat voor vorm van spreken is het eigenlijk? Waaraan ontleent deze betekenis? Waaraan legitimiteit? Hoe moeten lezers er eigenlijk op reageren? De “komedie van misverstanden” die zich afspeelt tussen romanschrijvers en romanlezers, ook tussen Coetzee en zijn lezers, ook en niet in de laatste plaats de lezers in zijn eigen (geboorte)land: is die productief?

3. Coetzee’s spel met de reacties van zijn lezers De reacties van de kritiek en de politiek op Disgrace, zeker in Zuid-Afrika zelf en in het bijzonder in kringen van het ANC, waren virulent en als men deze roman op allegorische wijze leest als een “bleak comment on postapartheid in South Africa”,9 dan kon het ook welhaast niet anders. Ook The Lives of Animals, uitgegeven door Princeton University Press in 1999, stuitte wereldwijd op grote weerstand, onder meer door de uitspraken van hoofdpersoon Elizabeth Costello, die het leed van dieren vergeleek met het lijden van de slachtoffers in de concentratiekampen van de Nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog. Nu wordt Costello tamelijk algemeen gezien als een alter ego van de schrijver, die dan ook zelf de wind van voren kreeg. Welbeschouwd had Coetzee hiertoe ook wel uitgedaagd, gezien het feit dat hij in eerste instantie de Costellolezing (met daarin de gehate vergelijking) uitsprak binnen de eerbiedwaardige universitaire setting van Princeton, op dubbelzinnige wijze, met zijn dubbele status van hoogleraar en romanschrijver, staande op een spreekgestoelte en sprekend tot een academisch gehoor – zij het in travestie, dat wil zeggen: in de rol van zijn gedoodverfde alter ego. Coetzee heeft dit curieuze personage, Costello, althans oppervlakkig gezien, gemodelleerd naar zijn eigen gelijkenis. Ook Costello is een in Australië wonende, gevierde en al oudere romanschrijver. Ze is eigenzinnig, hoekig, eenzelvig, vegetariër (ook Coetzee is vegetariër). Ze is bekend met ZuidAfrika, waar haar zus woont. Coetzee woonde er tot 2002, toen hij verhuisde naar Australië. Hij heeft één kind, een dochter. Costello is moeder van een volwassen, evenwichtige en opvallend goedwillende zoon, die ze met haar drammerig gepresenteerde standpunten dwars door alles heen weet te choqueren. Een kort moment had Costello een zoon in de VS en een dochter in Nice – ze dook even op in het verhaal “As a Woman Grows Older” dat Coetzee schreef voor The New York Review of Books (15 januari 2004) – maar deze fictieve dochter lijkt weer geruisloos te

84 zijn verdwenen naar de achtergrond van Coetzees ficties. De gewraakte Costellolezing is later deel gaan uitmaken van een nog complexer geheel dan The Lives of Animals, de roman Elizabeth Costello (2003). Ook in Coetzees roman Slow Man (2005) speelt Costello weer een rol en wederom een ontregelende en onbegrijpelijke, ditmaal zelfs een licht fantastische (Coetzees Kafka-lectuur zou hier wel eens door kunnen werken). In 2007 is het volstrekt onmogelijke Diary of a Bad Year (Dagboek van een slecht jaar) verschenen. Het “dagboek” is een soort dubbel omzoomde reeks essays. De zoom bestaat uit twee uiterst dunne verhaallijnen die onder de essays meelopen als rijtjes kruisjessteken op de zoom van een Tiroler jurkje. Het is zo weinig evident hoe dit merkwaardige boek ter hand genomen moet worden, dat men, als lezer, in arren moede naar steun zoekt bij een handvol overbekende verhaalgegevens, die door de schrijver opnieuw met zorg in de korte essays en de twee verhaaltjes zijn aangebracht. Hier geen Elizabeth Costello, maar een mannelijke schrijver, voorzien van de bekende attributen van Coetzees opzichtige vermomming: oudere romanschrijver in Australië, gevierd, worstelend met een tanende vitaliteit, levend in een isolement, korzelig, eenzelvig, hoekig, drammerig, hooggestemd, steun zoekend bij een veel jongere vrouw die hij voor haar aandacht betaalt. Australië, althans het Australië dat in Coetzees romans verschijnt, is een tamelijk non-descript, dor intellectueel niemandsland, dat als zodanig nog extra reliëf geeft aan het intellectuele isolement van de hoofdpersoon. Zuid-Afrika, daarentegen, is in deze roman – en ook in de voorstelling van de wereld sinds 1994 – het gebied dat aan “de wereld” (de viskom van het rijke Westen) zijn urgente, actuele, morele en politieke echte vragen opdringt, een historische rol die Zuid-Afrika nu goeddeels van Rusland, Midden- en OostEuropa, Cuba en China heeft overgenomen. De basis voor een autobiografische lectuur van zijn werk (waarmee Coetzee evident een loopje neemt) heeft hij gelegd in Boyhood (1997) en Youth (2002) en het kreeg onlangs een vervolg in Summertime (2009). In de kern draait het om een karakter dat grote weerstand opwekt. Intussen bekende ingrediënten in de latere romans, zoals het kille karakter van de hoofdpersoon, diens rigide manier van oordelen en diens gebrek aan generositeit, zijn terug te voeren op deze drie autobiografische romans. Het gaat om een heel ander type boeken dan de vroege romans, die wat kaler en abstracter, wat minder autobiografisch ingebed zijn en ook daarom veel beter dan het latere werk een allegorische lezing toelaten. Boyhood en Youth bieden een harde, nietsontziende analyse van een koud, onder de apartheid opgroeiende jongen, later een in Londen levende jongeman, die het vermogen mist om zich geliefd te weten – zelfs om de genereuze liefde van zijn moeder te ondergaan of te beantwoorden. Beide boeken drijven op een kale, uitgebeende zelfanalyse waarin geen spat zelfliefde of zelfbeklag is geïnvesteerd. Nu wordt de ruggengraat van Coetzees autobiografische project niet gevormd door een onderzoek van zijn karakter, maar door een analyse van zijn reacties op zijn omgeving, een wereld gedomineerd door rassenscheidingen en apartheid, zaken die hij, na zijn studie in Kaapstad, zo snel mogelijk ontvlucht.

85 De vraag die aan dit romanproject ten grondslag ligt is een ethische en politiekideologische. Hoe onwetend was hij, in de jaren van wording onder de apartheid? Hoe zag hij de wereld, als opgroeiend kind, en vooral: hoe zag hij niet hoe de anderen leefden en hem zagen: zijn moeder, meisjes, vrouwen, de anderen op de plaas van zijn grootouders in de Karoo, wier stem pas na 1994 machtiger zou opklinken? (Overigens heeft Summertime recentelijk wel iets van die geschiedenis beschreven: we zien de hoofdpersoon van deze pseudo-autobiografische roman nu beschreven worden vanuit het verrassende perspectief van zijn gewezen minnaressen, die hem alsnog de maat nemen, postuum.) In ideologische (en minder in de Freudiaanse) zin is Boyhood te begrijpen als een onderzoek van zijn relatie tot zijn moeder in een wereld waarin haar stem gemarginaliseerd werd en niet of toch zeker onvoldoende gehoord is. Coetzees autobiografische onderzoek staat dus in het teken van een onderzoek naar de manier waarop in de cultuur waaruit hij voortkomt de stem en de belangen van de ene groep werden verdrongen ten gunste van de stem en belangen van een andere groep in de jaren van apartheid. In dit project is op een nietsontziende manier door de schrijver Coetzee een deel van zijn autobiografie geïnvesteerd en dit biografische materiaal wordt door hem meedogenloos en zonder een spat narcisme in zijn romans ingezet.10 Let wel: de andere kant van zijn eigen levensverhaal – de geschiedenis van het leven onder de apartheid van de andere kant gezien – vertelt hij hier nog niet, zodat de ervaringen van zijn moeder en van de meisjes en vrouwen met wie hij pijnlijk mislukte affaires had, hier radicaal onverteld blijven. Coetzee heeft er zelf in een vraaggesprek al eens op gewezen dat “The difficulty is that fiction necessarily deals with stories, and stories, (…) are defined by their irresponsibility: they are, in the judgment of Swift’s Houynhnhms, ‘that which is not’.” (Lowry, 1999: 12-14) Het probleem met deze romans van Coetzee is dat ze in zekere zin juist gaan over het perspectief dat wordt verdrongen, het verhaal dat niet wordt verteld. Zo is in Boyhood en Youth op vele plaatsen voelbaar hoe de stem van de moeder wordt genegeerd. Haar perspectief is als een verdrongen perspectief geïmpliceerd, vooral in de pijnlijke en koppige weerstand die de zoon als jonge jongen en later als student tentoonspreidde tegenover de onvoorwaardelijke liefde van zijn moeder, die zachtjes zeurde om zijn aandacht. Er is echter geen uitgewerkte voorstelling van de levensgeschiedenis van zijn moeder noch een inkijkje in de wijze waarop zij de schrijnende afwijzing van haar zoon of zijn afwezigheid (hij verbleef lang in Engeland en de VS) of zijn kille ontoeschietelijkheid onderging, maar haar levensverhaal is als een onvertelde geschiedenis wel degelijk geïmpliceerd in deze boekencyclus. Daarom werpen deze romans weerstanden op tegen een volgehouden allegorische lectuur zowel als tegen een eenzijdig autobiografische lectuur: beide zijn gedoemd om de kern van dit romanproject te missen en onbevredigend te eindigen.

86

4. Uitnodiging tot een afgrondelijke lectuur van Disgrace Disgrace is alleen al in generisch opzicht heel anders dan Boyhood. Om te beginnen presenteert Disgrace zich niet als een autobiografische roman. Disgrace is bovendien veel complexer dan Boyhood, zowel wat betreft plotstructuur, stijlen tempowisselingen en het netwerk van de personages dat Coetzee ontvouwt, maar ook wat de verhouding tot (postapartheid) Zuid-Afrika betreft. Toch maken Disgrace, Boyhood en Youth onderdeel uit van hetzelfde project, dat voorafgaand aan deze beide laatstgenoemde romans, in het interval tussen 1994 en 1997, vorm lijkt te hebben gekregen. Ze lijken tot op zekere hoogte ook dit oeuvre als geheel te hebben geherdefinieerd: daarin tekent zich een breuk af tussen het vroegere werk en het latere werk. In de transitieperiode verschenen de beide autobiografische romans, die in zekere zin niet alleen binnen dit oeuvre voor een verandering hebben gezorgd maar ook binnen het genre, dat Coetzee radicaal heeft weggevoerd van de autobiografie als een geïdealiseerde Familienroman (de term is van Freud), van de nostalgische terugblik op de kinderjaren, van de zoektocht naar de verloren tijd. Coetzees romans idealiseren noch mythologiseren. Ze onderzoeken de comfortabele onwetendheid van iemand die min of meer bevoorrecht opgroeide in de decennia van apartheid in wat hij in de terugblik erop een leven “in de provincie” noemt. In dit onderzoek past ook Disgrace, dat de overgang naar het nieuwe ZuidAfrika, post-apartheid, onderzoekt. De politieke, morele en existentiële kwestie waarmee de hoofdpersoon David Lurie in Disgrace worstelt is: wat betekent het om een blanke te zijn in Zuid-Afrika na het einde van de apartheid? Bij hem ligt het perspectief: lezers zien, horen en ondergaan wat hij ziet, hoort en ondergaat. En zoals we de moeder in Boyhood en Youth louter te zien krijgen in de gedaante die zij aanneemt in het leven van haar zoon zoals het door hem is beleefd, zo krijgen we in Disgrace de geschiedenis van de dochter louter te zien door de ogen van David Lurie, die vecht voor een nieuwe positie in het nieuwe Zuid-Afrika. Voor een goed begrip van deze roman is het van groot belang te zien dat de schrijver Coetzee zich echter niet identificeert met zijn hoofdpersoon Lurie, zoals velen van zijn lezers en critici lijken te veronderstellen. Coetzee is als de schrijver Vladimir Nabokov die niet de kant kiest van zijn parmantige hoofdpersoon Humbert Humbert, die, evenals Lurie een intellectuele snob is die neerkijkt op anderen terwijl hij zelf buitensporige fouten maakt. De schepper van dit overigens amusante personage, Nabokov, kiest echter stilzwijgend de kant van de zwijgende, lijdende Lolita en niet die van Humbert Humbert, die met zijn ironische charme zo gemakkelijk de lezers misleidt. Bij het lezen van Disgrace is het leerzaam dit te weten, want ook Coetzee kiest (anders dan vele van zijn lezers) niet de kant van zijn hoofdpersoon, de intellectuele en ironische David Lurie, maar eerder die van Lurie’s dochter Lucy, een zeer complex personage van wie de identiteit in het nieuwe Zuid-Afrika in een vrije val lijkt te zijn geraakt. Omdat het perspectief van de schrijver niet met dat van zijn hoofdpersoon samenvalt, ligt voor Coetzee de mogelijkheid open om in Disgrace een radicaal andere en meeromvattende vraag op te werpen dan de vraag

87 die zijn hoofdpersoon, David Lurie, zich stelt, te weten: wat betekent het om een blanke man te zijn in het nieuwe Zuid-Afrika, na het einde van de apartheid? Nu is de vraag van Lurie al lastig genoeg. Doch de vraag die een complexere lectuur van Disgrace schraagt dan de vraag die Lurie zich stelt, is een radicaal andere: hoe is het voor de anderen (Melanie, zijn dochter Lucy, Bev, Petrus) om geconfronteerd te worden met mij, David Lurie? Deze vraag opent een lectuur die veel afgrondelijker is dan de wat rechtlijnige allegorische lectuur van Disgrace waartoe de eerste vraag uitnodigt (“bleak comment”). Die andere lectuur poogt zichtbaar te maken wat de anderen wellicht denken en ondergaan wier stem en perspectief ontbreken in de officiële geschiedenis. Die andere lectuur kan beginnen bij het overweldigende gevoel van Lurie dat zijn land “is going to the dogs”, zoals de frase luidt die vele blanken in Zuid-Afrika gebruiken als ze spreken over de nieuwe situatie. Het spreekwoordelijke “going to the dogs” wordt in de roman en op de wijze van de roman letterlijk genomen: in het slotdeel van de roman gaat David Lurie inderdaad naar de honden. Wat betekent het eigenlijk in deze roman dat Lurie letterlijk “is going to the dogs”? Betekent dit dat Lurie (of zijn land) geruïneerd worden, zoals het gezegde wil? Dat is zeker niet zonder meer het geval. Het procédé van het letterlijk nemen van dit welbekende gezegde is een vorm van concretisering die het gezegde, dat door herhaald gebruik een schijn van waarheid heeft verworven, zijn metaforische betekenis ontneemt en zodoende van zijn waarheidsaanspraken ontdoet. Door deze vorm van concretisering wordt de overdrachtelijke betekenis van “going to the dogs” ongrijpbaar en het gezegde zelf wordt dubbelzinnig: zowel concrete realiteit als voormalige abstracte waarheid. Hierna zal ik beargumenteren dat de daadwerkelijke aanwezigheid van Lurie bij de honden in Disgrace indruist tegen een allegorische lectuur ervan die eenzijdig op de constructie en productie van overdrachtelijke betekenissen gericht is. In tweede instantie zal ik dit procédé analyseren als een vorm van rabaissement in de zin van Michael Bachtins Rabelais and his World.

5. “Going to the dogs”

Er zit een onmiskenbare neerwaartse beweging in de tweede helft van de roman, waarin het leven van David Lurie ontspoort. Hij is uit de gratie, zijn gezag is hem ontnomen, hij is vernederd. Hij is verwijderd uit de officiële academische cultuur en verbannen naar een positie in de marge, in de Karoo, waar hij verblijft bij zijn dochter Lucy en later bij haar vriendin Bev Shaw, die hij in gedachten steeds “poor Bev” noemt, tot hij erkent dat hijzelf niet minder meelijwekkend is dan zij. De regie over zijn leven is hij kwijt en uiteindelijk verzet hij zich er niet meer tegen, maar schikt hij zich in zijn nieuwe maatschappelijke rol en gaat hij dagelijks naar de honden, letterlijk. Wil dit zeggen dat hij, in deze nieuwe fase in zijn leven, totaal “geruïneerd” is? Niet ondubbelzinnig. Er zit immers ook een radicaal ironische beweging in de tweede helft van de roman. Men kan weliswaar met enig recht verdedigen dat het leven van David Lurie in deze roman

88 ontspoort en men kan zijn Werdegang desgewenst op allegorische wijze lezen als een weerspiegeling van de tragische geschiedenis van zijn leven en zijn land – maar dan miskent men dat deze roman geen opera geworden is maar een operette.

(fig. 1) Cover van Disgrace

Tot de meest in het oog springende radicale veranderingen die Lurie ondergaat behoort zijn “carrièreswitch” van toegewijd rokkenjager en academisch bewonderaar van Byron in de eerste helft van de roman tot minnaar van “poor Bev” en schrijver van een opera over zijn grote romantische held Byron in de tweede helft. Het zal de meeste lezers niet zijn ontgaan dat niet alles lukt en dat niet alles loopt zoals gepland. Ook het door David Lurie beoogde, grootse, romantische en tragische meesterwerk over Byron neemt niet de grootse vorm aan die hij beoogde. Anders dan gehoopt wordt de gedroomde grootse opera over Lurie’s grote romantische held maar een karig stuk, begeleid door hemzelf op een gammele banjo: plok plok plok. Ook de tragedie van zijn eigen val heeft een hoog operettegehalte. Zijn onttakeling is navrant maar ook amusant en hoogst ironisch. Vanaf het begin bestaat er een radicaal ironische discrepantie tussen het beeld dat de parmantige David Lurie heeft van zichzelf als Byron-bewonderaar en minnaar (“a servant of Eros”) en de manier waarop hij zich intussen alleen met geld of geweld toegang tot vrouwen (“minnaressen”) weet te verschaffen. Neemt iedere lezer deze ironische discrepantie waar? Dat is nog maar de vraag.

89 Coetzee heeft in Disgrace immers zorgvuldig vermeden om een ander perspectief dan dat van Lurie te laten oplichten. Met een wat ouderwetse term, ontleend aan de Oostenrijkse literatuurwetenschapper Stanzel, kan van een verkapt ik-perspectief worden gesproken. Lezers van Disgrace worden opgesloten in het perspectief van Lurie, maar zijn kijk op zichzelf en de wereld is door en door onbetrouwbaar. Het vergaat de lezers van Disgrace al gauw als die van Lolita van Nabokov, die de onbetrouwbare hoofdpersoon Humbert Humbert schiep, wiens zelfbedrog zo krachtig was, dat hij hele generaties van lezers oprecht kon doen geloven dat hij het eigenlijke slachtoffer was van de onverkwikkelijke geschiedenis (“onmogelijke liefdesgeschiedenis”) met het kindmeisje Lolita. Generaties van lezers heeft deze onbetrouwbare verteller kunnen doen vergeten dat zij nog een kwetsbaar, minderjarig meisje was, eigenlijk een kind nog, dat uitgeleverd was aan de perverse zorgen van haar stiefvader. Als Nabokov zijn lezers en masse kon laten geloven in het zelfbedrog van Humbert Humbert, hoewel de schrijver in een voorwoord de interpretatie van Humbert Humbert als pedofiel wel degelijk al aan hen voorlegt, waarom zouden grote groepen lezers dan niet ook David Lurie op zijn woord geloven? Waarom zouden zij niet geloven dat David Lurie een min of meer verstandige academicus is, wat ouderwets Byron-achtig misschien, en een man wiens leven na een “faux pas” weliswaar onmiskenbaar op drift is geraakt, maar toch altijd nog een intellectueel die een scherpe en niets ontziende blik werpt op het nieuwe Zuid-Afrika, een land dat, volgens velen, als hijzelf, in een vrije val is geraakt, en dat, in de woorden van velen, “is going to the dogs”? De vraag is dan ook: hoe verhoudt deze roman zich eigenlijk tot deze man en zijn oordelen over dit land en tot de snelle en radicale wendingen die het ondergaat? Pas laat in de roman, tijdens een wandelingetje waarbij zij de honden uitlaten, in een gesprek met zijn dochter (die niet op dit soort ontboezemingen van haar vader zit te wachten) vergelijkt David Lurie zichzelf met een hond die voortdurend opgewonden rondloopt, en onhandelbaar wordt wanneer er een wijfje in de buurt komt, maar omdat hij door zijn baasjes met Pavloviaanse regelmaat wordt geslagen, gaat hij reageren als een geslagen hond die jankend rondsluipt als hij een wijfje ruikt. Lurie argumenteert dat de hond niet voor zijn instinct gestraft zou mogen worden. Dan kun je hem beter doodmaken, oordeelt hij. Zijn dochter laat de redenering niet zomaar over haar kant gaan: “So males must be allowed to follow their instincts unchecked? Is that moral?” “No, that is not moral. What was ignoble about the Kenilworth spectacle was that the poor dog had begun to hate its own nature. It no longer needed to be beaten. It was ready to punish itself. At that point it would have been better to shoot it.” “Or to have it fixed.” “Perhaps. But at the deepest level I think it might have preferred being shot. It might have preferred that to the options it was offered: on the one hand, to deny its nature, on the other, to spend

90 the rest of its days padding about the living-room, sighing and sniffing the cat and getting portly.” “Have you always felt this way, David?” “No, not always. Sometimes I have felt just the opposite. That desire is a burden we could well do without.” “I must say,” says Lucy, “that is a view I incline toward myself.” He waits for her to go on, but she does not.(...) (90-91)

Direct hierna benoemt Lurie de radicale omslag die zijn leven heeft ondergaan – en de ironie van de situatie ontgaat hem niet: (...)“Anyway,” he concludes, “having said farewell to the city, what do I find myself doing in the wilderness? Doctoring dogs. Playing right-hand man to a woman who specializes in sterilization and euthanasia.” Lucy laughs. “Bev? You think Bev is part of the repressive apparatus? Bev is in awe of you! You are a professor. She has never met an old-fashioned professor before. She is frightened of making grammar mistakes in front of you.” ( 91)

Is de ironie van de beschreven situatie al navrant, nog aanmerkelijk navranter is het directe vervolg in de roman: terwijl Lurie and Lucy terug komen wandelen, komen ook drie mannen het erf op lopen, of eigenlijk “two men and a boy” en zij molesteren David Lurie en verkrachten zijn dochter. Op het moment dat dit gebeurt hangt de vergelijking met de hond die een wijfje ruikt nog in de lucht. Het was de beschrijving van de verkrachting van Lucy en het geweld tegen Lurie die zoveel stof deed opwaaien in de ontvangst van Disgrace. De opwinding maakte nog eens duidelijk dat de roman werd gelezen als een parabel over het nieuwe Zuid-Afrika: een parabel die nihilistisch en racistisch was en die niet kon worden geaccepteerd. Aan het slot van het boek zien we David Lurie aan het werk in de Karoo, dicht bij het kleine huishoudentje van zijn dochter, die inmiddels een “boervrou” is. Ook hijzelf levert een bescheiden bijdrage aan zijn land: hij heeft zich het lot aangetrokken van de deerniswekkende, zieke honden die door Lucy’s vriendin Bev worden opgevangen en uit hun lijden worden verlost: Sunday has come again. He and Bev Shaw are engaged in one of their sessions of Lösung. One by one he brings in the cats, then the dogs: the old, the blind, the halt, the crippled, the maimed, but also the young, the sound – all those whose term has come. One by one Bev touches them, speaks to them, comforts them, and puts them away, then stands back and watches while he seals up the remains in a black plastic shroud. He and Bev do not speak. He has learned by now, from her, to concentrate all his attention on the animal they are killing, giving it what he no longer has difficulty in calling by its proper name: love. He ties the last bag and takes it to the door. Twenty-three. There is only the young dog left (…) (218-219)

91 David Lurie benoemt hier zijn omgang met de honden als liefde … Is hij dan bevrijd en verlicht geraakt door zijn werken met de honden? Heeft Lurie uiteindelijk de diepten van de liefde gevonden, zij het niet als een “servant of Eros” maar aan de zijde van “poor Bev”, als de verzorger van haar “poor dogs”? Is Disgrace dan toch een verhaal over loutering, genade en verlossing - en niet over schande en ongenade? Of dit deze omslag in het leven van Lurie door en door ironisch? Hoe dit ook zij, Lurie verlost de honden uit hun lijden, op wat hijzelf begrijpt als een liefdevolle manier, zoals hij het heeft geleerd van Bev. Eén bepaalde jonge hond spaart hij bij iedere nieuwe ronde. In de laatste alinea van de roman geeft hij echter ook die op: Bearing him (the dog) in his arms like a lamb, he re-enters the surgery. “I thought you would save him for another week,” says Bev Shaw. “Are you giving him up?” “Yes, I am giving him up.” (220)

Hoe deze slotzinnen te interpreteren? Gaat het hier over ware liefde, door Lurie uiteindelijk gevonden nadat hij zijn lusten in een moeizaam louteringsproces heeft overwonnen? Of moeten we dit slotbeeld in een veel bredere, politieke context plaatsen, er een veel bredere, historische betekenis aan toekennen? Moeten we deze slotalinea op het nieuwe Zuid-Afrika betrekken? En indien we dit doen: waar staat de jonge hond dan voor? En waarvoor staat de houding van Lurie? Is David Lurie, met die hond in zijn armen, een beeld voor het moeizaam verworven mededogen met de vele kwetsbaren in dit getraumatiseerde land? Gaat het misschien ook over die oneindige, half en half verzwegen stroom uitgemergelde, lijdende en stervende aids-patiënten, die op verzachting van hun lot wachten en uit hun lijden verlost willen worden, als de honden? Staat het beeld, bij verdere uitbreiding, ook voor de toekomstige, verarmde blanken, aan hun lot overgelaten, van hun privileges beroofd? Moeten ook zij uiteindelijk uit hun lijden worden verlost? Ik stel deze vragen om aan te geven dat het geen klein probleem is om een afgeronde allegorische interpretatie van deze roman te formuleren. Het gevaar is dat men met een dergelijke lectuur hardnekkig iets wil verhelderen (de houding van Coetzee en Disgrace tot het nieuwe Zuid-Afrika) dat bij nader inzien niet zo helder is. De beelden en verwikkelingen in deze roman zijn dubbelzinnig en de antwoorden op de vragen zijn allesbehalve duidelijk of eenduidig. Overigens is dit mijns inziens niet eens het grootste probleem. Problematischer is naar mijn smaak dat het welbekende gezegde dat ZuidAfrika “is going to the dogs” – het gezegde dat door Coetzee letterlijk is genomen in zijn roman en concreet is gemaakt – in een allegorische lectuur van Disgrace door critici en lezers tegen de geste van de schrijver in eenzijdig metaforisch wordt geïnterpreteerd: de man die “naar de honden gaat” wordt tegen de geste van de schrijver in, die deze woorden immers de-symboliseert, door de lezers opnieuw, getranscendeerd in een symbolisch-allegorische lezing, om nieuwe, universele, bovenhistorische en mythische betekenissen aan dit verhaalelement te ontlokken. Een dergelijke lectuur miskent naar

92 mijn oordeel wat Coetzee als romanschrijver in zijn roman in gang heeft gezet door het met betekenis overladen “(the land is) going tot the dogs” juist letterlijk te nemen, tegen de keer in van deze vermeende, bovenhistorische waarheid over Zuid-Afrika. Een volgehouden allegorische lectuur van Disgrace gaat echter tegen de keer van de roman zelf in en is, lijkt me, een ontkenning van de Rabeleske en romaneske technieken die Coetzee in Disgrace heeft gebruikt.

6. Twee sleutelbegrippen “ambiguïsering”

van

M.

Bachtin:

“rabaissement”

en

Voor een goed begrip van de techniek die Coetzee in Disgrace gebruikt is het van belang te weten dat het terugplooien van het spreekwoordelijke, figuurlijke en abstracte op het concrete, lichamelijke en letterlijke een bekend procédé is in de kunsten. Zoals Bachtin in zijn studie van Rabelais heeft laten zien, is de “carnavaleske” terugplooiing van universele waarheden op het lichamelijke (en vooral het laaglichamelijke) een procédé dat deze universele waarheden in een radicaal nieuw, carnavalesk of grotesk perspectief plaatst. Al wat soeverein en voor eeuwig boven het historische en alledaagse verheven lijkt en met een zekere plechtigheid is omgeven, behoort tot wat Bachtin de “agelastische” of “niet-lachende” of officiële cultuur noemt. Die cultuur wordt tijdens het carnaval door toepassing van het zogeheten procédé van de rabaissement bespottelijk, lachwekkend, onserieus gemaakt. Bachtin spreekt van “rabaissement” ofwel “verlaging” of “vernedering”, omdat al het verhevene door toepassing van deze kunstgreep ineens “laag” en “nederig” wordt gemaakt.11 Bachtin’s sleutelwoorden zijn rabaissement en ambiguïsering. Ter illustratie van die eerste term noemt hij de nar in de hofcultuur: dat is een edelman die op zijn kop staat. Zijn muts, met die twee lange punten en die belletjes aan de uiteinden: dat is zijn broek met broekspijpen en het blotebillengezicht in de muts is zijn achterwerk.12 In een handomdraai veranderen “hoge” en “plechtige” zaken als het gelaat in iets “laaglichamelijks” en lachwekkends als een achterwerk. In de officiële of “hogere” cultuur is het gelaat “verheven”, verbonden als het is met de identiteit. Bij de nar ziet het gelaat er echter uit als een blote kont (een zogeheten “blote kont-gezicht”, met vlezige wangen en een samengeknepen mondje). De lachende en spottende nar, hikt, boert en proest en doorspekt zijn geschater met allusies op de laaglichamelijke functies. Door de toepassing van het procédé van de rabaissement zijn de edelman/nar en zijn hoed/broek en zijn mond/kont ineens fundamenteel ambigu ofwel dubbelzinnig: 1.

de eerste betekenis is een bovenlichamelijke: het gelaat “staat voor” de identiteit, de ziel, het karakter, de psyche; het straalt ook het gezag, de maatschappelijke functie, het aanzien van de persoon uit;

2.

de tweede betekenis is de min of meer verborgen, laaglichamelijke bijbetekenis. Deze tweede betekenis of bijbetekenis treedt niet zonder meer aan het licht in de officiële cultuur: op de bijbetekenis rust een taboe als obscene betekenis (letterlijk: niet aanwezig op de scène ofwel off

93 scène); deze tweede betekenis wordt alleen in bepaalde rituelen (b.v. het carnaval of het saterspel), in bepaalde vormen of genres (roman, groteske) en door middel van bepaalde technieken “geënsceneerd” en concreet, hoorbaar, voelbaar of zichtbaar gemaakt, b.v. door de techniek van de rabaissement ofwel verlaging, door de techniek van de pervertering ofwel omkering, of door de techniek van de ambiguïsering.

Het proces van ambiguïsering, een tweede sleutelterm van Bachtin, wordt door hem uitgelegd onder verwijzing naar de speelkaart, die twee gestalten toont, spiegelbeeldig, eentje boven en, een tweede, omgekeerd, onder. De figuren gaan ter hoogte van het middenrif naadloos in elkaar over en de ene is niet los van die tweede te zien. Dit dubbele beeld illustreert tevens treffend de dubbele geste die aan de betekenisconstituerende processen in de cultuur ten grondslag liggen. De fundamentele geste die aan de rabaissement ten grondslag ligt is die van de “down-ward swing”: wat verheven is, wordt verlaagd. Deze geste vormt een reactie op en de tegenhanger van de “up-ward swing”, die de dingen eerder heeft opgetild uit het alledaagse en van een verheven, universele betekenis heeft voorzien. Deze opwaartse, verheffende geste schept en schraagt de (officiële) cultuur. De constituerende procédés die aan de productie van betekenis in de (officiële) cultuur ten grondslag liggen, zijn ook in de kunsten welbekend: symboliseren en transcenderen. Het concrete en singuliere worden getranscendeerd (en verheven) tot het abstracte en universele. Dit geschiedt ook in de hogere kunsten en in de belles lettres. In alle gevallen is sprake van betekenisoverdracht van het concrete en materiële, historische, en singuliere op het abstracte, symbolische, metaforische, allegorische en mythische. Dat de belles lettres daarom over het algemeen een allegorische lectuur uitlokken en dat de welbekende strategie van het produceren van een allegorische lectuur, althans in antwoord op de belles lettres, over het algemeen een voor de hand liggend antwoord is, is dan ook een standpunt dat binnen dit bredere culturele kader heel goed te verdedigen is. Tegenover de funderende en constituerende, fundamenteel transcenderende geste van het symboliseren staat de secundaire en tegendraadse techniek van de rabaissement. Het ondermijnende karakter ervan schuilt erin dat de symbolen waarop de (officiële) cultuur rust, tegen de keer van de “upward swing” in, concreet worden gemaakt, letterlijk worden genomen. Concretisering bewerkstelligt desymbolisering en ambiguïsering. De groteske symbolen die in dit tegendraadse proces ontstaan (zoals de nar/koning, de kont/mond of de broek/hoed) zijn dubbelzinnig, grotesk en ongerijmd. Ze werken op de lachspieren. Dit lachen spot met wat Bachtin niet voor niets de “agelastische” of “niet-lachende” cultuur heeft genoemd. Daarin is de potentiële betekenisrijkdom van de symbolen immers doelbewust teruggesnoeid tot een enkelvoudige, overdrachtelijke betekenis, die men, zonder dat men erom moet lachen, serieus en met volle ernst kan bezien. Tijdens het carnaval viert men echter het onserieuze. Men heft de regels van het plechtige op en beeldt uit wat anders off scène is: niet uitgebeeld wordt, ongezegd blijft. Concretisering en ambiguïsering bevrijden die “obscene” bijbetekenissen alsnog: zichtbaar worden dan die betekenissen, die in

94 een plechtige, eenzijdige, overdrachtelijke, symbolische of allegorische lectuur niet geënsceneerd of geactiveerd worden. Die lectuur is niet allegorisch maar subversief. Het subversieve lachen is, aldus Bachtin, de inzet van het carnavaleske volksfeest en de techniek van de verlaging is vooral een middel om de vitale en ondermijnende lach van het volk tegen het “officiële gezag” op te wekken. We moeten hierbij niet vergeten dat Bachtin zijn studie over Rabelais (waaraan ik hier de kernwoorden ontleen) schreef onder het regiem van Stalin. In zijn studie van het volks-carnavalske in Rabelais en de vroegmoderne tijd legt Bachtin sterk de nadruk op het lachen dat met de “verlaging” gepaard gaat als een belangrijk volks-vitaal effect van de rabaissement. Mogelijk deed Bachtin met zijn studie een poging om de spoken van de Stalin-terreur te verjagen. In het licht van mijn beschouwing van de weerbarstige verhouding van Coetzees Disgrace tot het nieuwe Zuid-Afrika moet hier direct aan worden toegevoegd dat bij Coetzee, anders dan bij Rabelais in de interpretatie van Bachtin, van een heimelijk en buitengewoon perfide gebruik van de technieken van desymbolisering en ambiguïsering gebruik is gemaakt. Het gezegde “(the country is) going to the dogs” letterlijk nemen: dat schept in de roman een dubbelheid; er is een mogelijkheid om de roman allegorisch te lezen en er wordt een tweede mogelijkheid geïntroduceerd om alles min of meer letterlijk te nemen. Deze tweede mogelijkheid ondermijnt de eerste: de letterlijke betekenissen gaan in tegen de allegorische lezing. David Lurie die in Disgrace letterlijke naar de honden gaat: dat is geen eenvoudige grap. Coetzee’s concretiserende, “verlagende” geste wekt niet simpelweg de lachlust op. Verrassing, verwarring en een aanzienlijke mate van desoriëntatie bij de lezers zijn het gevolg: zij worden helemaal geen grap13 gewaar, maar een afgrond aan onvermoede, ongerijmde en incompatibele, aanvankelijk verborgen, nieuwe betekenissen, die vóór Disgrace nog off scène waren.14

7. De dubbele en tegenstrijdige lectuur van Disgrace

Ik heb eigenlijk maar één kritiek gevonden die de tegendraadse en dubbelzinnige samenvoeging van tegengestelden in Disgrace expliciet benoemt en dat is de kritiek van Adam Mars-Jones (Mars-Jones: 1999) . Hij spreekt van “JM Coetzee’s quietly deceptive new novel”. Mars-Jones is zich ervan bewust dat: (a)ny novel set in post-apartheid South Africa is fated to be read as a political portrait, but the fascination of Disgrace is the way it both encourages and contests such a reading by holding extreme alternatives in tension, salvation, ruin. (Mars-Jones, 1999)

De roman anticipeert zodoende vernuftig en heimelijk op de reflexen van de lezers: The novel may not inherently be a dialectical form, but readers are so used to a synthesising process that they may detect one without help from the author. JM Coetzee (…) exploits this reflex, with a

95 narrative that belongs to two opposite types simultaneously, revealing its true allegiance only on the last page - in fact the last sentence. (Mars-Jones, 1999)

De synopsis van de roman is bedrieglijk eenvoudig en is eigenlijk in een enkele zin samen te vatten: “David Lurie, a divorced university professor in his fifties, leaves Cape Town in disgrace to stay with his daughter Lucy on her smallholding in the Eastern Cape”. Het vernuftige is nu dat deze ogenschijnlijk eenvoudige synopsis op een dubbelzinnige manier twee diametraal tegengestelde interpretaties oproept: What follows is somehow simultaneously a story of redemption and of collapse, just as a famous optical illusion is simultaneously a duck and a rabbit, but can only be seen at any one moment as one or the other. The reading mind responds to the possibilities in disconcerting alternation. (my emphasis) (Mars-Jones, 1999)

Een volgehouden allegorische lectuur van dit boek kan mijns inziens ook worden begrepen als een reactie op de desoriëntatie die deze roman als dubbele structuur welhaast onvermijdelijk oproept in de lezers. Het paradigmatische voorbeeld van (optische) ambiguïteit is de uit de filosofie welbekende dubbelfiguur van de duck/ rabbit en onder verwijzing naar deze figuur herinnert Mars-Jones ons eraan dat lezers, uitgenodigd tot een dubbele en tegenstrijdige lectuur, deze weliswaar in opeenvolgende sessies kunnen realiseren, maar niet simultaan, in één enkele lezing. De roman opent echter een afgrond aan betekenissen. Een hardnekkig volgehouden allegorische lezing kanaliseert naar alle waarschijnlijkheid de verwarring en gêne die erdoor worden opgeroepen – maar deze lectuur reduceert ook de betekenisrijkdom van deze roman en ook de navrante humor die in Disgrace zo’n grote rol speelt. De geschiedenis van de man die letterlijk “naar de honden gaat” is welbeschouwd ten diepste ambigu en in allerlei opzichten ook antiallegorisch. Het lijkt me dan ook dat het nieuwe Zuid-Afrika de schrijver heeft verguisd die in het oog van de storm geen gebruik wenste te maken van zijn gezag als schrijver. Coetzee was op dat cruciale moment niet beschikbaar om, op afroep, soevereine en onbetwistbare nieuwe waarheden over het nieuwe Zuid-Afrika te verkondigen. Voor de regering die naar snelle uitbreiding van politiek gezag zocht was dit al onaangenaam genoeg. De schrijver liet zich echter niet toe-eigenen door het nieuwe gezag. Hij was wel beschikbaar als romanschrijver, dat wil zeggen: als de schepper van een aantal ambigue, niet zonder meer aangename beelden, opgeroepen door het nieuwe Zuid-Afrika en op een tegendraadse manier ingezet in Disgrace, een roman die vele lezers (niet in de laatste plaats de professionele lezers) in verwarring bracht. In de geschiedenis van de roman is Disgrace dan ook in die zin exemplarisch voor het genre dat deze roman opnieuw laat zien dat dit genre weerstand biedt aan interpretatie en aan de pogingen tot toe-eigening door de lezers. Emblematisch voor de onbepaaldheid van betekenis van Disgrace lijkt me het onbestemde beeld van een hond op het omslag van de Engelse pocket (fig.1): een onaantrekkelijke foto van een

96 opgejaagde, uitgemergelde hond in een dor, verlaten, schraal, vaalgeel landschap, een landschap dat overigens doet denken aan de Karoo, maar waarvan niet met zekerheid te zeggen is of het de Karoo ook is en wat dit voor het boek dan zou betekenen.

8. Epiloog De houding van Coetzee tegenover de kritiek die poogde zich de roman en de romanschrijver geheel en al toe te eigenen is altijd onverzoenlijk geweest. Al vanaf zijn oratie in 1984 heeft hij zich in scherpe bewoordingen verzet tegen de arrogantie van beschouwers die tussen de schrijver en de lezers in gaan staan om de verborgen waarheid van de roman te openbaren. Op basis van welk privilege claimt de kritiek die waarheid te kunnen openbaren, “the truth that literature cannot tell itself ”? Waarom willen beschouwers altijd van de literaire tekst “to stand there in all its ignorance, side by side with the radiant truth of the text supplied by criticism”? (Coetzee, 2006: 79) Coetzee verzet zich hier tegen verschillende aannames omtrent de roman: dat romanschrijvers waarheden verkondigen in hun romans; dat zij dat op een onbeholpen en onvoldoende heldere manier doen; dat deze waarheden daarom nadere explicatie behoeven; dat de literaire kritiek in staat is de waarheid te destilleren uit de roman (en de romanschrijvers niet). Het is in het licht van deze inadequate veronderstellingen ten aanzien van de roman dat Coetzee de romanlezers dwingt zich de vraag te stellen hoe het verkondigen van waarheden zich verhoudt tot dit specifieke genre, de roman. Naar mijn idee staat hij met zijn romanopvatting dicht bij die van de Praagse romanschrijver Milan Kundera, die evenals hijzelf een groot deel van zijn schrijversleven onder staatscensuur te lijden heeft gehad. Kundera’s romanbeschouwingen zijn geschreven in het licht van de politieke situatie waaronder hij te leiden heeft gehad in zijn geboorteland, dat hem feitelijk in een onmogelijk situatie dwong als romanschrijver. Aan de ene kant verbood het communistische regiem hem vrijuit te spreken, aan de andere kant eisten zijn dissidente collega’s van hem dat hij in zijn literaire werk alsnog de waarheid zou verkondigen die de staat hem verbood te uiten. Het lijkt vooral in het licht van dit dilemma te zijn dat Kundera over de roman heeft geschreven als een genre dat hij waardeert als een van de grote “vondsten” of “ontdekkingen” van de moderne tijd, zoals de humor en de dubbelzinnigheid. Hij beschouwt de roman, de humor en de dubbelzinnigheid als drie grote, moderne “vondsten”, die zich in hun specifieke, moderne (westerse) gedaante in dezelfde tijd aandienden, op het breukvlak van middeleeuwen en moderne tijd. Het genre is niet voor niets “geboren” in de vroegmoderne tijd. Blijkens zijn romanbeschouwingen – en in het bijzonder zijn beschouwingen van Rabelais, Cervantes, Diderot en Kafka15 – is voor Kundera de roman een fundamenteel dubbelzinnig genre, als de ironie: de roman is een genre dat, anders dan de preek of de les, (retorische) eenvormigheid en eenduidigheid mist. De roman heeft eerder de structuur van een goede grap. Romans zijn immers alleen al dubbelzinnig door de manier waarop zij de lezers bedwelmen met

97 de waarheden van hun personages en tegelijkertijd van diezelfde lezers eisen dat zij dit spreken niet al te serieus nemen, en vooral: dat zij dit spreken niet met het denken van de schrijver zelf verwarren. Op een dubbelzinnige manier verleidt en verbiedt de roman dat het verkondigen van waarheden in de roman met het verkondigen van de waarheid erbuiten wordt verward. Disgrace is geen rede of preek. Coetzee preekt niet of beleert niet in zijn romans. Met Disgrace schreef hij een roman waarin hij de eigentijdse beleving van het nieuwe Zuid-Afrika van een aantal personages aftastte en voorstelde. Dit riep in het nieuwe Zuid-Afrika zowel bijval als weerstand op – vooral weerstand. Op een urgente manier wist Coetzee zo opnieuw de vraag op te werpen naar de aard van de roman en naar de relatie van de literatuur tot het echte leven. In de kern draait het hierbij om de vraag naar het pragmatische statuut waarop de roman rust als vorm van spreken over de wereld. Opnieuw was de vraag: Wat voor vorm van spreken is dit eigenlijk? Waaraan ontleent deze betekenis? Waaraan legitimiteit? Hoe moeten zijn lezers op de onaangename waarheden in Disgrace eigenlijk reageren? Coetzee is een romanschrijver die, als Milan Kundera, de kaders waarbinnen de roman zich heeft ontwikkeld als geen ander kent en die diepgaand heeft nagedacht over wat de roman en alleen de roman vermag. “Coetzee does his most distinctive thinking through the mode of literature”, schreef Michael Bell. (2006: 173) In Dagboek van een slecht jaar liggen deze vraag naar de status van de roman en het statuut van de romanschrijver ineens expliciet ter tafel: kan/mag/moet de romanschrijver politieke of morele waarheden verkondigen? Bij machte van welk privilege? Op grond van welk speciaal statuut? Het zijn vragen die al impliciet waren in Disgrace en de oudere romans – maar die in Dagboek van een slecht jaar tot hoofdzaak zijn geworden. Dit “dagboek” is een soort essayroman, een generische hybride van het type waarop Coetzee als romanschrijver c.q. literatuurwetenschapper c.q. romancriticus het patent heeft. De verraderlijkheid van de generische mengvorm die hij met zijn Dagboek schept, schuilt niet in Coetzees taal – wederom schonkig, helder, frugaal, minimalistisch – maar in die perfide vermenging van vertelvormen, met wisselende aan- en toespreekvormen, die aan de lezers telkens andere lezersrollen en snelle rolwisselingen dicteren. Iedere tekstsoort kent een eigen statuut, eigen vormen van aan- en toespreken, eigen aanspraken op de waarheid. In Dagboek van een slecht jaar gebruikt Coetzee afwisselend monologische en typisch dialogische vormen, en adresseert hij zijn lezers pseudo-persoonlijk. Hierdoor maakt hij, verwarrend genoeg, ineens weer de ontologische kloof voelbaar tussen romanschrijvers en romanlezers. Om het in de woorden van de met tegenzin de colleges Communications 101 en Communications 201 docerende David Lurie te zeggen: Is er in het dubbelzinnige genre van de roman nu wel of niet sprake van een dialoog en van communicatie tussen schrijvers en lezers? Ja, er is dialoog, want de schrijver adresseert immers zijn lezers. Neen, er is geen dialoog, want de schrijver staat het woord immers af aan zijn personages, en zij hebben geen emailadres waarop lezers hun reacties kwijt kunnen. De vraag is dus opnieuw: Hoe moet hetgeen zich toch evident voltrekt tussen deze schrijver en zijn lezers dan worden begrepen? Wat

98 is welbeschouwd het statuut waarvan hij hier als romanschrijver gebruikmaakt? Wat is het statuut van zijn lezers? Wat is hun rol? Hoe onredelijk zijn de fans die zich door deze schrijver geadresseerd voelen wanneer zij hem op hun beurt per email met persoonlijke vragen en interpretaties benaderen (dit is een vraag die in Dagboek van een slecht jaar expliciet wordt gemaakt)? Het lijkt erop dat Coetzee in dit dagboek, na de onstuimige ontvangst van Disgrace waarin hij de weerstand van zijn lezers zozeer had opgezocht, nogmaals het probleem van de ongrijpbaarheid van betekenis van de roman heeft afgetast: door te kijken naar het merkwaardige, dubbelzinnige statuut waarop het spreken in de roman rust, wat inderdaad een probleem van de roman van de eerste orde is. Universiteit van Groningen

Bronnelys Attridge, Derek. 2006. Against Allegory: Waiting for the Barbarians, Life & Times of Michael K and the Question of Literary Reading. In: Jane Poyner (ed.). J.M. Coetzee and the Idea of the Public Intellectual. Athens/Ohio: Ohio University Press. Auerbach, Erich. 2004. Mimesis. De weergave van de werkelijkheid in de westerse literatuur. Vertaald door Wilfred Oranje. Amsterdam: Olympus. Bachtin, Michaël M. 1968. Rabelais and his world. Cambridge: Cambridge University Press. Bell, Michael. 2006. What Is It Like to Be a Nonracist? Costello and Coetzee on the Lives of Animals and Men. In: Jane Poyner (ed.). J.M. Coetzee and the Idea of the Public Intellectual. Athens/Ohio: Ohio University Press. Buikema, Rosemarie. 2006. Kunst en vliegwerk. Coalities in de Cultuurwetenschappen. Utrecht: Universiteit Utrecht, (oratie). Coetzee, J. M. 1984. Truth in Autobiography (Inaugural Lecture). Cape Town: University of Cape Town. Geciteerd in: Attridge, Derek. 2006. Against Allegory: Waiting for the Barbarians, Life & Times of Michael K, and the Question of Literary Reading. In: Jane Poyner (ed.), J.M. Coetzee and the Idea of the Public Intellectual. Athens/Ohio: Ohio University Press. Coetzee, J.M. 1999. Disgrace. London: Vintage. De Montaigne, M. 1993. Essays. Een proeve van zeven. Vertaald door H. van Pinxteren. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep. Harpham, Geoffrey Halt. 2006. On the Grotesque: Strategies of Contradiction in Art and Literature. Aurora: The Davies Group. Liebregts, Prof. dr. P. Th. M. G. 2007. “Ubi amor, ibi oculus est”: Ethiek en literaire vorm in J. M. Coetzee. (oratie) Leiden: Universiteit Leiden. Lowry, Elizabeth. 1999. Like a Dog. London review of Books, Vol. 21, No. 20, 14 October. http://www.lrb.co.uk/v21/n20/elizabeth-lowry/like-a-dog Mars-Jones, Adam. 1999. Lesbians are like that because they’re fat. Stands to

99 reason: Disgrace by JM Coetzee. The Observer, Sunday 18 July. http://www.complete-review.com/reviews/coetzeej/disgrace.htm Simons, Anton. 1990. Het groteske van de taal. Over het werk van Michaïl Bachtin. Amsterdam: Sua. Simons, Anton. 1996. Carnaval en terreur. De ethische betekenis van Bachtins “Rable”. Enschede: Eigen uitgave. Van den Oever, Annie. 2003. en het groteske. Amsterdam: De Bezige Bij Van Niekerk, Marlene. 2008. The Fellow Traveller (A True Story). Utrecht: Universiteit Utrecht. Zwart, Hub. 1998. The truth of laughter. Rereading Luther as a contemporary of Rabelais. Dialogism. An International Journal of Bakhtin Studies, 1 (3), 52-77.

Noten 1.

“Any novel set in post-apartheid South Africa is fated to be read as a political portrait, but the fascination of Disgrace - a somewhat perverse fascination, as some will feel - is the way it both encourages and contests such a reading by holding extreme alternatives in tension.” (Mars-Jones, 1999)

2.

Auerbach (2004) wijst in zijn hoofdstuk over Montaigne in Mimesis op het zelfbewust karakter van diens zelfspot.

3.

De Montaigne, 1993. Zie ook het interessante nawoord van Van Pinxteren in deze bundel, waarin deze voorbeelden worden aangehaald.

4.

Het woord “romanesk” ontleen ik aan de essays over de roman van Milan Kundera. Kundera schreef drie boeken over de roman: De kunst van de roman (2002), Verraden testamenten (1994) en Le rideau. Essai en sept parties (2005). Hij spreekt vooral over de roman als een kunstvorm die in het teken staat van de “ontmythologisering” en laat de ontwikkeling van de roman als een van de grote epische, synthetiserende vormen (zoals beschreven door Boris Ejchenbaum en de Russisch Formalisten) op de achtergrond. Zie Boris Ejchenbaum, ‘Wie Gogol’s Mantel gemacht ist’. In: J. Striedter (ed.), Russischer Formalismus. Texte zur allgemeinen Literaturtheorie und zur Theorie der Prosa. München, 1981, 123-159. B. Ejchenbaum, ‘Die Illusion des ‘Skaz’. In: Russischer Formalismus, 161-167; B. Ejchenbaum, ‘Leskov und die moderne Prosa’. In: Russischer Formalismus, 209-243.

5.

Over Luther als vader van de reformatie is veel geschreven. Veel minder is geschreven over zijn Tischreden, die een vergelijking met Rabelais uitlokken. Zie voor een buitengewoon interessante vergelijking: Hub Zwart, 1998: 52-77.

6.

Verschillende biografen van Luther hebben er aandacht aan besteed. Zie voor een interessante behandeling ervan Hub Zwart, hier al aangehaald.

7.

In zijn romanbeschouwingen heeft Milan Kundera het interessante standpunt verdedigd dat de roman geen toevallige of willekeurige vorm is, maar een ontologische of antropologische “vinding” en zelfs één van de grote ontdekkingen van de moderne tijd, als de humor, die in die moderne zin ongeveer tegelijkertijd ontstond. Voorzover de moderne tijd als tijdvak een Europese signatuur heeft, is, volgens Kundera, ook de roman in de kern Europees. Zijn argumentatie sluit (overigens niet expliciet) aan bij de uiteenzetting van Erich Auerbach in zijn Mimesis. De weergave van de werkelijkheid in de westerse literatuur.

100 8.

Zie Bell, 2007: 172. Het gaat hier om een combinatie van weerstand en belang, d.w.z.: een belang voor het debat over de roman en het overdenken van de aard, de positie, het belang en de toekomst van de roman in onze cultuur. De kritische aandacht die Coetzee toenemend heeft uitgelokt onder zijn collegae literatuurwetenschappers is mede terug te voeren op het sterke appèl dat uitgaat van zijn (vooral latere) romans om te reflecteren op de fundamentele vragen van de roman als een speciale vorm van schrijven, met een specifiek pragmatisch statuur. Ik denk o.m. aan oraties van verschillende hoogleraren bij het aanvaarden van hun ambt als hoogleraar op het terrein van de literatuurwetenschap, de letterkunde, cultural studies; in ons land o.m. Rosemarie Buikema, Kunst en vliegwerk. Coalities in de Cultuurwetenschappen. Utrecht: Universiteit Utrecht, 2006. Ik denk ook aan de oratie van de Leidse hoogleraar Liebregts: Prof. dr. P. Th. M. G. Liebregts, “Ubi amor, ibi oculus est”: Ethiek en literaire vorm in J. M. Coetzee. Leiden: Universiteit Leiden, 2007. Ik denk niet in de laatste plaats aan de oratie van de Zuid-Afrikaanse romanschrijver en hoogleraar Marlene van Niekerk: Marlene van Niekerk, The Fellow Traveller (A True Story). Utrecht: Universiteit Utrecht, 2008.

9.

Attridge, 2006: 79. Dat de allegorische lectuur van deze roman direct ter hand werd genomen, mede in het kielzog van een allegorische lectuur van Coetzees gehele oeuvre – een benadering waarbij Derek Attridge terecht vraagtekens zet – wordt duidelijk voor wie de kritieken erop bestudeerd. Uit dit verhaal destilleert men de visie van Coetzee op het nieuwe Zuid-Afrika. Een treffend voorbeeld hiervan is: “Disgrace offers an apocalyptic vision of contemporary South Africa. (...) What transforms Disgrace from a good, compelling book into a work of brilliance is its allegorical reach.” - Daniel Davies, The Lancet, 18-1-2000. Subtieler, maar niet ongelijk aan het eerste voorbeeld is een kritiek op Disgrace als een “deceptively simple story of family life. Half campus novel, half anti-pastoral, it begins quietly enough in Cape Town. (....) As so often in Coetzee’s fiction, the characters in Disgrace have a metonymic or symbolic function.” - Elizabeth Lowry, London Review of Books. Voor een online overzicht van de kritieken op Disgrace, zie: http://www.complete-review.com/reviews/coetzeej/disgrace.htm

10. In nietsontziendheid zijn deze zelfanalyses binnen ons taalgebied te vergelijken met b.v. de sterk autobiografische bekentenisromans van Gerard Reve en met autobiografische verhalen en novellen van Willem Frederik Hermans, in het bijzonder met ‘Het grote medelijden’ en andere verhalen uit Een wonderkind of een total loss. 11. Zie ook: Bachtin, 1968. Voor een uitvoerige analyse van Bachtins heuristiek en zijn sleuteltermen, zie: Van den Oever, 2003: hoofdstuk 6. 12. Zie ook: Simons, 1990 en 1996. 13. Het Italiaanse woord voor grap is burla, dat de kern vormt van de term “burlesk”, die soms als synoniem met “carnavalesk” wordt gebruikt en er vaak het (laag-)lichamelijke en concrete en soms het “laagkomische” mee deelt. Het groteske en het lachwekkende onderhouden een duurzame band, zoals duidelijk wordt in de standaardwerken over het groteske; zie, behalve de studies van Bachtin en Harpham, hier aangehaald, ook die van Wolfgang Kayser: Das Groteske im Malerei und Dichtung. 14. Harpham (2006: 35) spreekt in zijn standaardwerk over het groteske over het “ont-dekken” van wat (in de officiële cultuur) “bedekt” was (i.e., cover; uncover; dis-cover). De idee van het ont-dekken van wat normaal gesproken toegedekt is, staat centraal in Hoofdstuk 2. 15. Zie in het bijzonder Kundera’s Verraden testamenten uit 1994 voor een behandeling van de roman in deze termen; zie ook de noten 7 en 10.

’n Literêr-historiese perspektief op die skeppende prosa van G.R. von Wielligh H.P. van Coller A literary reassessment of the work of any author is a precarious undertaking. Not only does it entail a form of canonization which in itself is fraught with ideological, poetical and political dangers and pitfalls that have a direct bearing on literary power politics, it is also a form of literary evaluation that is grounded in history and thus has to “balance” evaluative criteria from the past and the present. In the final instance the position of an author within a literary system or field is dependent on his or her adherence (or not) to “horizons of expectation”, influence on other writers, strategic position within (sub-)genres, literary histories, anthologies and curricula. Within a formalistic approach the work of Von Wielligh was found lacking by critics in many structural respects and within a more ideological paradigm he was accused of stereotypical representation of indigenous people. Such criticism does not take into account that his portrayal of Khoi and San afforded them a certain voice within a repressive literary system, and (though critical of their beliefs) he at least took cognizance of their mythology. Despite his historical blindness and bias he often represented “The Other” in a surprisingly relativistic way. Flaptekstschrijvers noemen een boek meestal tijdloos wanneer de vervaldatum ervan ruimschoots is overschreden. Bovendien bestaan en geen tijdlose boeken. Hoe ouder een boek, hoe meer verklarende noten je nodig hebt. Klassieke boeken bestaan niet. Er zijn goede boeken en slechte boeken, en er is de canon. De classieken zijn het museum van de literatuur. Iederdeen en niemandt bepaalt of een boek goed of slecht is en of het in de canon wordt opgenomen. Geplugde populariteit, verkoopcijfers, toptienen, leesclubs, leeslijstjes, advertenties, tv-optredens, interviews, recensies, foto-reportages, feestjes, promotiefolders, websites, mailings, werkelijk alle trucs worden aangewend om van een boek een succes te maken. De laatste jaren zijn er door literaire uitgevers ontzettend veel (...) klassieken opnieuw uitgebracht. In een kwaadaardige bui denk ik wel eens: er zijn er te veel uitgebracht. Om een oud boek opnieuw uit te geven zou je eigenlijk een heel goede reden moeten hebben. Ik vind dat de “beschikbaarheid voor de lezer” of “de culturele waarde” niet altijd zaligmakende criteria zijn. Het is even belangrijk dat teksten grondig geëditeerd zijn en op beperkte schaal beschikbaar. (Polis 2000: 70 -75)

1. Inleidende opmerkinge In die kader van ’n herdenking van die 150ste geboortedag van G.R. von Wielligh is ek versoek om sy bydrae tot ’n leeskultuur in Afrikaans te evalueer en hom literêrhistories te (her)beoordeel. (Deel 1 van sy Versamelde Boesmanstories het toe reeds verskyn. Intussen het ook deel 2 die lig gesien.) Dit was geen geringe opdrag nie. In TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

102 wese impliseer dit ’n herevaluering van Von Wielligh wat uiteraard direk verband hou met kanonisering. “Wie schrijft blijft” word soms beweer, maar tog is die rakleeftyd van skrywers beperk en verval die meeste gou in vergetelheid (kyk: Bel, 2004: 194). ’n Literêre kanon is ’n virtuele biblioteek, ’n skatkamer van boeke diep verborge, soos in Carlos Ruiz Zafón se roman, Die skadu van die wind (2001), al die “vergete boeke” geberg word in ’n kelder onder straatvlak in Barcelona. ’n Literêre kanon bestaan ook dikwels uit vergete boeke waarvan literatore wel nog kennis dra, maar soms selfs nooit gelees het nie. Tog is so ’n kanon veronderstel om boeke te bevat wat steeds gelees en bestudeer word, waarna verwys word, wat as “referensiepunte” of selfs “ykingspunte” kan dien en wat as waardevol geag word om te bewaar. ’n Literêre kanon is ’n gemeenskaplike besit van ’n taalgemeenskap, wat dalk eerder ’n kultuurgemeenskap genoem kan word, omdat die literêre kanons van bv. Oosen Wes-Duitsland voor die val van die muur twintig jaar gelede, beslis nie identiek was nie, al is hier sprake van dieselfde taal. ’n Kanon kan daarom meer omvattend wees as net boeke en bevat as “gedeelde geheue” ook onder andere artefakte, standbeelde, herinneringsplekke en -datums, relikte en dokumente. By geleentheid het ek daarom ook na die kanon verwys as “gedeelde gewete”, omdat dit neerslag is van politieke, ideologiese én poëtikale opvattings. In Nederland is ’n tyd gelede besluit om ’n kanon te konstrueer wat aan leerlinge onderrig moet word op skool, veral om immigrante deel te maak van ’n gedeelde Nederlandse kanon, dus gemeenskaplike geskiedenis as verwysingspunt. Al was hierdie poging hoe lofwaardig as bemagtigingsmeganisme (bykans dieselfde as om mense te onderrig in die standaardtaal), het baie mense daarin gedwonge akkulturasie gesien, ’n poging om “allochtone” beskawing by te bring.

2. Die kanon as ideologiese konstruksie en magsinstrument. Kanonisering is ’n bisarre proses wanneer Polis (2000: 71) se vierde uitspraak wat hierbo as motto gesiteer is, onder oë geneem word. In die moderne era speel bemarking byna net so ’n groot rol as die sogenaamde “gehalte” van die werk. By die uitvoerige lysie van Polis kan “boektafel-gesprekke”, “boeketes”, “leeskring-optredes”, “blogs” en “Kunstefees-‘perfomances’” toegevoeg word as net nóg voorbeelde van bemarkingstruuks. Oor een ding kan geen twyfel bestaan nie: Die kanon (ook die literêre kanon) is ’n ideologiese konstruksie en die magtige hekwagters wat toegang tot die kanon jaloers beskerm, is dikwels agente van die heersende ideologie. Ondersoekers soos Hein Willemse (2007) het herhaaldelik aangetoon dat daar ’n onlosmaaklike band bestaan het tussen die Afrikaanse letterkunde en Afrikanernasionalisme. Hierdie “natuurlike band” is volgens Willemse versterk deur letterkundeonderrig op skool: “handboeke onderstreep die mite dat Afrikaans deur goddelike intervensie die Afrikaner se taal geword het”. (Willemse, 2007: 49) Geen wonder dat D.J. Opperman se kanoniserende bloemlesing met ’n duidelik uitsluitlik elitistiese instelling, Groot Verseboek, kwaai

103 gekritiseer is deur Willemse nie. (Willemse, 1999: 6 e.v.) Opperman se estetiek word deur Willemse (1999: 6) beskryf as “in hoofsaak ingegee deur sy digterspraktyk, die nawerking van buitelandse literêre strominge en die kultuureise van ’n opkomende Afrikaner-middelklas.” In ’n pas-voltooide doktorale proefskrif toon Mariaan HumanNel (2009: 314 e.v.) ook oortuigend aan dat Eleanor Baker lank buite die kanon gehou is omdat die Afrikaanse literêre kanon ’n (blanke) manlike konstruksie was. Tog merk dieselfde Willemse (1999: 9) voorts op dat die “konstruksie van die Afrikaanse letterkunde gekenmerk (word) deur ’n hoë vlak van elitisme en intellektualisme waardeur die bestudering van die populêre uiting beperk is”. Dit is oor hierdie boeg waaroor my opmerkinge later oor Von Wielligh gegooi moet word.

3. Appropriasie en relativisme Heel dikwels is bepaalde outeurs ideologies geapproprieer binne bepaalde literêre velde. (Perkins, 1992: 129) Uiteraard het dit ook gebeur in die Afrikaanse literêre veld. Die bekende digter C. L. Leipoldt was op ’n vroeë stadium al afkerig van die Christelike geloof (kyk: Kannemeyer, 1999: 78). Hy was ook geen tradisionele patriot nie. In die literatuuronderrig op skool én universiteit is Leipoldt gerepresenteer as ’n vurige nasionalis en Christen. Selfs in literatuurgeskiedenisse is die ware feite versag. In Schoonees en Van Bruggen (1925: 25) word gesê: “Daarom word ons volk nooit moeg om ‘Oom Gert vertel’, ‘Aan ’n seepkissie’ en ‘Vredeaand’ van Leipoldt te lees nie.” Malherbe (1940: 124) skryf redelik uitvoerig oor “die patriotiese poësie” van N.P. van Wyk Louw en sê dat jy daarin niks sal kry van ander patriotiese poësie soos “die vaderlandsliefde van Jan Cilliers en die omfloerste blik in ‘Dis al’; of die mineurtoon van die Calvinis Totius of die volksverslaenheid, bittere ironie en die tragiese humor van Leipoldt nie.” Dekker (1935: 81) stel dit veel versigtiger: “Daarby is hy (…) uitgesproke kosmopoliet; hoewel hy ’n groot liefde het vir sy vaderland. (…) ’n Volksdigter in die sin van Celliers dit is, digter wat dig vir die volk, is hy ook slegs in sy eerste bundel, en ook daar is hy dit slegs tot op sekere hoogte.” Daarom skryf hy oor die latere bundel Uit drie wêrelddele (1923) dat daar ’n groot ommekeer in Leipoldt se politieke gevoelens gekom het. Kannemeyer (1999: 134) sê dat niks verder van die waarheid is as hierdie uitspraak van Dekker nie: “So ’n uitspraak hou nie rekening met die werklik humane inhoud van sy gedigte oor die Anglo-Boereoorlog nie en weerspreek die gegewens wat uit ’n ondersoek van die relevante dokumente aan die lig kom. Hoewel hy die saak van die Boere goedgesind was, het sy simpatie nie voortgespruit uit ’n enge patriotisme nie.” Ook die “afwykendhede” van Eugène Marais, C.J. Langenhoven en I.D. du Plessis is vir dekades gewoon verswyg, veral in die literatuuronderrig. Volkshelde met ’n Europese opleiding, kosmopolitiese ingesteldheid en (soms selfs ’n voorkeur vir Engels) soos M.T. Steyn. J.B.M. Hertzog en J.C. Smuts is omskep tot Boeretipes. F.V.

104 Engelenburg, stigterslid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en by twee geleenthede voorsitter van hierdie organisasie se boheemse lewenstyl is vir dekades in die doofpot gesteek. Hierdie appropriasie en omvorming duur gewoonlik nadoods voort. Walter Benjamin het tereg opgemerk “[e]even the dead are not safe from the enemy when he conquers”. (Perkins, 1992: 129)

4. Von Wielligh in die literatuurgeskiedenis Dit sou dus verleidelik (en maklik) wees om Von Wielligh op die omgekeerde wyse nou te interpreteer (en dus te approprieer) as ’n persoon wat sy eie tyd voor was en geen godsdienstige en ideologiese vooroordele gekoester het nie. Só wil ek hom nie aan die dood ontruk nie; sy lewe was traumaties genoeg. Wel wil ek in my herevaluering deurgaans verwys na die voorafgaande teoretiese ekskursie: die plek van Von Wielligh in die Afrikaanse literêre kanon was nooit veilig nie, omdat sy werk tog nie altyd naatloos aangepas het by heersende opvattings nie. Toe die nasionale in die kuns gepropageer is en elke literêre teks as ’n nasionale daad gesien is, het hy geskrywe oor inheemse volke. Toe buitelandse modelle uit die mode begin raak het, het hy Robinson Crusoe sonder skroom as model gebruik vir sy eie skryfwerk, en toe daar aandrang was op “kunsprosa” met diep filosofiese mymeringe het hy voortgegaan om avontuurromans te skrywe. Vir die eietydse ondersoeker maak hy dit nie makliker nie. Sy geskiedskrywing is onbeskroomd nasionalisties (kyk: John, 1994: 104), sy werk val nie binne modelle van Jurij Tynjanov met sy “outomatisering / deoutomatisering” en Harold Bloom met sy “anxiety of influence” nie, en sy werke, soos Jakob Platjie (1917) beantwoord nie aan die ideaal van goed gestruktureerde tekste wat veral in die hoogbloei van die strukturalisme hier te lande belangrik geag is nie (kyk: Hugo, 1985; Smuts, 1975). Von Wielligh wou nie anders wees as voorgangers nie en het hoegenaamd nie gebuk gegaan onder die las van die literêre tradisie nie. Hy was ’n nuuskierige en talentvolle persoon wat in baie opsigte ’n outodidak was met ’n lewendige belangstelling vir alles om hom: die fauna en flora, en veral die mens en sy taal, gebruike, opvattings en geloof. Daaroor het hy baie geskrywe, onbeskroomd uit die standpunt van ’n oortuigde Christen. Baie literatore het vandag groot moeite met sy uitbeelding van die inheemse bevolking, veral die Khoi en San wat vir baie val in die tipiese “Jolly Hotnot”- tipologie. Gerwel (1983: 34) verwys al na Jakob Platjie as ’n tipiese voorbeeld van karikaturale uitbeelding van die “kleurling” op stereotiperende wyse. Vernon February (1998) se skerp kommentaar is ’n verdere voorbeeld. Von Wielligh beklemtoon volgens February “die ludieke aspekte van die Khoekhoense lewe” en slegs twee volke is vir hom “werklik grappig”, die Iere en die “Hottentotte”. In sy uitbeelding staan die stereotipe uitbeelding van die “Jolly Hotnots” voorop, want soos Von Wielligh dit uitdruk: “’n Hotnot is kort van haar en kort van verstand.” Lydia van Niekerk bevestig hierdie stereotipe beeld in haar tesis uit 1916 wanneer sy onomwonde stel dat die outeur “‘sy Hottentotte goed

105 ken’ en hulle spitsvondigheid goed weergee”. (February, 1998: 19) En stereotipering is volgens Willemse (2007: 27) in die woorde van Bhabha (1986: 154): “a simplification because it is an arrested, fixated form of representation.” ’n Literêr-historiese kyk op enige literêre verskynsel veronderstel altyd ’n mate van relativisme. Al skram jy weg van ’n historisistiese benadering wat tekste of skrywers met die blik bekyk van hul tydgenote, kan jy selde met die koue kyk van jou eie tyd volstaan. Soms word ’n “perspektivistiese” benadering daarom verkies wat trag om die twee benaderings te versoen. ’n Meer wetenskaplike benadering is wat genoem word die “morfologiese rekonstruksie” van ’n vorige tydperk, dit wil sê ’n noulettende herkonstruksie van literatuuropvattings, literêre verwagtings, soos ten aanleiding van byvoorbeeld genre-vereistes, kenmerke van ’n sub-genre (soos die funerêre poësie) en dergelike meer. Daarom is literatuurgeskiedenisse ook ’n belangrike bron van inligting; hulle presenteer as ‘t ware ’n beeld van die betrokke verskynsel wat jy ondersoek. In die geval van Von Wielligh sou jy ideaalgesproke sy tydgenootlike evaluerings moet ondersoek, literatuurgeskiedenisse (met die oog op die verskuiwing van waardeoordele), én eietydse oordele. Laasgenoemde vind jy veral in verspreide opstelle, bloemlesings en die kurrikula van skole en universiteite. Lééf hierdie outeur dus nog by wyse van spreke? Oor verskeie van hierdie aspekte kan ons kort gaan. Von Wielligh se werk word bykans aan geen Suid-Afrikaanse skool of universiteit (anders as kuriositeit) voorgeskryf nie. Sy verhale ontbreek veelal in alle bloemlesings en die herdrukke van sy werk is beperk tot sy Dierestories wat in 1983 herdruk is en Jacob Platjie (in 1961). Daar is skynbaar hernude belangstelling omdat sy Versamelde Boesmanstories 1 in 2009 herdruk is. Sy vertaling van Robinson Crusoe (1719) in 1920 word ook herdruk as ’n nuwe hersiene uitgawe, so onlangs nog as 2006. Dit sou besonder interessant wees om die tekswysigings van dié werk na te gaan. Liebenberg (2009) wys daarop dat daar ’n hele paar bewerkings was van Defoe se werk: 1929, 1930, 1942 en nog een ongedateerd. Von Wielligh s’n was die omvangrykste en dien ook as basis vir die 2006-uitgawe. Liebenberg merk ook op dat Von Wielligh se vertaling slegs die 5de of 6de vertaling was in Afrikaans van ’n prominente teks. Opvallend ook dat die vertalers in hierdie vroeë tydvak “geleerde” mense was soos Henry A. Fagan, Jan F.E. Celliers, Totius, Leipoldt en Con de Villiers om enkeles te noem. Die heruitgawe van die Versamelde Boesmanstories (deel 1 en 2) gee wel iets te kenne van ’n hernude belangstelling in die Boesman of San en in Von Wieligh se groeiende belangrikheid binne hierdie diskoers. Wat die eietydse evaluering van Von Wielligh betref, spreek daar groot waardering vir sy kreatiwiteit en veelsydigheid uit baie besprekings, soos dié van “JJS”, waarskynlik die bekende woordeboekmaker, J.J. Smith. Henriette Roos wys daarop (1998: 29) dat “van die tydgenootlike kritici” ook onseker gestaan het oor sy sketse; “die kultuurhistoriese, didaktiese inslag is erken en die feit dat dit nie ‘kunsprosa’ was nie, is aanvaar”. Dit was veral die invloedryke kritikus, Gustav Preller wat nogal negatief gestaan het teenoor

106 die werk van Von Wielligh omdat sy verhale en sketse “nie werklik bevestigend (was) van ’n volksbewuste nasionale strewe nie”. (Roos, 1999: 32) Die fokus was nie op die Afrikaner binne sy groep nie, en al was dit dikwels patroniserende werk, het dit gegaan oor die poging om oor grense kontrak te maak met die vreemde, aldus Roos (op cit.). Miskien was Langenhoven juis positief teenoor Von Wielligh omdat hy aweregs was in sy opvattinge én ombeskroomd toeganklike literatuur geskep het. In 1922 skryf hy dat Von Wielligh ’n eredoktorsgraad verdien, bó veel ander bekroondes. Maar sy eer lê volgens Langenhoven daarin dat hy in die skemerte gewerk het om die lig te bring aan sy volk. In 1961 skryf P.J. Nienaber ’n inleiding tot die heruitgawe van Jakob Platjie waarin hy die indruk wek van iemand wat besonder ongemaklik staan teenoor die teks wat hy moet inlei. Hy beklemtoon die naïwiteit van die kuns van die eerste tydperk (dus ook van dié van Von Wielligh) wat selfs kinderlik en primitief (sic!) was (5). Voorts praat hy van die propagandistiese en lawwe aard van die kuns. Von Wielligh se waarde, volgens Nienaber, lê daarin dat hy “al geselsende sy lesers wil vermaak, stig en onderrig” (6). Nienaber vind hom ’n aangename geselser, maar dikwels dis hy staaltjies op ten koste van die eenheid van die verhaal. Nienaber het wel waardering vir Von Wielligh se sappige volkstaal, maar hy probeer soms “mooi” skrywe en dan verval hy in “onegtheid”. P.C. Schoonees het aangetoon dat die roman swak is (let wel Nienaber noem dit ook ’n “roman” soos Aucamp later!), veral deur te let op die bou daarvan. Maar dit is onbillik volgens Nienaber want Von Wielligh het “hom nie ten doel gestel om kuns te skep nie” (9). Ook P.W. Grobbelaar (1987) vind Von Wielligh se ontspanningsliteratuur van swak gehalte, maar slaan sy bydrae op die terrein van die Volkskunde veel hoër aan. Hy gaan trouens so ver om te stel dat Von Wielligh in een asem genoem kan word met Schonken “wanneer ons praat van ons vroegste volkskundiges”. (Grobbelaar, 1987: 12) In literatuurgeskiedenisse soos dié van Dekker, Antonissen en Kannemeyer word in wisselende grade van objektiwiteit oor Von Wielligh geoordeel. Die gewoonlik skerp Antonissen (1956: 49) is nogal mild oor Von Wielligh “Artistieke oogmerke het hy nie gehad nie, wel leersaam-volkskundige; hy wou eenvoudige, nuttige leesstof verskaf in ’n met lektuur karig bedeelde tyd. Verhaalbou en -soberheid het hy dikwels prysgegee vir die sug om álle deur hom opgespoorde wetenswaardighede daarin op te neem, en hy het nooit iets van die dieper lewe van die kleurling en naturel ontsluier nie. Maar dat hy hulle uitwendig skerp waargeneem het en iets van die mentaliteit begryp het, bewys sy dikwels voortreflike, meestal ‘boertige’ tipering van hul handelinge, hul geweldige fantasie, hul pittige Afrikaans”. Dekker (1961: 126) noem Von Wielligh “’n nobele idealis” (sic!), veral ook op grond van sy durende skryfwerk ten spyte van sy ooggebrek. Dit is trouens opvallend hoe die anekdotiese aspek dikwels oorheers wanneer Von Wielligh beskrywe word: dat hy eers op elfjarige leeftyd skool toe gaan, die wyse waarop hy bykans alle sig verloor het en net met moeite ’n paar letters op ’n slag kon skrywe, die feit dat hy as die 171ste persoon Mont

107 Blanc bestyg het, dat sy jongste kind sterf, dat sy huis se dak afwaai en hy later bykans al sy besittings verloor en dat daar in huislike kring ook moeilikheid kom! Ten spyte daarvan dat sy werk propagandisties, moraliserend en didakties was, het Von Wielligh waardevolle dienste bewys aan sy volk, vervolg Dekker (op cit.). Dekker wys ook daarop dat hy leesstof voorsien het aan die “breë lae van die volk”. Later word hy die slagoffer van “die jongeres” se strewe na volwaardige kuns, want die letterkundige waarde van sy werk was gering. Die waarde van sy werk, vind Dekker, is literêr- en kultuurhistories, en die uitbeelding van die Boesmans en Hottentotte laat hom relatief koud, omdat hul spreekbuise van die skrywer is. Ook Kannemeyer is baie neutraal ten aansien van Von Wielligh en wys op meerdere plekke na die baanbrekersrol wat Von Wielligh gespeel het in die ontstaan van verskeie literêre tradisies in Afrikaans soos die diereverhaal (54), jagverhale (92), die didaktiese verhale (72 en 94), Griekwa-Afrikaans (225), folklore (569), verhale oor die San (615), ensovoorts. Vernon February, op die spoor van Jakes Gerwel, vind soos gesê Von Wielligh se werk naby aanstootlik, omdat hy in sy beskrywing van die gekleurdes die stereotipe van die “Jolly Hotnot” versterk. Roos wys daarop dat kritici soos P.J. Nienaber in die dertigerjare ’n besonder “arrogante” houding openbaar omdat van Von Wielligh se inheemse karakters te geleerd sou raak! Hein Willemse (1999: 13) verwyt daarteenoor die Afrikaanse kritici omdat hulle die ryk orale tradisie van vroeg af verwaarloos het en dit streng onderskei het van geskrewe letterkunde. Hierdeur neem hy eintlik vir Von Wielligh onder sy beskerming omdat hy talle orale vertellings opgeteken het in sy Boesmanverhale. Later brei Willemse (2008) hierop uit as hy skrywe oor die rol van “Outa Hendrik” as die verteller in Eugène Marais se Dwaalstories, veral in die gekanoniseerde teks, “Klein-Riet-Alleen-in-die-roerkuil”. Willemse toon aan hoe Outa Hendrik stelselmatig weggewis geraak het (en bv. van die omslag van die boek verdwyn het) en deur latere kritici (soos G.A. Jooste en T.T. Cloete) doelbewus genegeer is omdat die vertellings te gesofistikeerd sou wees vir ’n orale vertelling. In sy latere inleiding tot Versamelde Boesmanstories 1 verwys Hennie Aucamp ook na dié weglating wat hy bestempel as “jammer” en “wetenskaplik onverdedigbaar”. (Von Wielligh, 2009: 11) Dat Von Wielligh (én Marais) se werk aansluit by die Europese volksverhale is deur verskeie kritici beweer; byna om te toon dat die Afrika-tradisie nie in staat was om sulke werke te kon voortbring nie. Studies (soos dié van Bleek en Lloyd, 1936) het egter bewys dat Von Wielligh stories (aan die hand van sy optekenings) besonder getrou opgeteken het, omdat daar groot ooreenkomste bestaan tussen sy werk en hul noukeurig gedokumenteerde optekeninge. Jean Lombard (2004) vermeld dat Von Wielligh se werke Jakob Platjie (19171922) en Boesmanstories (1919-1921) van die vroegste geskrewe stukke in Afrikaans is wat boonop handel oor inheemse mense. Hy gee hierin verslag van oorspronklik mondelinge oorlewerings en van wat Lombard “mitisiteit” noem. Willemse (2007: 64) is daarteenoor baie kras oor enige poging van ’n skrywer om namens ander te praat:

108 “In sulke toestande word koloniale stomheid institusioneel en die gedomineerdes die ander.” ’n Ander standpunt sou wees dat ten spyte van Von Wielligh se mediërende rol (hy probeer inderdaad om die oorspronklike te “verbeter”), dit ’n verdienste is dat hy stem verleen aan stemloses. Lombard (2004: 129) noem versigtig dat uit “die vertellings ’n bepaalde onsekerheid of dubbelslagtigheid” blyk. Hoewel sy dus krities is teenoor Von Wielligh, kontekstualiseer sy haar kommentaar: “Hy toon dus in ’n groot mate begrip vir die mitiese dimensies van die Boesman se kuns en religie, maar sy vaste interpretasie van religie as georganiseerde ‘godsdiens’ weerhou hom daarvan om hulle op bewuste wyse as geïntegreerde dimensies te begryp en waardeer.” Volgens haar is dit juis vanweë hierdie godsdienssiening dat die slot swak is (kyk ook Hugo, 1985 en Smuts, 1975) omdat dit outeursinmenging impliseer. Haar slotsom is dat Von Wielligh se werk hoofsaaklik kultuurhistoriese waarde het. ’n Paar kritici het verder daarop gewys dat Von Wielligh se grootste bydrae dalk van Volkskundige aard was. Dit word onomstootlik aangetoon in ’n hele paar artikels uit die perspektief van die astronomie. Daar word deur verskeie ondersoekers (soos Slotegraaf en Koorts, 2006) aangevoer dat Von Wielligh se bydrae tot die wetenskaplike studie van die San of Boesman nie voldoende erkenning gekry het nie; trouens bykans géén erkenning nie, omdat sy geskrifte in Afrikaans was, wat vir verskeie ondersoekers ontoeganklik was. Daarom pleit ook Hennie Aucamp (2004) vir ’n vertaling in Engels van die werk van Von Wielligh: “Daar word deur oningeligtes, of doodgewoon kwaadwilliges, beweer dat die Afrikaansprekende geen wesenlike bydrae tot ’n Afrikadiskoers gelewer het nie, vergetende dat Afrikaans dikwels die oorbruggingstaal was wat Boesman- en ander etniese kulture ‘sigbaar’ gemaak het”. Ook Helize van Vuuren (2008) eis dat Von Wielligh se werk opgeneem moet word in die korpus “Suid-Afrikaanse” literatuur. Die “herontdekking” van sy opgetekende /Xam-verhale is volgens haar uiters belangrik in die literatuurgeskiedenis, maar ook in die Suid-Afrikaanse geskiedskrywing. Slotegraaf en Koorts (2006) wys op die ooreenkomste tussen Von Wielligh enersyds en Bleek en Lloyd andersyds, maar toon ook aan dat Von Wielligh ’n belangrike verhaal oor die ontstaan van die son skrywe wat in geen ander bron voorkom nie (op cit.: 109 e.v.). Lees ons die artikels van Aucamp, Van Vuuren en Jean Lombard, blyk dit dat daar bepaald ’n herontdekking is van Von Wielligh.

5. Die heruitgawe van Versamelde Boesmanstories as kanonisering Die twee heruitgawes van Versamelde Boesmanstories (2009 en 2010) bevat elkeen ’n inleiding deur mense wat gegewe hul posisies binne die Afrikaanse literêre veld beklee is met die gesag om te kanoniseer. Aucamp is ’n bekende skrywer, herskrywer en bloemleser en Van Vuuren eweneens bekend as akademikus en kritikus. Benewens bio- en bibliografiese gegewens bevat beide inleidings evaluatiewe uitsprake oor die waarde van Von Wieligh se werk vir eietydse lesers. Beide inleiers

109 probeer ook om Von Wieligh binne ’n bepaalde historiese konteks te plaas. Beide pleit ook vir die vertaling van Von Wieligh in Engels omdat sy stories sodoende deel kan word van “’n uitkringende diskoers (…) oor die Boesman”, soos Aucamp dit stel. (Von Wielligh, 2009: 17) In albei die inleidings word vermeld dat Afrikaans die brugtaal was waardeur Boesman-vertellings dikwels gestalte gevind het en daar word veral deur Van Vuuren gewag gemaak van die feit dat hierdie tweetaligheid van die Boesman (en die Afrikaner-boer) nie altyd die nodige aandag van navorsers gekry het nie. Hoewel Aucamp nie onbewus is van die politieke implikasies van Von Wieligh se patroniserende houding teenoor die Boesman nie (Von Wielligh, 2009: 10) is dit veral Van Vuuren se inleiding wat ’n veel groter bewuswees toon van post-koloniale denke. Want, vra sy, “(h)oe regverdig ’n mens die rekonstruksie van die mondelinge tradisie van ’n uitgedelgde groep inheemse inwoners van die land, uitgedelg deur die Afrikaanse boere in wie se taal jy nou die herkonstruksie van hul kulturele erfgoed pleeg?” (Von Wielligh, 2010: 15) Dit is waarskynlik dieselfde morele dilemmas waarmee die Australiërs en Amerikaners (en in wese enige voormalige koloniale maghebber) worstel ten aansien van die bewaring van die kulturele erfgoed van hul inheemse bevolkings of voormalige koloniale onderdane. Die bewussyn van ’n rassistiese verlede en die ongemak daarmee spreek ook uit die “Redigeernota” in deel 2 van die Versamelde Boesmanstories: “Hierdie vertellings is oorspronklik gepubliseer in 1921 en uitsprake wat aanstoot gee, moet in die konteks van die tyd beskou word. Protea Boekhuis vereenselwig hom nie met alle menings soos weerspieël in die teks nie.” In deel 1 word in die “Redigeernota” gesê: “Woorde en stellings wat aanstoot gee, is vervang of weggelaat maar om soortgelyke insidente weg te laat, sou die verhaalgang versteur.” Oppervlakkige weg-redigering dus, maar die dieper gesetelde rassisme van ’n vervloë era word daarmee nie tot niet gemaak nie. En sou gevra kon word, waarom moet dit ook? Is die wegvaging van hierdie tipe “foute van die historiese verlede” nie net so immoreel as ’n vorm van vervalsing van die verlede nie? Hiermee blyk dadelik die probleme waarin jy beland as jy om watter rede ook aan ’n teks begin torring: die wetenskaplike integriteit van die teks bly gewoonlik in die slag. Van Vliet (2000: 46) praat in hierdie verband van “het amateurisme in het editeren van teksten” wat selfs in Nederland tot laat nog hoogty gevier het.

6. Die heruitgawe van Versamelde Boesmanstories in die lig van die tekswetenskap. Wil een literair oeuvre (…) de tand des tijds doorstaan”, sê Van Vliet (2000: 52), “dan zal het in ieder geval beschikbaar moeten zijn en blijven in een wetenschappelijk verantwoorde editie. Daarmee wordt niet bedoeld een editie waarin een omvangrijke wetenschappelijke ballast het zicht op het eigenlijke werk ontneemt, maar een editie die een zo zuiver mogelijke tekst van het werk zelf presenteert met voldoende zakelijk

110 commentaar om ook toekomstige generaties lezers in staat te stellen het werk in zijn oorspronklijke context te lezen.” ’n Voorbeeld van so ’n “voorbeeldige” uitgawe is dié van Louis Couperus se bekende roman, Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan… (Couperus, 1988) Die teks is “skoon” en skep geen leesversperring nie, omdat daar geen annotasies in voorkom nie. Wel bevat dit ’n “Verantwoording” agteraf. Hierin word vertel hoe die teks tot stand gekom het – in eie reg ’n boeiende stuk literatuurgeskiedenis én biografie. Die noulettendheid waarmee die tekskeuse gemotiveer word, alle veranderinge (korreksies al dan nie) ten volle verskaf word, getuig van wetenskaplike integriteit. Boonop spreek daaruit ook ’n groot eerbied vir die teks, die outeur (van die geoutoriseerde versie wat hier as basisteks gekies word) én die leser. Want laasgenoemde kan nie reken dat “klassieke” tekste meer as een uitgawe gaan beleef nie. Waarmee hy of sy dus in hul hande sit is waarskynlik die enigtste uitgawe. Dit is daarom ’n vergryp as hierdie uitgawe swak is “(d)e lezer verdient een degelijk geëditeerde tekst en heeft ook het recht op het verhaal over het ontstaan van het boek”. (Polis, 2000: 76) In Suid-Afrika word werklik op skokkende wyse omgespring met die (her)uitgawe van “klassieke” tekste wat verskyn sonder enige (of met ’n gebrekkige) wetenskaplike verantwoording. Tekskeuses word selde of ooit gemotiveer, wysigings nooit in besonderhede aangedui nie, oorspronklike voorblaaie (wat dikwels onlosmaaklik deel was van die teks) word lukraak gewysig en dan word daar dikwels ook lustig “herskrywe”, weggelaat, verkort en derglike meer. Dikwels word ook geen kennis geneem van literêre kritiek waarin gewys is of foute en derglike meer nie. Dit is daarom meestal wetenskaplike afskeepwerk. Protea Boekhuis se heruitgawes van Von Wieligh gaan ook mank aan baie van die genoemde besware. Die “Redigeernotas” raak kant nog wal en is in feite maar net ’n politiek-korrekte kniebuiging. Ook die inleidings (wat weliswaar interessante gegewens bevat) kan nie ’n verantwoording van ’n redakteur vervang nie. Die herspelling waarmee Aucamp besonder tevrede is (Von Wielligh, 2009: 7) kan nog geregverdig word binne die tradisie van die leesuitgawe, maar die weglating van motivering van die teks én die volledige verslag van tekswysigings absoluut nie. Laasgenoemde kan slegs weggelaat word as die leesteks gebaseer is op ’n wetenskaplike uitgawe wat met die Von Wieligh-publikasies nie die geval is nie. Mathijsen (1997: 6768) gaan volledig in op die vereistes van ’n leesuitgawe en waarsku teen die opvatting dat modern tekste nie ook deur ’n redakteur versorg moet word nie “(h)et is echter opvallend hoe snel een tekst ‘achertuitgaat’ (…) als die een aantal keren herdrukt is”. (Mathijsen, 1997: 68) Dit is veral die bestendiging van setfoute én die insluip van nuwe foute wat ’n rol speel in die “besoedeling” van die teks. “De ideale leeseditie is een boek dat tegelijk de leesbaarheid van een modern klassieker vergroot, een betrouwbare tekst presenteert, en nieuwe inzichten bevat over de inhoud, het schrijfproces of het receptie van het boek”. (Polis, 2000: 77)

111

7. Besluit Von Wielligh is sonder twyfel mens van sy tyd gewees, maar met uitsonderings soos Jacob Gordon was dit ook die geval met byna elke reisiger wat die binneland van Afrika “ontdek” en gedokumenteer het. Von Wielligh se werk is dokumentasies van plant, mens en dier, van ’n boeiende kontinent, maar ook van die ideologie en vooroordele van sy tyd. Dikwels met oordrywing en uitweiding; altyd met ’n presisie wat verstom. Baie van hierdie representasies van hom het steeds waarde, en hy verdien daarom sy beskeie plek in die kanon.

Universiteit van die Vrystaat

Bibliografie Antonissen, Rob. 1956. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Aucamp, Hennie. 2004. Vroeë diskoerse oor die Boesman – in Afrikaans. LitNet, Toegang 7 April 2010, http://www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_ news_item&cause_id=1270&news_id=59676&cat_id=163. Bel, Jacqueline. 2004. De houdbaarheidsdatum van literatuur of uitdagingen voor de literatuurgeschiedschrijver. Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 120(3): 193-210. Bhabha, Homi. 1986. The other question:difference, discrimination and the discourse of colonialism. In Barker, F. et. al. Literature, Politics and Theory: Papers from the Essex Conference, 1976-1984. London: Methuen. 148-172. Bleek, W.H.I. en Lloyd, L.C. 1936. Special Speech of Animals and Moon used by the /Xam Bushmen. Bantu Studies, 10(1): 163-199. Couperus, Louis. 1988. Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan ... Utrecht/ Antwerpen: Veen Uitgevers. Dekker, G. 1935. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasionale Pers. Dekker, G. 1961. Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. De Smedt, Marcel (red.). 2000 Teksteditie Vlaanderen. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. February, Vernon. 1998. Klein begin is aanhou wen. In: Van Coller 1998: 3-20. Gerwel, J. 1983. Literatuur en apartheid. Konsepsies van “gekleurdes” in die Afrikaanse roman tot 1948. Kasselsvlei: Kampen-Uitgewers. Grobbelaar, Pieter W. 1987. G R von Wielligh: ’n volkskundige evaluering. Tydskrif vir Volkskunde en Volkstaal, 43(2), Julie. Hugo, D.J. 1985. Griekwa-Afrikaans in die Afrikaanse letterkunde. In: Van Rensburg, 1985: 585-608.

112 Human-Nel, Maria Johanna. 2009. Die impak van sosiopolitieke verandering op die plek van vroueskrywers in die Afrikaanse literêre kanon. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. John, Phillip. 1994. Literatuurgeskiedskrywing en diskoers: die ‘begin’ van die Afrikaanse letterkunde. Literator 1, April: 97-112. Kannemeyer, J.C. 1999. Leipoldt. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Liebenberg, O. 2009. Persoonlike mededeling. Bloemfontein. Lombard, Jean. 2004. Waterslangverhale in Afrikaans: die relevansie van mitisiteit. Literator, 25(1), April: 113-137. Malherbe, F.E.J. 1940. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Kaapstad, Bloemfontein & Port Elizabeth: Nasionale Pers. Perkins, David. 1992. Is Literary Histrory possible? Baltimore & London: The Johns Hopkins University Press. Mathijsen, Marita. 1997. Naar de lezer. Handboek Editiewetenschap. Den Haag: Constantijn Huygens Instituut. Nienaber, P. J. 1961. Inleiding. In: Von Wielligh, G. R. Jakob Platjie: egte karaktersketse uit die volkslewe van Hotnots, Korannas en Boesmans. Pretoria: J L van Schaik. Perkins, David. 1992. Is Literary History Possible? Baltimore: Johns Hopkins University Press. Polis, Harold. 2000. Een toekomst voor onze moderne klassieke. In: De Smedt (2000: 69-82). Roos, Henriette. 1999. “Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu”. In Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en Profiel. Afrikaanse literatuurgeskiedenis, Deel 1. Pretoria: J.L. Van Schaik: 21-117. Schoonees, P.C. & Van Bruggen, J.R.L. 1925. Inleiding tot die studie van die letterkunde. Pretoria: J.H. du Bussy; Kaapstad: Holl.-Afrik, Uitgevers-Mij. v/h Jacques Dusseau & Co. Slotegraaf, A. en Koorts, W. P. 2006. /Xam astronomical references in G.R. von Wielligh’s Boesman-Stories. MNASSA, 65(7 & 8), 104-111. Smuts. J.P. 1975. Karakterisering in die Afrikaanse roman. Pretoria: H.A.U.M. Van Coller, H.P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis Deel 1. Pretoria: Van Schaik. Van Coller, H.P. (red.). 1999. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2 Pretoria: Van Schaik. Van Rensburg, M.C.J. (red.). 1985. Die Afrikaans van die Griekwas van die tagtigerjare. Ongepubliseerde RGN-verslag. Van Vliet, H.T.M. 2000. Het Constantijn Huygens Instituut aan het begin van een nieuw millenium. Ideën en projecten. In: De Smedt (2000: 43-56). Van Vuuren, Helize. 2008. Plagiaat? Appropriasie? Kulturele oorplanting? Huldiging?: Brandende kwessies rondom mondelinge tradisies--Eugene Marais en die San opnuut bekyk. Journal of Literary Studies, Desember, 24(4), 85-112.

113 Von Wielligh, G. R. 1961. Jakob Platjie: egte karaktersketse uit die volkslewe van Hotnots, Korannas en Boesmans. Pretoria: J L van Schaik. Von Wielligh, G. R. 2009. Versamelde Boesmanstories 1. Kaapstad: Protea Boekhuis. Von Wielligh, G. R. 2010. Versamelde Boesmanstories 2. Kaapstad: Protea Boekhuis. Willemse, Hein. 1999. ’n Inleiding tot buite-kanonieke Afrikaanse kulturele praktyke. In: Van Coller, 1999: 3-20. Willemse, Hein. 2007. Swart Afrikaanse skrywers in die Afrikaanse letterkunde. Pretoria: Protea Boekhuis. Willemse, Hein. 2008. Tokkelossie, “’n Boesman, outa Hendrik” en ontkennende close readings. Literator, 29(3), Desember: 57-73. Zafón, C R. 2004 The shadow of the wind (oorspronklik La sombra del viento, 2001). London: Penquin.

Multatuli in Suid-Afrika1

Wium van Zyl

The famous novel, Max Havelaar (1860), written by Dutch author Multatuli (Eduard Douwes Dekker, 1820-1887), is being celebrated worldwide for its first publication a century and a half ago. This article is a report on his influence on South Africa. Only a single anthology from Multatuli’s work was published in the country, yet his views and revolutionary literary techniques already had a impact shortly after the publication of the Max Havelaar, therefore during the early stages of the development of Afrikaans literature. Two of the most prominent Afrikaans authors of the first decades of the 20th century can even be called “multatulianen”(literary disciples of Multatuli): C. J. Langenhoven and C. Louis Leipoldt. For this reason it is not strange that these authors differed greatly in opinion. Leipoldt, for example, had a neutral to negative stance towards pro-Afrikaans campaigns, whilst Langenhoven became one of the inspired leaders of the movement. There is even evidence that Langenhoven’s conversion to become a champion for Afrikaans – and his antagonism against Dutch in South Africa – is connected to Multatuli’s views on language. Evidence of Multatuli’s revolutionary influence can also be traced to more recent anti-apartheids novels published during the seventies.

1. Inleiding Die kernargument waarmee Jan en Annie Romein die insluiting van die 19de eeuse Nederlandse skrywer Multatuli (Eduard Douwes Dekker, 1820-1887) by hul Erflaters van onze beschaving (1938-1940) motiveer, is dat hy aan die vrye denke wat besig was om te ontkiem in ’n in wese outoritêre 19de eeuse samelewing “een Meester en een Martelaar gaf ”. (1971: 702) Dit op sigself beteken natuurlik omstredenheid. Ook binne die toe bestaande literêre tradisie verskyn hy as ’n radikale normdeurbreker. J.J. Oversteegen noem: “Het is alsof hij voor zijn bijzondere doeleinden zelf de literatuur opnieuw heeft uitgevonden (…)” (1993: 486) Hierdie ingreep in die Nederlandse geesteslewe vind plaas op ’n stadium dat daar nog ’n stewige band bestaan tussen Nederland en die Nederlands/Afrikaanstalige deel van die Suid-Afrikaanse samelewing. Ook hier is daar nuwe denkpatrone en uiteindelik ’n eie letterkunde besig om te ontwikkel. Het Multatuli, sy werk en idees in die proses deurgedring tot die ontwikkelinge in Suid-Afrika? Dit is die vraagstuk waarop hierdie artikel gerig is. ’n Uitgebreide ondersoek lewer veral een gevolgtrekking op, naamlik dat Multatuli wel ’n belangrike, maar desondanks moeilik beskryfbare invloed op die Suid-Afrikaanse en veral die Afrikaanse intellektuele wêreld, taal en letterkunde uitgeoefen het. Hieronder word ’n oorsig gegee van dit wat wel aan die lig gekom het. Dit sal duidelik laat blyk dat daar nog baie ruimte bestaan om onderdele verder uit te diep. Tydens sy lewe en trouens in die hele 19de eeu was sy naam vir ’n hele tyd gehul in ’n Victoriaanse stilswye. Daar word eers aandag gegee aan hierdie ingewikkelde TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 1STE UITGAWE

115 situasie. Daarna word twee van die belangrikste Suid-Afrikaanse Multatuliane bespreek: C.J.Langenhoven en C.Louis Leipoldt. Langenhoven is die individu wat die vernaamste rol gespeel het by die verwerwing van amptelike status vir Afrikaans, wat as volksskrywer ’n Afrikaanse letterkunde tot stand gebring het, ’n uitgebreide leserspubliek geskep het en ’n prosa-styl vir die taal ontwikkel het. Leipoldt het eweneens ’n uitgebreide oeuvre nagelaat, was ’n grondlegger van sowel die liriese as die epiese poësie en die drama in Afrikaans, maar ook dissident ten opsigte van die nasionalistiese Afrikanervolks-idee. Na die bespreking van die twee figure word kortliks ingegaan op die verskillende Multatuli-herdrukke in Suid-Afrika. Ten slotte word gewys op die terugkeer van Multatuli op die Afrikaanse literêre toneel teen die einde van die 20ste eeu.

2. 19de eeu ’n Mens kan daarvan uitgaan dat eksemplare van Multatuli se opspraakwekkende debuut, die Max Havelaar (1860) al kort na die eerste publikasie daarvan die Kaap bereik het. Boekhandelaars met Nederlandse boeke het toe reeds bestaan net soos ’n gevestigde Nederlandse koerant- en tydskriftebedryf. Die situasie was egter nie eenvoudig nie weens verskeie faktore. Die eerste was dat Nederlandstaliges verskillende vorme van onderdrukking beleef het in ’n Kaapkolonie wat nou reeds meer as ’n halfeeu deur ’n Engelse koloniale owerheid geregeer is. Engels is vanaf 1828 reeds die enigste amptelike taal. Nederlands het op slegs een terrein nog sy hoëre funksies behou, naamlik in die NG Kerk waarvan ongeveer alle blanke Nederlandstaliges aan die Kaap lidmate was, wel ’n belangrike groep. Na 1838 het die dissidente Voortrekkers Nederlandse republieke buite die koloniale grense opgerig, maar teen 1860 was hierdie ylbevolkte state nog in hul kinderskoene. Die beperkte aandag aan Multatuli in die belangrikste Kaapse Nederlandstalige koerant, De Zuidafrikaan, kenmerk hierdie situasie. Sy naam word vir die eerste keer in die blad genoem op 1 Junie 1872 in reaksie op ’n berig in die Morning Post. Volgens laasgenoemde sou die Britse konsul in Batavia, McLean, aan sy regering ’n brief geskryf het oor die wantoestande onder die Javane. Daar word ook verwys na ene “Victor” wat in dieselfde koerant na Multatuli verwys om die berig te staaf. De Zuidafrikaan gaan onmiddellik oor tot die verdediging van die Nederlandse koloniale politiek. In die daaropvolgende jare duik Multatuli se naam nog enkele male negatief op in beriggewing oor die situasie in Nederlands-Indië. Die eerste positiewe verwysing (2 Mei 1882) kom voor in ’n reaksie op ’n bewering wat die Engelstalige Kaapse bibliotekaris, dr. Theophilus Hahn, in ’n lesing gemaak het.2 Hy sou gesê het dat die Nederlandse letterkunde van weinig waarde is. De Zuidafrikaan antwoord:

116 Maar het Hollandsch zoo als het thans door mannen van talent – door een Beets en een Van Koetsveld, een Busken Huet en een Douwes Dekker – geschreven wordt, voor onbeholpen en vervelend uit te krijten, dat is iets wat slechts in iemand vallen kan die er niets van weet en niets van vernomen heeft, behalve wat deze en gene hem welligt (sic!) op de mouw heeft gespeld.

Figuur 1: J van der Tuuk

Op 6 Mei volg ’n eweneens heftige brief deur J. van der Tuuk, hoogleraar in Moderne Tale aan die Zuid-Afrikaanse Kollege.3 Hy skryf onder meer aan Hahn: Hebt gij Multatuli’s “Max Havelaar” gelezen, dat boek die een rilling door Nederland deed gaan? Zo niet, dan zijt gij onbekend met een van de grootste genieën van de tegenwoordige tijd, wiens naam, wat zijn karakter als mensch ook mogen zijn, eeuwig zal voortleven in de harten en hoofden van het Nederlandsch volk.

’n Mens vind dus verset teen Multatuli se kritiek op die Nederlandse koloniale politiek omdat dit kennelik die saak van die gekoloniseerde Nederlandstaliges benadeel. Wanneer dit egter hulle saak kan dien, word daar op die kwaliteit van sy skrywerskap gewys. Van der Tuuk se uitspraak toon ook dat die “genie” wel bewonderaars gehad het aan die Kaap. Teen 1859 heers daar egter ’n spanning in die NG Kerk wat eweneens ’n rol sou speel in die resepsie van Multatuli en sy werk. Daar is naamlik groot onrus oor die invloed wat die sogenaamde “liberale” teoloë en die “rasionalisme” sou hê op Suid-

117 Afrikaners wat in Nederland vir predikant studeer. In reaksie rig die kerk in dieselfde jaar ’n eie kweekskool (vir predikante) op in Stellenbosch waar die “ortodokses” in die toekoms beheer kan uitoefen. By kerkamptenare en onder lidmate was daar sterk verdeeldheid en onderlinge agterdog. Die “ortodokses” was gereed om te reageer op die geringste teken van “onrechtzinnigheid”. (Van Rinsum, 2006: 48-55) Selfs die liberale publikasies in Suid-Afrika het alle steun aan die “moderne teologie” ontken. (Hanekom, 1951: 230) Dit gaan dus om ’n stryd wat streng binne die kerk uitgeveg is. In hierdie situasie sou enige assosiasie met ’n figuur soos Multatuli, na wie daar in sy (wel taamlik uitvoerige) sterfberig in De Zuidafrikaan van 31 Maart 1887 verwys word as ’n “vijand van het Christendom”, beslis baie onstrategies gewees het. Ook prof. Van der Tuuk se kwalifisering (“wat zijn karakter als mensch ook mogen zijn”) dui op versigtigheid. ’n Mens kan dus verwag dat Multatuliane in Suid-Afrika nie op hierdie stadium daarmee te koop sou loop nie. Onder hulle het waarskynlik getel Thomas Francois Burgers (1834-1881), ’n Kapenaar wat sy studies in Utrecht voltooi en in 1859 dominee geword het in die pasgestigte gemeente Hanover in die Karoo. Burgers het na Nederland verwys as die plek van sy “tweede geboorte”. Dit is onwaarskynlik dat hy nie op die hoogte sou gewees het van die Max Havelaar nie. In 1862 word hy by die sinode aangekla omdat hy deur “die rasionalisme besmet wou wees” en hy word geskors. (Engelbrecht, 1933: 46) Hy begin ’n regsaak wat hy ook wen, maar die sinode dwarsboom die uitvoering daarvan deur jarelank nie te vergader nie. Tydens hierdie “beleg”, wat veroorsaak dat Burgers vir ’n lang tyd nie sy beroep ten volle kon uitoefen nie, gryp hy net soos Multatuli kort daarvoor die verhaalkuns as wapen aan. Tussen 1866 en 1869 (Lijphart-Bezuidenhout, 1971:13) publiseer hy sy “Tooneelen uit ons dorp”, ’n reeks “sketse” in die liberale koerant Het Volksblad. In die verhale maak hy gereeld toespelings op die ortodokses of plaas hulle in belaglike situasies. Van die selfingenome ortodokse dominee maak Burgers ’n Droogstoppelagtige figuur. Net soos Multatuli uit hy sy kritiek en aanklagte deur middel van verskillende karakters: ’n katkisant, sowel eenvoudige as ontwikkelde boere en – met ’n beroep op die patos van sy lesers – ’n edele sterwende meisie.4 Sy identiteit verskuil Burgers agter die skuilnaam “een dorpsbewoner”. Met sy “Tooneelen” was Burgers die eerste belangrike pionier op die weg na ’n Suid-Afrikaanse verhaalkuns.5

3. C.J.Langenhoven (1873-1932) “Langenhoven het my vertel dat hy in die oggend gewoonlik Multatuli gelees het en in die aand die Bybel.” So open die bekende joernalis Frederik Rompel, wat die Afrikaanse skrywer goed geken het, sy kort artikel oor die verbintenis tussen die twee skrywers vyftig jaar na Multatuli se dood (Rompel, 1951: 75) Langenhoven is dan vyf jaar oorlede.

118 Langenhoven het inderdaad meermale verwys na na sy respek vir Multatuli hoewel dit geen eenduidige verering was nie. ’n Mens moet trouens steeds in gedagte hou dat Langenhoven se uitsprake meesal ’n ironiese tint dra, maar dat hy ten opsigte van weinig ander skrywers as Multatuli tekens van bewondering gegee het. Uiteindelik voel hy hom gedwonge om hierdie verbintenis sterk te kwalifiseer, vergelyk onder meer: Dis meer as eenmaal beweer – letterkundige beroepsteoriste is so gewénd geraak en gemaak om nie te weet wat hulle praat nie dat hulle enige ding sommer sê – dat ek dan sodanig onder Multatuli se invloed sou staan. Ek het Multatuli deurgelees en ek lees hom nog herhaaldelik oor en oor, nie omdat ek op verre ná met sy inhoud ooreenkom nie, maar omdat sy treffende styl en noukeurig-netjiese uitdrukkingsvorm vir my ’n intellektuele genot verskaf. (Langenhoven, VW XII: 310-311)

Enige ooreenkomste in hul skryfwyse is volgens hom egter toevallig. Ter bewys hiervan verwys hy in laasgenoemde stuk na werk van hom uit die tyd voordat hy met Multatuli sou kennis gemaak het. Presies wanneer hy Mutatuli ontdek het, is onduidelik. Volgens die Langenhovenbiograaf, J.C.Kannemeyer (1995: 129-130), was dit in ieder geval nie gedurende sy universiteitsstudie nie. In sy nagelate boekery in sy woonhuis, Arbeidsgenot, staan inderdaad ’n vyfdelige versamelde werk van Multatuli,7 nagenoeg die enigste Nederlandse publikasie op sy rakke. Vir die res van die Nederlandse letterkunde het hy trouens geen goeie woord nie. Na die letterkunde wat sy dosente voorgeskryf het, verwys hy as “daardie kinderagtige ou skrywers” wat hom “tot die dood toe verveel” het en as “twak waarmee hulle gelukkig tevergeefs probeer het om my te bedwelm”. (Langenhoven, VW XII: 271, 276) Na die Nederlandse Tagtigers verwys hy as “malkunstenaars”. Hoewel hy enige ooreenkoms met Multatuli as “toevallig” afmaak, is die saak nie so eenvoudig nie. In 1944 promoveer T.J.Heyns op ’n ouderwetse, maar gelukkig deeglike proefskrif getitel Langenhoven en Multatuli. Hy verwerp die begrip “invloed” weens die negatiewe konnotasies en vat dan die verbintenis soos volg saam: By so’n studie word ons getref deur die feit dat daar dikwels soortgelyke reaksies of openbaringe by hulle op te merk is en dat hulle soortgelyke onderwerpe behandel. Die totaal-indruk dui op ’n merkwaardige geestelike affiniteit of geesverwantskap; daar is o.a. ’n soortgelyke romantiese gees; gedurige kommentaar op sulke dinge soos die spelling van die dag, oor professore en literatore; dieselfde onverdraagsaamheid by ongunstige kritiek, veral van die kant van anonieme skrywers en dieselfde gevoeligheid vir lof. Hulle opvattinge oor kuns kom dikwels ooreen, hoewel Multatuli soms letterkundig suiwerder georiënteerd is. As aforistiese skrywers toon hulle ook sterk ooreenkomste; soms wen die een dit aan pittigheid en geestigheid en dan weer die ander aan rake trefkrag, maar telkens bewys hulle met hoeveel vaardigheid hulle die wapens ironie, satire en sarkasme hanteer. Selfs op die gebied van godsdiens is daar, by groot verskille van uitkyk, tog dikwels ’n mate van ooreenkoms. (Heyns, 1944: iv)

119

Dit het weinig sin om Heyns se meesal oortuigende vergelykings te herhaal. Daarom word vervolgens volstaan met enkele toevoeginge. Dit is in die eerste plek duidelik dat Langenhoven gereeld dieselfde kunsgrepe as Multatuli toepas en waarskynlik skeppend van hom oorneem. Die volgende voorbeeld van satire (as dit so genoem kan word!) is kenmerkend. Wanneer Saïdjah in die Max Havelaar-verhaal “Saïdjah en Adinda” ná sy lang en eensame tog Batavia bereik en ’n Nederlander nader om werk, word hy verrassend genoeg al gou aangestel. Die rede hiervoor is selfs nog meer verrassend, naamlik “omdat hij Saïdjah niet verstond”. Dit is immers veel normaler om wel met jou werknemers te wil kommunikeer. Dit blyk egter dat “men op Batavia” bediendes soek wat “nog niet zoo bedorven zijn” as diegene wat langer met Europeane in aanraking was nie. (Multatuli, sj. 193) Die leser kan uit die konteks aflei dat dit nog ’n voorbeeld is van kolonialistiese oneerlikheid. Iemand sonder ervaring van Europeane is ook sonder verweer teen hul uitbuiting. Langenhoven laat sy hooffiguur Sagmoedige Neelsie in sy roman Herrie op die ou tremspoor (1925, Langenhoven, VW II: 160-162) gaan werk soek as boekhouer by ’n winkelier. Die werkgewer stel aanvanklik slegs een vereiste: “Kan jy vinnig reken?” Neelsie handel die berekeninge wat aan hom voorgelê word “soos die blits” af waarna dit die winkelier se medewerker twee uur kos om dit na te sien. Dan kom die verrassing: “sekuurheid” is hier ’n “diskwalifikasie”. Die beginsel wat heers is dat alle berekeninge foutief moet wees in die guns van die besigheid. Die winkelier wys Neelsie tereg as hy verwys na “falsiteit” want “in besigheid gebruik ’n mens nie sulke lelike woorde nie”: “Dis nie valse dinge nie, dis foutjies. Errors, mistakes. En wat die klandisie betref, nege uit die tien is te lui om ooit hulle rekenings na te gaan. Die een wat die fout kry kom hier kla en dan skop ek, voor hom, ’n geweldige baan op met my boekhouer en ek skeur bosse van my hare uit van spyt. Dís die manier om besigheid te dryf.” (Langenhoven, VW II: 169-170) Dié kunsgreep van satiriese ommekering is uiteraard nie beperk tot die twee skrywers nie, maar dit is aanneemlik dat Multatuli hier Langenhoven se model vorm. Langenhoven se rol as taalstryder het vir hom ewe veel roem verwerf as sy skrywerskap. Trouens die twee aspekte is nie te skei nie. Sy skrywerskap staan volledig in diens van die taalstryd en is daarop gerig om die Afrikaanssprekende te leer lees. ’n Mens sou sy passie vir die regte van die Afrikaanssprekende kon vergelyk met Multatuli se stryd vir die Javaan. Een van die merkwaardige sake in dié verband is dat Langenhoven eers “omstreeks April of Mei 1910” (Kannemeyer, 1999: 236) definitief bekeer raak tot Afrikaans en dan tot die stryd toetree. Hy bring ’n beslissende wysiging in die taalstryd, naamlik deur “anders as die ander taalstryders, sy stryd teen Nederlands te rig, nie teen Engels nie”. (Kannemeyer, 1999: 238) Nederlands is op daardie stadium dikwels nog op ’n vreemde wyse as sinoniem met Afrikaans gebruik en het in werklikheid Afrikaans uit hoër funksies geweer. Hieraan was veral die Afrikaanssprekende elite aandadig. Aanhangers van Engels as enigste ampstaal

120 wat hom aanvanklik toegejuig het omdat hulle in hom ’n medestander gesien het, het in die proses ’n enorme vergissing begaan. Hy het naamlik bedoel om Afrikaans uit te bou tot ’n waardige tweede ampstaal. Wat tot die ommekeer by Langenhoven aanleiding gegee het, is steeds onduidelik. Sy basiese argument in die verband toon egter wel ’n belangrike ooreenkoms met ’n bepaalde argumentering van Multatuli. Multatuli trek verskeie kere te velde teen die skoolmeesters, colloquia-doctaprofessore en ander taalgeleerdes wat met hul “malle verwaandheid” sowel spelling as styl oorheers (in die geval by monde van “oom Sybrand” in Ideën, Multatuli, VW II: 62) En verder: “Wat niet geschuurd, geschaafd, gevyld, gelikt en … bedorven is, deugd niet, in ’y oog van die heeren”. Elders word toegevoeg: “Onze conventioneele schryftaal is, voor een groot gedeelte leugen”. (Van Liberalismus, Multatuli, VW V: 375) Dit kom omdat die sogenaamde taalkenners nie besef dat ’n taal “ontstaat” en nie “gemaakt” word nie. So word die volk benadeel, bedrieg, dom gehou en agtergestel, vgl.: Is het geen stellig kwaad, dat de ooren des volks, dat de smaak der jeugd, dat het gezonder verstand van allen wordt bedorven door de parasieten van “het woord?” (Multatuli, VW V :381)

En: Is het geen kwaad het volk over te laten aan bedrog? Het onvatbaar maken voor waarheid? Het laten biologeeren tot niet-verstaan, tot niet-denken, tot niet-begrypen, tot stompzinnige tevredenheid met dit alles? (Multatuli, VW V: 382)

In watter mate Langenhoven hiervan kennis geneem het, blyk uit ’n oordeel wat hyself oor die Nederlandse skryftaal uitspreek. Die “Hollander” is volgens hom die interessanste mens as hy sy eie taal praat of in ’n vreemde taal skryf. Sy letterkunde moes ook die boeiendste ter wêreld gewees het. “Maar sy skryftaal is deur sy menigvuldige doktore en professore ontsiel geword met ’n oneindigheid van kunsmatige belemmerings. Voor hy durf om te begint om te skryf moet hy op sy skole en hoë skole geleer word om te verleer om sy kragtige en kleurryke lewende spreektaal op papier te sit.” (Die Burger, 15.10.1928) Konsekwent het hy ook ’n stryd gevoer teen Suid-Afrikaanse neerlandici wat vanuit hul Nederlandse geleerdheid ’n invloed op die ontwikkeling van Afrikaans wou uitoefen. Heyns (1944: 217b) wys ook op die volgende uitspraak van Langenhoven: “’n Taal word dikwels van onderaf opgebou en van bo af bederwe.” Die ontwikkeling van die volk se eie taal sou volgens hom outomaties die ontwikkeling van die volk self beteken. Die uitlewering aan die vreemde taal Nederlands (en ook Engels) muilband die hele land. In een van ’n reeks stellinge beklemtoon hy in 1914: “Ons intellektuele lewe kwijn omdat hij uitgesluit is van samehang met ons

121 alledaagse gedagte-gang en gedagte-uitdrukking” (Langenhoven, VW XII: 370) Elders in dieselfde jaar beklemtoon hy: “Ons beroof ons skrywers van talent en ons lesers van belangstelling.” Die volk se kosbare erfenis wat ontgin moet word, word so “nie net agtelosig verwaarloos nie, maar opsetlik afgesluit onder strenge waarskuwing: ‘Geen Toegang. Op las van die Staatsman, van die Leraar, van die Onderwyser’.” (Langenhoven, VW X:49-50) (“Leraar” verwys hier na dominee.) Wanneer ’n teologie-professor hom aanval omdat die invoer van Afrikaans in die laer skool die probleme met die verstaanbaarheid van Nederlands in die kerk sal vererger, slaan Langenhoven onmiddellik toe met die volgende: “Mij dunkt het geen gering zelfverwijt voor een Kerk om bij monde van haar hoogleraar te belijden dat haar arbeid heeft bestaan uit het verkondigen van onbegrepen lessen.” (Langenhoven VW XII: 383) Langenhoven se siening dat die Afrikaanssprekende in die kern van sy ontwikkeling en skeppingsvermoë verlam word deur uitlewering aan ’n vreemde taal, is dus slegs ’n klein stap verwyder van Multatuli aanwysing van die taal-parasiete as bedrieëers van die volk. ’n Mens kan dus aanneem dat Multatuli die magtigste stryder vir Afrikaans ten minste help besiel het. Op 11 Desember 1922 publiseer Langenhoven ’n aangepaste Afrikaanse vertaling van Multatuli se “Kruissprook” uit die Minnebrieven (Multatuli, VW II: 106-114) in sy gewilde rubriek “Aan stille waters” in Die Burger. Dit is ’n gedig uit die perspektief van Jerusalemse volksmense wat die kruisiging van Jesus as slegs vermaaklike skouspel sien. Die openingsreëls is sowel provokatief as veelseggend: “Hoera, hoera voor Golgotha!”. Langenhoven laat die toepassings op die misstande in Nederlands-Indië weg. Dit lei tot ’n skerp reaksie in De Kerkbode (20 Desember). Volgens die redakteur het verskeie lesers gekla oor die gedig, iets wat die redaksie ondersteun want “zulk een voorstelling is kwetsend voor iemand die met eerbied en ontzag vervuld is voor Jezus Christus, die eenmaal de levende en de doden oordélen zal”. Multatuli word genoem “’n ongodsdienstige mens” en “zelfs vijandig tegen de christelijke godsdienst”. Dan volg ’n broederlik-vermanende slot: “Mnr.Langenhoven, die een van onze meest geniale schrijvers is, zal, wij houden ons daarvan overtuigd, niet gaarne willen kwetsen en in de toekomst zeker voorzichtig zijn.” Anders as Multatuli is Langenhoven wel godsdienstig, maar hulle deel ’n weersin in skynheiligheid. ’n Frontaanval op die kerk is vir Langenhoven uitgeslote, maar om te swyg ook. Hy antwoord in Die Burger (30 Desember) en beklemtoon ’n kernelement in die gedig, naamlik dat die volk (die gewone mens) vir wie Christus sy lewe opgeoffer het en wat hy liefgehad het, terselfdertyd sy mees onverbiddelike vervolgers was. Hy erken Multatuli was inderdaad “’n volslae godloënaar”, maar selfs hy is “as diepvoelende kunstenaar” deur hierdie ongelukkige feit “tot in sy diepste ontroer”. Met die gedig bied Multatuli die leser ’n ongekende ervaring. Langenhoven verwys ook na die kerkhervormer Johannes Hus wat deur sy kollegas tot die brandstapel gevonnis is. En na ’n ou moedertjie wat ywerig hout help aandra het teen iemand

122 wat in werklikheid homself geoffer het vir mense soos sý, asook Hus se beweerde opmerking oor haar: “O, heilige onnoselheid!” Langenhoven se suggestie is duidelik: nie slegs Multatuli word hier ontereg deur De Kerkbode aangeval wanneer hy wel ’n vir christene waardevolle bydrae lewer nie, maar ook hy wat Langenhoven is. Net soos in die geval van Hus is so’n situasie egter nie vreemd aan die Christelike kerk nie. Hy voeg toe dat die redakteur kennelik nie behoorlik verder gelees het nadat hy die naam Multatuli gesien het nie. Hierby laat hy dit nog nie. Hyself, sluit hy af, het nog nooit De Kerkbode vermaan nie, selfs nie toe sy werk vir die blad so “onbesproke gelyk het dat hy dit verenigbaar gevind het met sy eie regsbesef om stelselmatig my kopiereg te oortree nie”. En dan, in kennelike verwysing na die redaksie se indirekte dreiging met die Laaste Oordeel: “’Wij struikelen allen in vele’ – ek die meeste van almal. Maar – tog almal van ons sal al swaar genoeg by die verantwoording verby kom as elkeen sy volle aandag aan die eise van sy eie diens bestee”… Langenhoven verdedig dus hier nie slegs Multatuli nie, maar slaan ook op sy aanvaller toe in Multatuliaanse styl! Net soos Douwes Dekker bedien Langenhoven hom van ’n sprekende skuilnaam wat al gou ’n ander funksie vervul deurdat dit deel word van die literêre werk self. Dekker se Multatuli (“ik heb veel geleden”) vorm as’t ware ’n volgehoue getuigskrif vir ’n heldhaftige stryder wat onbevreesd staan vir wat reg is. Langenhoven se Sagmoedige Neelsie is ’n vriendelike naam waardeur eweneens ’n lydsaamheid gesuggereer word, maar wat terselfdertyd ’n knipoog gee na die ingewyde leser. Dié weet immers agter hierdie vriendelike front skuil ’n gevaarlike polemikus en skerp debatteerder. Dit skuif by implikasie die skuld vir moontlike konfrontasie af op die ander partye. Onder meer die verwoestende tog met Herrie en die trem deur Oudtshoorn en die kamtig verbaasonskuldige houding van Neelsie in Sonde met die bure dui egter ook ’n ander nuanse aan, naamlik dié van selfspot. Kannemeyer (1995: 387) noem dit tereg “hoogstens ’n satiriese rookskerm”. Dit is deel van ’n literêre spel met die herkenbare werklikheid waarmee beide skrywers besig is. ’n Aspek daarvan is wat genoem kan word ’n mitologisering van die familie. Multatuli se Max Havelaar is ’n roman wat die lot van die onderdrukte Javane aan die orde wil stel, maar ook die verhaal oor die lot van meer as een gesin. Die gesin van Havelaar, wat vir regverdigheid stry en finansieel daaraan ten onder gaan, word gestel teenoor die gesin van Droogstoppel wat juis deur sy stompsinnige gewetenloosheid groot welvaart beleef. Sowel Max as sy vrou, Tine, het spreekwoordelike status bereik in die Nederlandse taalgebied en selfs meer nog Droogstoppel, die handelaar in koffie wat hom slegs tot sy besigheid wil beperk en vasklou aan sy selfbevoordelende kortsigtigheid. En dan is daar ook die amptenaar met die eweneens veelseggende naam: Slijmering. Ook die gesinne waartoe Saïdjah en Adinda behoort kry ’n sprekende rol. Langenhoven maak sy Vroutjie- en Engela-figure op soortgelyke wyse tot vername

123 figure in sy oeuvre wat uiteindelik volksfigure sou word – wel sonder die ellende van Multatuli se held en heldin. Daar is in hierdie opsig dus ’n voortdurende deureenhaal van feit en fiksie wat die leser dwing tot ratse bewegings om by te bly. Hoewel beide skrywers vir die gewone mense wou skryf, het hulle kennelik hoë verwagtinge gehandhaaf van dié se intelligensie. Ook wat die hantering van vertelsituasies betref, is daar ooreenkomste aan te wys. Volgens A.H. de Vries (1989: 19) is: “Die stem van ’n selfbewuste verteller wat bewus is van sy gehoor en wat voorsiening maak vir hulle (…) van die begin af in Langenhoven se werk aanwesig”. Dit verhoed hom nie om die vertelsituasie juis te kompliseer nie. De Vries analiseer die spookverhaal “Bouval op Wilgerdal” en wys uit: “Daar’s ’n verteller, ’n ‘outeur’, Gideon H.H. Koertzen én daar is ’n redigeerder, C.J. Langenhoven”. Dit word hier as middel ingespan om geloofwaardigheid te versterk. Weer bied Multatuli ’n model. ’n Meer gekompliseerde vertelsituasie as sy Max Havelaar is moeilik te bedink. Hy stel in sy roman die een verteller na die ander aan die woord. In die proses word hy een van die eerste skrywers wat die tegniek van die onbetroubare verteller (Droogstoppel) uitbuit. Hy laat ’n redakteur, die romantiese Hamburger, Stern, met die dokumente omgaan. Dan dank hy hom op die voorlaaste bladsy af: “Genoeg mijn goede Stern. Ik, Multatuli neem de pen op. Gij zijt niet geroepen Havelaar’s levensgeschiedenis te schrijven. Ik heb u in het leven geroepen (…).” Multatuli onthul vervolgens met woede sy werk aan die koffiehandelaar Droogstoppel vir wie hy nou eweneens stilmaak: “Ik heb u geschapen, … gij zijt opgegroeid tot een monster onder mijne pen, … ik walg van mijn eigen maaksel, … stik in koffij, en verdwijn!” (Multatuli, sj.: 236) Hierteenoor staan Langenhoven se veel meer glimlaggende ironie, ’n spot wat egter net so hard kan slaan.

4. C.Louis Leipoldt (1880-1947) ’n Tweede Multatuliaan wat ’n deurslaggewende rol sou speel in die oplewing van die Afrikaanse letterkunde in die begin van die 20ste eeu was C. Louis Leipoldt, eweneens digter, romansier, dramaturg en joernalis. Hy het opgegroei in ’n ouerhuis met ’n spesiale band met Java. Sy ouers – beide Suid-Afrikaners - was voor sy geboorte sendelinge op Soematra. Hy is self egter iets meer as ’n jaar na hul terugkeer in Suid-Afrika gebore. Terwyl hyself altyd gesteld was op sy verbintenis met die Ooste (Kannemeyer, 1999: 25, 30) het hy dus in ’n ouershuis grootgeword waar soms Bataks gepraat is. Volgens die Leipoldt-biograaf J.C. Kannemeyer (1999: 74) was “Multatuli se Max Havelaar en sy Minnebrieven (…) aan sy ouers goed bekend en die verhaal van Saïdjah en Adinda kon hy oor en oor hoor”. Dat dit nie gebly het by ’n ervaring van “mooi verhale”, iets waarteen Multatuli so gekant was nie, blyk onder meer uit Leipoldt se vermelding hoe hy as jongeling die Rooms-Katolieke priester en bekende natuurkundige Friedrich Carl Kolbe soms getreiter met vrae uit die Ideën. (Kannemeyer, 1999: 105) Jare later sou hy die verhaal van Saïdjah en Adinda vertaal en verwerk vir ’n opname in

124 ’n Afrikaanse skoolboek. (Kannemeyer, 1999: 531-532) Hy probeer hard om Multatuli te deel met sy Engelstalige intellektuele vriende. Onder die beste van die artikels wat hy volgens Kannemeyer tydens sy Londense verblyf in Britse blaaie publiseer, tel “Multatuli and the Max Havelaar” in die Westminster Review van Oktober 1903. Kannemeyer wys onder meer op Leipoldt se raak beskrywing van die roman se hibridiese struktuur, lank voordat enige Nederlandse kritikus sover gekom het: “It had no conventionality. It belonged to no particular set, for it was neither the word of a romanticist, nor by its aggressiveness and by the singular originality of its character and style.” Die Leipoldtversameling by die Universiteit van Kaapstad bevat ’n handgeskrewe manuskrip van 80 bladsye waarin hy ’n eerste gedeelte van die Minnebrieven in Engels vertaal. In die Leipoldt-oeuvre vind hierdie verbintenis op minstens drie maniere neerslag: as etiese element, as literêre tema en as literêre model. Kon ’n Suid-Afrikaanse skrywer in die 20ste eeu Multatuli bewonder sonder om die protes teen die voortsetting van koloniale verdelings in die samelewing oor te neem? Toegegee, die spesifieke stelsel in Nederlands-Indië het nie in Suid-Afrika bestaan nie en ’n mens kan ook byvoeg dat Multatuli nie teen kolonialisme as sodanig gekant was nie, eerder teen die manier waarop dit toegepas is.8 Leipoldt se eerste proef as polemikus beantwoord al die vraag. Op 24 September 1896 (hy is dan 15!) publiseer hy ’n lang brief in The Cape Times onder die skuilnaam Forsythe W. Bancombe. Hy reageer op ’n berig in Ons Land waarin beweer word die twee blanke bevolkingsgroepe in Suid-Afrika moet saamwerk om “het zwarte baas te raken”. Hy val veral die Nederlandssprekende deel van die bevolking aan oor die idee dat tussen mense onderskei kan word op grond van huidskleur en waarsku: “The nation who puts a restriction on freedom will ere long cease to be a nation. The man who has no love for his fellow creature – the man who, moreover, despises his comrade and contrives in the long struggle of life to hamper and handicap him as much as possible, who could give all he can to see his comrade rooted out and left to perish…that man has not the right to be called a man.” Hy loop ’n eeu vooruit op die geskiedenis as hy sy landgenote uitdaag met die woorde: “Let us be worthy of that honour, and let us show our worthiness by carrying out the principle of equal rights and equal freedom for black and white alike”! (Kannemeyer, 1999: 97-98) Teen 1909 skryf hy in ’n private brief aan sy weldoener en mentor dr. Bolus met verwysing na die Max Havelaar: “Multatuli grows on me every time I read him”. (Kannemeyer, 1999: 263) In een van sy eerste prosawerke, die op liggaamlike en geestelike gesondheid gerigte Praatjies met die Oumense (1918), put hy telkens uit onder meer Vorstenschool. (Leipoldt, 1918: 5) In sy Uit my Oosterse dagboek (1932, gegrond op sy reis na Java in 1912) kom hy terug op die ook deur Mutatuli gekritiseerde “kultuurstelsel” (landboubeleid) waaroor hy besluit dat dit “’n verkeerde, onetiese en deurgaans onregverdige manier van ontginning van ’n land was”.9 Hy voeg dan by: “Ons het, in ons eie Transvaal, ’n Plakkerswet, wat in sekere mate net dieselfde gedwonge arbeid voorskryf aan inboorlinge as dié wat Van den Bosch met soveel ekonomiese

125 sukses en soveel etiese mislukking op die land onder sy heerskappy afgedwing het.” (1932:89-90) Louise Viljoen (1996:64) wys daarop dat Leipoldt se boek verskyn het teen die agtergrond van ’n verkiesingsoorwinning deur genl. Hertzog se Nasionale Party in 1929 waarin verset teen groter rassegelykheid ’n belangrike rol gespeel het en daarom val die volgende uitspraak in die boek eweneens op: “Een van die allergrootste vrae wat die Afrikaner homself moet afvra, is in hoever hy die sedelike reg het om in ’n land met ’n gemengde bevolking ’n afsonderlike politiek uit te voer waarin die inboorling nie regstreeks ’n aandeel of seggingskap het nie”.10 (1932:199) Viljoen wys uit hoe hy hom egter duidelik in sy formulering en selfs keuse van materiaal laat inperk deur sy veronderstelde konserwatiewe leserspubliek. Waar Multatuli dus met aggressie op die probleem afgaan, plaas die latere Leipoldt ’n wag voor sy mond.11 Op 16 Augustus 1946 (8 maande voor sy dood) spreek Leipoldt nogeens sy bewondering uit vir Multatuli, weer in etiese terme (Kannemeyer, 1999: 646): There is perhaps in all modern literature no better or more eloquent exposition of democratic ideals as well as of the obligations of those who profess to subscribe to them, than the impassioned writings of Eduard Douwes Dekker. Throughout his life, in all his books, he pleaded for recognition of the fundamental truth that whatever wrong is done to the humblest and the weakest, that wrong is done to all and each of us and that the basest of men are those whose love of right is solely for themselves or their country and not for all their race.

Multatuli word ’n literêrere tema in dieselfde gees in Leipoldt se gedig getitel “Aan Multatuli” wat deel vorm van die afdeling “Uit my Oosterse dagboek” in sy bundel Uit Drie Wêrelddele (1923): Kind van die noorderwêreld, waar die kou

Van winter weerga vinde in ’n volk

Wat kalm bly as jy kokend is en flou

En nie jou taal verstaan nie sonder tolk!

Die warmer Ooste, waar die son ontstaan,

Het jou tot man gemaak, en van jou hart

Die ys-gekorste kettings afgeslaan,

En jou geleer daar lê ook vreug in smart,

En in ellende grootsheid. Ek, as een

Met wie die Ooste ook gepraat het, gee

Hier, waar Adindas spook by maanlig ween

Oor Saïdjahs graf in eensaam-stille wee,

My huldegroet aan jou as blyk daarvan, Apostel, hoëpriester, lyder, Man!

Die gedig is dus ’n huldeblyk aan Multatuli wat vir Leipoldt onafskeidbaar verbonde is aan Nederlands-Indië. Multatuli is vir hom iemand wat deur sy verbintenis met die

126 Ooste die kilheid van Noord-Europa ontgroei het en ontwikkel het tot “man”. Met “man” word hier kennelik bedoel “egte of ware mens”. Wanneer “man” as slotwoord herhaal word, word dit met ’n hoofletter geskryf. By implikasie het Multatuli dus deur sy menslikheid ook goddelike status verwerf. Die belangrikste geval waar Leipoldt ten opsigte van sy skeppende werk ’n skatpligtigheid aan Multatuli erken, is in verband met sy dramatiese monoloog “Oom Gert vertel” in sy debuutbundel Oom Gert vertel en ander gedigte (1911). Dit is ’n klassieke gedig in die Afrikaanse letterkunde en het trouens help bevestig dat die “keukentaaltje” wel draer kan wees van hoër gedagtegoed. In ’n brief aan Albert Verwey wat lank in Suid-Afrika onbekend was, meld Leipoldt dat Multatuli se “Golgotha” “als maat voor wat ik wou bereiken” gegeld het. “Golgotha” verwys na dieselfde “Kruissprook” uit die Minnebrieven waaroor Langenhoven sou bots met De Kerkbode. Die verwantskap tussen die twee gedigte is elders in ’n aparte artikel bespreek. (Van Zyl, 1999) Daarom word hier nie verder daarop ingegaan nie. Hoewel “Oom Gert vertel” ’n onafhanklike meesterwerk genoem kan word, is daar inderdaad verskeie tegniese ooreenkomste. Bekyk ’n mens die interpretasieprobleem in “Oom Gert vertel” in die lig van die Multatuli-voorbeeld, raak ’n belangrike aksentverskuiwing moontlik ten opsigte van die veel gedebatteerde leesvoorstelle deur Leipoldt-kritici. Die Multatuli-tema dat daadloosheid teenoor onreg neerkom op immoraliteit blyk naamlik eweneens toepaslik op “Oom Gert vertel”. Die gedig bied genoeg bewys daarvan dat Multatuli op ’n kritieke stadium in die geskiedenis van die Afrikaanse poësie ’n rigtinggewende funksie vervul het in die werk van wat een van sy belangrikste figure sou word. Ander ooreenkomste met Multatuli is ook aan te wys. Net soos Langenhoven huiwer hy nie om toe te tree tot polemiek nie. Hy pak politici aan en ook die kerk – anders as Langenhoven doen hy dit as nie-Christen. As hy hom ’n keer vererg vir Kapenaars skryf hy in die Transvaalse De Volksstem (9.2.1924) oor hul “selftevredenheid, die smoesige droogstoppelagtige ingenomenheid met hulself en met alles wat Kaaps is”! (Kannemeyer, 1999:470) Dit verras ’n mens daarom nie dat die twee Multatuliane ook by geleentheid bots. In 1925 verkry Afrikaans byvoorbeeld, mede deur Langenhoven se inspanning, amptelike status (nadat hy reeds eerder gehelp het om dit ’n onderwysmedium op skool te maak). In 1926 stel Leipoldt dat die taal te vroeg as onderwystaal ingevoer en Nederlands as voedingsbron onnodig vroeg daarvan afgesny is. ’n Snydende verwysing na “teenswoordige taal-jingoes” is kennelik bedoel op Langenhoven! (Kannemeyer, 1999:474)

5. Multatuli-uitgawes Dit is moeilik om na te spoor wanneer Multatuli die eerste keer die universitêre neerlandistiek in Suid-Afrika binnegedring of die skoolonderwys bereik het. J.C. Steyn (1998:55) vermeld dat die Max Havelaar in 1925 onder die voorgeskrewe boeke tel wat N.P. van Wyk Louw in sy tweede jaar aan die Universiteit van Kaapstad moes

127 lees. Vir ’n Suid-Afrikaanse uitgawe moes tot 1942 gewag word wanneer die invoer van Nederlandse boeke weens die Duitse besetteing van Nederland en die Japanse besetting van Nederlands-Indië onmoontlik word. Dit val volgens die letterkundige G.D. Dekker saam met “die sterk aangetrokkenheid tot die Nederlandse literatuur wat hom die afgelope jare in ons land openbaar”. Hy voeg by: “Ons jongste digkuns het hierin ’n groot rol gespeel”. (Dekker, 1942: 175) Hy verwys hiermee na die belangrike vernuwing in die Afrikaanse digkuns deur die sogenaamde Dertigers. Die Pretoriase uitgewery J.van Schaik bring binne ’n kort tyd nie minder nie as twee reekse Nederlandse boeke op die mark. Die agtste deel van die reeks, getitel “Van stamverwante bodem”, is ’n Bloemlesing uit die werke van E.Douwes-Dekker (Multatuli). (1942) Vir die Suid-Afrikaanse neerlandistiek van 1942 tel Multatuli dus steeds onder die Nederlandse klassieke waarmee studente benader kan word. Die boek van 282 bladsye word ingelei deur die Pretoriase literator Tj. Buning. Daarin word die skrywer se lewe en werk bespreek. Dan volg dele uit die Max Havelaar, die tweede bedryf van Vorstenschool, enkele dele uit die Ideeën, terwyl die meeste ruimte afgestaan word aan Woutertje Pieterse. In ’n resensie spreek T.J. Heyns (1943: 26-27) tereg sy spyt daaroor uit dat die Minnebrieven heeltemal nie figureer nie. Hy wys ook op die uiters beperkte keuse uit die Ideeën. Buning stel Douwes Dekker bekend as “een van die grootste Nederlandse prosaskrywers” en “’n man wat ’n ontsaglike invloed op sy volk sou uitoefen”. (1942:7) Hoewel hy waarsku teen onnodige aandag aan ’n skrywerspersoon, gee hy tog ’n kort beskrywing van “Multatuli as mens”. Hy besluit uiteindelik “Om ’n billike oordeel oor die mens Multatuli te vel, is bykans onmoontlik”. (23) Onder die teenstrydighede in sy karakter wat hiertoe bydra, tel die volgende: “Nie in staat om sy eenvoudige kasboek as amptenaar in orde te hou nie, wou hy die hele maatskaplike balansstaat van reg en orde optrek”. As skrywer wys hy Multatuli aan as “saam met Bilderdyk, die enigste volledige verteenwoordiger van die Romantiek in Nederland”. (24) Buning toon wel sy afkeer van “onsmaaklikhede” in Dekker se liefdeslewe, maar behandel andersins sy werk met professionele neutraliteit. Hy sorg vir skaars verskuilde waarskuwings aan moontlike konserwatiewe lesers. Vgl. die volgende: “Sy growwe spot en hoon met die ortodoks-godsdienstige (…) gee dikwels blyk van ’n gebrek aan goeie smaak”. (26) En oor die skrywer se geneigdheid tot skerp kontraste sê hy: “Dit maak Multatuli se werk soms skadelik en selfs gevaarlike lektuur vir onoordeelkundige en onontwikkelde lesers”. (26) Ook die seleksie dui daarop dat Buning hom ingedek het teen die soort reaksie waarmee Langenhoven indertyd met “Kruissprook” te make gekry het. In ieder geval is Multatuli in die jare veertig nog belangrik genoeg vir die SuidAfrikaanse neerlandistiek om as klassieke skrywer op universiteite te figureer. In hoeverre die bloemlesing intelligente lesers gelok het om ook die verskillende uitgawes van sy versamelde werke, indertyd ruim beskikbaar in universiteits- en openbare biblioteke, te gaan lees, is moeilik agterhaalbaar. Die belangstelling in Multatuli in die jare veertig blyk ook uit T.J.Heyns se genoemde proefskrif oor Langenhoven en

128 Multatuli (1944), ’n werk waaruit ’n deeglike kennis van sowel die versamelde werke as die sekondêre literatuur blyk. Buning se bloemlesing is trouens nie die enigste vorm waarin Multatuli op hierdie stadium Suid-Afrikaanse lesers bereik nie. In 1942 verskyn S.J.du Toit (’n inspekteur van onderwys) se bloemlesing Land en zee, Nederlandse verhale vir Afrikaanse skole. Dit bevat twee Multatuli-verhale: “Saïdjah en Adinda” en “Het sprookje der Inca’s”. Scholtz en Lategan neem “De Japanse steenhouwer” op in hul ’n Bloemlesing van Nederlandse Verhale wat in 1954 verskyn en minstens 6 drukke beleef. P.C.Schoonees neem eweneens “De Japanse steenhouwer” op in sy Uit de Nederlandse Verhaalkunst wat in 1954 verskyn en in 1972 ’n tweede druk beleef. Aldrie bogenoemde bloemlesings is deur duisende skoolleerlinge en studente gebruik en dit staan dus vas dat die naam Multatuli tot in die jare sewentig nog taamlik bekend was in Suid-Afrika. Dit val op dat Schoonnees in 1954 Multatuli se verhaal insluit by sy uitspraak oor sy bloemlesing, naamlik dat “boekagtige en ouderwetsdeftige taal (…) daarin nie voor(-kom) nie”. Desondanks maak juis die taal en styl die skrywer se werk waarskynlik tans moeilik verteerbaar vir Suid-Afrikaanse studente. Die vernuwing van die jare Dertig in die Afrikaanse letterkunde (veral poësie) skep dus ’n groter vraag na die Nederlandse klassieke en stimuleer groter en kleiner teksuitgawes uit Multatuli se oeuvre. Die volgende groot vernuwing, dié van die jare Sestig, val daarteenoor saam met die geleidelike verdwyning van sy werk uit die SuidAfrikaanse bewussyn. Onder meer kan dit daaraan toegeskryf word dat dit nou gaan om ’n vernuwing in die Afrikaanse prosa waarteenoor 19de eeuse Nederlands heel ouderwets ervaar word. Multatuli moet bowendien nou meeding met na-oorlogse Nederlandse skrywers wat in dieselfde gees skryf as hul Suid-Afrikaanse tydgenote. Onder hulle tel van sy eie literêre erfgename, soos Willem Frederik Hermans van wie verskeie boeke uiteindelik in Suid-Afrika uitgegee sou word. ’n Poging om in die jare tagtig tog nog die Max Havelaar in dieselfde reeks (Academica) as onder meer Hermans se werk uit te gee, slaag nie omdat neerlandici ’n gebrek aan belangstelling toon. In sy studie Aspekte van die nuwe prosa wys André P. Brink, die belangrikste poëtikale begeleier van die Suid-Afrikaanse Sestigers, wel die Max Havelaar aan as een van die voorlopers van “die nuwe roman”. (Brink, 1967: 32-33) Dit is daarom nie verbasend nie dat in twee van die vernaamste latere anti-apartheidsromans (Brink se ’n Droë wit seisoen, 1979, en John Miles se Kroniek uit die doofpot, 1991) daar sprake is van dokumente wat lyk op “de pak van Sjaalman” in die Max Havelaar. In 1997 keer die naam Multatuli weer terug op die Suid-Afrikaanse literêre toneel met die verskyning van die gewese Sestiger, Elsa Joubert, se Gordel van smarag, ’n reis met Leipoldt. Joubert is trouens die Suid-Afrikaanse skrywer met die sterkste aanspraak daarop dat ’n roman van haar die politieke omwenteling van 1994 help moontlik maak het. Haar Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) ruk naamlik alle sluiers af tussen die blanke publiek en die lydende swart individu. Dit wel sonder die direktheid en heftigheid van die Max Havelaar. Hoewel die titel Gordel van smarag reeds die naam Multatuli oproep, kyk Joubert oor

129 Leipoldt se skouer na sy werk. Dit is ’n reisboek, haar sewende en myns insiens nie haar beste nie. Dit word egter positief ontvang. Dit gaan om ’n georganiseerde reis wat nie presies Leipoldt se roete volg nie. In die boek word sowel sy Uit my Oosterse dagboek as sy ongepubliseerde Engelse manuskrip en dagboeke daaroor egter bygehou. Hierin vind sy versterking vir die besef dat Leipoldt “gedrenk was in Dekker se werk”. (11) In die loop van die reisverslag gee sy daarom ’n samevatting van die Max Havelaar en kom sy ook apart terug op die Saïdjah en Adindageskiedenis. Beide Multatuli en Leipoldt is vir haar “kampvegters vir die lydendes”. (75) Dit bring haar by ’n kernvraag: “Miskien was Leipoldt nie genóég deurdrenk van Multatuli nie! Kon Leipoldt óns Multatuli gewees het? Daar in die jare twintig, dertig…” (36) “Miskien, ’n baie groot miskien, sou iets van die onheile van apartheid en die verskriklikhede van die Rasseregistrasiewet, die Ontugwet en die Wet op Gemengde Huwelike ons gespaar gebly het”. (1997:85) Hiermee bring Elsa Joubert dus nie alleen opnuut Multatuli onder die aandag van die Suid-Afrikaanse leser nie. Sy formuleer aan die hand van Leipoldt ’n postapartheid versugting waarmee hierdie artikel beëindig kan word: Al het die Afrikaanse Letterkunde wel deeglik kennis geneem van Multatuli, al was sy werk en idees rigtinggewend in bepaalde opsigte, is hy tot skade van iedereen nie deur sy invloedryke volgelinge toegelaat om sy volle bydrae te maak nie. Universiteit van Wes-Kaapland

Bibliografie Brink, André P. 1967 Aspekte van die Nuwe Prosa. Pretoria/Kaapstad: Academica. Brink, André P. 1979 ’n Droë wit seisoen. Emmerentia: Taurus. Buning, Tj. 1942 Bloemlesing uit die werke van E. Douwe-Dekker (Multatuli). Pretoria: J. L. Van Schaik Bpk. Burgers, T.H. 1993 Tonele uit ons dorp. Kaapstad: Africana Uitgewers. Dekker, G. 1942 Nederlands, In: Ons Eie Boek, Desember. De Vries, A.H. 1989 Kortom. Kaapstad/Pretoria: Human & Rousseau. Du Toit, S. J. 1942 Land en zee, Nederlandse verhale vir Afrikaanse Skole. Kaapstad: Nasionale Pers. Engelbrecht S. P. 1933 Thomas Francois Burgers. Pretoria/Kaapstad: J.H. de Bussy/ H.A.U.M. v/h Jacques Dusseau & Co.. Francken, E. 1992 Antipode 1. Francken, E. 1999 Multatuli in Zuid-Afrika. Over Multatuli 42. Hanekom, T. N. 1951 Die Liberale rigting in Suid-Afrika, eerste deel. Stellenbosch: Christen-Studentevereniging-Maatskappy. Heyns, T. J. 1943 Nederlands. In: Ons Eie Boek, Maart.

130 Heyns, T.J. 1944 Langenhoven en Multatuli. Ongepubliseerd proefkrif. Universiteit van Stellenbosch. Joubert, E. 1978 Die swerfjare van Poppie Nongena. Kaapstad: Tafelberg. Joubert, E. 1997 Gordel van smarag. Kaapstad: Tafelberg. Kannemeyer, J. C. 1995 Langenhoven, ’n lewe. Kaapstad: Tafelberg. Kannemeyer, J.C. 1999 Leipoldt, ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C. J. 1973 Versamelde werke. Agste uitgawe. Kaapstad: TafelbergUitgewers Bpk. Leipoldt, C.L. 1918 Praatjies met die oumense. Pretoria: Suid Afrikaanse Boekwinkel. Leipoldt, C. L.1932 Uit my Oosterse Dagboek. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk. Leipoldt, C.L.1948 Uit drie wêrelddele. agste hersiene druk. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk. Lijphart-Bezuidenhout, T. 1972 Onderveldse dorpstonele waar niemand van weet of praat, In: Standpunte XXV, nr.4 april. Miles, J. 1991 Kroniek uit die doofpot. Kaapstad/Johannesburg: Human & Rousseau. Multatuli. 1906 Verzamelde Werken naar tydsorde gerangschikte uitgave bezorgd door zyne weduwe. Amsterdam: Uitgevers-maatschappij Elsevier. Multatuli. sj. Max Havelaar, naar het authetieke handschrift uitgegeven en ingeleid door dr. G. Stuiveling. Amsterdam: G.A. van Oorschot. Oversteegen, J.J. 1993 13 Oktober 1859 In: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen e.a. (red.) Nederlandse Literatuur, een geschiedenis. Groningen: Martinus Nijhoff. Praamstra, O. 2005 Dorp in het onderveld, Zuid-Afrikaanse verhalen. Amsterdam: Athenaeum/Polak & Van Gennep. Richie, W. 1918 The history of the South African College 1829-1918, vol I. Cape Town: T. Maskew Miller. Romein, Jan en Annie 1971 Erflaters van onze beschaving. Elfde druk. Amsterdam: E.M. Querido’s Uitgeverij. Rompel, F. 1951 Langenhoven en Multatuli (eerste publikasie Die Burger 17 April 1937), In: Nienaber, P.J. (red.) Langenhoven Die Volksskrywer. Johannesburg: Afrikaanse Pers Boekhandel. Scholtz, H. van der Merwe en Lategan, F. W. 1954 ’n Bloemlesing van Nederlandse verhale. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Schoonees, P.C. 1954 Uit de Nederlandse verhaalkunst. Pretoria: J.L. van Schaik. Viljoen, L. 1996 Leipoldt en die Ooste: Leipoldt se reisbeskrywing Uit my Oosterse dagboek en die diskoers van die Oriëntalisme. In: Stilet, September. Van Rinsum, H. J. 2006 Sol Iustitiae en de Kaap. Hilversum: Uitgeverij Verloren. Van Zyl, W. 1999 Leipoldt, ‘Oom Gert vertel’ en Multatuli. In: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, Junie.

131

Note 1.

’n Deel van hierdie inhoud is gebruik vir die Vierde Langenhoven Gedenklesing in 2005. Belangrike dele van hierdie artikel kom ook ooreen met Van Zyl 2007. Hier word graag erkenning gegee aan die Kaapse Forum vir Neerlandistiek wat die tydrowende navorsing in onder meer 19de eeuse SuidAfrikaanse koerante en tydskrifte help befonds het.

2.

Hahn se lesing vind plaas ’n dag nadat die Kaapse parlement gestem het om “Hollandsch” naas Engels in debatte toe te laat en daarmee dus ’n belangrike wending in die amptelike posisie van Nederlands gegee het. In dieselfde lesing het Hahn ook Kaaps Hollandsch (Afrikaans) afgemaak as “Hottentots in Hollandsch gewaad”!

3.

Die “South African College” wat uiteindelik die Universiteit van Kaapstad sou word. Van der Tuuk word in 1881 professor in “Modern Languages” waaronder Nederlands. In 1894 bedank hy, na “a good deal of trouble and friction for a long time”. (Richie, 1918: 333)

4.

Burgers sluit ook enkele revolusionêr antikolonialistiese en simpatieke uitsprake in oor gekleurdes. Hulle is volgens sy verteller “vreemdelingen in eigen land” en wat blankes ‘dikwijls met regt” sien as “gehaten mensen, veroveraars van haar land”.

5.

Olf Praamstra (2005) het gesorg vir ’n resente bloemlesing uit Burgers se “Tooneelen” en W. van Zyl (2007) vir ’n Afrikaanse vertaling van die volledige “Tooneelen”.

6.

Daar word vervolgens met die afkorting VW verwys na Versamelde Werke.

7.

Uitgegee deur Elsevier in 1907 en in Kaapstad aangekoop.

8.

Francken (1992) gee ’n grondige uiteensetting van Multatuli se standpunte oor kolonialisme en wys aan dat dit inderdaad nie neerkom op ’n verwerping daarvan as sodanig nie.

9.

Francken (1993) bespreek Multatuli se kritiek (o.m. vervat in die Max Havelaar) in die verband en wys daarop dat die skrywer hierdie stelsel van owerheidsbeheer egter verkies het bokant die idee van “vrije arbeid” wat teen 1860 in die mode begin kom het.

10. Leipoldt was self in 1924 kandidaat vir die Suid-Afrikaanse Party wat dan die verkiesing teen die party van Hertzog verloor. Hoe staan Langenhoven teenoor die kwessie van rasseregverdigheid? Hy is immers ’n belangrike lid van Hertzog se party. In 1927 (1942, XI: 408) waarsku hy teen die rondskop van die kwessie “soos ’n voetbal” “oor die vloer van die wetgewende raadsaal” en wys op die noodsaak om regverdig te bly: “Ons is hulle voogde; te meer moet ons waak teen onreg en onderdrukking van ons kant af ”. 11. Francken (1999: 48) wys eweneens aspekte van Multatuli aan wat Leipoldt in sy manuskrip oorneem, maar in sy boek weglaat, bv. bepaalde kritiek op die christendom.

132

Riglyne vir outeurs: Manuskrip vir T.N&A uit die volgende onderdele: • • •

U naam, adres, telefoon, faks-nommer en e-po adres op ’n afsonderlike bladsy. ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). Genommerde illstrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.

Aanwysings vir die artikel self: • • • • • • • • • • • • •

Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. Na die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe na ’n opskrif. Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakkies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout 1984: 40-42). Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde): Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen: het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers - Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.

Disket: • • •

Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. Hou ’n oorspronklike kopie.

Redaksionele Beleid: Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die T.N&A redaksie. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.

}{o&

--

:-!

f..

o

+,

rt

@

s+l

=

-€-

.L -I

r

O

-+a 5..Is :.&

.:r, .:& 81.

€

:;-*

E

4

E E- .'-.$ %* -E'

r\

r.) -Q

I

t,3 I

ue

!*"

...: ; ,:. ..='-: ; -l -)

.l'--)

,2 -i ::'il -J

>-

't

t0 ts-.

o |.r l-a a

ry lrrj

0

E ffi o

T.N&A TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS

17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

T.N&A is ’n geakkrediteerde tydskrif en word uitgegee deur die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, met finansiële steun van die Nederlandse Taalunie. T.N&A wil die studie van die Nederlandse taal-, letterkunde en kultuur bevorder, ook in sy verhouding tot die Afrikaanse taalen letterkunde. Daarbenewens wil die tydskrif die Afrikaanse taalen letterkunde in Nederlandstalige gebiede bevorder. Die tydskrif verskyn twee keer per jaar.

Redaksie: Prof. Steward van Wyk, Prof. Wium van Zyl Uitleg: Christa van Zyl Redaksie-sekretariaat: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland, Privaatsak X17, Bellville 7535, Suid-Afrika Tel.: +27 21 959-2112; e-pos: [email protected] ; [email protected] Inskrywings en betalings: Vir intekenaars in Suid-Afrika Stuur ’n tjek van R100 uitgemaak aan die SAVN na Me. Renée Marais, E A G, Universiteit van Pretoria, 0002 Pretoria, Suid-Afrika. Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 E-pos: [email protected] Vir intekenaars buite Suid-Afrika Plaas R175 oor na rekeningnommer 1190154676, ABSA, Kode: 630125, Pietermaritzburg, SuidAfrika. Redaksieraad: H. Ester (Katholieke Universiteit Nijmegen) C.R. Groeneboer (Universitas Indonesia) M. Janssens (Katholieke Universiteit Leuven) R.S. Kirsner (University of California) G. Olivier (Universiteit van die Witwatersrand) A.N. Paasman (Universiteit van Amsterdam) M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Universiteit Utrecht) H.P. van Coller (Universiteit van die Oranje-Vrystaat) F.P. van Oostrom (Rijksuniversiteit Leiden) J. van der Elst (Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O.) A.T. Zuiderent (Vrije Universiteit Amsterdam) ISSN 1022-6966

Redaksioneel

Steward van Wyk Wium van Zyl

Hierdie nommer van T.N.& A. bevat ’n drietal artikels wat voortgekom het uit ’n simposium oor die lewe en werk van die skrywer S. P. Petersen wat deur die Departement Afrikaans en Nederlands van die Universiteit van Wes-Kaapland gehou is. Dit sluit ook twee artikels in deur Indonesiese neerlandici, ’n stap in die rigting van ’n nuwe noord-suid-uitwisseling. Hierdie twee artikels is gegrond op referate wat gelewer is op die Congres Veertig Jaar Studie Nederlands in Indonesië wat in April 2010 in Jakarta gehou is. Die nommer sluit af met ’n artikel wat deel uitmaak van ’n uitgebreide studie as aanloop tot ’n J.M. Coetzee-biografie Hein Willemse ondersoek in sy “S.V. Petersen se poësie van verwantskap” ’n volgehoue spanning in hierdie digter se oeuvre, naamlik dié met sy blanke landen taalgenote. Aspekte van taalverwantskap asook vormlike aspekte van sy poësie word in die verband nagegaan. Ten slotte word ’n oorsig gegee van die verwantskapstema “wat beweeg vanaf vervreemding, gebrokenheid en verwyt tot ontnugtering en later digterlike optimisme”. Frank Hendricks gebruik ’n taalkundige invalshoek, die Variasietaalkunde, in sy “Op die taalspore van S.V. Petersen: ’n blik op sy verrekening van taaldiversiteit”. Hy rig hom op die skrywer se prosawerk met die vraag “hoé hy in Afrikaans geskryf het”. Dit vorm vir hom ’n poort tot die taalsituasie van die jare veertig as sodanig en Petersen se belewenis in interpretasie van die diversiteit van Afrikaans. Sy gevolgtrekking is dat die skrywer in die opsig ’n plek verdien langs onder andere Adam Small en Peter Snyders en volle krediet moet kry vir sy pionierswerk met die ontginning van Kaaps as literêre medium. Wium van Zyl gaan in sy “S.V. Petersen, ’n pure impure digter of ‘siende blinde enkeling’” die immanente poëtikale aspekte van Petersen se digwerk na. Hy plaas dit in verband met die dominante poëtika in Afrikaans ten tyde van sy debuut, maar wys die kontak aan met sy tydgenoot D.J. Opperman en ’n rigtingverlegging wat daarmee saamgaan. Vervolgens situeer hy die digter se werk binne die omvattende poëtikale model van A.L. Sötemann. In Mursidah se “Erkenning-Herkenning-Ontkenning: Titus van Karin Amatmoekrim” kom die identiteitsproblematiek en etnisteit naas kwessies soos mag teenoor magteloosheid en orde teenoor chaos aan bod. Amatmoekrim is ’n Surinaamse skrywer met ’n Javaanse moeder en ’n Chinees-Kreoolse vader. Haar hoofkarakter, Titus, is half-Surinamer, half-Nederlander. In die Indonesies-Nederlandse literatuur staan die presentasie van Chinese vroue agter by dié van mans volgens Widjajanti Dharmowijono. Haar artikel “Van bloemenfeetjes en schraapzuchtige heksen” definieer egter reeds in die titel die breë TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

verskeidenheid in die uitbeelding wat wel voorkom. Hierdie vroulike karakters is daarom ook nie minder interessant as die manlike verteenwoordigers nie. Sy sluit hierby ook van geboorte nie-Chinese vroue in met Chinese mans. Sy fokus in die verband ook spesifiek op die “nga” of “njai” (inheemse vroue of houvroue van Chinese sowel as Chinese vroue van Europese mans). Een van die bevindings is dat die vroulike figure in ’n groot mate ontkom het aan die stereotipe negatiewe literêre beeldvorming waaraan Chinese mans onderhewig was. Die Suid-Afrikaanse Nobelpryswenner J.M. Coetzee het saam met sy internasionale roem ook slagoffer geword van biografiese foute wat wyd via die internet na kritici versprei is. J.C. Kannemeyer wys in “’Die labarint van my geskiedenis’: J.M. Coetzee se voorgeslagte, wortels en die herkoms van sy skryftalent” van die hardnekkigste gevalle aan. Hierdie artikel bied ’n regstelling en is gegrond op ondersoek van oorspronklike dokumente en die genealogie van die Suid-Afrikaanse Coetzee-familie. Dit bied ook die agtergrond van die historiese figuur wat as die karakter Jacobus Coetzee (nie ’n direkte voorsaat van die skrywer nie) voorkom in Dusklands (1974). Onder die voorsate aan moederskant, die Du Biels, blyk moontlike draers van ’n skrywersgene te wees. Die termyn vir die huidige redaksie kom met hierdie nommer tot ’n einde. Ons bedank graag ons keurders, Christa van Zyl wat die uitleg en grafiese ontwerp gedoen het asook die skrywers wat dit die afgelope jare moontlik gemaak het om die tydskrif ’n sukses te maak. Vir Phil van Schalkwyk, die nuwe redakteur, wens ons graag alles ten beste toe. Universiteit van Wes-Kaapland

S.V. Petersen se poësie van verwantskap Hein Willemse The article explores an enduring tension in the poetry of S.V. Petersen, namely his relationship with his “countrymen with the fairer skin, the source of much of [his] torment”. Initially, the paper deals with aspects of linguistic affiliation, followed by a discussion of formal poetic features and an exploration of the theme of kinship in Petersen’s poetry, augmented with reconstructive commentary on the social environment from which his poetry arose. The paper interrogates the apparent self-evidence of Petersen’s decision to write in Afrikaans, since the prevailing social and political circumstances in the 1940s did not favour such a choice; this is followed by a discussion of the poet’s linguistic register as a symbolic act and the development of the theme of kinship in his work over a period of forty years. The encouragement of his lecturers and fellow Afrikaans writers, a sympathetic publisher, Petersen’s Afrikaans youth and, quite possibly, his conservative political views prompted his choice of language, whereas his poetic view of kinship developed from alienation, reproach and disillusionment to optimism in his mature years.

1. Inleiding Die vierde gedig in S.V. Petersen (1914–87) se debuutbundel Die enkeling (1944) heet “Verwantskap”.1 Dit is ’n minder-bekende gedig omdat dit anders as “Bede”, ‘Die veles”, “By Kafferskuilsrivier”, of “Aand op Riversdal” nie in skool- of algemene bloemlesings opgeneem is nie en omdat die meeste Afrikaanse lesers selde gedigte in bundelverband ervaar. Die gedig suggereer ’n kort tweespraak tussen ’n kolonis-afstammeling en ’n slaaf-afstammeling, met eersgenoemde wat aandui dat die gespreksgenote op grond van hul afsonderlike geskiedenisse vreemdelinge is en dus niks met mekaar te doen het nie. Volgens die wederwoord van die slaaf-afstammeling mag daar inderdaad vervreemding wees, maar die “broederband” kan nie ontken word nie. Verwantskap “Weet dit: vir my bly jy ’n vreemdeling, niks meer: Jou vader was ’n slaaf, en myne was ’n heer!” “As dit, as dit by vaders kom, is ons verwant! En vreemde broer, durf jy ontken, die broederband?!”

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

4 Die gedig omvat ’n spanning wat as die kernverhouding in Petersen se klein poësieoeuvre gelees kan word naamlik, soos hy dit in ’n vroeë tydskrifartikel stel: sy verhouding met sy “landgenoot met die ligte vel (…) oor wie (hy) wroeg” (Petersen, 1956?: 85; eie vertaling) . Selfs in “Portret ‘60”, ’n gedig uit sy voorlaaste bundel Nag is verby (1980), byna veertig jaar na sy debuut, “bly [dit] die donker groot probleem / waarop hy moeisaam konsentreer”. Dwarsdeur die Petersen-oeuvre kom aspekte van die verhouding, hierdie verwantskap, na vore – ’n tematiese aspek wat hier in verwysing na ’n aantal van sy protesgedigte ondersoek sal word. Die verwantskapsgedagte kan uitgebrei word om taalverwantskap en selfs poësie as vormlike gegewe onder die loep te neem. Hier sal agtereenvolgens twee aspekte ondersoek word: ten eerste, aspekte van taalverwantskap, waarom het Petersen in Afrikaans geskryf?; daarna ’n kort bespreking van vormlike aspekte van sy poësie, gevolg deur ’n vlugtige oorsig van die verwantskapstema in sy oeuvre wat beweeg vanaf vervreemding, gebrokenheid en verwyt tot ontnugtering en later digterlike optimisme.

2. Afrikaanse poësie as kode van verwantskap Ten eerste dan die kwessie van taalverwantskap. Petersen se debuutbundel Die enkeling verskyn in ’n tydvak toe Afrikaanse literêre publikasies as uitdrukkings van die hernude opbloei van Afrikanernasionalisme van groter belang geword het. Veral die opkoms van die Dertigers en meer bepaald die poësie van Van Wyk Louw het aan Afrikaans intellektuele respektabelheid gegee en jonger digters soos Petersen ten opsigte van kunsingesteldheid beïnvloed. Ouer Afrikaanse literatuurhistorici wat dikwels hulself as streng teksimmanente literatore beskou het, klassifiseer dikwels die digterskap van Petersen en dié van sy tydgenoot Olga Kirsch, ’n digter van Joodse afkoms, om buiteliterêre redes as uitsonderlik (vgl. Dekker, s.j.: 179, 262, 292). In die geval van Petersen is dit sy herkoms wat as die merk van uitsonderlikheid beskou word. Vir die meeste literêre kritici is die Afrikaanse digterskap van Petersen vanselfsprekend, maar ons sou teen die grein kon lees: waarom het hy hoegenaamd in Afrikaans gepubliseer? Alhoewel Afrikaans Petersen se moedertaal was, was skryf en publikasie daarin nie vanselfsprekend nie, nog minder was dit in sy omstandighede sosiaal of polities gunstig. Dit was maar in 1925 dat die taal amptelike status gekry het of in 1933, kwalik elf jaar voor die publikasie van sy debuut, dat die Bybel ten volle vertaal is. In vergelyking met Engels en die Engelse letterkunde het Afrikaans of die opkomende Afrikaanse letterkunde geen prestige gehad nie sodat selfs gesiene, professionele Afrikanerfamilies na Engels gemigreer het (kyk Steyn, 1980: 180–81). Petersen het sy matriek met Engels op hoërgraad en Afrikaans op laergraad voltooi (Petersen, 2010) en trouens sowel sy sekondêre onderrig aan Trafalgar Hoërskool as sy tersiêre opleiding aan Battswood Opleidingskollege en die Universiteit van Kaapstad hoofsaaklik deur medium Engels ontvang. Hy was ten volle tweetalig en op ouderdom dertig reeds ’n ingesetelde stadsmens. Hy was ook “’n

5 vooraanstaande lid van die Kleurlingbevolkingsgroep”, ’n erkenning wat per geleentheid as skeldwoord teen hom gebruik is (kyk Jonker aangehaal in Van Wyk, 1997). Petersen se werksomgewing was Engels, die taal van die Kaapse gekleurde elite, ’n elitegroepering wat hy as ’n onderwyser, en dan boonop as een van die min gegradueerdes, toe redelik onlangs betree het.2 Van die korrespondente van The Sun en Cape Standard het ’n onderskeibare Kleurlingliteratuur voorgestaan (kyk Raman, 1940: 3; vgl ook Field, 2010: 38, 48). Alhoewel Petersen hom nie hieroor uitgespreek het nie, het hy met sommige van hierdie voorstanders sosiale kontak gehad. Op ’n persoonlike vlak sou hy in sy latere gesins- en familielewe toenemend Engels as huistaal gebruik (Rapport, 01.04.1984; 01.11.1987; Petersen, 2010). Later, in 1962, sou hy selfs ’n bundel van sy Engelse gedigte onder die titel Meditations on the Brink uitgee. Uit die beskikbare getuienis sou ’n mens soos Petersen as ’n lid van ’n opkomende middelklas groter sosiale prestige verwerf het, indien hy Engels as ’n literêre medium sou kies, vergelyk byvoorbeeld die profiele van Peter Abrahams of Richard Rive wat beide in Afrikaanse huise grootgeword het of Alex la Guma wat Afrikaans ten volle beheers het. Die standpunte jeens Afrikaans in die elitekringe van Kaapstad was welbekend. Alhoewel iemand soos dr. Abdullah Abdurahman se politieke invloed teen die einde van die 1930’s getaan het, het sy negatiewe menings oor ‘the Taal’ omstreeks die publikasie van Die enkeling nog nawerking in belangrike onderwysliggame gehad. Afrikaans se negatiewe politieke assosiasies is versterk omdat dit naas sy dekades lange assosiasie met Afrikanernasionalisme toenemend verbind is met die Nasionale Party en sy komende apartheidsbeleid. In dié opsig het Die Burger en sy uitgewer, die Nasionale Pers, die party mildelik ondersteun. (kyk Muller, 1990: 663). In die koerant is aanvanklik die beeld van ’n eng, etniese oriëntasie geskep wat min sosiale ruimte en assosiatiewe moontlikhede vir ’n ontwikkelde Afrikaanssprekende mens soos Petersen gebied het (kyk Petersen, 1952: 2). In die georganiseerde politiek was dit die konserwatiefste bruin politieke partye wat sedert die begin van die 20ste eeu assosiasie met wit Afrikaanssprekendes of Afrikaans voorgestaan het – verhoudings wat elite en linkse partye en individue in die gekleurde gemeenskap dikwels negatief beoordeel het (vgl. Lewis, 1987: 124 e.v., 130 e.v.). Daar was egter nie ’n grootskaalse afwysing van Afrikaans onder bruin geledere nie, omdat dit in die Skiereiland en die omringende platteland die taal van algemene sosiale verkeer was: “the Coloured community[‘s] … home language is overwhelmingly Afrikaans” (The Sun, 30.08.1940). Ten spyte van sterk negatiewe gevoelens en die indruk dat die taal in die eerste helfte van die 20ste eeu geassosieer is met kulturele onderontwikkeling, algemene agtergesteldheid en politieke konserwatisme, het anti-regeringstydskrifte en -koerante soos APO, die gematigde Cape Standard asook die meer linkse The Torch Afrikaanse rubrieke of berigte gepubliseer. Daarnaas het Engelse koerante soos die Cape Standard wat op die gekleurde elite gemik was, sonder ophef of nasionalistiese omarming van die taal Afrikaanse kortverhale en gedigte gepubliseer, hoofsaaklik as toegif aan hul

6 jonger lesers (kyk Cape Standard, 28.6.37, 25.10.1937, 24..1.1938, 11.12.1940). Die gematigde The Sun wat op dieselfde gemeenskapsegment gerig was, het selfs in van sy hoofartikels ’n Afrikaanse eisteddfod vir gekleurde leerlinge ondersteun “to register the progress made by our people in the command of the language” (The Sun, 27.09.1940; kyk ook 30.08.1940). Die naaste wat ons aan ’n direkte antwoord kom op die vraag na waarom Petersen in Afrikaans geskryf het, blyk uit artikels wat hy in die vyftigerjare geskryf het. In ’n ongepubliseerde artikelmanuskrip verwys hy na homself as “’n Afrikaner”, “’n rasgenoot” en “’n taalgenoot” (Petersen, 1952).3 In ’n Engelstalige artikel beskryf hy Afrikaans as “’n hartstaal”, “’n eerste liefde” “’n geheime hunkering na ’n sorgvrye jeug” of as “die eerste instrument wat ter hand geneem word” terwyl sy werkersklasomgewing “sal verseg om in enige ander taal as Afrikaans vasgevat te word” (vgl. Petersen, 1956?; eie vertaling). Dus: ’n tipiese skrywersantwoord waarin sy plattelandse afkoms en sy intuïtiewe sosiale ingesteldheid vooropstaan. Petersen se taalkeuse kan dus as ’n sosiale merker bestempel te word. Gegee die konteksstelling hierbo was sy keuse oorwoë eerder as vanselfsprekend en verskeie faktore kon tot sy besluit bygedra het. Hy het as ’n deeltydse student en aspirant-skrywer erkenning en aanmoediging van verskeie Afrikaanse skrywers ontvang; van sy ondersteuners was sy dosent, die digter I.D. du Plessis, en die literator Fransie Malherbe asook E.B. Grosskopf, die redakteur van Die Naweek waarin Petersen se tydskrifverhale verskyn het. Dié skrywers het van hul werk by die Unie-Volkspers uitgegee en Petersen waarskynlik aan die uitgewery bekendgestel. Die uitgewery het naas Die Naweek ook die koerant, Die Suiderstem, gepubliseer wat die Verenigde Party se beleid van groter toenadering tussen bruin en wit mense ondersteun het, ’n standpunt waarmee Petersen meer gemaklik was (kyk Muller, 1990: 448 e.v.; Petersen, 1952). Naas hierdie faktore moes sy Afrikaanse jeug en bes moontlik ’n behoudende politieke ingesteldheid beslag aan sy keuse gegee het, terwyl hy nie kon ontkom aan die opwelling van die plaaslike Afrikaanse letterkundige publikasiedrif nie. Tweedens sou beweer kon word dat naas taalkeuse veral taalregister ’n bewuste sosiale visie by Petersen verteenwoordig. Om die punt te illustreer, vergelyk hierdie snitte uit twee drinkliedere (die eerste uit sy debuutbundel, en die tweede uit sy laaste bundel): Troos in die wynglas kry ons hier: Onrus en sorg verdwyn. Laat vaar dan jou nugter gedagte; Vergeet al jou slaaplose nagte: Proe net die liewe wyn! (uit: “Drinklied”, Die enkeling, 43),

en daarteenoor ’n gedig wat handel oor die vernietiging van Distrik Ses:

7 Double-storey boarding house Plat omgeduiwel! Gee hom die borrrel en gee hom die dop wat skop! (uit: “Gee hom die borrel”, Laat kom dan die wind, 32).

Beide snitte het dieselfde strekking – sterk drank en sy gawes – maar die styl in die tweede aanhaling is kompakter, kriptieser, selfs epigrammaties, soos trouens talle van Petersen se latere gedigte, maar belangriker: hier val die gebruik van die losser vernakulêre spraak op. In die eerste aanhaling, soos in al die gedigte in sy debuutbundel, kom Afrikaans in sy formele gestandardiseerde vorm voor, selfs waar dit oor werkersklasomstandighede handel (en by talle skrywers – ook by Petersen in sy prosa – dikwels die aanwending van spraakvariasie aanmoedig). Met agternavisie sou ’n mens die taal van sy poësie as ’n kode kon beskou, veral in sy eerste twee bundels: Die enkeling en Die stil kind (1948). Sy taalregister sou as ’n reeks simboliese handelinge beskou kon word soos vervolgens aangetoon sal word. Die aanwending van taal in die Afrikaanse poësie, veral dié van sommige Dertigers en Veertigers, verteenwoordig die selfbewustheid van ’n opkomende sosiale orde. Petersen skep aanvanklik in, wat na aanleiding van Mikhail Bakhtin, die monologiese tradisie van die Afrikaanse Letterkunde, genoem kan word. Sy latere poësie sou meer dikwels die veelstemmigheid van verskeie sosiale posisies verteenwoordig. Hy skryf in sy eerste bundels met ’n intuïtiewe begrip dat gekleurde mense dikwels sosiaal en intellektueel minder geag is. “[D]it word mos nou beweer dat ek anders is. ’n Blote verbloeming van die woord minder-menslik”, skryf hy in sy ongepubliseerde artikel (Petersen, 1952: 1; oorspronklike beklemtoning).4 Die afwesigheid van die Kaapse werkersklasvernakulêr in die eerste twee bundels is opvallend omdat sedert C.E. Boniface en later in die werk van Melt Brink, G.R. von Wielligh, verskeie vroeg-Afrikaanse digters, ook Petersen se mentor I.D. du Plessis en die “Straatpraatjes”-rubriek in die APO tydskrif, ’n tradisie van “gamattaal” of Griekwa-patois in skrif tot stand gekom het. In geskrewe Afrikaans was die nie-wit spreker in afwyking, in “nie-burgerlike” Afrikaans, in die “brabbeltaal” van die gekleurde “skepsels” gevestig. Petersen se eerste poësiebundels, anders as sy tydskrifverhale of roman, spreek juis direk teen hierdie lang tradisie van black speech. Dit is eers in latere bundels soos Die kinders van Kain (1960) en Suiderkruis (1965), nadat hy as digter gevestig geraak het, dat hy hom in sy poësie ’n groter mate van linguistiese variasie – heteroglossia – toelaat. Sy eerste verse getuig van ’n selfbewuste vormlike keuse – die formele register van die

8 Afrikaanse poësie – waarin ’n universiteitsopgeleide digter hom aan sy leserspubliek voorstel. Die ervarende mymerende enkeling dra duidelik sorg dat sy lesers weet dat hy, die apartgestelde “hotnot”, komplekse gevoelens soos drome en ’n verbeelding het en lugkastele kan bou en dit, by wyse van uitbreiding, in die formele “burgerlike” register van die “sublieme ambag” kan verwoord (kyk “In mymering” en “Die dromer” uit Die enkeling, 28, 32). Elders word beweer dat Petersen sy verhouding met Afrikaans vestig op die poëtika van pastorale liriek, negentiende-eeuse konsepsies van die kunstenaar se wesenlike individualisme en die Europese Romantici (kyk Willemse, 1984: 10; Willemse, 2010: 39). Onderliggend aan hierdie opvattings is in Die enkeling die poëtiese aanwesigheid van ’n sensitiewe, geïndividualiseerde gees. Dit is die teenwoordigheid van ’n gesofistikeerde individu teenoor die belaglikheid, die onnoselheid en die gebrekkige artikulasie van die gestereotipeerde gekleurde subjek waarmee hy as student van die vroeë Afrikaanse letterkunde bekend moes wees. Tematies, maar ook talig is Petersen se formele taalkeuse – as simboliese handeling – in sy gedigte dié kode van die Afrikaanse Letterkunde met poësie as sy wesenlike genre. Verwantskap verwys hiervolgens nie net na bloedverwantskap nie, maar ook na die bewuste talige keuses wat Petersen maak.

3. Petersen se protespoësie van verwantskap en ontnugtering Naas verstegniese middele soos die metaforiek, die ritme of die digsoort van ’n afsonderlike gedig, is die plek daarvan in bundelverband betekenisvol, net soos die terugkeer van motiewe of die herhaling van bepaalde poëtiese vorme. In hierdie opsig is dit opvallend dat verskeie gedigte met ’n soortgelyke strekking in die eerste afdeling van Petersen se debuutbundel (en sy latere bundels) saamgegroepeer word. So sluit byvoorbeeld agtereenvolgens “Die vreemde”, “Verwantskap”, een van sy bekendste gedigte, “Bede”, en “Opstand” direk bymekaar aan. Vervreemding, ’n kernbegrip in die gedig “Verwantskap”, kom by herhaling in Petersen se eerste, asook sy daaropvolgende bundels voor. In die voorafgaande gedig verskyn die begrip as ’n selfstandige naamwoord slegs in die titel “Die vreemde” in verwysing na “hom” wat “beny” word: Die vreemde Vertroue was trots en sterk op sy gelaat, Sy treë, gespierd en vry: En toe hy nader kom, toe wou ek praat, want honger het ek hom beny! Maar toe sy oë op my klere val, die flenters en die vuil aanskou, -- toe weet ek: dit is helgroen gal wat in sy oë skuil.

9 Opeens was ek nie honger meer, en weg die branding van my dors; -Ek vloek hom, -- hy met sy geboortereg: Sy blonde haar; sy breë bors! En toe die aandwind opstaan, gloei die as van bitter opstand weer; Maar in die leegte, waar my honger was, -daar voel dit rou en seer…

Die assosiasies met hierdie “hom” is “vertroue”, “trots”, “sterk” “gespierd”, “vry”; “sy geboortereg / Sy blonde haar; sy breë bors”; daarteenoor is die assosiasies wat die ekspreker aan homself toeken: “honger”, “flenters” en “vuil”. Die ek-spreker omskryf die blik van die onbenoemde “hom” met die geboorteregtelike “blonde haar” in hierdie afstandelike verhouding as “helgroen gal / wat in sy oë skuil” en sy eie optrede as ’n ongespesifiseerde verwoording van opstand, “ek vloek hom” wat uitloop op ’n gevoel van “rou en seer”. Ten gronde van die skramse verwysing na “honger” en “geboortereg” is waarskynlik die Bybelse verwysing na Jakob se verraad wat aan hom toekomstige heerskappy, rykdom en vaderlike seëninge besorg het, terwyl sy broer Esau tot toekomstige onderdanigheid en armoede verdoem is (Gen. 25: 23–34). Waar “Verwantskap” en “Die vreemde” op die verhouding tussen bruin en wit mense gemik is, rig “Bede” hom oënskynlik op die ervaring van uitsluiting van diegene met ’n “donker huid”. In sy frase “die vloekstraf van ’n donker huid” word die Abrahamitiese verhaaltradisie opgeroep waar Gam die naaktheid van sy dronk vader, Noag, sien en vervloek word tot “’n kneg van die knegte (…) vir sy broers” (Gen. 9: 20–25 in die 1933-vertaling). Hier is klaarblyklik ’n oproep tot berusting en aanvaarding vir ’n historiese vergryp: As dit U straf is, dat ek so Moet ly, dan wil ek swyg, o Heer; Leer my berusting dan; Laat my dan maar my kruisweg gaan, Tot waar ek voor die donker staan…

Maar die oproep is wrang en hoewel die ek-spreker op sy lyding fokus, is die verwantskap met diegene wat hom in hierdie posisie geplaas het, by implikasie aanwesig, daarop dui die voorwaardelike konstruksies (“Laat dit dan wees” en “As dit U straf is”). Dit is dus nie God nie, maar diegene wat God bely, wat vir die “dieptes, standbesmet / en met verrotte slym besmeer” verantwoordelik is. Lees ’n mens “Bede” in bundelverband is dit opvallend dat die ironiese oproep tot berusting aangevul (en gekontrasteer) word in die daaropvolgende gedig “Opstand” waarin die ek-spreker bid vir “’n wilde mag; / Net

10 vir ’n uur, ’n hand gestrek / in Simsonkrag”. Alhoewel hierdie oproep tot goddelike ingryping nie as daadwerklike verset vertolk kan word nie, omdat persoonlike aktiewe deelname aan die opheffing van verdrukking wat in Engels “agency” genoem word, ontbreek, word tog die bewusmakende woord – die begin van aktiewe opstand – gespreek. Die Bybelse verwysings in hierdie vier gedigte sou ook as omvattender sosiale kodes gelees kon word. Die eerste twee gedigte roep die deurlopende spanning van Petersen se digterskap op, naamlik sy stryd met sy “landgenoot met die ligte vel”. In hierdie opsig is dit sinvol om Bakhtin se beskouing van poëtiese taalgebruik op te roep, naamlik dat ’n gedig na sigself, na die talige objek verwys, in sigself afgeslote is. In die geval van die eerste Petersen protesgedigte word hierdie verwagting egter oorskry, omdat die gedig so opvallend na buite uitreik en die adressant so regstreeks die geadresseerde en hul verwantskap betrek. “Die vreemde” en ‘Verwantskap” verwoord kernaspekte van vroeë konsepsies van ‘kleurlingskap’ naamlik bloedverwantskap en die sogenaamde “sondes van die vaders” waaroor Gerrit Dekker (s.j.: 292) dit in sy Afrikaanse literatuurgeskiedenis het. Op ’n persoonlike vlak is dit duidelik dat Petersen ’n veel nadere verhouding “as rasgenoot” met wit Afrikaanssprekendes aangevoel het, as wat hy om politieke redes toegelaat is om uit te leef. In ’n ongepubliseerde artikel “Agter die grenslyn” verwys hy na homself as “’n twee-talige Afrikaner, of beter, ’n Suid-Afrikaner” en alhoewel die “lot (…) dit nou wel so beskik (het) dat ek terdeë bruin van gelaat moes wees, maar om aan oorsprong te dink, was dit ook maar so hittete of ek kon wel blank van gelaat gewees het” (Petersen, 1952: 1).5 Sy taalen kultuurverwantskap beskou hy as ten nouste Westers met homself as ’n “taalgenoot” met die durende las om sy “andersheid” te omskryf: Ek praat Afrikaans, ek praat Engels net so goed of net so sleg; ek lees en verstaan wat ek lees in Nederlands en in Duits. Net Kaffertaal ken ek nie, Boesmantaal ook nie, en Hotnotstaal is bo my vuurmaakplek. Kortom, my beskawing is Westers. My land is Suid-Afrika. Begryp u, ek soek nog altyd na andersheid van my Blanke broer. Hy wil my mos nou ten ene maal om die dood nie erken as sy rasgenoot nie, nie as sy landgenoot nie, as sy taalgenoot nie, as sy eie vlees en bloed nie (Petersen, 1952: 2).

In sy verhouding met die wit Afrikaanssprekende “bly (ek) hom soos ’n skadu by”, maar ervaar hy telkens verwerping, ’n verwyt wat hy met dieselfde begrippe as in sy gedigte vasvang. Petersen verwoord sy gewaarwording nie afstandelik of analities nie, maar intens persoonlik:“Ek mag nie dit nie, ek mag nie dat nie. Dis Europeans Only hier, dis Europeans Only daar. Ek is mos nie melaats, of aaklig nie? Ek is nie vuil, of afstootlik nie?” (Petersen, 1952: 2). Dit is opvallend dat dié verwantskap in sowel die genoemde gedigte as in “Agter die grenslyn” nie net na biologiese bande verwys nie.

11 Hier is dit nuttig om kontekstueel te lees, te herkonstrueer en so die omgewing te probeer peil waarin Petersen se poëtiese dialoog aanvanklik gelewer is. Sommige politieke partye in die eerste paar dekades van die vorige eeu het die gedagte van Kaapse liberalisme verbind met gelyke beregtiging vir “alle beskaafde mense”. In hierdie opsig het ’n bewys van Westerse kulturele assosiasies en lewenswaardes soos die Christelike godsdiens as ’n kragtige inherente aanspraak op gelyke politieke regte gedien. Trouens, sommige bruin politieke partye aan die begin van die 20ste eeu het daarop aangedring dat “beskawing” in die bloed is, dat dit oorerflik is (Lewis, 1987: 129). Die Petersen-gedigte in toonaard, indien nie in wese nie, verwoord fasette van die sosiale debatte van daardie tydvak. Dit was ’n tyd toe gematigde leiers hul ondergeskikte sosiale posisie as bruin mense in die openbaar betreur het, maar nie noodwendig aktivistiese verset of optrede voorgestaan het nie. Sommige was oortuig dat die teleurstellende nagevolge van Unievorming tydelik was en dat hulle, op grond van hulle herkoms, verwantskap, Westerse lewenswaardes en persoonlike meriete in die (wit-gedomineerde) hoofstroom van die Suid-Afrikaanse politiek opgeneem kon word (kyk Adhikari, 2005: 8; Lewis, 1987: 237 e.v.). Die terugkerende verwysings, frases en beelde; die herhaalde verwysings na vervreemding, bespotting en “wit gelag” in Petersen se bundels dui op ’n sensitiewe gefolterde individu in ’n verdrukkende omgewing, maar veral ’n gebroke verhouding tussen wit en gekleurd. In hierdie opsig het op die oog af min in Petersen se derde bundel, Die kinders van Kain (1960), verander. Daar is weer sprake van bloedverwantskap, hierdie keer in die blote opnoem van Kain, sy broedermoord en die mitologiese vloek wat op sy nageslag sou rus (Gen. 4: 1–15). Tog word die sosiaalgerigte gedigte in hierdie bundel kragtiger verwoord is as voorheen. Die ervaring van sosiale verwerping word tydelik nie net meer individualisties beleef nie, maar selfs kollektief (kyk die aanwending van “ons”). In die slotstrofes van die titelgedig in Die kinders van Kain (1, toegevoegde kursief) lui dit: Die son kom op die drumpeltop ons gadeslaan: Net optelgoed wat voor die voet te lore gaan.

In “Mulat” verwoord die ek-verteller die verwerping deur sy wit genote in byna patologiese terme. Hierdie keer is daar nie noodwendig sprake van vervreemding nie, maar van ontkenning, van doelbewuste sosiale verraad. Die metaforiese verwysing na melaatsheid is meer intens as in enige van Petersen se vorige gedigte met ’n soortgelyke strekking.

12 Mulat Hulle ken hom nie, die man met wie hulle in die donker maats is; Toe die daglig kom spreek hulle van hom asof hy melaats is. … asof hy melaats is. (Die kinders van Kain, 4)

Die doelbewuste intensiteit wat in hierdie gedig vasgevang word, kan duidelik gesien word wanneer dit met ’n gepubliseerde voorstudie daarvan vergelyk word. In die gedig “Nocturne” gepubliseer in die lyfblad van die Teachers’ Eduational and Professional Association, TEPA Educational News, (November-Desember, 1957) tref sowel die mindere gedrongenheid van die gedig as die verandering ten opsigte van die ironiserende titel en die byvoeglike naamwoord “halfmelaats”: Nocturne Hulle ken hom nie; die man met wie hulle in die donker maats is – as die daglig kom sê hulle van hom dat hy halfmelaats is… Saam sal hulle boer om die donker draaie by die eerste hoer wat met blink oë loer by die wandelpaaie – hulle wat in die donker maats is … as die daglig kom sê hulle van hom dat hy half melaats is! ... dat hy half melaats is!

Die veranderings wat Petersen in “Mulat” aangebring het, werk mee tot ’n verskerpte fokus en skerper aanslag waarin die identiteitskwessie en sosiale verwerping vooropstaan. Hierdie intensiteit is soortgelyk aan dié van “Die drumpel” in Die

13 kinders van Kain. Let op die skeldwoorde “voertsek”, “my goed vat, trek” en die skreiende slotreël: “Jou vaders hoerkind, ek!” Om die intensiteit in hierdie gedig te peil, kan die indirekte segging van dieselfde sentiment in “Verwantskap” vergelyk word waar dit minder kras, self ietwat hekelend voorkom: “as dit by vaders kom, is ons / verwant!”; in “Die drumpel” kan die bewuste weerbarstigheid van die slotreël nie ontken word nie: Die drumpel Weer oor jou drumpel dop My skaduwee – Wil jy my weg voertsek? Jy hoor hoe skugter klop Ek nog verleë – Ek moet my goed vat, trek? Maar buite torring en terg dit, almelee: moet dit jou laglus wek? Ek sal van Tafelberg dit luid wil skree: Jou vaders hoerkind, ek! (Die kinders van Kain, 3).

Alhoewel Petersen hom meesal oor die sosiale uitsluiting van gekleurde mense, en by geleentheid ook dié van swart mense (bv. “Naturel” uit Die kinders van Kain, 23; “Vrou van Nyanga” uit Laat kom dan die wind, 36), uitgespreek het, het hy hom selde regstreeks oor aktuele politieke prosesse uitgelaat. Dwarsdeur sy lewe het hy vir hom as ’n gesiene skoolhoof in die Departement Kleurlingsake en politiek-behoudende mens ’n gematigde posisie uitgekerf en hom nooit op kollektiewe aksie verlaat nie, of dit nou ’n onderwysliggaam of ’n politieke party was. “Ek is nie ’n massamens nie”, het hy gereeld in verskeie onderhoude verklaar (Petersen in Durrant, 1985; kyk ook Jongbloed, 1987; Van der Ross in Swanepoel, 1989). Tog, in ’n seldsame aanduiding van politieke aktivisme skryf hy per geleentheid ’n gedig, al is dit ambivalent, wat gemene saak maak met die sentimente en aktivisme van linkse organisasies: Advice Don’t give it! like a Cain-child,

14 it is unwanted. Take it, but only with hestitation. Advisory Councils, non-Coloured, and also Coloured need it, but don’t take it withhold it, it is your only true possession!

Hy skryf “Advice” (gepubliseer in sy selfgepubliseerde bundel, Meditations on the Brink, 1962) in reaksie op die adviesrade wat in die loop van die veertiger- en vyftigerjare tot stand gekom het. Hierdie genomineerde politieke liggame was dikwels om verskeie redes gediskrediteer, hoofsaaklik omdat dit ver te kort geskiet het ten opsigte van die eis van versetsorganisasies om direkte parlementêre verteenwoordiging. Soos “Mulat” en “Die drumpel” is “Advice” tekenend van die verandering in intensiteit van Petersen se poëtiese dialoog in die era na die Nasionale Party-bewindsoorname van 1948. Vir gekleurde Afrikaanssprekendes kenmerk politieke ontnugtering hierdie tydvak. In die jare vyftig het gekleurde kiesers hul stemreg verloor en is ’n gerf diskriminerende wette ingestel wat aparte geriewe, leefruimtes, staatsdienste en onderwys afgedwing het (kyk ook Petersen, 1952). In die Kaapprovinsie sou iemand met Petersen se onderwyskwalifikasies, inkomste en eiendomsbelange tot 1956 in nasionale en provinsiale verkiesings kon stem. In die loop van die eerste veertig jaar van sy lewe is die burgerregte van gekleurde mense egter stelselmatig weggekalwe. Die digter se sosiale wêreld het enger geword, sy persoonlike ervaring as uitgeworpene bitterder en sy digterlike protes priemender. Die opheffing van die skeiding tussen gekleurd en wit wat hy in sy lewensloop voorsien het, was nie meer moontlik nie en sosiale assosiasie soos dit uit “Mulat” blyk, het die merk van misdadigheid, oorskryding en verraad gedra. Gesien teen Petersen se gematigde lewensbenadering is “Advice” ’n afwyking, ’n flirtasie wat op persoonlike ontnugtering eerder as oortuigde aktivisme dui. Een van die terugkerende motiewe in die Petersen-oeuvre is die kontrasstelling tussen nag en dag, waar “nag” of die ondergaande son dikwels (kyk “Die gehelmde … en, ek” in Die stil kind, 12) die skemerwêreld van uitsluiting, vrees, minagting en marginalisering verteenwoordig.“[D]agbreek”, “daeraad”, “daglig” of “dag” suggereer die teenoorgestelde gewaarwording van blootlegging, die sluiting van alle “mooglikheid”, die daeraad as “demon” (kyk “Uitingsdrang”, “Ballade van die Nag” in Die enkeling, 11, 16) of ontmanning (kyk “Pad” in Suiderkruis, 33; “Voortaan” in Nag is verby, 11). Teen die agtergrond van die verhullingsmotief wat “nag” verteenwoordig, is

15 die titel van Nag is verby aanduidend van ’n begrip van positiewe eiewaarde. Voorheen in “Ecce Homo” (Die enkeling, 29) het kinderlike strompeling ’n soortgelyke gevoel van selfvoldaanheid gerelativeer (“met lompe treë voel-voel sukkel soos ’n kind”), maar in dié vyfde Afrikaanse bundel is daar selfs sprake van aktiewe optrede. Sprekende strofes uit “Voortaan” lui: Maar die nag is verby – voortaan vir hom die orentstaan, die woord, die durf, die daad. Nag is verby – laat kom Dan die daeraad!

of in die titelgedig (Nag is verby, 20, oorspronklike kursief): Die lekkerte van die oomblik, die nou die hier bedwelm hom so byna! Hy weet dat hy dié oomblik trots voel en gereed Die nag is verby Dank Heiland verby!

Waar afskeiding en vervreemding die verwantskapstema in die werk van die jonger Petersen kenmerk, spreek die ouerwordende digter in Nag is verby meesal van positiewe innerlike oortuiging, selfs al bly die “groot probleem” soos hy dit in “Portret ‘60” (Nag is verby, 47) minder fel as voorheen stel: Nog bly die donker groot probleem waarop hy moeisaam konsentreer terwyl die nag se ure hom beleef tot by die voordag neem.

Die groter daadkragtigheid van Nag is verby word byvoorbeeld verwoord in “Wekroep” (31) met die oproep om “saam [te] stry”: “Dis jy wat geroep word, dis jy”. In “Nagwind” word hierdie daadkragtigheid omskryf in terme van waagmoed (oorspronklike kursief):

16

Wie waag soos jy durf waag moet óf verloor óf tot die laaste nederlaag oorwin!

Wat het verander? Die sosiale stramien van vroeër is steeds in sommige gedigte aanwesig, maar die gevoelsintensiteit van die jare vyftig het afgeneem; daar is selfs die gevoel van positiewe vooruitsigte. Is dit bloot die gevoel van ’n ryper, ouerwordende digter? Is dit in reaksie op sy herstel na ’n ernstige siektetoestand wat gevolg het op sy aftrede op ouderdom sestig? (Petersen, 2010). In die geval van afgeslote lees is moontlike verduidelikings ter verklaring van die digterlike optimisme waarskynlik nie eens ter sake nie, maar aan die ander kant is die opvallende verandering in geestesingesteldheid tog ook ’n sinjaal van positiewe sosiale of persoonlike veranderings. Dit is betekenisvol dat die verwantskap – die omringende omgewing – tussen adressant en geadresseerde, om Bakhtin weer op te roep, verander het. Petersen het hom teen die einde van die 1970’s en die middel-1980’s toenemend begeef op ’n terrein waar hy, in teenstelling met sy vroeë nie-samewerkingsgedig, nader aan die Nasionale Party-regering en sy semi-staatsinstellings staan, as wat in die breër swart gemeenskap en in besonder die gekleurde gemeenskap waardeer is. Die Nasionale Party-regering het sedert die einde van die 1970’s meer bepaald uitgereik na geskikte “bruin leiers” om by allerlei lokale kultuur- en sosiale projekte te betrek en later betrokke te raak by prosesse om politieke hervorming van stapel te stuur. Dit was ’n tydvak waar sulke leiersfigure se openbare deelname tot aparte etniese instellings beperk was. Petersen het om pragmatiese redes verskeie geleenthede aanvaar om op nasionale liggame te dien wat oor afsonderlike etniese grense gestrek het. Daarmee is waarskynlik sy kundigheid erken, maar dit was meesal tekenend van sy welwillendheid teenoor die regering. Hy het byvoorbeeld deelgeneem aan die werksaamhede van die Publikasieraad en in 1982, agt jaar na sy aftrede as skoolhoof, ’n aanstelling as die eerste nie-wit SAUKraadslid aanvaar (P. McDonald; Beeld, 22.07.1982; The Argus, 26.07.1982; Die Transvaler, 30.07.1982). Beide aanstellings is destyds as omstrede beskou. In 1982 ontvang hy die Dekorasie vir Voortreflike Diens van die Staatspresident (Vermaak, 1987: 4). Met hierdie daad word die vervreemding en die gebroke verhouding waaroor Petersen in sy vroeë protesgedigte of die “Agter die grenslyn”-essay skryf, asook die patologie van “Mulat” op ’n persoonlike vlak opgehef. Trouens, in Augustus 1982 beweer Eerste Minister P.W. Botha selfs dat die digter nader aan hom staan as die wit Afrikaanse opposisiepolitikus Van Zyl Slabbert (Oggendblad, 02.08.1982). Petersen se verwantskap met die Afrikanerestablishment was toe knusser as wat ooit voorheen

17 moontlik was. Na ’n lewe van uitgeslotenheid en ontkenning sou dit die naaste wees wat ’n lid van die Afrikanerestablishment sou kom aan die erkenning van Petersen se “rasgenootlikheid”.

4. Slotbeskouing Dwarsdeur sy lewe was Petersen ’n uitgesproke individualis wat vanweë sy persoonlike en sosiale agtergrond, gevorderde opleiding en politieke oriëntasie ’n besondere band met wit Afrikaanssprekendes aangevoel het (Petersen, 1952; Jongbloed, 1987), ’n aanvoeling wat vir die grootste deel van sy lewe nie beantwoord is nie. Van sy persoonlike uitings en sy protesverse sou selfs as verteenwoordigend van sy tyd gelees kon word, maar dit is te betwyfel of sy keuses in die tagtigerjare, tydens ’n periode van ongekende politieke spanning, as sodanig bestempel kan word. “Petersen het te sterk (tot die establishment) gekonformeer”, het die taalkundige Tony Links (in Swanepoel, 1989) gesê, ’n siening wat die onderwys- en gemeenskapsleier Franklin Sonn (1987: 6) deel, maar in ’n huldeblyk versigtiger gestel het: Ons, wat plek-plek nog die gal in ons monde voel brand, wil soms wonder of SV hom nie te geredelik teruggehou het nie – in ’n sin miskien té vergewensgesind, té welgeskape voorgedoen het (…) Die gedagte terg ons of hy nie meermale opsy moes gestaan het en sy emosies laat vloei het nie. Moes hy nie sy vlymskerp seggenskrag laat botvier het teen die onreg wat sy geslag aangedoen is nie?

Te oordeel aan hierdie uitsprake mag dit wees dat die Afrikanerestablishment Petersen aanvaar (en miskien self opgeneem) het, maar dat sy pragmatiese standpunt-inname negatief beoordeel is en dat hy hom daardeur waarskynlik van die aspirasies van ’n aansienlike deel van die gekleurde gemeenskap vervreem het. Universiteit van Pretoria

Bronnelys (Anoniem). 1982a. Eerste bruine word lid van SAUK-raad. Beeld, 22.07.1982. (Anoniem). 1982b. Petersen see SABC appointment as responsibility. The Argus, 26.07.1982. (Anoniem). 1982c. Riglyne kan wyd aanvaar word. Oggendblad, 02.08.1982. Adhikari, Mohamed. 1996. Straatpraatjes: language, politics and popular culture in Cape Town, 1909-1922. Pretoria: Van Schaik. Adhikari, Mohamed. 2005. Not white enough, not black enough. Racial identity in the South African Coloured community. Athens: Ohio University Press.

18 Bakhtin, M. M. 1981. The dialogic imagination: four essays. Michael Holquist (red.); Caryl Emerson & Michael Holquist (Vert.). Austin: University of Texas. Botha, Amanda. 1982. SAUK se Petersen altyd “net mens”. Die Transvaler, 30.07.1982: 3. Davids, Achmat. 2011. The Afrikaans of the Cape Muslims. Hein Willemse en Suleman E. Dangor (eds.). Pretoria: Protea Boekhuis. Dekker, G. s.j. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou. Durrant, Roberta. 1985. S.V. Petersen. Johannesburg: Penguin-films (SAUK video-opname). Field, Roger. 2010. Alex la Guma. A Literary & Political Biography. Auckland Park (Johannesburg): Jacana Media (Pty) Ltd. Gerwel, G.J. 1982. Literatuur en apartheid. Bellville: Kampen. Jongbloed, Zelda. 1984. Die lewe en wêreld van SV Petersen. Rapport, 01.04.1984: 3. Jongbloed, Zelda. 1987. S V Petersen, vaar jou wel. Rapport, 01.11.1987: 6. Lake, A.S. 1962. Bekende Kleurling-digter se vader sê: “Ek is blank – my pa was ’n Sweed”. Die Landstem, 8.09.1962. Lewis, Gavin. 1987. Between the wire and the wall. A history of “Coloured” politics. Cape Town: David Philip. Luthuli, Albert. 2006 [1962]. Let my People go. Cape Town: Tafelberg; Houghton (Johannesburg): Macufe. McDonald, D.J. 1933. Die Familie-lewe van die Kleurling: met ’n noukeurige ondersoek van die Stellenbosche Kleurling familie. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch. McDonald, Peter. [A]. “The literature police: apartheid censorship and its cultural aftermath”. www.theliteraturepolice.com/biographies/ Besoek: 12.08.2009. Millin, S.G. 1986 [1924]. God’s Stepchildren. Johannesburg, Ad Donker. Millin, S.G. 1926. The South Africans. London, Constable & Co. Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die Suide. Geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915– 1948. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Petersen, S.V. 1944. Die enkeling. Port Elizabeth, Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk. Petersen, S.V. 1946. As die son ondergaan. Port Elizabeth, Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk. Petersen, S.V. [1946?]. “Lewensbesonderhede” (manuskrip). Bloemfontein: NALN. Petersen, S.V. 1948. Die stil kind (en ander verse). Kaapstad: Maskew Miller. Petersen, S.V. 1952. “Agter die grenslyn”. Dok 118. Z. Pr. P. (Ongepubliseerd). D. J. Opperman-argief, J.S. Gericke biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Petersen, S.V. [1956?]. “Afrikaans – Language of my emotions”. S.A. Panorama, 85–86. Petersen, S.V. 1957. “Nocturne”. TEPA Educational News. November-Desember, 58.

19 Petersen, S V. 1960. Die kinders van Kain. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel, Bpk. Petersen, S.V. 1965. Suiderkruis. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, Bpk. Petersen, S.V. 1979. Alleenstryd. ’n Keur uit sy verse. Kaapstad: Tafelberg. Petersen, S.V. 1980 [1962]. Meditations on the Brink. Rondebosch: [Eie publikasie]. Petersen, S.V. 1980. Nag is verby. Kaapstad: Tafelberg. Petersen, S.V. 1985. Laat kom dan die wind. Kaapstad, Johannesburg: Perskor. Petersen, S.T. 2010. My father, the headmaster, S.V. Petersen. (Ongepubliseerd) S.V. Petersen-simposium, Universiteit van Wes-Kaapland, 5 November 2010. Rademeyer, J. H. 1938. Kleurling-Afrikaans. Die taal van die Griekwas en die RehobothBasters, Swets & Zeitlinger: Amsterdam. Raman, F. 1940. Die Kleurling en Afrikaans. The Sun, 20 September: 3. Sonn, Franklin. 1987. Rapport, 17(45): 6; 08 November, 6. Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal; Die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad: Tafelberg. Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw. ’n Lewensverhaal (2 dele). Kaapstad: Tafelberg. Swanepoel, Chris. 1989. Kind van die Dal. Johannesburg: SAUK. (NALN 3017/95/28). Van der Ross, Dick (R.E.). 1987. Ons groet ’n vrind. Hy het Enkeling gebly. Rapport, 01.11.1987: 1. Van Wyk, Steward. 1997. “ons is nie halfnaaitjies nie / ons is Kaaps”. Die wroeging met identiteit by enkele swart Afrikaanse skrywers. Literator, 18(2): 85–94. Van Wyk, Steward. 2008 [A]. S.V. Petersen se tydskrifverhale. Litnet-Akademies 5(1): 43–57. www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_5_1_vanwyk.pdf Besoek: 12.08.2009. Vermaak, J.B. 1987. Dit is soos ’n halssnoer wat jy inryg. Prisma, 2(8): 4-7. Willemse, Hein. 1984. “Die wrange klag, die satire en opstandigheid van die Kleurling”: Towards a critical reconstruction of the intellectual history of Black Afrikaans poets. Ongepubliseerde voordrag gelewer tydens die Economic and development and racial domination-konferensie, Universiteit van Wes-Kaapland (Bellville), 8–10 Oktober 1984. Willemse, Hein. 2007. Aan die ander kant. Swart Afrikaanse skrywers in die Afrikaanse letterkunde. Pretoria: Protea Boekhuis. Willemse, Hein. 2008. Insularity and ambivalence: The case of the South African poet P. J. Philander’s epic poem, Zimbabwe”. Research in African Literatures, 39(1): 125–48. Willemse, Hein. 2010. S.V. Petersen in dialoog met sy intellektuele en sosiale omgewing”. Tydskrif vir Letterkunde, 47(2): 31–47.

Note 1.

Hierdie artikel is ’n hersiene weergawe van ’n voordrag gelewer op uitnodiging tydens die S.V. Petersensimposium aangebied deur die Departement Afrikaans en Nederlands. Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville op 5 November 2010. My dank aan die organiseerders vir hul gul ontvangs en puik reëlings,

20 en die anonieme keurders vir hul kritiese insigte. 2.

Ten opsigte van sosiale verhoudings in Suid-Afrika is etniese terminologie ingebed sodat besprekings daarsonder moeilik is, daarom word hier, waar ter sake, begrippe soos “Afrikaner”, “bruin”, “gekleurd”, “Kleurling”, “nie-wit”, “swart” en “wit” sonder bevooroordelende intensie gebruik. Voorts is van die terminologie wat ter illustrasie aangehaal word vandag kwetsend.

3.

Petersen se gebruik van naamwoord “Afrikaner” behoort toegelig te word. Hierdie naamwoord was naas sy aanvanklike betekenis van “’n persoon gebore in Afrika” ook vir ’n groot deel van die 19de en 20ste eeu beskrywend van alle Afrikaanssprekendes. Afrikaanssprekendes van Suidoos-Asiatiese afkoms is byvoorbeeld as “Afferkaners” benoem (kyk Davids, 2011: 139), terwyl uit persoonlike ondervinding “Afrikaner” in verskillende dele van Suid-Afrika in verwysing na swart Afrikaanssprekendes nie onbekend is nie. In Namibië kom die benaming “Afrikaner” met verwysing na die |Hôa-|aran, dit is die nasate van Jonker en Jager Afrikaner, voor. Die begripsverenging van “Afrikaner” in Suid-Afrika in verwysing na uitsluitlik wit Afrikaanssprekendes is ’n redelik onlangse ontwikkeling. Petersen se aanwending van die woord blyk iets van die oorkoepelende taalkulturele betekenis van die konsep – Afrikaanssprekendheid as sodanig – te omvat, alhoewel die enger etniese betekenis veral met sy verdere kwalifisering, “rasgenoot”, duidelik vooropstaan.

4.

In die Afrikaanse literatuur, die media en algemene sosiale opvattings is gekleurde mense op grond van 18de en 19de-eeuse raswetenskap dikwels as moreel en sosiaal verdag voorgestel en sou hulle in destydse stereotipe fisologies, linguisties of intellektueel te kort skiet (kyk Gerwel, 1983; McDonald, 1933; Millin, 1924, 1926; Rademeyer, 1938).

5.

J.C. Steyn (1998: 523) verwys in alle waarskynlikheid na hierdie artikel wat op versoek van die Standpunte–redaksie geskryf is oor die houding van die “kleurlingdigter” tot sy eie en die wit gemeenskap. Dit is egter nie geplaas nie. My dank aan Wium van Zyl en Steward van Wyk vir die beskikbaarstelling van die dokument.

Op die taalspore van S.V. Petersen: ’n blik op sy verrekening van taaldiversiteit1 Frank Hendricks This contribution focuses on the literary reflection of the varietal diversity of Afrikaans in the prose of the Afrikaans author, Sydney Vernon Petersen. Petersen’s prosaic texts, published in the early 1940’s, serves as data basis. His utilization of varieties, especially of Kaaps, is evaluated against the background of particular guidelines for the literary integration of language variation. It is argued that, alongside authors such as Adam Small and Peter Snyders, Petersen should be credited for his pioneering work regarding the usage of Kaaps as literary medium.

1. Inleiding Sydney Vernon Petersen (1914 – 1987) verskyn op die Suid-Afrikaanse letterkundige toneel in die vroeë 1940’s, en wel as Afrikaanse digter, maar ook as Afrikaanse prosaïs. In hierdie periode bevind hy hom in Kaapstad waar hy volgens aanduidings as bruin intellektueel en as lid van die bruin elite onder druk was om Engels as skryfmedium te gebruik (Willemse, 2010: 40-41). Tog het sy keuse op Afrikaans geval in weerwil daarvan dat ’n meningsvormer soos dr. Abdullah Abdurahman van die destydse African People’s Organisation (APO) Engels bo Afrikaans as skryftaal gepropageer het. Abdurahman het geargumenteer dat Engels die voertuig vir progressiewe denke en Afrikaans (oftewel “Cape Dutch”, soos hy dit genoem het) die beliggaming van ouwêreldse stagnasie sou wees (Van der Ross 1990: 40-41; Willemse, 2010: 40). Petersen se toentertydse keuse vir Afrikaans as skryfmedium was myns insiens geen verrassing nie. Die vroeë veertigerjare moes immers die belofte ingehou het vir ’n suksesvolle skryfloopbaan in Afrikaans, want Afrikaans sou met die aan-bewind-kom van die Nasionale Party in 1948 een van die pilare word waarop die nuwe sosiale orde gestut sou word. In sodanige sosio-politieke klimaat sou die keuse vir Afrikaans as skryfmedium ’n logiese gegewe wees vir die talentvolle Petersen wie se agtergrond Afrikaans was en wie se laerskoolonderrig op die platteland deur die medium van sy moedertaal geskied het. Hierdie bydrae vind aansluiting by Petersen se besluit om in Afrikááns te skryf. Ek besin oor hoé hy in Afrikaans geskryf het – met spesifieke fokus op sy prósatekste wat in die vroeë 1940’s gepubliseer is. Ek ag hierdie prosatekste ondersoekwaardig, al het Petersen self later in sy lewe nie ’n hoë premie op die skep van prosa geplaas nie.2 Die prosakorpus wat ter besinning aangesny word, omsluit Petersen se bekroonde roman van 1945 As die son ondergaan en sy kortkunstekste3 wat in die tydskrif Naweek verskyn het (kyk Bibliografie, Primêre bronne: tekste van S.V. Petersen). Hierdie tydskriftekste wat deur Hans Ester (2000:104) getipeer word as “korte verhalen en verhalende schetsen” en deur Steward van Wyk (2008:47) as “kortverhale en sketse”, is vir my ten opsigte van funksionele toonaard in essensie narratief-fiktiewe weergawes TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

22 van selfbeleefde ervaringe, en wel op grond van die outobiografiese besonderhede van Petersen wat daarin vervat is. As sodanig is die tekste ’n sleutel, ’n poort tot die taalsituasie van die veertigerjare en spesifiek ook tot Petersen se toentertydse belewenis en interpretasie van die diversiteit van Afrikaans. Ek sluit aan by die hedendaagse letterkundige gebruik om Petersen as Swart Afrikaanse Skrywer te tipeer4 – ’n toegedigte status wat hy deel met vroeëre eksponente soos P.J. Philander, Adam Small en Peter Snyders en lateres soos Melvin Whitebooi, Patrick Petersen, Hein Willemse, Lindsay King, Heindrich Wyngaard, Elias P. Nel, Willem Fransman (junior), Leonard Koza, Karel Willemse, Kirby van der Merwe, S.P. Benjamin, Karel Benjamin, Patrick W. Davids, EKM Dido, Diana Ferrus, Zulfah Otto Sallies en Florence Ann Filton. My aanpak is taalkundig, en wel vanuit die perspektief van die Variasietaalkunde – ’n dissipline wat fokus op taalvariëteite en -variante as merkers van taalheterogeniteit (Du Plessis, 1987:1-33). Vanuit hierdie perspektief benader ek die letterkundeteks as taalteks, as konglomeraat van verwerklikte taalgebruiksopsies én werp ek lig op Petersen se verrekening van die diversiteit van Afrikaans in sy prosatekste met besondere fokus op sy integrasie van Kaaps, daardie Kaapstad-gebonde kernvariëteit van Suidwestelike Afrikaans5 wat histories te herlei is tot die 17de-eeuse verafrikaansing van Nederlands onder Oosterse invloed en wat - tesame met bepaalde subvariëteite van Oranjerivierafrikaans Swart Afrikaans en Flaaitaal6, - tradisioneel met mense van kleur geassosieer word. Ek beoordeel Petersen se verrekening van taalvariasie in sy prosatekste aan die hand bepaalde riglyne wat ek ontwikkel het as antwoord op my soeke na ’n verstaansgrond en/of beoordelingsraamwerk vir die beduidende aantal letterkundige publikasies van die afgelope tyd waarin die niestandaardvariëteite van Afrikaans in die brandpunt staan.7

2. Riglyne vir die verrekening van taaldiversiteit in letterkundige tekste 2.1 Riglyn insake die seleksie van variëteite vir teksintegrasie Afrikaanse skrywers het tot taak om hulle naas die ontginning van tematiese aspekte ook te verantwoord t.o.v. ’n funksionele aanwending van Afrikaanse variëteite. Mens sou in hierdie verband soos volg wil redeneer: as slegs die tematiese vir die Afrikaanse skrywer ’n saak van prioriteit sou wees – en nie ook die gebruik van Afrikaans as literêre medium nie -, dan sou hy/sy net sowel in Engels of in ’n ander taal kon skryf. Die volle spektrum van Afrikaanse variëteite is tot beskikking van Afrikaanse skrywers vir gebruik as literêre medium – van die Standaardvariëteit8 tot omgangsvariëteite9 en registervariëteite10. Vanuit die perspektief van die Variasietaalkunde is al hierdie variëteite geldige kommunikasiekodes en prinsipieel gelykwaardig.11 ’n Verantwoording ten opsigte van variëteite soos Kaaps12, die subvariëteite van Oranjerivierafrikaans13, Swart Afrikaans14 en Flaaitaal15 sou uitgewys kon word as die besondere verantwoordelikheid

23 van Swart Afrikaanse Skrywers, maar ook van wit skrywers wat beskik oor ’n ervaringskennis van hierdie variëteite.

2.2 Riglyn insake die verskillende wyses van variëteitsintegrasie Variëteite kan in verhale/stories geïntegreer word onder meer as vertelkode (d.i. die kode waarin die verteller die storie vertel) of as sitaatkode (d.i. die kode(s) waarin tekspersonasies deur die verteller aan die woord gestel word). Die vertelkode is uit ’n kommunikatiewe oogpunt essensieel hiërargies hoër as die sitaatkode; derhalwe kan die fiksionele gebruik van niestandaardvariëteite soos Kaaps en Oranjerivierafrikaans as vertélkodes die status van hierdie variëteite as volwaardige kommunikasiekodes implisiet bevestig. Voorts: die aanwending in prosatekste van niestandaardvariëteite as vertelkodes en die veelvuldige gebruik daarvan as sitaatkodes sou gesien kon word as meganismes om aan gemarginaliseerdes stem te gee.

2.3 Riglyn insake die integrasie van taalgebruiksaspekte kenmerkend van niestandaardvariëteite wat as vertel- en sitaatkodes ingespan word Vanuit die hoek van die Variasietaalkunde behoort die geïntegreerde taalitems outentiek, werklikheidsgetrou te wees, en wel in so ’n mate dat dit onder meer deur linguiste en leksikograwe as illustrasiemateriaal benut kan word.16 Vir letterkundige beoordeling sou die skep van ’n illusie van linguistiese outentisiteit dalk genoeg wees. Variasietaalkundig is linguistiese presisie egter ’n grondvereiste. So gesien, vervul die skrywer implisiet die rol van betroubare dokumenteerder van taaldata en word die prosateks ’n opvangnet vir reële taalgebruik.

2.4 Riglyn insake die appèl tot die handhawing van sosiolinguistiese beginsels Die invleg van taalverskeidenheid in prosatekste behoort te geskied ooreenkomstig sosiolinguistiese beginsels soos idiolektiese konsekwentheid en idiolektiese ooreenstemming. Eersgenoemde beginsel hou in dat ’n bepaalde personasie elke keer op ’n kenmerkende manier aan die woord gestel word, terwyl laasgenoemde beginsel vereis dat die idiolekte van personasies wat as sprekers van dieselfde dialek/variëteit voorgehou word, fonologies, leksikaal en grammaties sterk ooreenkomste behoort te vertoon. Ander algemeen-empiriese sosiolinguistiese beginsels waarmee rekening gehou behoort te word, is die volgende: • Persone uit die hoë en middelklas beheers die standaardvariëteit beter as mense uit die werkersklas. • Hooggeskoolde persone beheers die standaardvariëteit beter as laaggeskooldes en ongeletterdes.

24 • Formele situasies kondisioneer formele styl; informele situasies kondisioneer informele styl. Vervolgens word daar teen die agtergrond van hierdie riglyne eers ingegaan op die aard en wyse van variëteitsintegrasie in Petersen se prosakorpus en daarna op die potensiële belang van Petersen se manier van doen.

3. Die aard en wyse van variëteitsintegrasie in die prosa van S.V. Petersen Die variëteite wat in die prosakorpus van S.V. Petersen prominensie geniet as deel van die epiese aanbod, is Standaardafrikaans en Kaaps.

3.1 Die benutting van Standaardafrikaans Standaardafrikaans, meer bepaald informele Standaardafrikaans17, word aangewend as vertélkode in sowel As die son ondergaan as die tydskrifkorpus. Hiermee het Petersen ingeval by ’n Afrikaanseskrywerskonvensie wat tot vandag toe van krag is. Die verteller in die gekose korpus tydskriftekste blyk dieselfde personasie te wees. In samehang met die outobiografiese gegewens wat in die tekste vervat is, blyk hierdie verteller ’n projeksie of fiksiekorrelaat van Petersen self te wees. In “Klaas Danster”, byvoorbeeld, verplaas die verteller hom terug in sy kinderjare op ’n plattelandse dorp waar sy vader ’n tuiemaker was, terwyl die verteller in “Rotjies” as ’n Kaapstadse onderwyser terugkyk op “die tydperk van (sy) verblyf in Ladismith as jeugdige onderwyser”. Hierdie tekstuele gegewens rym met die outobiografiese feitlikhede dat Petersen se vader Sydney ’n tuiemaker oftewel saalmaker op Riversdal was (Ester, 2000: 103; Lake, 1962; Willemse, 2010: 31) en dat hy sy onderwysloopbaan in 1934 op Ladysmith in die Klein-Karoo afgeskop het (Van Wyk, 2008: 43; Willemse, 2010: 31). Hierdie verteller gebruik Standaardafrikaans, behalwe in gevalle waar hy niestandaardsprekers se taalgebruik bewustelik namaak. “In die hart van die stad”, byvoorbeeld, gebruik hy teenoor die Kaapssprekende karakter Israel die uitinge “Hau mats?” en “Ounlie ghot toee-en-sieks”. Die verteller openbaar ’n pro-Afrikaansgesindheid, soos onder meer blyk uit die feit dat hy in die vertelling “In die hart van die stad” twee verbygangers se Engelse vraaguitings (“Where you off to?” en “Hallo! (...) how’s it?”) op Afrikaans antwoord (“Nee, ek loop sommer” en “Nee, dit gaan goed!”) én die gebruik van Engels, as sodanig, afkraak as “Engelspratery (...) op ’n mens se nugter maag”. Ook openbaar die verteller ’n skerp taalbewussyn deurdat hy die taalgebruik van sommige karakters tipeer. In die skets “Rotjies” tipeer hy die idiolek van die karakter Rotjies (’n boorling van Ladismith wat tweedehandse motors op die Kaapse Parade verkoop en so graag “Kaapse Taal” wou praat) as “’n soort mengsel van Engels en verdraaide Afrikaans”. In die skets “Bandeloos” word die “woorde” van ’n singende kaalvoetklonkie wat smous, deur die verteller beskryf as “’n soort verdraaide Engels”. In “In die hart van die stad” tipeer

25 hy sy laerskoolonderwyseres op Riversdal se onderwyskode as “’n soort verhollandsde Afrikaans, of ’n verafrikaanste Hollands”.

3.2 Petersen se inkorporering van Kaaps Petersen ondervang Kaaps in sy roman As die son ondergaan en in enkele tekste in die tydskrifkorpus waaronder “Rotjies”, “In die hart van die stad”, “Na sewe jaar”, “Bandeloos” en “Op Nuweland”. In hierdie tekste uit die korpus word Kaaps slegs as sitaatkode aangewend. Met die uitsondering van die losiesvrou “Missus Lyners” in As die son ondergaan met haar nagenoeg middelklasleefstyl, is dit hoofsaaklik werkersklaspersonasies wat in Kaaps aan die woord gestel word. Hulle is onder meer koerant- en blommeverkopers (soos in “In die hart van die stad”), smouse (soos in “Bandeloos”), toeskouers by ’n sportbyeenkoms (soos in “Op Nuweland”), ’n plattelander wat taalmatig verkaaps het (soos in “Rotjies”), asook passasiers op ’n trein (soos in As die son ondergaan). Petersen gebruik verskillende tegnieke om tekstuele prominensie aan Kaaps te verleen. • Eerstens skep hy dialogiese situasies waarin ’n gesprek uitsluitlik in Kaaps geskied, soos die geval van die gesprek tussen twee Moslem-personasies, Kassiem en Salie, in As die son ondergaan. • Tweedens skep hy dialoogsituasies waarin sprekers van Kaaps gekonfronteer word met sprekers van Standaardafrikaans. In As die son ondergaan is die Moslempersonasie Kassiem in gesprek met ’n wit kondukteur. Salie praat konsekwent Kaaps, en die kondukteur konsekwent Standaardafrikaans. In die skets “Bandeloos” ruil die verteller en ’n smouspersonasie wat in ’n “sambalbroek” geklee is, uitings uit. Die verteller praat Standaardafrikaans en die smous praat Kaaps. Op hierdie wyse word Kaaps se andersheid geaksentueer en word Kaaps op grond van die geslaagde kommunikasie implisiet as verstaanbare taalkode voorgehou. • ’n Derde blootstellingsmeganisme is die inbedding van relatief kort monoloë in Kaaps. In die skets “In die hart van die stad”, byvoorbeeld, word die inbedding van die monoloë van twee blommeverkopers ingelei met die uiting: “Laat hulle self praat”: ˚˚

˚˚

“Wel – hoe s’l ‘k nou sê – ons het oek maa’ onse aps-en-douns; net soes elke-iene: vandag is die blomme baieng skaa’s, môre kry djy wee’ glad te veel. Samtaaims, soes nou met die oo’logtyd, het die mense baieng geld. Bisnis is ghoet! Nou komplyns. Ennie-hau – as die slegte tye kom, sal ons maa’ tevriede moet wies. Die son skyn nie elke dag nie ...” “Dount joe warrie, Mister; dount joe warrie! Ons is nie mense wat dronknes hou nie. Nie ons nie. Nee-nee – onsse geld is in die pous-offies, ou-jis! Lawlie waailits, Lydie - siekspins-e-bans. Siekspins-e-bans. Ounlie siekspins!”

26

3.3 Petersen se verrekening van die linguistiese karakter van Kaaps18 Petersen pas die ortografie aan om gesproke Kaaps weer te gee. Soos blyk uit die teksfragmente by 3.3.1, doen hierdie fonetiese weergawe van Kaaps outentiek aan:

3.3.1 a. Uitinge van Rotjies in die tydskrifteks “Rotjies” ˚˚

˚˚ ˚˚ ˚˚

Nei, (…) Hulle’s nou-ghoed: ek het ’n kapple taaims gaan kôl by ’n ghilie daa’ in ‘ie Kappieniestraat, en maaind-joe? As ek so by sieks-e-klok daa’ kom, en dis net sappetaaim … dan moet ek binne sit in ‘ie daainieng-roem, sy bring vi’ my ’n kappe tie, en in ‘ie mien-taaim sit al die ander in die kietsjin, en hulle iet hulle trommeldik … fênsie! Aag wat, daai’s nog niks, kom kyk hoe speel ons ka-re in ‘ie Kaap! Nou-nou Mieste’, ’n man kan nie vandag so maklik aan trou dink nie; biekôs-waai, dis mos wô-taaim, en al die goed in die winkels is so ekspensis. Nou-nou Mieste’, ek wil ‘ie ansain nie. Die ghawwement sal my vat as ek opjôin, maa’ hy wil nie hê ek moet skiet nie; dis nie vê nie, Mieste’, nie vê nie. Ek sê, aam de kal-let mên, ewwerietaaim. Aafte’ ôl, wat nodig is, is mênpaue’ ... ies’nt iet sou?

b. Uitinge van Kassiem in die roman As die son ondergaan ˚˚ ˚˚

˚˚

Nêi, Salie man, aafterol! Daa’s dan ’n blienkieng djoems in die kompaatmint! Is daa’ nie somwê-els plek nie? Bat iewen sou, - onse siets is oek geboek! Bat ons kan nie met ’n djoems same trewwel nie! Noufeer! Loep haal die kondokte’, salie. Loop haal die kondokte’ ... Hy moet ons plek gie. Waa’ kan ’n man dan soé ... Djy wiet, Salie, ’n mens moenie soema die bloemieng boere hulle wy gie nie. Kyk, hulle’t ’n spesjil seksjin van die trein vi’ wittes ... en een ou lousie kerriets vi’ die sou-kôld ‘Nan-jorripiens’ – wel! Ai-mien-toe-sy! ‘Nan-jorripiens’ betieken simplie ewwerie Diek-Tom-en Herrie wat nie wit is nie. En ’n man moet gesettisfaid wies om met ienage lou-klaas opgepoet te wies! Is dit nie terribul nie ... ?

Petersen se weergawe van Kaaps word oorwegend deur ortografiese konsekwentheid gekenmerk. Enkele gevalle van dubbelspelling soos in 3.3.2 aangegee, blyk eerder aanduidend van afwisselende spreekopsies te wees as wat dit op onvaste ortografie sou dui:

3.3.2 Gevalle van dubbelspelling • Aafte ’ôl (“Rotjies”) / aafterol (As die son ondergaan, p. 24)

27 • • • • •

Baieng (“In die hart van die stad”) / baing (As die son ondergaan, p. 24) Ghoed (“Rotjies”) / ghoet (“In die hart van die stad”) Nei (“Rotjies”) / nêi (As die son ondergaan, p. 24) / ny (“Bandeloos”) Onse (“In die hart van die stad”) / onsse (“In die hart van die stad”) Têngjoe (“Bandeloos”, As die son ondergaan, p. 117) / tenkjoe (“In die hart van die stad”)

Soos reeds blyk uit die teksfragmente by 3.3.1, slaag Petersen ook daarin om die spontane deureenhaspeling van Afrikaans en Engels kenmerkend van Kaaps raak weer te gee.19 Hierdie spontane vervlegting van Afrikaans met Engels is in die korpus gerealiseer as hibridiese sinne met ongewysigde direkte ontlenings uit Engels (soos in 3.3.3), verafrikaansing van leksikale items en uitdrukkings wat uit Engels ontleen is (soos in 3.3.4), volksetimologiese verdraaiings van Engelse leksikale items (soos in 3.3.5) en morfologiese inbedding van Engelse ontlenings (soos in 3.3.6).

3.3.3 Hibridiese sinne met ongewysigde direkte ontlenings uit Engels • Hier is plek vir jou suits. (...) Sit die suitcase maar hier agter die curtain. Dis so untidy as dit daar onder die bed staan. (As die son ondergaan, p. 35)

3.3.4 Verafrikaansing van leksikale items en uitdrukkings wat uit Engels ontleen is • • • • • • • • • • • •

back > bêk (“Op Nuweland”) Carriage > Kerriets (As die son ondergaan, p. 25) Experience > ekspeeriëns (“Op Nuweland”) Hands down > hênsdoun (“Op Nuweland”) Lovely violets > Lawlie waailits (In die hart van die stad) Luggage > lakkiets (As die son ondergaan, p. 24) Post office > pous-offies (“In die hart van die stad”) Tickets > tikkets (“In die hart van die stad”) Ups and downs > aps-en-douns (“In die hart van die stad”) Anyhow> Ennie-hau (“In die hart van die stad”) Don’t you worry > Dount joe warrie (“In die hart van die stad”) Mind you > maaind-joe (“Rotjies”)

3.3.5 Volksetimologiese verdraaiings van Engelse leksikale items • Afford > reford (As die son ondergaan, p. 106) • Expensive > expensis (“Rotjies”) • Western Province > Westenpromis (“Op Nuweland”)

28

3.3.6 Morfologiese inbedding van Engelse ontlenings • • • •

gesettisfaid (As die son ondergaan, p. 25), ge-introduce (As die son ondergaan, p. 71) ansain < sign on (“Rotjies”) opjôin < join up (“Rotjies”)

Die verafrikaansing van Engelse woorde en uitdrukkings soos by 3.3.4 aangedui, blyk in die prosakorpus van Petersen ’n hoër gebruikfrekwensie as die ander drie vorme van Engelse beïnvloeding te hê.20 Petersen se prosatekste weerspieël voorts ’n beduidende aantal taalverskynsels wat in taalkundige werke as tipies Kaaps uitgewys word.21 Tipiese uitspraakverskynsels en leksikale gebruike wat in die tekste gerealiseer is, word onderskeidelik in 3.3.7 en 3.3.8 aangedui.

3.3.7 Tipiese uitspraakverskynsels • Postvokaliese /r/-weglating: As ek onder is, waa’ gat hy vi’ my musie gie?! (“Na sewe jaar”) • /j/-affrisering (in sillabe-beginposisie): jy > djy (“In die hart van die stad”), jou > djou (“Op Nuweland”) • /e/-verhoging: tevrede > tevriede (“In die hart van die stad”); verlede week > veliede wiek (“Op Nuweland”) • /o/-verhoging: boom > boem (“Na sewe jaar”); ook > oek, soos > soes (“In die hart van die stad”) • Schwa-verlaging (hoofsaaklik by die morfeme geen –ig): getrap > gatrap (“Op Nuweland”), gewere > gawere (“Bandeloos”) • Hiperkorrekte stemming (/t/ > /d/) : bottel > boddel (“Bandeloos”) • Rotasering (van ’n intervokaliese /d/): Die Suidestem > Die Syre-stêm (“In die hart van die stad”) • Rotasering plus nasaal-apokopee: Hoe gaan dit > Hoe gaarit? (As die son ondergaan, p. 28) • Palatalisasie by die verkleiningsuitgang: oudtjie (As die son ondergaan, p. 51), biedtjie/biedtjies, voedtjie (“Op Nuweland”) • Homorgane eindklustervereenvoudiging frên < friend (As die son ondergaan, p. 27) hasbin < husband (As die son ondergaan, p. 101)

29

3.3.8 Tipiese leksikale gebruike • • • •

Baieng (vir baie) (“In die hart van die stad”) Biekôs-waai < Because why (vir “want”) (“Rotjies”) Boem (vir dagga) (“Bandeloos”) Geleksikaliseerde fonetiese wysigings: °° daai/dai < daardie: dai paal (“Na sewe jaar”), daai wieng (“Op Nuweland”) °° gwaan < go on (“Op Nuweland”) °° hiesa < hierso (“Bandeloos”) °° hô < hoor (“Op Nuweland”) °° karra < kyk daar (“Op Nuweland”) °° ka-re < kaarte (“Rotjies”) °° nemma < netnoumaar (“Bandeloos”) °° nemmatjies < netnoumaartjies (As die son ondergaan, p. 24) °° soema < sommer (As die son ondergaan, p. 24)

Petersen se verrekening van grammatiese verskynsels en uitdrukkings kenmerkend van Kaaps is minder genuanseerd as sy verrekening van Engelse invloed, uitspraakverskynsels en leksikale gebruike. Tipiese grammatiese verskynsels en uitdrukkings wat sporadies geïnkorporeer word, word onderskeidelik in 3.3.9 en 3.3.10 aangegee.

3.3.9 Tipiese grammatiese verskynsels • Hervatting van die onderwerp in voornaamwoordelike vorm: Dai bôidjie wat daa’ flaai-haaf speel – hy’s ’n ande’-naintien bôidjie (“Op Nuweland”) • Redundante gebruik van graadtrapmorfeme: Wat maak ’n man met meere geld? (“Bandeloos”) • Die gebruik van die besitlike voornaamwoord onse (i.p.v. ons) in attributiewe posisie: Ons het oek maa’ onse aps-en douns; Onse geld is in die pous-offies (“In die hart van die stad”) • Die gebruik van leksikale sydelingse aanspreekvorme (i.p.v. jy): “En hoe trewwel die vrind”, “Oe, die vrind gaa’ Kaap toe! Dis nais!” (Die karakter Kassiem teenoor Frans in As die son ondergaan, p. 26) • Die selfstandige gebruik van daai/dai: Aag wat, daai’s nog niks ... (“Rotjies”)

3.3.10 Tipiese uitdrukkings/tussenwerpsels • Alla-mistag (vir maggies) (“Op Nuweland”) • Djy’s moeg (vir “Jy sal jou wat verbeel!”) (“Op Nuweland”)

30 • Djy-wiet-nê (“Op Nuweland”) • Fênsie! (< fancy): “Hulle iet hulle trommeldik … fênsie!” (“Rotjies”) Tipiese grammatiese kenmerke van Kaaps wat nie in die tekste gerealiseer nie, is onder meer die volgende: • gebruik van die besitlike voornaamwoord i.p.v. se (die Here sy genade, ma haar kombuis) • gebruik van die voor ’n straat- of pleknaam (Hy bly in die Sky Road in die Lavis). • herhaling van die onbepaalde lidwoord ’n (Ma het ’n nog ’n brood gekoop) • herhaling van setsels (Die skêr lê in die laai in)

4. Waardebepaling van variëteitsintegrasie in die prosa van S.V. Petersen Teen die agtergrond van die riglyne by 2 en die uiteensetting by 3 sou ten slotte gevra kon word: steek daar enige waarde in Petersen se verrekening van taaldiversiteit? Hierdie vraag wil ek puntsgewys soos volg beantwoord: a) Die gebruik van Standaardafrikaans en Kaaps as dominante tekskodes blyk te rym met Petersen se eie talige arsenaal: hy inkorporeer daardie variëteite wat hy ten beste ken en moeiteloos kan beheers. b) Ten opsigte van variëteitseleksie is daar egter wel spore van onbenutte moontlikhede aan te toon: i) Eerstens word Petersen se vaardigheid in en kennis van Overbergse Afrikaans grootliks onbenut gelaat. In sy tydskriftekste wat die Overberg, spesifiek Riversdal, as epiese ruimte het of waarin die verteller se Overbergse ondervindinge in herinnering geroep word, word daar óór personasies vertel, maar die personasies word nie tipies-Overbergse uitdrukkings in die mond gelê nie. ’n Sporadiese uitsondering in hierdie verband kry ons wanneer die Overbergse personasie Van Tonder in As die son ondergaan (p. 10) toegelaat word om op tipies-Overbergse wyse te bry: “Migag! Maag dis dagem ’n lekkeg migag, nè.” ii) Ook is daar sprake van verspeelde kanse om ander taalkodes wat met mense van kleur geassosieer word, te ondervang. In As die son ondergaan is daar ’n konfrontasie tussen twee Kaapse Moslems (Kassiem en Salie) en ’n anonieme swart man. Die Moslempersonasies word Kaaps in die mond gelê, maar die geleentheid word verspeel om die swart personasie Swart Afrikaans of flaaitaal te laat praat. In die skets “Klaas Danster” wei die verteller derdepersoonnoemend uit oor die Griekwapersonasie Klaas Danster se vaardigheid om te vertel en oor sy snaakse, raak, wysgerige sêgoed. Sporadies lê hy Danster korterige uitinge gekodeer in informele standaardtaal in die mond. Sodoende verspeel hy die

31 geleentheid om Griekwa-Afrikaans (as subvariëteit van Oranjerivierafrikaans) as sitaatkode te benut. c) Ten opsigte van Petersen se aansnyding van Kaaps wil ek graag die volgende punte uitlig: i) Petersen se keuse om Kaaps as literêre medium in te span, getuig van waagmoed, veral as in ag geneem word dat hy sy prosa geskryf het in ’n tyd toe Standaardafrikaans – oftewel Algemeen-Beskaafde Afrikaans, soos dit toe genoem is – die Afrikaanse kode by uitstek was en ’n reeds gestigmatiseerde kode soos Kaaps óf as onafrikaans óf as substandaard afgemaak is. ii) Sy gebruik van Kaaps in sy prosatekste van die veertigerjare sou gelees kon word as ’n aanduiding daarvan dat hy met die intrapslag van oordeel moes gewees het dat die teboekstelling van Kaaps as taalkode van onder meer Kaapstadse bruines, ’n primêre verantwoordelikheid van prosaïste uit bruin geledere behoort te wees. iii) Betreffende Petersen se gebruik van Kaaps slegs as sitaatkode sou geredeneer kon word dat hy waarskynlik geoordeel dat die tyd nie ryp was om te eksperimenteer met die gebruik van Kaaps as vertelkode nie. Eksperimente met Kaaps as vertelkode sou eers veel later by onder meer Adam Small, Peter Snyders en Elias Nel aan bod kom.22 iv) Petersen se inkorporering van linguistiese items kenmerkend van Kaaps kan op grond van die empiries-kontroleerbaarheid daarvan en die handhawing van sosiolinguistiese beginsels soos idiolektiese konsekwentheid en idiolektiese ooreenstemming as oorwegend outentiek aangeslaan word. Sy verrekening van Kaaps sou bestempel kon word as ’n waardige wegbereider vir die latere, waarskynlik meer gedetailleerde, pogings van Adam Small, Peter Snyders en ander. v) Ook vir sy bydrae ten opsigte van die ortografiese aanpassing van gesproke Kaaps in sy prosa - ’n saak waaroor daar tot vandag toe nie eenvormigheid is nie - verdien hy ’n pluimpie. Sy ortografiese uitbeelding van Kaaps moet geplaas word naas ander latere uitbeeldingswyses soos dié van Adam Small, Peter Snyders en Anastasia de Vries.

5. Slot Adam Small word tereg allerweë krediet gegee vir sy rol in die vestiging van Kaaps in die Afrikaanse poësié (Coetzee, 2001). In die lig van die onderhawige ondersoek is dit my oorwoë mening dat S.V. Petersen literêr gesproke krediet verdien vir sy pioniersbydrae betreffende die vestiging van Kaaps in die Afrikaanse prósa. Vanuit die gesigpunt van die Variasietaalkunde verdien Petersen erkenning vir sy relatief genuanseerde teboekstawing van die linguistiese karakter van Kaaps soos gebesig

32 rondom die 1940’s. Daarmee het hy ’n funksie verrig wat deur vroeëre taalkundiges, moontlik om ideologiese redes, grootliks nagelaat is. Ek sou wou hoop dat hierdie bydrae sal help om te verseker dat S.V. Petersen, soos Small en Snyders, eervol vermeld sal word wanneer daar vorentoe oor die literêre verrekening van niestandaardvariëteite in die algemeen en van Kaaps in die besonder besin word. Universiteit van Wes-Kaapland

Bibliografie Primêre bronne: tekste van S.V. Petersen Petersen, S.V. 1946. As die son ondergaan. Port Elizabeth/Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk. Kortkunstekste van S.V. Petersen, gepubliseer in die tydskrif Die Naweek: • “Rotjies” (25 Maart 1943) • “Sommer mymering” (29 Maart 1943) • “Tounie van die Onderland” (1 Julie 1943) • “Ek probeer goed doen” (4 November 1943) • “Ek word diaken” (25 November 1943) • “Dorpenaars” (9 Desember 1943) • “Bandeloos” (14 Oktober 1943) • “Na sewe jaar” (10 Februarie 1944) • “Herinnering” (2 maart 1944) • “Hennie Bloubok” (23 maart 1944) • “Klaas Danster” (29 Junie 1944) • “Op Nuweland” (16 Augustus 1945) • “In die hart van die stad” (27 September 1945) Sekondêre bronne Barnes, Lawrie. 2001. Boeptaal: Suid-Afrikaanse bargoens. In: Carstens, Adelia en Heinrich Grebe (reds.). 2001. Taallandskap: Huldigingsbundel vir Christo van Rensburg. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Pretoria: Academica: 412-435. Brynard, K. ’n Taal met baie tonge. De Kat, April 1988: 26-30. Carstens, Adelia en Heinrich Grebe (reds.). 2001. Taallandskap: Huldigingsbundel vir Christo van Rensburg. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Carstens, W.A.M. 2003. Norme vir Afrikaans: Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. (Vierde uitgawe) Pretoria/Kaapstad: Academica.

33 Claasen, G.N. en M.C.J. van Rensburg (reds.) 1983. Taalverskeidenheid: ’n Blik op die spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Pretoria/Kaapstad: Academica. Coetzee, Ampie. 2001. Small het Kaaps in Afrikaanse poësie gevestig. Die Burger, 5 November 2001, p. 11. http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2001/11/05/11/1. html. Toegang: 5/10/2011. De Vries, Anastasia. 2006. Kaaps, taal van my HART. Perspektief, Rapport, 23 Julie 2006. De Vries, Anastasia. 2010. Baie melk en twie sykers. Pretoria: Protea Boekhuis. De Wet, A.S. 1993. Swartafrikaans as niestandaardvariëteit van Afrikaans. SuidAfrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 18: 170-188. Du Plessis, Hans. 1987. Variasietaalkunde. Pretoria: Serva Uitgewers. Du Plessis, Hans en Theo Du Plessis (reds.). 1987. Afrikaans en Taalpolitiek: 15 opstelle. Pretoria: HAUM. Du Plessis, Theo. 1992. Veranderende opvattings rondom Afrikaans sedert die sewentigerjare. In: Webb, V.N. (red.). 1992. Afrikaans ná Apartheid. Pretoria: J.L. van Schaik. Ester, Hans. 2000. Sydney Vernon Petersen: Riversdal 22 junie 1914 – Kaapstad 30 oktober 1987. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000. dbnl, 103-109. http://www.dbnl.org/tekst/_jaa003200001_01_jaa003200001_01_0007.php Fourie, J.J. en Du Plessis, H. 1987. Aspekte van die Afrikaans van Riemvasmakers. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde 5(2): 46-60. Gouws, Rufus en Ilse Feinauer (samestellers). 1998. Sintaksis op die voorgrond. Pretoria: Van Schaik. Hager, Hetta (Uitgewer/samesteller). s.j. Afrikaanse kloek-goed. (Gedruk deur ProPrint, Kimberley). Hager, Hetta (Uitgewer/samesteller/verspreider). s.j. Kloekgoed Twee. (Gedruk deur ProPrint, Kimberley). Haugen, E. (1974). ‘Dialect, Language, Nation’. In: Pride, JB. & Holmes, J. Sociolinguistics. Harmondsworth: Penguin Education: 97-111. Hendricks, F.S. 1978. ’n Sinchronies-diachroniese studie van die taalgebruik in die drama Kanna hy kô hystoe van Adam Small. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Wes-Kaapland. Hendricks, F.S. 1996. Kaaps: afwisseling met Engels is spontaan. Afrikaans Vandag, September 1996: 8-9. Hendricks, F.S. 2008. Die inkorporering van taalvariëteite in die kortkunstekste van Swart Afrikaanse skrywers. (Lesing gelewer by die KKNK te Oudtshoorn, 24 Maart) Hendricks, F.S. 2010. Op die taalspore van S.V. Petersen: ’n blik op sy verrekening van taaldiversiteit, ongepubliseerde referaat gelewer tydens ’n simposium oor die Lewe en Werk van die skrywer S.V. Petersen op 5 November 2010 aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Jongbloed, Zelda. 1984. Die lewe en wêreld van S.V. Petersen. Rapport, 01.04.1984: 3.

34 Kotzé, E.F. 1984. Afrikaans in die Maleierbuurt: ’n Diachroniese Perspektief. Tydskrif vir Geesteswetenskappe 24(1): 41-73. Kotzé, Ernst. 2001. ’n Perspektief op diachroniese prosesse in Afrikaans. In: Carstens, Adelia en Heinrich Grebe (reds.). 2001. Taallandskap: Huldigingsbundel vir Christo van Rensburg. Pretoria: Van Schaik Uitgewers: 103-111. Lake, A.S. 1962. Bekende Kleurling-digter se vader sê: “Ek is blank – my pa was ’n Sweed.” Die Landstem, 8 September 1962. Nel, Elias P. 1998. Iets goeds uit Verneukpan? Kaapstad: Tafelberg. Nel, Elias P. 2001. Mafoiing en annerlike gelofietjies. Kaapstad: Tafelberg. Pokpas, Larry. 1985. Afrikaans en Gemeenskapspublikasies. In: Smith, Julian F., Alwyn van Gensen en Hein Willemse (reds.). 1985. Swart Afrikaanse Skrywers. Verslag van ’n simposium gehou by die Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville op 26 – 27 April 1985. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland: 40-51. Ponelis, F.A. 1987. Die eenheid van die Afrikaanse taalgemeenskap. In: Du Plessis, Hans en Theo Du Plessis (reds.). 1987. Afrikaans en Taalpolitiek: 15 opstelle. Pretoria: HAUM. Scholtmeijer, Harrie. 2008. Hoe staat het met het Nederlandse dialect? In: Van der Sijs, Nicoline, Jan Stroop en Fred Weerman. 2008. Wat iedereen van het Nederlands moet weten en waarom. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker: 211-219. Schuring, G.K. Die basilek van Flaaitaal. In: Sinclair, A.J.L. (red.). 1981. LVSA: Kongresreferate. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland: 343-353. Smith, Julian F., Alwyn van Gensen en Hein Willemse (reds.). 1985. Swart Afrikaanse Skrywers. Verslag van ’n simposium gehou by die Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville op 26 – 27 April 1985. Universiteit van Wes-Kaapland: Bellville. Van de Rheede, I. 1985. Kaapse Afrikaans: ’n sosio-politieke perspektief. In: Smith, Julian F., Alwyn van Gensen en Hein Willemse (reds.). 1985. Swart Afrikaanse Skrywers. Verslag van ’n simposium gehou by die Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville op 26 – 27 April 1985. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland: 34-39. Van der Ross, R.E. (ed.). 1990. Say it out loud. The APO Presidential addresses and other major political speeches 1906-1940 of Dr Abdullah Abdurahman. Bellville: University of the Western Cape. Van Rensburg, Christo (red.). 1997. Afrikaans in Afrika. Pretoria: Van Schaik. Van Rensburg, Christo (red.). 1998. Oor skakelwerkwoorde. In: Gouws, Rufus en Ilse Feinauer (samestellers). 1998. Sintaksis op die voorgrond. Pretoria: Van Schaik. Van Rensburg, M.C.J. 1989. Soorte Afrikaans. In: Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Pretoria: Academica. Van Schalkwyk, D.J. 1983. Fonetiese taalgebruik in die taal van die Rehoboth-Basters. D.Litt.-proefskif, Randse Afrikaanse Universiteit. Van Wyk, E.B. 1983. Gepidginiseerde Afrikaans. In: Claasen, G.N. en M.C.J. van Rensburg (reds.) 1983. Taalverskeidenheid: ’n Blik op die spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Pretoria/Kaapstad: Academica.

35 Van Wyk, Steward. 2008. S.V. Petersen se tydskrifverhale. Litnet Akademies 5(1): 4357. www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_5_1_vanwyk.pdf Toegang: 12.08.2009. Webb, V.N. 1989. Die Afrikaanse variasietaalkunde. In: Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Pretoria: Academica. Willemse, Hein. 2010. S.V. Petersen in dialoog met sy intellektuele en sosiale omgewing. Tydskrif vir Letterkunde 47 (2): 31-47. Willemse, Hein, Marion Hattingh, Steward van Wyk en Pieter Conradie. 1997. Die reis na Paternoster. ’n Verslag van die tweede swart Afrikaanse skrywersimposium gehou op Paternoster vanaf 29 September tot 1 Oktober 1995. Bellville: Universiteit van WesKaapland. Wissing, Daan (red.). 1994. Khoekhoe en Afrikaans in gesprek: G.S. Nienaber. SuidAfrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 21. Junie 1994.

Note 1.

Hierdie bydrae is gebaseer op my gelyknamige referaat gelewer tydens ’n simposium oor die Lewe en Werk van die skrywer S.V. Petersen op 5 November 2010 aan die Universiteit van Wes-Kaapland (Hendricks, 2010).

2.

’n Opmerking deur Petersen teenoor die joernalis Zelda Jongbloed in 1984 (d.i. drie jaar voor sy dood)

3.

Die begrip “kortkunstekste” word hier gebruik ter aanduiding van prosatekste soos kortverhale,

is in hierdie verband ter sake: “Ek skryf g’n prosa nie. Enige swaap kan prosa skryf.” vertellings en anekdotes, d.w.s. prosatekste van kleiner omvang as die roman en die novelle. 4.

Die begrip “Swart Afrikaanse Skrywers” word hier gebruik ter aanduiding van skeppende skrywers wat generies swart is en afkomstig is uit die geledere van Suid-Afrikaners wat in vorige regimes sosiopolities gemarginaliseer is én wat Afrikaans as literêre medium inspan. ’n Ideologiese fundering van hierdie begrip en van die verbandhoudende begrip “swart Afrikaanse skryfwerk” word verskaf in Smith et al. (1985: iii-v) en Willemse et al. (1997: 31-76).

5.

Suidwestelike Afrikaans oftewel Kaapse Afrikaans is in aansluiting by Ponelis (1987: 9) te omskryf as daardie Afrikaanse dialekbundel wat (in onderskeiding van die dialekbundels Noordwestelike Afrikaans en Oostelike Afrikaans) in die Kaapse Skiereiland, die Boland en Noord-Boland, die Sandveld, die Swartland, die Overberg en die Klein Karoo voorkom.

6.

Oranjerivierafrikaans (en die subvariëteite daarvan), Swart Afrikaans en Flaaitaal word onderskeidelik toegelig in eindnote 12, 13 en 14.

7.

Hierdie riglyne wat ek ontwikkel het vir die derdejaarmodule Kontekstuele taalkunde aan die Universiteit van Wes-Kaapland, het ek geïnkorporeer in twee lesings oor taalvariëteite wat ek onderskeidelik aangebied het by die KKNK te Oudtshoorn in 2008 en aan die Universiteit van Hasselt, België in 2009.

8.

Webb (1989: 427-429) en Carstens (2003: 287-288) toon dat Standaardafrikaans as bowestreekse en algemeen-gebruiklike variëteit gedifferensieer is en uiteenval in drie soorte, t.w. Formele StandaardAfrikaans (FSA), Informele Standaard-Afrikaans (ISA) en Superstandaard-Afrikaans (SSA). Die onderskeidende aard van hierdie drie subvariëteite is soos volg:

36 •

Formele Standaard-Afrikaans is hoëfunksie-Afrikaans, d.w.s. Afrikaans wat gebruiklik is in formele situasies of vir formele doeleindes (kerk, onderwys) en gekenmerk word deur relatief formele styl (i.e. taalgebruik gekenmerk deur selfmonitering en ’n poging om te voldien aan die eise van “korrektheid” en onder meer die gebruik van formele woordvariante).

•

Informele Standaard-Afrikaans is laefunksie-Afrikaans, Afrikaans wat gebruiklik is in informele situasies, in natuurlike en spontane situasies. Dit word gekenmerk deur relatief informele styl (i.e. taalgebruik gekenmerk deur ’n afwesigheid van selfmonitering, die voorkoms van taalverskynsels soos verkorting, sametrekking en weglating asook die gebruik van informele woordvariante en die invleg van Engelse woorde).

•

Superstandaard-Afrikaans is ’n soort geïdealiseerde vorm van Afrikaans, gekenmerk deur onder meer “geaffekteerde” uitspraak (bv. lettersuitspraak), volgehoue oorronding, taalsuiwerheid (bv. geen anglisismes) en argaismes (bv. nademaal, in dier voege).

9.

Omgangsvariëteite omsluit onder meer geografiese variëteite, sosiolekte, etnolekte en chronolekte.

10. Registervariëteite is variëteite wat met groepsaktiwiteite geassosieer word en omsluit onder meer tegnolekte (bv. onderwys- en regstaal) asook die registers van sportgroepe (bv. rugby- en tennistaal) en geheimgroepe (bv. die taal van gevangenes, daggarokers en bendes). Die register van gevangenes, ook bekend as boeptaal, word ondervang in Barnes (2001). 11. Hierdie prinsipiële gelykwaardigheid van taalvariëteite stut op die linguistiese uitgangspunt dat elke dialek adekwaat vir sy sprekers is - dat dialekte, in aansluiting by Harrie Scholtmeijer (2008: 218) “volwaardige talen zijn, die in taalkundige rijkdom niet voor de standaardtalen onderdoen, maar om historische redenen een lage maatschappelijke status hebben gekregen”. 12. Diverse aspekte van Kaaps word belig in onder meer Carstens (2003: 290-291), De Vries, A (2006), Hendricks (1978), Hendricks (1996), Kotzé (1984), Kotzé (2001), Pokpas (1985), Van de Rheede (1985), Van Rensburg (1989: 449-454) en Van Rensburg (1997: 10-12). 13. Onder Oranjerivierafrikaans – ook Noordwestelike Afrikaans (Ponelis, 1987:9) en Gariepafrikaans genoem - word verstaan daardie dialek wat aan die Kaap in die 17de eeu ontstaan het uit die Khoi se pogings om Nederlands te praat, wat sedert die begin van die 18de eeu versprei het na onder meer die gebied noord en suid van die Oranjerivier en Kokstad en waarin reste uit Khoekoens (die moedertaal van die Khoi) behoue gebly het. Subvariëteite van hierdie basiese dialek omsluit onder meer GriekwaAfrikaans, Richterveldse Afrikaans, Rehobothafrikaans, die Afrikaans van die Riemvasmakers, Namakwalandse Afrikaans en Boesmanlandse Afrikaans. Taalkundige en sosiolinguistiese aspekte van Oranjerivierafrikaans en die subvariëteite daarvan kom onder die loep in onder meer Fourie en Du Plessis (1987), Van Rensburg (1989: 454-460), Van Rensburg (1997: 23-31), Van Rensburg (1998), Van Schalkwyk (1983) en Wissing (1994). Die gebruik van Oranjerivierafrikaans word ondervang in onder meer Hetta Hager se ongedateerde werke Afrikaanse kloekgoed en Kloekgoed Twee en Elias Nel se kontreikunsbundels Iets goeds uit Verneukpan? en Mafoiing en annerlike gelofietjies. 14. Onder Swart Afrikaans verstaan mens in navolging van Van Wyk, E.B. (1983: 163) dié Afrikaans wat gebesig word deur Swartes wat die taal nie as moedertaal het nie en deurspek is met afwykings wat die resultaat is van versteuring deur ’n sogenaamde Bantoetaal. Taalkundige en sosiolinguistiese aspekte van hierdie aanleerdersvariëteit word aangesny in onder meer De Wet (1993: 170-188) en Van Wyk, E.B. (1983).

37 15. Flaaitaal, ook Tsotsitaal genoem, word toegelig in onder meer Brynard (1988) en Schuring (1981). 16. Die insluiting van sitate uit Afrikaanse letterkundige tekste as aspek van artikelbewerking is reeds ’n gevestigde Suid-Afrikaanse leksikografiese praktyk. Hierdie konvensie wat in onder meer die verskillende onderdele van die WAT en die HAT weerspieël word, bevestig die feit dat die Afrikaanse skrywer deur die leksikograaf reeds van oudsher as betroubare opvanger van taaldata bestempel word. 17. Kyk eindnoot 8 vir ’n omskrywing van die begrip “informele Standaardafrikaans”. 18. Hierdie teksafdeling verteenwoordig ’n aanvulling tot Van Wyk (2008: 54-55) se opmerkings oor Petersen se gebruik van Kaaps in sy tydskriftekste. 19. Dit is ten opsigte van hierdie spontane deureenhaspeling en/of afwisseling van Afrikaans met Engels dat Kaaps hom van ander variëteite soos informele Standaard-Afrikaans en die onderskeie subvariëtiete van Oranjerivierafrikaans onderskei. (Hendricks, 1996: 8). 20. ’n Tersaaklike ondersoek sou kon wees om Petersen se verrekening van die vier wyses van Engelse beïnvloeding in Kaaps, soos aangedui by die illustrasievoorbeelde 3.3.3 tot 3.3.6, te vergelyk met die verrekening daarvan in die oevres van Adam Small en Peter Snyders. My hipotese vir sodanige ondersoek sou wees dat Small en Snyders, in teenstelling met Petersen, voorkeur gee aan direkte ontlenings uit Engels en die morfologiese inbedding van Engelse items. 21. Tersaaklike tekste is dié gespesifiseer in eindnoot 12. 22. Peter Snyders gebruik Kaaps in onder meer sy teks “Slegs leke” as vertellerkode en as sitaatkode. In Adam Small se kortverhaal “Klein Kytie” behels die vertelkode ’n deureenhaspeling van Standaardafrikaans en Kaaps terwyl die sitaatkode primêr Kaaps is. In sy kontreikunsteks “Die kelder se slot” (Iets goeds uit Verneukpan?) span Elias Nel die Kaapse personasie Michael in as sekondêre verteller.

S.V. Petersen, ’n pure impure digter of “siende blinde enkeling”1 Wium van Zyl This article focusses on S.V. Petersen’s poetics (conception of poetry). Petersen’s first volume of poetry, Die enkeling (1944) was published a year before D.J. Opperman’s first volume, Heilige beeste (1945). Later on his exchange of ideas with Opperman coincided with a poetical accomodation of Opperman’s “symbolist” approach. In this article Petersen’s poetry will be compared with the poetics of the leading Afrikaans poets of his time and with the Dutch critic A.L. Sötemann’s universal model on poetics. The conclusion is that Petersen started as a “romantic” poet but gradually also drew from “symbolism”, “classism” and “realism” in terms of Sötemann’s model. He therefore could be characterised as a “pure impure” poet.

Wanneer ’n mens die poëtikale posisie van S.V. Petersen wil bepaal, is dit van belang om sy toetrede tot die Afrikaanse letterkunde in aanmerking te neem. Getuienis hieromtrent is skraal, maar daar bestaan wel interessante dokumentasie oor sy betrekkinge met D.J. Opperman. Dit behels ’n uitwisseling wat beslis poëtikale implikasies het omdat laasgenoemde se werk op daardie stadium ’n rigtingwysiging verteenwoordig. Hieronder word Petersen se werk allereers in verband geplaas met die individualistiese of romantiese2 benadering wat domineer wanneer hy aanvanklik begin publiseer. Daarna word sy betrekkinge met Opperman aangestip en binne die konteks daarvan sy poëtikale akkommodasie van die “gestaltevers” bespreek. A.L. Sötemann se omvattende model word ten slotte hierteenoor gestel om ook ander poëtikale aspekte van Petersen se werk te plaas. Ten opsigte van die begrip “poëtika” word hier volstaan met Sötemann se definisie, naamlik dat dit bestaan uit die digter se “opvattingen over het ontstaan, het wezen, het doel en de middelen van de poëzie”. (1985: 57)3

1. Individualisme In die laat jare Dertig en vroeë jare Veertig word die Afrikaanse situasie oorheers deur die Dertigers met N.P. van Wyk Louw, W.E.G. Louw, I. D. du Plessis en Elisabeth Eybers as baie prominente figure. Hulle verteenwoordig ’n ingrypende ontwikkeling wat beskou kan word as ’n groot inhaalpoging ten opsigte van die wêreldletterkunde. Die eerste werklike deurbraak in bundelvorm is trouens W.E.G. Louw se Die ryke dwaas (1934) – presies tien jaar voor Petersen se debuut. J.C. Kannemeyer beskryf dit as poësie waarin die “intens persoonlike poësie oor die binnelewe van die individu” steeds prominenter raak (Kannemeyer, 1978: 276). Die Louws sien die digter ook “as ’n profeet wat alleen en afgesonderd van die massa sy eensame werk moet voortsit” (Kannemeyer, 1978:276-277). Hoewel dit nie hierby bly nie en ook nie daartoe beperk is nie, is individualisme dus baie belangrik. Opperman (1953: 35-40) wys in sy Digters van Dertig ook op die herontdekking deur hierdie groep skrywers van die Nederlandse TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

39 poësie waaronder die Nederlandse Tachtigers. Juis by laasgenoemde lê die “prikkel” tot die uitbeelding van ’n “eie indiwiduele sielslewe” (woorde van I.D. du Plessis aangehaal deur Opperman). En die persoon agter hierdie digterlike manifes in Nederland was ’n halfeeu tevore Willem Kloos wat die individualisme onder meer as maatstaf stel vir alle kuns en dit soos volg definieer: “dat kunst de aller-individueelste expressie van de allerindividueelste emotie moet zijn” (Kloos, s.j.: 161)4. Petersen se debuut staan inderdaad sterk in die teken van hierdie individualisme en daarmee saam die uitbeelding van ’n “eie indiwiduele sielslewe”. Trouens die titel, Die enkeling, sê dit reeds. In die openingsgedig (7) met dieselfde titel verklaar die spreker “Ek loop alleen”. Daar word verwys na die verlede waaruit hy voortkom: “My lippe nog nat met/ van wat ek gehad het. /My dors is tevrede, /en soet is die hede.” Dit is ’n uiters positiewe enkelingskap wat hier beskryf word. Ten slotte word ook nog verklaar: “Ek staan in die môre/ met ’n onbesôre/ gejubel na vore (...)” In die derde gedig in die bundel, “Die vreemde” (9) tref ’n mens egter reeds ’n gekwetste “ek” aan wat soos ’n bedelaar ’n indrukwekkende vreemdeling genader het om met hom te praat, deur hom verstoot is, en dan vind: “in die leegte waar my honger was, - / daar voel dit rou en seer ...” In die beskrywing van die “vreemde” met sy “blonde haar” en “helgroen” oë en “geboortereg” kan ’n mens ook onmiddellik ’n konfrontasie met ’n blanke herken en juis die afstoting deur ’n potensiële intellektuele Afrikaanse gespreksgenoot vermoed. Hierdie kwessie ontwikkel tot ’n belangrike tema in die Petersen-oeuvre. Die “ek” maak vervolgens telkens melding van bedreiging deur “’n spottermag” wat nie noodwendig beperk is tot blankes nie, maar ook ander medemense insluit. In die gedig “Opstand” (11) bid hy om slegs “’n uur” se “Simsonkrag” om te kan terugveg. Dat dit nie vir hom gaan om fisieke optrede nie, maar om woordmag, blyk uit die reëls: “Te veel geverg, dat ek/ moet swyg: Hoe kan ek swyg?” In die kort gedig “Alleen in die Drang” (14) verneem ons verder: Ek sien die spotters

dag vir dag :

Ek hoor die honende dreigende gelag ; Dan word dit binne

klein en sag,

en weerstand

word ’n weemoedsklag !

Ook Die stil kind vertoon ’n kwetsbare enkelingskap hoewel hier ’n tegniese verskuiwing plaasvind. Hier word naamlik meer dikwels oor die “ek”-figuur as ’n “hy” gepraat, iets wat sorg vir emosionele distansie. Die “ek” tree as’t ware buite homself en kan nou homself van ’n afstand waarneem. In die titelgedig waarmee die bundel open, word die kind reeds as ’n “ingedagte”

40 figuur beskryf wat afstandelik staan teenoor die alledaagse bedrywighede. In die daaropvolgende gedig, “Paradys verlore” gaan dit verder: Hy sit, verlore tussen droom en daad – sy dag het reeds begin – So ewe stil en afgestroop, ’n Siende blinde enkeling.

Die slotreël vat die dualisme van die enkelingskap vas. “Siende” kan op figuurlike vlak gelees word as ’n vermoë tot dieper insig, ’n tree na die profeetskap van die Louws. Hierteenoor staan “blinde” wat kan slaan op die afgeslotenheid van die alledaagse, maar ook op ’n beskeidenheid oor eie insig. Die profetiese ingesteldheid sowel as die spotlag van andere kom onder meer terug in die volgende bundel, Die kinders van Kain. Nogeens word in “hy”-vorm verslag gedoen en eintlik word dit op die oog af die beskrywing van ’n gestalte vanaf ’n afstand. Hy rig hom tot slegs “enkele” begrypendes terwyl die “veles” oor sy woorde “skater” en “skinder”, maar hy beskik wel oor weerbaarheid: DIE MERK Net enkeles luister Hoe hy, hoog en sterk, Sy stem in toorn verhef Oor so’n Kainsmerk; Die veles, sonder Woord, en sonder hoop, Laat maar die water Gods So oor Gods akker loop; En ander skater Lank en luid op straat, Of skinder simpel woorde Oor die man wat praat.

Die verwysing na die “veles” (vgl. ook die verdere gedig getitel “Die veles”, 6) onderskryf opnuut die individualisme. Hulle is “sonder woord”, anders as hyself. In die res van die bundel is daar – ondanks die ontwikkeling van die “hy”-vorm steeds sprake van die gevoelige individu: in “Die drumpel” word daar gehuiwer tussen skugterheid en opstand oor die sosiale afstandelikheid en onderdrukking, in “Sterfdag” (18) en “In Memoriam” (19) is daar die lyding oor die gestorwe moeder, in “Klein bestek” (22) word geworstel om “die droewe” tot slegs ’n “nietigheid” te probeer beperk.

41 Die “hy”- gedigte vervang nie volkome die direkter belydende “ek”-gedig nie en beide staan as toonaardvariante naas mekaar. Hiermee is die verwikkeldheid van die individuele uitbeelding egter nog nie heeltemal vasgevat nie. Tussendeur was daar ook gereeld sprake van ’n volwasse “ek” wat (dikwels met heimweë) terugkyk op die ongekompliseerde self van sy kinderjare. Die slotgedig van Kinders van Kain, “Alleengesprek” (32), bring byvoorbeeld nog ’n nuwe aspek na vore: naamlik die besef dat daar eintlik twee “ekke” bestaan binne ’n “eenmansbestek”, “ek met die lag, jy met die traan...”. Laasgenoemde reël stel subtiel die vrolike “ek” as primêr – in teenstelling met wat tot dusver in die oeuvre oorheers het. Binne die bundelopset is dit voor die hand liggend om dit onder meer te lees as in die eerste plek ’n verwysing na ’n houdingsbepaling ten opsigte van die politieke en sosiale situasie, apartheid dus, maar ook ander aspekte van die lewe word nie uitgesluit nie. Die selfvertroue van die individu neem dus toe. ’n Interessante verdere stap kom voor in die gedig “Vir gedagtenis” (Nag is verby, 30). Die geskenk wat die “ek” hier aan ’n geliefde wil gee, bestempel hy as sy “mooiste” en “beste”. Dit sluit in “my weemoed, en my leed!” Die individuele lyding het dus nou ’n kosbaarheid geword. In Laat kom dan die wind word in die gedig “Verset” nog ’n waardevolle element toegevoeg: “Kosbaar is/ dit wat/ ek het,/ brandende verset!” Die ontwikkelingslyn in die uitbeelding van die individuele ervaring in Petersen se oeuvre wat tot dusver weergegee is, vra eintlik steeds om korreksies en die aanstip van nuanses wat binne die bestek van ’n enkele artikel nie moontlik is nie. Al word die “ek met die lag” in die slotgedig van Kinders van Kain weer in Suiderkruis gekorrigeer, bevat eersgenoemde byvoorbeeld die humoristiese gedig “Reputasie” (45) waarin die “ek” ’n verliefde hondepaar, “een wit, die ander bruin” uiteenjaag omdat hulle kamtig “die wet mog oortree” om dan ook nog toe te voeg: “O, wee die stomme honde-twee/ nou swak van reputasie/ by die hele hondenasie!” En die twee nagtelike katte wat die spreker in “Nokturne” (Laat kom dan die wind, 9) óók na gooigoed laat gryp, is eweneens ignoreerders van apartheid want hulle is: “die witkat/ die swartkat/ daa’ie twee”... En hoewel hierbo verwys is na die afgooi van die identiteite van die eerste bundels asook ’n groter rustigheid, verdwyn die vroeëre en ernstige ingesteldheid tog ook nie volkome nie. Ook in Laat kom dan die wind duik die “alleenheid” (“Reën in die voorstad”, 28) en die verlange na die jeugkontrei (“Verre dae”, 30) byvoorbeeld steeds weer op al is dit nie dominant nie. Om saam te vat oor die romantiek en individualisme in Petersen se werk: Vanaf ’n beginpunt van jeugdige moedigheid waarmee die volwasse lewe betree word, word ’n besef van kwetsbaarheid, krenking deur en selfs vrees vir ’n vyandige medemens oorheersend. Pogings om op te staan, ’n eie trots en verweer te ontwikkel, is nie geslaagd nie. Geleidelik ontwikkel ’n besef dat eiewaarde los van die “veles”, die algemene publiek, kan bestaan en tree ’n profetiese ingesteldheid na vore. Mettertyd volg ’n besef na tuiswees “onder die Suiderkruis” – nadat daar ook sprake was van reise buite die vaderland. Die pynlikhede van die worstelende persoonlikheid word uiteindelik

42 herken as juis “mooi”, aspekte dus van ’n skoonheid. Dieselfde geld die vermoë van “verset” wat as “kosbaarheid” identifiseer word. Die ontwikkeling van twee “ekke”, van ’n humoristiese ingesteldheid naas die erns, is eweneens iets wat ondanks teenslae tog wel tot stand kom. Die neiging tot enkelingskap word egter steeds gehandhaaf. Kyk ’n mens egter na die hoeveelheid gedigte in die oeuvre wat met die individualisme in verband staan, is dit sonder twyfel die dominante faktor in sy werk. Dit is ook duidelik dat dit inderdaad geplaas kan word in die konteks van die Dertigers, naamlik I.D. du Plessis se uitbeelding van ’n “eie indiwiduele sielslewe”.

2. Gestalte Die D.J. Opperman-versameling by die Universiteit van Stellenbosch se dokumentasiesentrum bevat ’n aantal briewe van S.V. Petersen met dikwels kort aantekeninge van Opperman daarnaas oor sy antwoord daarop. Dit is duidelik dat Opperman, wat dan redaksiesekretaris van Standpunte is, hom aanmoedig en bemoedig. ’n Mens tref in die briewe ’n onseker Petersen aan. By bepaalde “sketse” wat hy instuur, vra hy dat Opperman “sommer ’n titel” (14.10.1952) moet gee. Op ’n stadium spreek hy sy blydskap uit daarmee dat verse wat hy aangestuur het en waarvan hy gedink het dat dit “niks beteken nie” tog wel Opperman se “goedkeuring wegdra” (29.6.1955). Hy verwys ook na homself as “onderwyser, nie skrywer nie” (16.9.1952). In 1952 vra Opperman hom om ’n artikel te skryf oor die posisie van die “Kleurling Afrikaanssprekende” intellektueel. Die stuk wat hy vervolgens instuur onder die titel “Agter die grenslyn” (118.2.Pr.P.) is ’n noukeurige beskrywing van die posisie van ’n bruin persoon onder apartheid. ’n Mens moet hier in gedagte hou dat die amptelike implimentering van hierdie beleid dan nog nie eens vier jaar oud is nie hoewel nieamptelike apartheid uiteraard ’n baie langer geskiedenis het. Opperman skryf terug (22.8.1952) dat dit nie is wat hy soek nie. Die stuk is sover vasgestel ook nooit gepubliseer nie. Vandag is dit ’n tydsdokument van belang. Hier is sprake van ’n misverstand. Opperman het kennelik nie die uitwerking van apartheid op ’n Afrikaanssprekende gekleurde intellektueel ontwikkelde persoon en kunstenaar begryp nie. Dat die saak by hom bly spook het, sien ’n mens enkele jare later in sy groot gedig “Blom van die baaierd” in die bundel Blom en baaierd (1956). Wanneer die karakter Koen Beumer hier tot inkeer kom omdat hy ’n morele oortreding begaan het sodat hy sy liggaamlike gebrek – ’n boggelrug - kon oorkom, dink hy: ‘Die een word dít gegun en dát word my belet, Tog is ’n elk en ’n ieder deur ’n leed, ’n wellus of ’n donker vel besmet, En uiteindelik moet ek tussen ander weet Dat op die aarde elke mens sy boggel het.

43 In die woorde “deur (...) ’n donker vel besmet” is ’n verwysing na Petersen se “die vloekstraf van ’n donker huid” uit “Bede” in Die enkeling (1944) herkenbaar. (Die gedig word later in hierdie artikel afgedruk en bespreek.) Opperman beperk die kwessie hier nog tot slegs een van die probleme waarmee “’n elk en ’n ieder” te kampe het.5 In 1960 (Kannemeyer, 1986: 370) neem hy egter ’n verdere tree in ’n artikel “Blik in die toekoms” wat in Die Burger se Uniefeesbylae opgeneem word. Hy noem die blanke Afrikaner se prestasies, maar daarby die afstotende mag wat die groep uitoefen op ander mense in die land. Hy gee ’n beeld van apartheid as proses (hoewel hy die term self nie noem nie), van sterre wat “verder en verder” van mekaar beweeg, verkil en in selfgenoegsaamheid voortbestaan. Dit lei vir hom tot ’n skrikbeeld oor die toekoms: “die gesig van hierdie koue geestelike hel”. (Opperman, 1977: 126) Dit kan nie beweer word dat Opperman se betrekkinge met Petersen die enigste faktor was wat hom tot hierdie insig gebring het nie, maar dit was beslis daarvan deel. Dit het ook nie vir Opperman tot volgehoue digterlike opstand teen apartheid gedryf nie. Hy het ’n indirekter benadering aangehang wat trouens saamhang met sy kunsbeskouing waarop later in hierdie artikel teruggekom word. Hierdie uitwisseling tussen Petersen en Opperman is natuurlik op sigself interessant en kan verder nagegaan word. Dit is egter hier van belang omdat dit iets laat sien van die konteks waarin Petersen na sy toetrede met sy eerste werk begin deelneem het aan die Afrikaanse poësie en die aard van die uitwisseling wat bestaan het6. Petersen se Die enkeling was trouens een van die mededingers met Opperman se Heilige Beeste om die Hertzogprys in 1947. Petersen se betrekkinge met Opperman beteken ook wel ’n verbintenis met ’n prominente verteenwoordiger van ’n ander belangrike poëtikale ontwikkeling waarin doelbewus afstand geneem word van die individualisme. Hierdie benadering word beskryf in J.C. Kannemeyer se Figuur en fluit, Marthinus Nijhoff en D.J. Opperman se opvattinge oor die literêre kunswerk (1992). Invloedryke 20ste eeuse digters soos T. S. Eliot en Marthinus Nijhoff was bedag op die beperkings wat die belydenisvers oplewer. Eliot waarsku teen die loslaat van persoonlike emosie. Poësie van kwaliteit is vir hom “not a turning loose of emotion, but an escape from personality” (Kannemeyer, 1992: 15). Nijhoff het die beroemde uitspraak gemaak: “een dichter schreit niet”, ’n digter moet nie huil nie. W. van den Akker (1989: 84) vat hierdie poëtikale aspek soos volg saam: “Is een gedicht eenmaal geslaagd, dan incorporeert het een emotie of gedachte op een zodanige wijze dat iedere terugkoppeling naar de dichter die het vervaardigde en naar diens emoties of naar de gedachten waaruit het ontstond, geblokkeerd is”. Ten opsigte van die verskil hiertussen en die benadering van die individualistiese Tachtigers waarvan die digter Willem Kloos ’n verpersoonliking is, voeg Van den Akker (84) toe: “voor Kloos ligt de essentie van poëzie in de dichter, voor Nijhoff ligt die in het gedicht”. Veeleerder as om regstreeks te bely, moet die digter ’n instrument (Nijhoff se “fluit”, Kannemeyer, 1992: 15) inspan. Opperman vind ooreenkomstig dat die digter

44 sy ervaring agter ’n gestalte moet verhul. Hy moet sy gevoelens dus verplaas in ’n ander karakter wat hy skep. Later sou hy vir voornemende digters uitgebreid wys op die belang daarvan om deur die oë van andere te probeer kyk (Opperman, 1978: 15). In sy gedig “Blom van die baaierd” waarna hierbo reeds verwys is, skep hy die gebreklike rympiemaker “skewe Koen”. Hy gaan egter nog verder en laat vir Koen – wat onder andere ’n alter ego van ’n soekende digter vorm – op sy beurt al hoe verder in die verband gaan om homself byvoorbeeld afvra: “hoe lyk die wêreld deur die glasholtes van ’n perd se oog?” en verwysend na God: “hoe sien die uintjie U?” Die ontwikkeling van die regstreeks belydende “ek” in Die enkeling tot die verhulde “ek” in die vorm van ’n “hy” in Die stil kind en die latere bundels kan hiermee in verband gesien word en verteenwoordig ’n oorgang tussen die twee poëtikale benaderings. ’n Interessante eerste eksperiment met die skep van ’n heeltemal ander gestalte wat in die plek van “ek” skuif, is die sketsmatige, strak gedig “Individu” (6) in Die stil kind: ’n Klein postuur Wat ouderwets Nou teen die rand Uit buk en beur... Alleenfiguur Strak in die prent In ingeëts ; En in die duur Eksperiment ’n Proefkonyn Wat swymel deur ’n Niemandsland, ’n Dol domein.

Hierop volg (ten minste in bundelverband) “Portret – (Van Gogh)” (13) en “Die loper” (15). Laasgenoemde het een van die digter se bekendste verse geword omdat dit herhaaldelik in bloemlesings opgeneem is, beginnende by Opperman met sy eerste uigawe van Groot Verseboek (1951).

3. Vier poëtikas Bogenoemde twee poëtikale benaderings oorheers Petersen se werk. Daar is egter ook aspekte van ander bekende strominge in die verband. ’n Nuttige omvattende model bied Sötemann met sy reeks indringende poëtikastudies, gegrond op die Europese en Amerikaanse letterkundes. Hy ondersoek sowel die eksterne poëtica, d.w.s. kunsteoretiese uitsprake wat ’n digter buite sy of haar werk gemaak het. Dit plaas hy dan teenoor die teksimmanente poëtika, elemente wat voorkom in die gedigte van

45 die skrywer met ’n kunsteoretiese strekking. By Petersen bestaan daar egter nagenoeg geen opgetekende eksterne poëtikale uitsprake nie. Slegs insidenteel (“Uitingsdrang”, Die enkeling: 11) word in sy eie gedigte na die maakproses van ’n gedig verwys en dan ook maar rakelings. ’n Mens kan egter wel die benadering volg van navorsers wat Sötemann se metode verder help uitbou het, naamlik dat ’n mens ook indirek afleidings van hierdie aard uit ’n digter se werk kan maak. Dit is om uitsluitlik te steun op “de impliciete versimmanente poetica, die uiteraard alleen aan het licht komt door analyse van de poëtische praktijk” (1985: 60). Van den Akker (s.j.: 14) noem dit “de belangrijkste, maar tegelijk ook de minst concrete categorie” wat by so’n ondersoek ingespan kan word. In ’n finale stadium van sy poëtika-studies kom Sötemann tot die gevolgtrekking dat alle vernuwings in die poësie in wese gegrond is op kunsteorie, op poëtikale opvattings wat in die werk deurgevoer word. Vervolgens wys hy vier grenspale aan, vier basiese poëtika’s, wat telkens mekaar afwissel in dominansie in die verloop van die literatuurgeskiedenis (Sötemann, 1985: 119-130). Dit noem hy die romantiese, simbolistiese, realistiese en klassisistiese “literatuurconcepties”.7 Hy gee toe dat hierdie name deur hul oorbekendheid tot misverstande kan lei en hy sorg daarom vir helder omskrywings.8 By die eerste, waarby hy Willem Kloos as voorbeeld gebruik, word die gedig gesien as “de vorm waarin de dichterlijk-goddelijke gemoedsbewogenheid als verlossende Schoonheid spontaan gestalte aanneemt en aldus de verzoening met het bestaan bewerkstelligt” (Sötemann, 1985: 122). Sötemann beklemtoon in die proses die metafisiese aard van hierdie literatuuropvatting. Hiermee saam gaan egter ’n “antirationalistische”en “strikt individualistische” ingesteldheid (126) wat Sötemann (1985:120) soos volg aanwys: “Voor Kloos is de dichter: hij die zijn emotie, zijn hartstocht, weet uit te drukken in de vormen van een plastiek, en daarin, daarméé tevens ‘het leven der wereld’ gestalte geeft.” By die simbolistiese poëtika kan daar steeds sprake wees van ’n metafisiese strewe (soos by P.C. Boutens), maar oorheers “de opvatting van het gedicht als zelfstandig artefact, als geconstrueerd taalbouwsel, dat idealiter de menselijke maat van zijn maker overschrijt en als zódanig ‘het hoogste heil’ kan behelzen.” (Sötemann 1985: 122). Die metafisiese kan egter ook wegval soos by die veel moderner Gerrit Kouwenaar. Sötemann (124) voeg toe dat die term “autonomistisch” ook vir hierdie opvatting kan geld en wys Nijhoff aan as een van die digters aan wat “poeticaal gesproken op dezèlfde lijn zitten” net soos onder andere Baudelaire, Mallarme, T.S. Eliot. Die realistiese poëtika (of “mimetische”) gryp eerder die prosa as uitdrukkingsmiddel aan. “Het realisme onderscheidt zich van de romantische en symbolistische poetica’s gezamenlijk door zijn òn-metafysische, aardse gerichtheid, door het sterven naar ‘objectieve’ weergave van de als werkelijk, meermalen als àl te werkelijk, gehonoreerde sociale realiteit; door de gerichtheid op het algemeen-geldige, en ook in díe zin onpersoonlijke, zij het vaak allerminst gespeend van een didactische en moralistische inslag.” (125-126)

46 Ten opsigte van die “vierde pijler”, die klassistiese (of “pragmatische”) poëtika, dui hy aan: “Het gaat (...) om een conceptie waarin het effect van het werk op de lezer centraal staat, als resultaat van een bewuste, wèlgeordende rhetorische strategie, in consistente heldere taal, met – uiteraard, zou men zeggen – morele doeleinden”. (126) Uit die bespreking van Petersen se werk hierbo en die ingesteldheid van die Dertigers is dit nie moeilik om ’n sterk band aan te wys met die poëtika van die romantiek nie. Daarteenoor pas die verhulling van die individualistiese belydenis en die inspan van gestaltes as poëtiese instrument onder Sötemann se noemer simbolisme. Uiteindelik sou Petersen se werk deur sy destydse kritici ook steeds gemeet word aan die daaraan verwante outonomistiese kriteria. Hierbo is reeds ten opsigte van die Dertigers verwys na ’n verbintenis met die Nederlandse Tachtigers en hul belangrike poëtikale begeleier Willem Kloos. Onder sy uitsprake tel ook die volgende: “kunst (...) bestaat alleen om haarzelfs wil” (Kloos, s.j.: 49). Dit sluit aan by die Franse digter Baudelaire se begrip “poésie pure”. Na aanleiding hiervan ontwikkel Sötemann die begrip “pure dichter” (Sötemann 1985: 61). Daarmee bedoel hy digters wat poësie as iets outonoom beskou met nie soseer ’n doel daarbuite nie. Hierdie soort digters se klem is trouens ook op hul geïsoleerde posisie. Hierteenoor staan vir hom die “impure dichters”. Dit is digters wat hul werk juis nie as outonomisties beskou nie. By e.g. is die gedig doel op sigself en by lg. middel tot die bereik van ’n doel. (Sötemann 1985: 64) Dit moet egter nie verwar word met wat dikwels die “algemeen menslike” in literêre kunswerke genoem word nie. Sötemann noem dat dit by sowel pure as inpure digters gaan om die aanbied van ’n “exemplarische leefsituatie” – d. w. s. om singewing aan die menslike bestaan deur die aanbieding van ’n eksemplaar/voorbeeld van ’n menslike bestaan. So kry dit “existentiële relevantie” (Sötemann 1985: 73). By die impure digters kom egter ook eksplisiet ’n sosiale dimensie aan die orde. Beide die romantiese en simbolistiese poëtika’s pas binne die konteks van “pure dichters”. ’n Mens kan dus ook met gemak vir Petersen klassifiseer as “pure digter”.

4. Impuur Hiermee is egter nog lank nie alles oor Petersen se werk gesê nie. Daar kom beslis spore van ’n retoriese benadering in sy werk voor hoewel dit goed gekamoefleer is. In die opsig is daar wel sprake van ’n klassistiese poëtikale element volgens Sötemann se terminologie. Hiernaas is daar ook onmiskenbare tekens van die realistiese poëtika, van ’n beskrywing of selfs weerspieëling van die sosiale werklikheid met die doel om ten minste misstande te identifiseer indien nie om daaraan iets aan te verander nie. Dit gaan hier om ’n aspek wat gewoonlik die meeste aandag ontvang in Petersen se werk juis omdat hy die eerste swart digter in Afrikaans was. Dit is dus van belang om in die verband die aandag te laat val op ’n aantal aspekte in die lig van die bevinding hierbo, naamlik dat die individualistiese vers by hom oorheers.

47 Dit is vandag moeilik om die effek van sy eerste sterk gedig waarin die sosiale werklikheid aan bod gestel word, naamlik “Bede”(10) in Die enkeling op die leserspubliek te agterhaal: Bede Laat dit dan wees, O Heer, dat ek ’n duisend jaar gelee teen God en mens gesondig het... Dan weet ek nou, op U bevel is hierdie skurfte blootgestel: In watter dieptes, stankbesmet en met verrotte slym besmeer het ek nie daar versleg, dat selfs U, Heer, van my moes wyk... my nie wou reining van die slyk? Laat my dan maar soos Lasarus tevrede wees, met streling van elk honger honde-tong; Dan weet ek tog, dis U besluit, die vloekstraf van ’n donker huid. As dit U straf is, dat ek so moet ly, dan wil ek swyg, o Heer; Leer my berusting dan; Laat my dan maar my kruisweg gaan, tot waar ek voor die donker staan...

Hoewel protespoësie teen die onreg van apartheid sedertdien ’n vanselfsprekende deel van die Afrikaanse kanon geword het, sal weinig gevoelige lesers waarskynlik vandag nog steeds ongeraak hierdie gedig kan lees. Die effek is juis grotendeels daarin geleë dat die sosiale klag verpak word in die in die stylmiddele van ’n belydenisvers, dat dit die gedaante aanneem van die “allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie”. Dit word bowendien versterk deur die hiperbool en verder deur die gebedsvorm wat om ekstra respek, eerbied en aandag vra. In die opsig word die konteks gevorm deur Van Wyk Louw se religieuse verse in Die halwe kring (1937 – dus slegs sewe jaar voor die verskyning van Die enkeling) waarin ’n “geding met God” aangegaan word oor “die probleem dat die mens deur God alleen gelaat is” (Kannemeyer, 1978:391). Dit gaan by Louw uiteraard om ’n “exemplarische leefsituatie”, om individualisme

48 wat ook terselfdertyd op ’n abstrakte manier algemeen menslik is. Die “exemplarische leefsituatie” by Petersen is egter in wese anders. Sy individu verteenwoordig nie ’n breë algemene menslike kondisie nie, maar juis ’n sosiaal onmiddellik herkenbare bevolkingsdeel. En al word God aangespreek en al is die spreker bereid om God se straf te aanvaar – ás dit dan wel van God kom – weet alle ingeligte lesers dat dit hier in werklikheid gaan om mensgemaakte onderdrukkende maatreëls wat van ’n “donker huid” ’n “vloekstraf ” gemaak het. Met die rassewetgewing ná 1948 sou dié klag alleen maar groei. Die oeuvre bevat wel nog meer belydenisverse in die verband. In “Slotsom” (Die stil kind, 14) word die één onontkombare gelykmakende mag aangedui: Blonde haar en blanke huid, Kan kroon, kan septer mee ? (Die lykdraers trap ’n dodemars uit) Die donker wag vir jou, vir my, al-tweé.

Die getal gedigte in Die enkeling wat direkte sosiale verwysings bevat, is betreklik min: agt uit twee-en-veertig. In Die stil kind is dit nog minder. In Die kinders van Kain verander die situasie egter. Soos hierbo reeds genoem, dui die “ek” in die gedig “Die merk” (2) aan dat sy toornige stemverheffing “oor so ’n Kainsmerk” slegs deur “enkeles” waardeer word. Daarteenoor staan die “veles” wat hulle nie steur nie en hom eintlik verwerp. Die distansie wat so ontstaan, word vervolgens die sterkste verwoord in die gedig met die eksplisiete titel “Die veles”. ’n Gedistansieerde spreker beskryf ’n samelewing met groot innerlike teenstellings en ’n gebrek aan sosiale verantwoordelikheid. Hier is trouens sterk ooreenkomste met Petersen se beskrywing van “wat Bruinman se kind agter die grenslyn aanvang” in sy genoemde stuk “Agter die grenslyn”. Aangrypend is byvoorbeeld “Armmans-kinders” in Suiderkruis (19): Armmans-kinders, ken ek hulle nie? vol geloof, hoop en liefde, - al drie;

En dan ten slotte: Word groot, gaan dood, elkeen op sy tyd plathand geklap tot onderdanigheid.

Dit beteken nie dat die realistiese poëtika vervolgens self sekondêr raak nie. Inteendeel. Die plek van die sosiaal bewoë “ek” word wel ingeneem deur ’n groot aantal gestaltes of selfs ’n groepsgestalte wat afsonderlik eksemplaries funksioneer ten opsigte van die maatskaplike bestel. Die eerste voorbeelde vind ’n mens trouens reeds in Die enkeling. Dit is die gedig “My mense” (33) waar die titel nog ’n direk betrokke “ek” aandui,

49 maar wat verder ’n beskrywing bied van mense “verstik in ’n sweetbad/ van swaarkry en swye”... In dieselfde bundel is “Die arbeider” (35) voorbeeld van ’n individuele gestalte wat in sy lyding en sowel liggaamlike as geestelike afbraak beskryf word: “Maar die gloed in sy oë is dof,/ en versteen, - net soos een/ met sy siel daarmeeheen!” In die eerste twee bundels is dit egter nog die uitsondering, maar in Kinders van Kain neem dit sterk toe. Dit maak ook ’n belangrike deel uit van Suiderkruis en Laat kom dan die wind. Dit bly nie beperk tot die enkele groep nie. In laasgenoemde bundel val die blik ook op “Vrou van Nyanga” (36) wat “Woensdags” “halfdags char” “Vir Madam die Teacher/ by die Bellville in Belhar” (dus nie in ’n “blanke” buurt nie) en van wie ons verder verneem: “Hulle noem haar op haar naam,/ soms nog Die Girl agterna”. Hierdie laaste woorde is ’n goeie voorbeeld van hoe individuele bewoënheid vervang word deur subtiele, maar skerp implisiete sosiale kommentaar.

5. Besluit Tot besluit kan teruggekeer word na Sötemann se poëtika-model. Petersen begin as romantikus. Hy pas sy werk aan om aspekte van die simbolisme te akkommodeer. Hy is egter ook wel deeglik ’n realis terwyl elemente van die klassisisme opduik. Poëtikaal sal ’n mens hom dus ’n pure impure digter moet noem wat as soekende, gevoelige individu in die eerste plek poësie skryf ter wille van die poësie self, maar nie kan nalaat om sosiale kommentaar te lewer in ’n dwingende situasie nie. As ingehoue sosiale kommentator bly hy steeds getrou aan sy baie vroeë definisie, “’n siende blinde enkeling”. Universiteit van Wes-Kaapland

Bronnelys Goedegebuure, J. en Heynders, O. 1991 “Het breekbare ligt open”, een beschouwing over impliciete poeticaliteit en problemen van interpretatie. De nieuwe taalgids, 84: 6. Kannemeyer, J.C. 1978 Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur. Kaapstad/Pretoria: Human & Rousseau Academica. Kannemeyer, J.C. 1986 D.J. Opperman, ‘n Biografie. Kaapstad/Pretoria: Human & Rousseau. Kannemeyer, J.C. 1992 Figuur en fluit, Marthinus Nijhoff en D.J. Opperman se opvattinge oor die literêre kunswerk. Leiden: Dimensie. Kloos, W. s.j. Nieuwere Literatuur-Geschiedenis, deel II, Amsterdam: L.J. Veen. Opperman, D.J. 1951 Groot Verseboek. Kaapstad/Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk. Opperman, D.J. 1953 Digters van Dertig. Kaapstad/Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.

50 Opperman, D.J. 1956 Blom en baaierd. Kaapstad/Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk. Opperman, D.J. 1977 Die uitdyende Heelal: ‘n Blik in die Toekoms? In: Verspreide opstelle. Kaapstad/Pretoria: Human & Rousseau. Opperman, D.J. 1978 Só word mens digter In: Rapport 13.8.1978: 15. Petersen, S.V. 1944 Die Enkeling. Port Elizabeth/Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk. Petersen, S.V. 1948 Die stil kind (en ander verse). Kaapstad: Maskew Miller Bpk. Petersen, S.V. 1952 “Agter die grenslyn”, ongepubliseerde dokument 118.Z.Pr.P. , Dokumentasiesentrum, Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Petersen, S.V. 1956 Uurglas. Kaapstad/Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk. Petersen, S.V. 1960 Die kinders van Kaïn. Kaapstad/Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk. Petersen, S.V. 1965 Suiderkruis. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. Petersen, S.V. 1980 Nag is verby. Kaapstad: Tafelberg. Petersen, S.V. 1985 Laat kom dan die wind. Johannesburg/Kaapstad: Perskor. Sötemann, A.L. 1985 Over poetica en poëzie. Groningen: Wolters-Noordhoff. Van Coller, H. en Odendaal, B. 2003 Kleur kom nooit alleen nie (Antjie Krog) en Die brug van hertog Bloubaard (H.J. Pieterse): ‘n poëtikale beskouing. (Twee dele). Stilet xv:1, Maart. Van den Akker, W.J. s.j. Een dichter schreit niet, de poetica van M.Nijhoff. Utrecht: Veen, Uitgevers. Willemse, Hein. 2010 S.V. Petersen in dialoog met sy intellektuele omgewing. Tydskrif vir Letterkunde 47 (2), Lente.

Note 1.

Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n referaat wat gelewer is op die S.V. Petersen-simposium van die Departement Afrikaans en Nederlands. Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville op 5 November 2010.

2.

Met hierdie term word reeds verwys na Sötemann se indeling en teminologie wat later in die artikel

3.

Van Coller en Odendaal (2003:19) noem dat die voorkeur in Afrikaans gaan aan die term

uiteengesit word. “literatuuropvatting” eerder as “poëtika”. Net soos hulle handhaaf ek egter laasgenoemde term met sy belangrike historiese wortels. 4.

Willemse (2010:39) wys ook op grondige beïnvloeding deur die Duitse en veral Engelse 19de eeuse Romantici op Petersen se werk. Dieselfde geld natuurlik ook reeds die Tachtigers wie se inhaalmaneuver juis op dieselfde Romantici gerig was. Ook die Dertigers het uiteraard uit hierdie bronne geput.

5.

Uit Opperman se plasing daarvan op een lyn met “leed” en “wellus” word die psigologiese uitwerking beklemtoon eerder as die fisieke aspek van “gekleurdheid” binne die destydse samelewing.

6.

In ’n persoonlike mededeling aan die skrywer van die artikel het Opperman by geleentheid genoem dat

51 hy op ’n stadium ’n stel Standpunte aan Petersen geskenk het, uiteraard ’n middel om laasgenoemde te meer deel te maak van hierdie konteks. By dieselfde geleentheid het hy genoem dat hy verwag bruin digters sal nog die bestes in die Afrikaanse letterkunde word omdat hulle onafhanlik staan van die (blanke) Afrikanerbestel. 7.

Hierdie terme word tradisioneel gebruik om literatuurhistoriese tydperke af te baken. Sötemann se betoog kom egter daarop neer dat dit juis “niet tijdgebonden zijn” en “daarom ook niet kunnen dienen als ‘period concept’” (124).

8.

In hul tweedelige, insiggewende, artikels met poëtikale beskouings oor die werk van Antjie Krog en Henning Pieterse gebruik Van Coller en Odendaal (2003) ’n ander (verwante) indeling, kennelik om aan verwarring te ontkom met die historiese periodebenamings. Laasgenoemde is egter wel in hierdie artikel van belang omdat dit in die verlengde lê van die literêr-historiese plasing van Petersen se werk, vandaar die gebruik van Sötemann se terme.

Erkenning-Herkenning-Ontkenning: Titus van Karin Amatmoekrim M.Hum. Mursidah Karin Amatmoekrim (1975- ) is a Surinam author, born from a Javanese mother and a ChineseCreole-Indian father. In her third novel, Titus (2009), she contrasts order against chaos. The wife of the main character Titus has died in an accident. Because of his unbearable sorrow he sets out on a journey. During this journey he is faced with the general problem of how a person can save himself, as well as various personal problems. His mother Anneke, the Neighbour-Author and characters with whom Titus comes in contact with during the journey shed light on the representation of Titus as half Surinamer and half Dutchman. In this article the interaction between Titus and the other characters will be discussed. The novel’s themes of power and powerlessness, identity, Europe and etnicity is also analysed..

1. Inleiding Het is interessant om het thema multiculturaliteit te onderzoeken in een recente roman van een migrante Nederlandse schrijver. De keuze hier valt op de roman Titus van Karin Amatmoekrim. Zij is in 1976 in Paramaribo geboren en in 1981 met haar ouders naar Nederland verhuisd. Ze debuteerde in 2004 met de roman Het knipperleven en publiceerde vervolgens in 2006 Wanneer wij samen zijn en in 2009 Titus. In vergelijking tot haar eerdere werk laat Titus een andere thematiek en opbouw zien. Het verhaal is meer kosmopolitisch. De gebeurtenissen vinden plaats in vier wereldsteden die nauw in het verhaal worden betrokken. Centraal staat de identiteit van iemand die afkomstig is uit de diaspora, zoals Titus die een Surinaamse vader en een Nederlandse moeder heeft. Met dit boek won Amatmoekrim eind 2009 de eerste Black Magic Woman Literatuurprijs. In dit artikel komen de volgende vragen aan de orde. Wat is de algemene problematiek in het verhaal? Hoe wordt deze uitgewerkt voor wat betreft de identiteit van de hoofdpersoon? En ten slotte, welke visie wordt in het verhaal verwoord ten opzichte van de westerse cultuur?

2. De roman Titus Het verhaal gaat over Titus Bijlhout, die plotseling zijn vrouw Kat verliest. Zij wordt aangereden door een vrachtwagen en overlijdt ter plekke. De zin “Wat was er nu gebeurd” opent het verhaal en confronteert de lezer met deze dramatische gebeurtenis. Verhaald wordt vervolgens hoe Titus zich hierna moet redden in de chaos die zijn leven ineens kenmerkt. Ook andere personages gaan met allerlei vormen van chaos om. En zelfs de kunstwerken die een bijzondere indruk maken op hem hebben met chaos van doen. TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

53

2.1 Titus Na het overlijden van Kat wordt alles bij Titus chaotisch. Heden en verleden gaan steeds in elkaar over. Het kost hem veel moeite om het verlies van zijn vrouw, de verloren orde van zijn verleden, te verwerken. Haar onaangekondigde, afschuwelijke dood is niet te verklaren. Hoe moet hij leven zonder haar? Hoe kan hij de wanorde in zijn leven “opruimen”? Alles bij hem is nu chaos: Orde wordt wanorde, heden verleden. Ik ben een slaaf van de richting van de tijd. Laat mij losbreken en teruggaan. Niet om haar terug te halen als Orpheus zijn Euridyce (god, ik zou alles weggooien, alle moeite voor niets, haar terugsturen naar de onderwereld want me omdraaien voordat we veilig teruggekeerd waren, terugkijken doe ik nu ook, en ik leef al in Sodom en Gomorra, laat me zoutpilaren uit ongeduld). Nee ik wil niet terug om haar te halen. Ik wil terug om die orde te vinden. Niet meer die wanhoop van het onbegrip, de drang om op te ruimen maar niet te weten waar te beginnen. (15)

De poging om de gebeurtenis te begrijpen en het verleden terug te halen levert alleen maar wanhoop op. Hij kan het verdriet niet aan en zijn verlies niet van zich afzetten. Hij ziet zijn lot als de dramatische liefdesmythe van Orpheus en Euridyce aan wie het geluk ook maar kort werd gegund. Titus is als Orpheus die zijn Euridyce verloren heeft – ze werd door een giftige adder gebeten en stierf meteen. Maar anders dan Orpheus die met zijn lier en de tovermacht van zijn mooie stem zijn verdrietige gezang kon laten horen en de heersers van het dodenrijk kon vragen haar terug te brengen, wil Titus alleen de verloren orde terug kunnen halen. Door zijn ontroerende muziek kon Orpheus de dood overwinnen, Euridyce mocht weer bij hem zijn op één voorwaarde waaraan hij uiteindelijk niet kon voldoen (Ramondt, 1967:68). Titus kan Kat niet terugkrijgen, maar met zijn reis wil Titus de onstane chaos overwinnen. “Sodom en Gomorra” – zowel in de Bijbel als in de Koran worden deze steden door God verwoest vanwege de “verdorvenheid” van de inwoners – worden in het verhaal gebruikt als beeld van Titus’ verwoeste wereld: Het huis is niet stiller geworden sinds ik er alleen woon, met dank aan de televisie die ik altijd aan heb staan. En dan is er ook dat tetterende hoofd van me, die gedachten die zich tegen me uitspreken als waren we twee verschillende personen: Titus en zijn lang geleden verloren maatje, in plaats van alleen Titus, ik bedoel, alleen ik. (17)

Alle moeite om rust te vinden is vergeefs. Als twee verschillende personen kunnen Titus en zijn geest elkaar niet begrijpen. Het met Kat gekochte appartement in Amsterdam is hem nu te groot. De aandacht van zijn vrienden werkt op zijn zenuwen. Hij besluit het contact met hen te verbreken en zijn werk als docent op de kunstacademie ziet hij niet meer zitten. Als blijkt dat hij een grote som geld van Kat heeft geërfd, besluit hij te gaan reizen. Kat heeft hem ook twee retourtjes naar Kopenhagen nagelaten. Daarmee

54 begint hij zijn reis, maar vervolgens reist hij door naar Barcelona en New York. Hij vertrekt uit zijn chaos en probeert zich zo te redden. In geen van de steden die hij bezoekt vindt hij echter rust. Hij komt telkens weer in een chaos terecht. Amsterdam, Kopenhagen, Barcelona en New York zijn drukke en dichtbevolkte steden. Hij vertrekt van het Centraal Station in Amsterdam en begint zijn reis van het zoeken naar orde. Richard en Julia, twee nieuwe contacten van Titus, reizen onafhankelijk van elkaar van Kopenhagen naar Barcelona. Om die reden reist Titus ook naar Barcelona. Wat moet hij anders in Kopenhagen? Hij kent er niemand en kan blijkbaar niet alleen zijn. Het rustige Kopenhagen wordt daarom ingeruild voor het chaotische Barcelona. Daar wordt zijn portemonnee gerold en vergeefs vraagt hij om hulp bij andere toeristen. Met Julia, een prostituee met wie hij een “liefdesrelatie” heeft, vlucht hij naar New York, een hectische stad waar de bevolking geobsedeerd is door de presidentsverkiezingen. Voor het eerst neemt een zwarte kandidaat daaraan deel. Op hetzelfde moment vindt er een marathon plaats. Het wemelt er van aanhangers van de presidentkandidaat, marathonlopers en toeristen. De chaos komt tot een hoogtepunt bij het gangsterachtige einde van het verhaal. Julia blijkt tot de maffia te behoren en heeft het plan opgevat Titus te beroven. Het leven in de steden wordt verbeeld met mensen die druk zijn met hun eigen zaken, haast hebben en niet betrokken willen worden bij de problemen van iemand anders, omdat ze bang zijn voor criminaliteit. De vlucht uit zijn chaotische leven levert Titus geen rust op. Er is geen vast punt waar hij tot rust kan komen. Hij is constant onderweg en alle gebeurtenissen vinden plaats in vliegtuigen, treinen, hotelkamers, musea en in mensenmassa’s. Julia biedt hem slechts “valse” rust en liefde. De temperatuurwisselingen maken de chaos voelbaar: in Barcelona is het tropisch warm, in New York juist ijzig koud. In Richard, een oudere kunstkenner die hij in Kopenhagen in het Glyptotekmuseum ontmoet, ziet Titus een vaderfiguur. Zij vinden elkaar in hun interesse voor kunst en vallen allebei op het schilderij Chaos zal zijn deel zijn.

2.2 Anneke Ook bij Titus’ moeder Anneke worden heden en verleden steeds verwisseld. Zij verzette zich toen ze jong was tegen haar naam. Rosa klonk haar vriendelijker en exotischer in de oren. Zij was een zelfstandig vrouw, een kunstenares die door Titus werd bewonderd. Haar ouders vonden alles wat ze deed “niet normaal”. Ze raakte zwanger op haar tweeënveertigste, terwijl ze niet getrouwd was. Titus’ vader was een Surinamer die al een vrouw met twee kinderen had. Hun relatie mislukte, want ze konden niet goed met elkaar opschieten. Anneke woont nu in een bejaardentehuis en kan niet gemakkelijk met de andere bewoners omgaan. Zij voelt zich anders en hoort niet bij hen. Ze is kritisch over de Surinaamse Maggie: Dat met Maggie, al die familie en dat gekakel, dat is wat te veel van het goede. Maar af en toe bezoek

55 zou wel prettig zijn. Ik vraag me wel eens af hoe het met Titus is. Ik heb al lang niets meer van hem gehoord. Maar ik weet hoe het met mij en mijn ouders is gegaan. Er is niets aan te doen, kinderen kiezen nu eenmaal hun eigen pad. En uiteindelijk zijn we allemaal individuen, hè. Wie ben ik om die jongen te claimen. Nee, hij moet zijn eigen weg vinden. (181)

Zij begrijpt niet waarom Maggie zo vaak bezoek krijgt en het zo druk heeft met haar kinderen. Omgekeerd verlangt ze erg naar de aandacht van haar zoon die maar zelden op bezoek komt. Ze weet dat hij net zijn vrouw verloren heeft, maar ze weet maar weinig over de gebeurtenis zelf en hoe het met Titus gaat. Zij begrijpt niet dat zij niet mag weten waar hij nu is en wat hij allemaal doet. Zij voelt zich erg alleen.

2.3 Buurman Schrijver Dit personage is iemand die juist graag naar chaos zoekt om erover te schrijven. Plekken waar veel gebeurt hebben een magnetische werking op hem. Wanorde is voor hem een bron van inspiratie: Mensen zoeken geen rust, in elk geval Buurman Schrijver niet. Wat hij wel zocht, was niet helemaal duidelijk, maar hij dacht het in elk geval in chaos te vinden. (...). Hij schaamde zich niet voor zijn nieuwsgierigheid. Het was op dit soort plekken, waar een ongelukkig toeval, of was het een toevallig ongeluk, de kwetsbare laag van de beschaving had doorboord en waar zich in kleine, soms grotere, scheurtjes het lelijke gezicht van de chaos toonde. Hij was er nooit mee begonnen ernaar op zoek te gaan en bleek er een talent voor te hebben: hij herkende dat gezicht op veel plekken in zijn stad. Sinsdien schreef hij boeken. (37-8)

Hij houdt van mysterie. In het verhaal wordt hij nooit met zijn echte naam genoemd; zijn functie als schrijver lijkt belangrijker dan zijn identiteit. Hij was in de buurt toen Kat aangereden werd, herkende haar en werd geraakt door deze gebeurtenis en geïntrigeerd door de mysterieuze vrouw die hij er zag, een dakloze vrouw.

2.4 De dakloze vrouw / waarzegster In het boek wordt een dakloze vrouw beschreven als mysterieuze verschijning. Wat is haar naam? Wat doet zij? In het verhaal wordt zij nooit aangeduid met haar naam en slechts beschreven als onverzorgd persoon. Haar verschijning bij het ongeluk van Kat is mysterieus. Daarom valt ze Buurman Schrijver meteen op: Ze stond tussen twee geparkeerde auto’s in, een stukje van de rest van het publiek af. Een grote, donkere zonnebril verborg bijna de helft van haar gezicht en gaf haar de allure van een oude, Italiaanse filmster. (...) hij zag eerst dat de vrouw haar linkerarm miste. Omdat hij daarom nog aandachtiger naar haar keek, zag hij vervolgens dat het haar een slecht zittende pruik was. (39).

56 De vrouw wordt alleen door Buurman Schrijver gezien. Zij is slechts aanwezig om hem te steunen een verhaal te schrijven. Maar haar aanwezigheid is ook als iemand die een boodschap brengt, om een verdwaalde te verlossen uit de chaos. Dit geldt met name voor het einde: een ondertekende brief aan Titus waarin Buurman Schrijver via de dakloze waarzegster een verhaal vertelt. Dit gaat over wie de vrouw is, over haar vermogen om dingen die nog moeten gebeuren te “weten”, over Kat en Titus, en ook over hoe bepaalde dingen in Titus’ leven met elkaar verband houden. De boodschap is niet expliciet, maar doet de lezer juist denken aan het mysterie van het leven, waarin een mens antwoord zoekt op vragen die niet direct tot oplossingen leiden.

2.5 Kat en Julia Deze twee vrouwen hebben een relatie met Titus. Allereerst Kat, zijn overleden vrouw. Zij symboliseert het verleden van Titus’ leven, de orde van weleer. Van haar erft hij een vermogen, maar ook zijn grote eenzaamheid. Zij is niet te vervangen: Terug kan ik niet, want waar ik niet aan kan wennen, is dat de aard van mijn leven het gebrek aan grootsheid is. Geen grandeur, geen avontuur, en nu ook: geen liefde. Kat was hartverscheurend mooi, zij was groots genoeg om genoegen te nemen met de middelmatigheid van al het andere dat ik had. En nu dan? Nee, laat mij maar verdwijnen. (223)

De tweede vrouw is Julia, een prostituee die Titus tijdelijk een vals “asiel” en houvast biedt. Zij maakt zijn leven eigenlijk alleen nog maar chaotischer: Ik loop naar het hotel. Denk aan Julia. Aan de leegte die zij is. Zij is van alles niet. Zij is geen liefde, geen vriendschap, geen trouw. Zij is geen verwachtingen, geen hoop. Zij is onberekenbaar als haar eigen verlangen. Het egoïsme dat onvermijdelijk afstevent op de afgrond, alles met zich meeslepend. (223)

3. Kunstwerken In het Glyptotek-museum te Kopenhagen wordt Titus getroffen door het schilderij Chaos zal zijn deel zijn. De schilder wordt niet vermeld, alleen het jaartal 1974: Het is een man in pak. Hij draagt met zijn rechterhand een koffertje. (...). De kunstenaar heeft een perspectief gekozen dat “fisheye” genoemd wordt, en waarvan ik toevalling weet dat het in de skateboardcultuur een populaire hoek is om uit te filmen of te fotograferen. Het maakt het object in het centrum groot en stelt het zo ondubbelzinnig centraal. (...). De man in het centrum is onaangedaan door zijn omgeving: de fish eye duwt alle drukte van hem af. (59-60)

Door de “fisheye”-techniek lijkt deze man groot en centraal, terwijl de andere dingen van hem weg lopen.

57

Sculptuur Kai Nielsen: Een moeder met tientallen baby’tjes.

De Engelse kunstkenner Richard Kensington wordt ook aangetrokken tot dit schilderij. Hij begint een gesprek en vertelt Titus wat hij ervan vindt. Titus vraagt hem “U zei dat de man in het schilderij niet weet wat hem te wachten staat. Wat bedoelde u daarmee?” (63). Maar Richard antwoordt: “Wij weten dat niet, of we willen het niet weten” (63). Het museum gaat dicht en Richard die graag wil uitleggen wat hij bedoelde stelt voor om ergens koffie te gaan drinken. Titus gaat daar echter niet op in; hij is geraakt door wat Richard zei: de man in het schilderij verbeeldt eigenlijk Titus zelf, van wie de emoties zijn versteend en het middelpunt vormen van zijn eigen chaos. Een moeder met tientallen baby’tjes is een sculptuur van Kai Nielsen in de wintertuin van het Glyptotek Museum. Het werk verwijst naar het werk The water mother uit 1920. Titus is er van onder de indruk en het komt twee keer voor in het verhaal. Eerst in een bar waar hij praat met de prostituee Carla. En later als hij het museum weer bezoekt en op Richard wacht: Haar kinderen kruipen en buitelen om haar heen, hongerig om te groeien, hongerig naar haar volle melkborsten. Ze is naakt, haar borsten en dijen voluptueus en toch straalt ze moederschap uit, geen seksualiteit. Ze is de innige, warme moeder die je altijd wilde hebben. Haar kinderen je eigen bolle, aaibare, gewenste nageslacht. Ik ga tegenover haar zitten en probeer haar te onthouden. Voor het eerst sinds lange tijd wenste ik dat ik een tekenblok bij me had. Als was het om mijn gevoel van dit beeld, mijn versie van dit werk, te bewaren. (77)

Het citaat impliceert het verlangen van Titus naar “de vrouw” die rust kan geven aan haar “dorstige kinderen”. Zij verbeeldt een liefdevol rustpunt; de baby’tjes verbeelden

58 mensen die verlangen naar “geestelijke voeding”. Titus herkent zich hier volkomen in. In het naschrift van het boek komt het beeld van deze sculptuur weer naar voren. Buurman Schrijver vertelt dat de dakloze vrouw hem ooit een belangrijk verhaal verteld heeft, dat begon met Kat en Titus, en eindigde met “een grote moeder met veel kinderen”. De dakloze vrouw zag eerder al wat er zou gebeuren en dat Titus zou verdwijnen “in de chaos die door tijd wordt gevoed” (225). Zij wordt als volgt beschreven: Ze was de ideale vrouw. De moeder die we ons allemaal wensen. Beschikbaar en gewillig, sereen te midden van de imperfectie, ons opvangend als we uit balans dreigen te raken. (227)

Het schilderij Chaos zal zijn deel zijn komt ook in dit naschrift voor. De twee kunstwerken vormen een contrast: “de man” is een soort paradox van de “vrouw”. De man, die centraal staat, netjes gekleed is en een koffertje draagt – als symbool voor benodigdheden –, is onaanraakbaar. Hij is alleen, bezig met zichzelf, de wereld om hem heen valt weg door de “fisheye” techniek – een perspectief van hoe je naar je leven kijkt. De vrouw staat ook centraal, is naakt en heeft niets bij zich, maar de wereld om haar heen komt naar haar toe. Zij is dus niet alleen, maar stelt zich beschikbaar voor de haar omringende wereld. De kunstwerken verbeelden twee werelden: de man met zijn aardse wereld en de vrouw met haar geestelijke wereld. Zij dragen eigenlijk de algemene thematiek van het verhaal, zoals deze is verwoord als retorische vraag op de laatste bladzijde: ‘Maar wat is een mens méér dan zijn verlangens? (...).We zijn allemaal domme, domme mensen’. (228)

4. Erkenning-Herkenning-Ontkenning In de roman komt de multiculturele samenleving duidelijk naar voren. De hoofdpersoon, Titus, is een mengeling van twee culturen, de Surinaamse en de Nederlandse. Hij is in Nederland geboren en getogen en met een Nederlandse vrouw getrouwd. In zijn verdriet over het verlies van zijn vrouw denkt hij veel na over zijn leven als half-Surinamer en half-Nederlander. Amsterdam wordt als multiculturele stad gerepresenteerd door het Centraal Station, een van de drukste plaatsen in de stad waar mensen van verschillende culturele achtergrond elkaar treffen. Dit station vormt ook het vertrekpunt van Titus’ reis, die ook een reis is op zoek naar zijn eigen identiteit. In de chaos waarin hij verkeert denkt hij na over zijn leven, zijn bestaan en zijn identiteit. De drukte in de steden die hij bezoekt vormt voor hem geen tegenwicht tegen de chaos in zijn leven. De interactie met mensen van verschillende culturen dwingt hem te reageren op situaties of mensen, waardoor hij zich bewust of onbewust presenteert als onrustig individu op zoek naar zijn eigen identiteit. Identiteit steunt op een bewuste, actieve presentatie, maar het kan ook gaan om gedachten en gevoelens waarvan we ons misschien niet bewust zijn (Woodward,

59 2004:15). Het proces van identificatie is ingewikkeld en kan betrekking hebben op de werking van factoren die deel uitmaken van onze eigen persoonlijke geschiedenis. Op sommige momenten kan er herkenning plaatsvinden bij het proces van identificatie. Soms weten we niet zeker waarom we opeens denken “dat ben ik”, maar het lijkt goed. Het concept van interpellatie biedt enig inzicht in wat er gebeurt als mensen zich herkennen (Woodward, 2004:152). We erkennen en ontkennen dingen waarvan we al zeker weten of ze behoren bij onze identiteit, en dat doen we bewust. Maar vaak ook gebeuren de dingen onbewust, zoals het geval is met de zogenaamde “Freudian slips”, wanneer een woord dat we uitspreken niet het woord is dat we bedoelen, en daarmee iets van onze verborgen verlangens openbaart.

4.1 Erkenning Al op de tweede bladzijde erkent Titus zijn identiteit: Mijn naam is Titus. Een ongebruikelijke naam, vooral voor iemand met mijn uiterlijk. Ik werd geboren uit een Nederlandse moeder en een Surinaamse vader. Ik groeide op bij de eerste en kende de laatste slechts oppervlakkig, maar dat kon niet voorkomen dat ik sprekend op mijn vader lijk, hoewel een paar tinten lichter. Mijn moeder gaf me deze naam waarschijnlijk uit onvrede met haar eigen naam, Anneke, een naam die ze zelf niet vond passen bij iemand als zij: een kunstenares. (p.10)

Uiterlijk lijkt Titus op zijn vader; hij is donker, maar zijn kleur is lichter. Hij kent deze echter maar oppervlakkig. Hij groeit op bij zijn moeder en kent haar daardoor veel beter. Van buiten is hij meer Surinaams, maar van binnen meer Nederlands. Toen hij nog jong was werd hij wel “bounty” genoemd, verwijzend naar de chocoladereep: zwart van buiten en wit van binnen (82-3). De naam Titus vindt hij eigenlijk ongebruikelijk voor iemand met zijn uiterlijk. Zijn moeder heeft hem genoemd naar Titus Flavius Vespasianus, de Romeinse keizer van 79-81 na Christus. Titus ziet zichzelf als half Nederlands en half Surinaams, maar zijn buitenkant laat de binnenkant niet zien. Zijn uiterlijk als Surinamer representeert de oppervlakkige kennis van zijn vader en de Surinaamse cultuur.

4.2 Herkenning Het vertrekpunt van Titus’ reis, het Centraal Station in Amsterdam, wordt verbeeld als een ontmoetingsplaats van allerlei allochtonen. Titus herkent zichzelf als “kleurling” en voelt dat hij bij hen hoort: Ik bedank hem en zoek naar het Marokkaanse woord voor vriend om hem op te vrolijken. Achter me staat de volgende klant al klaar, ze wachten allebei tot ik opzij stap. Het schiet me net op tijd te binnen: “Zagbie, bedankt!” Hij kijkt me uitdrukkingsloos aan: “Ik ben Turks, meneer”. Ik schiet in

60 de lach en kom niet verder dan een onnozel “O”. Ik denk me een knipoog te kunnen veroorloven, ik bedoel van de ene kleurling naar de ander moet dat toch kunnen, hij mag ook denken dat ik van de Antillen kom, vind ik helemaal niet erg. Hij is echter al bezig met een andere klant en doet of hij me niet ziet. (49-50)

Titus probeert ook vriendschappelijk te zijn tegen de jongen van de koffiekiosk. Maar een dergelijke poging om aardig te doen kan ook mis gaan. Etnische identiteit zit vast bij iemand en het kan irriteren als de ander hem/haar verkeerd identificeert. En volgens Titus moet er tussen “kleurlingen” eigenlijk begrip bestaan. Titus valt altijd op kleur en verschijning, vooral op zwart en wit. Deze kleuren representeren zijn hybride identiteit en worden vaak met elkaar gecontrasteerd: Ik besefte dat toen ik op een avond naar een film op televisie zat te kijken. Ik zag twee mannen, een donkere en een lichte (...), Will Smith en Tommy Lee Jones die obscure krantjes doorspitten op zoek naar freak accidents en andere vreemde gebeurtenissen. (...). Ik moet denken aan de moeder van Sneeuwwitje, die zich prikte aan een naald toen ze ’s winters bij een ebbenhouten raamkozijn zat en zich een dochter wenste met lippen rood als bloed en haar zwart als ebbenhout. (18, 21, cursivering Murdidah)

Hij is gefascineerd door de Amerikaanse verkiezing van 2008, waar een zwarte, niet bij naam genoemde, presidentskandidaat is. Hij windt zich op over mensen die zich negatief over deze man uitlaten. Maar ook twijfelt hij zelf of een zwarte wel president kan worden: “Omdat hij zwart is,” antwoord ik naar waarheid. Waarom anders zouden de verkiezingen me op dit moment boeien. “Wie?” vraagt ze geïrriteerd. “De presidentskandidaat natuurlijk”. “Waarom is dat belangrijk?” “Omdat ik ook zwart ben, Julia”. (...). “Omdat wij niet losstaan van onze kleur. Dit land is gebouwd op het rassenverschil. Kunnen we een zwarte man tot onze leider maken? Ik weet het niet.” (177, 185)

Aan de ene kant herkent Titus zichzelf in deze zwarte presidentskandidaat, aan de andere kant uit hij zijn pessimisme over het vermogen van een zwarte man. Titus herkent zichzelf ook in het schilderij Chaos zal zijn deel zijn. Hij wordt geïntrigeerd door de afgebeelde man met de aktetas, de gebruikte “fisheye” techniek en de titel: Plots moet ik aan het doek denken van de man met de aktetas. Chaos zal zijn deel zijn. Het gevoel dat me gisteren besprong toen ik het doek zag, bekruipt me weer. Is het angst? Richard onderbreekt mijn gedachten doordat hij zijn hand op mijn arm legt. “Dat is precies wat ik bedoel. Je denkt niet aan je kleur. Maar dat verandert niets aan je kader. Want dat ís er gewoon. Voor de mensen buiten jou om, voor mij in dit geval, heb je kleur. Als je niet zwart was, deed je me niet aan mijn zoon denken. Want behalve jullie huidskleur hebben jullie niets met elkaar gemeen.” (p.82)

61 Titus en Richard raken met elkaar in gesprek en voelen zich verwant. Richard herkent in Titus zijn Surinaamse pleegzoon en Titus herkent in hem een vaderfiguur.

4.3 Ontkenning De ontkenning van zijn identiteit als zwarte man gebeurt onbewust. Omdat hij maar weinig weet over zijn vader en over Suriname, en omdat hij door zijn moeder is opgevoed en een Europese opleiding heeft genoten, is hij meer Nederlander dan Surinamer. Surinaams is hij alleen van buiten: “Je bent half Surinaams, toch?” “Ik zie niet wat dat ermee te maken heeft. Ik groeide in Nederland op, bij mijn moeder. Met Suriname heb ik niets.” “Maar je bent zwart. In een witte wereld. Je kader is zichtbaar voor iedereen.” (81)

Hij bewondert het werk van zijn moeder en vindt haar een goede kunstenares. Maar het werk van zijn vader en dat van andere kunstenaars uit Suriname en de Caraïben vindt hij niets: “Het was …. eenvoudig. Te eenvoudig. Veel kunstenaars uit Suriname en de rest van de Caraïben blijven hangen op dat niveau. Het is niet sympatiek om te zeggen, maar zo is het vaak wel.” (83)

Titus zwijgt dan ook als Richard vertelt dat de West-Indische schrijver Derek Walcott ooit de Nobelprijs voor literatuur won. Hij weet hier niets van. Hij reageert niet erg blij op het nieuws dat de zwarte presidentskandidaat gewonnen heeft. Het vervult hem met een onverklaarbare angst: De zwarte man heeft gewonnen. Een massa mensen wacht tot hij ze komt bedanken voor hun steun. Het duurt lang. (...). Lichamen die elk een eigen richting op bewegen, samengebald tot een massief geheel. Onnatuurlijk. Iemand huilt, in het publiek. Een man verschijnt in een blokje, links onder in beeld. (...). De zwarte man komt naar buiten, een vrouw, twee kinderen. Ze zwaaien. Duizenden stemmen komen samen in een angstaanjagend gebulder. De man loopt naar voren. Er is geen blijdschap op zijn gezicht, hij lijkt zich zorgen te maken, inzoomen op het publiek, tranen, op weer een ander gezicht een manische grijns. Blijdschap? En opeens weet ik het: dit is wat het vage gevoel wil zeggen, dit is wat er gaat gebeuren, dit is waar de portier op doelde, waar de chaos op afstevent: de zwarte man wint, en nu zal hij worden gedood. Nu, terwijl ik kijk. (194-5)

Dit laat zijn angst zien voor deze nieuwe situatie. Altijd al zijn “witte” mensen superieur en nu wordt opeens een “zwarte” gekozen tot leider van Amerika. Hij probeert zijn emoties los te laten door de liefde te bedrijven met Julia.

62

5. Visie op het Westen Vier hoofdstukken dragen de naam van een stad – Amsterdam, Kopenhagen, Barcelona, New York. Zij vertegenwoordigen de westerse wereld die in het verhaal domineert. Allerlei westerse beelden spelen een rol, zoals Orpheus en Euridyce, Sodom en Gomorra, Titus Flavius Vespasianus en ook kunstwerken en musea. Het begrip metropool of “wereldstad” wordt vaak geassocieerd met centralisme, imperialisme, dominantie, macht en het superieure westen (Fokkema, 2003:206). De vier wereldsteden in het verhaal representeren de westerse dominatie in het leven van Titus. In feite wordt hij achtervolgd door een imperialistische manier van denken, waarin het superieure westen geplaatst wordt tegenover de rest van de wereld. Eigenlijk wordt een belangrijk deel van Titus’ identiteit ingenomen door zijn vader en de Surinaamse cultuur, hoewel dit maar weinig in zijn leven naar voren komt. Overeenkomstig het “oppervlakkige” karakter van zijn vader, wordt diens leven slechts in vogelvlucht geschetst. Hierdoor wordt de lezer eenzijdig geïnformeerd over de Suriname cultuur als deel van Titus’ culturele identiteit. Hij voelt zich meer Nederlander dan Surinamer, maar aan zijn huidskleur ziet iedereen hem meer als Surinamer. Zijn beeld van Suriname is negatief gekleurd door alles wat hij van zijn moeder weet. De allochtonen bij het Amsterdamse Centraal Station verbeelden de gemeenschap van niet-westerse immigranten. Ze worden gecontrasteerd met de westerse personages die economisch succesvol zijn.

6. Tot besluit Titus is geboren en getogen in Nederland. Hij voelt zich meer Nederlander dan Surinamer, hoewel de buitenwereld hem eerder als Surinamer beschouwt. Zijn beperkte kennis over Suriname en zijn negatieve opvattingen over dit land hebben hem “gedistantieerd” van zijn oorspronkelijke identiteit. Zijn succes in de Nederlandse samenleving als docent bij een kunstacademie betekent niet veel als houvast in zijn leven. Dat hij zijn carrière, zijn moeder en zijn realiteit verlaat om orde te zoeken in de chaos, kan opgevat worden als een spiegeling van zijn mislukte leven. Angst blijft hem achtervolgen als iemand uit de diaspora en hij blijft een figuur zonder balans. Westerse steden en beeldvorming zijn dominant in het verhaal, terwijl de Surinaamse beeldvorming beperkt en eenzijdig is. Het beeld van de groep allochtonen is ook plaatselijk en beperkt. Suriname en niet-westerse allochtonen worden stereotypisch weergegeven in achterhaalde formuleringen over ras en superioriteit. Titus is een persoon met meerdere identiteiten. Hij is nog op zoek naar orde, naar een balans in zijn bestaan en innerlijk leven. Zijn meervoudige identiteit maakt hem tot representant van de uit de diaspora afkomstige mensen. Karin Amatmoekrim die ook met twee culturele circuits te maken heeft, verwoordt in dit verhaal de

63 dubbelzinnigheid van mensen uit de diaspora. Identiteit is inderdaad een voordurend proces van bijstelling en vorming in relatie tot de omgeving. De metropool, in de kern al zo dynamisch, is de locatie die dit proces van identiteitsbeleving verhevigt of uitvergroot (Fokkema 2003:198). Universitas Indonesia te Depok

Bibliografie Amatmoekrim, Karin 2004 Het knipperleven. Amsterdam: Uitgeverij 521. Amatmoekrim, Karin 2006 Wanneer wij samen zijn. Amsterdam: Prometheus. Amatmoekrim, Karin 2009 Titus. Amsterdam: Prometheus. Fokkema, A. en Steenmeijer, M. Steenmeijer (red.) 2003 Identiteit en locatie in de hedendaagse literatuur. Nijmegen: Vantilt. Ramondt, Sophie 1967 Mythen en sagen van de Griekse wereld. Bussum: Van Dishoeck. Woodward, K. (ed.) 2004 Questioning identity: gender, class, ethnicity. Londen-New York: Routledge-The Open University. Zie ook: http://www.blackmagicwomanfestival. nl/news/1.

Van bloemenfeetjes en schraapzuchtige heksen, Chinese vrouwen in Indisch-Nederlands proza 1880-1950

Widjajanti Dharmowijono In Indonesian-Dutch narrative prose there is an under-representation of Chinese women compared to men. This does not mean that the Chinese female characters are less interesting. In this article the protrayal of Chinese women as well as indigenous and Indonesian-Dutch women of the Chinese men is being analysed. There is a specific focus on the “nga” or “njai” – indigenous wives or concubines of the Chinese, as well as Chinese wives of European men. The “nga” or “njai” specifically played an important role in the development of the peranakan-Chinese society.

In de koloniale samenleving vormden de Chinezen een opvallende groep, zowel vanwege hun uiterlijk als hun activiteiten. Ook in de Indisch-Nederlandse literatuur krijgen de Chinezen veel aandacht. De Indisch-Nederlandse literatuur omvat volgens Rob Nieuwenhuys (1978:3) alles “wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden” en is bij uitstek geschikt om beeldvorming te onderzoeken. Deze bijdrage gaat over het beeld van de Chinese vrouwen in die literatuur. We kijken hoe deze vrouwen eruitzien en hoe hun gedrag beschreven wordt. Maar eerst gaan we hun geschiedenis na.

1. Hoe Chinees zijn ze? Chinese vrouwen zijn niet altijd Chinees geweest. Tijdens de eerste eeuwen van de Manchu-periode tot in de negentiende eeuw nog, was het Chinese vrouwen verboden te emigreren. Omdat de mannen niet vergezeld waren van hun echtgenote, namen ze een inlandse vrouw. Daarvoor kozen ze slavinnen uit, bij voorkeur Balinese vrouwen, omdat die er geen bezwaar tegen hadden varkensvlees te bereiden. Een van de meest bekende Balinese vrouwen in de geschiedenis van de Chinezen in Oost-Indië is de bijvrouw van de kapitein Chinees Siqua, die diende onder gouverneur-generaal Joan Maetsuyker (1653-1678). Deze had weinig belangstelling voor de Chinese gemeenschap in Batavia en vond het niet nodig een nieuwe kapitein te benoemen na de dood van Siqua, zodat diens concubine zijn positie overnam en gedurende twaalf jaar de Chinese gemeenschap leidde, tot ongenoegen van het mannelijk deel van de gemeenschap, hoewel haar uitspraken wijs en rechtvaardig waren. Over de geschiedenis van de Chinese vrouwen is weinig verteld. Een belangrijke bron zijn de notulen van de vergaderingen van de Kong Koan (Chinese Raad). Li Minghuan, hoogleraar aan het Instituut voor Antropologie aan de Universiteit van Xiamen, heeft aan de hand van de optekeningen van huwelijken en overlijdens van de Bataviase Chinese vrouwen het ontstaan nagegaan van een nieuwe gemeenschap, TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

65

Vrouw van Chinees officier

de peranakan. In de benamingen van vrouwen, meer bepaald als achtervoegsels, wordt herhaaldelijk het woord “nga” gebruikt, vaak in combinatie met “miaoli”. Li is tot de conclusie gekomen dat “nga” hetzelfde als “njai” betekent, concubine. Samen met het woord “miaoli”, dat een transliteratie van “Bali” is, betekenen namen als “ngamiaoli” en “miaolinga” dus “concubine van Balinese afkomst”. Maar er waren ook Javaanse, Sundanese en Maleise njais. Kinderen die resulteerden uit een verbintenis tussen Chinese mannen en inlandse vrouwen worden peranakan genoemd. Njais zijn dus ook de oermoeders van de peranakan-Chinezen, niet alleen van de Indo’s. Kinderen uit deze gemengde verbintenissen werden opgenomen in hun vaders familie en werden grootgebracht en opgevoed als Chinezen. Peranakan meisjes werden idealiter uitgehuwelijkt aan Chinese mannen. Deze meisjes kregen het achtervoegsel “niang” (in het Fujianees “Nio”) achter hun naam. Overigens waren er ook genoeg

66

Peranakan njai Goei La Nijo Tan, ca.1870

Chinese vrouwen die njais werden van Europeanen. Mijn Chinese betovergrootmoeder was de njai van een Europeaan, een administrateur bij de tinmijnen op Bangka.

3. Hun uiterlijk Hoe zagen de Chinese vrouwen eruit? De scheepsarts Wouter Schouten beschreef ze in 1676 als volgt: “de Chineesen zijn meestendeel tamelijck blanck; doch hare vrouwen bruynder en de sommige t’ eenemael swart en meest in het Eylant Baly geboren”. De haardracht en kleding van de Chinese vrouwen zoals Schouten ze beschrijft doen sterk denken aan die van Balinese vrouwen. Beschrijvingen van het uiterlijk en de kleding van de vrouwen in de romans en verhalen lijken soms wel uit een modeblad gehaald. Een voorbeeld is de beschrijving van Chinese vrouwen die bij elkaar zitten op een feest, in het verhaal “Bij onze gestaarte broeders” (zo werden Chinezen vaak genoemd) in In sarong en kabaai, een verzameling verhalen van Thérèse Hoven uit 1892. Het zijn “fraai aangekleede poppen, stijf van ‘t goud en bijna onbeweeglijk”. De meesten hebben lieve, zachte gezichtjes, “doch geen

67

Foto: Grootouders van de auteur: Tan Tiong Ie en Kwee Sik Iang Nio.

schalksche glimlach of vriendelijke oogopslag verhelderden haar trekken” (Hoven, 1892:116). Dat zal in latere beschrijvingen overigens heel anders zijn. Ze dragen hun haar in een kondeh (wrong), versierd met allerlei kleinodiën: gouden kettinkjes, van wol gehaakte bloemen maar versierd met diamanten, en ook dragen ze lange oorhangers en gouden, met paarlen en juwelen bezette kettingen om de hals. Hun kleding bestaat uit een nauwe rok en een lang, tamelijk wijd jak van satijn of zijde, meestal gebloemd en met gouddraad en verschillende kleuren van zijde geborduurd. Twintig jaar later komt het boek De paupers van Victor Ido uit. Weer lezen we een beschrijving van meisjes die bij elkaar zitten op een feest, maar we zullen zien dat deze anders van aard is dan die van Thérèse Hoven. Ze worden beschreven als “fijne, glinsterende, exotische bloemenfeetjes”. Een van die bloemenfeetjes is Kwan, de vijftienjarige dochter van een peranakan Chinees. Boong Portalis, het hoofdpersonage, vindt haar “’n heerlijke meid”. De meisjes dragen schitterende juwelen aan de oren, in het haar en om de hals, om de polsen en op hun strakke zijden baadjes. Deze glanzen in het helle licht van de fakkels en “deden heur halfontloken lichaamsvormen duidelijk uitkomen”. Bovendien hebben ze “beeldige gezichtjes, prachtig van kleur, de kleur

68 van theeroosknoppen, met kleine handjes en voetjes, teer en broos als van porseleinen poppen” (Ido, 1915:74). De mooiste is “de kleine” Kwan, die niet zo klein blijkt te zijn, maar “net rijp genoeg om geplukt te worden”, met een “prachtig lenig lichaam” en “jonge, onder haar blauwzijden baadje even uitpuilende borstjes” (Ido, 1915:76). Een andere mooie Chinese vrouw wordt beschreven in Halfbloed (1946) van Johan Fabricius. Op een wajang-Tjina-voorstelling ziet Boeng, het hoofdpersonage, de mooie, jonge Chinese vrouw terug met wie hij een paar maanden eerder een avontuurtje had, toen zij kon ontsnappen aan de waakzaamheid van haar man en met Boeng meeging. Deze vrouw wordt op de volgende manier beschreven: “verleidelijk omsloot de witzijden Shanghai-dress haar jeugdige slanke lijf – een welgesteld en zelfbewust dametje was ze! Haar oogen, argeloos en sluw tegelijkertijd, kinderlijk en toch vervuld van duizenden jaren weten, twee donkerglinsterende juweelen” (Fabricius, 1946:115). Maar net als in het ware leven, zijn ook in romans niet alle vrouwen even mooi. In ’n Badreisje in de tropen (1909) van Carry van Bruggen komt een heel ander type vrouw voor. Ze ging gekleed in de gewone eenvoudige volksdracht van de Chinese vrouw, bestaande uit een blauw baadje en een wijde blauwe broek en droeg geen andere sieraden dan haar groen-stenen oorbellen die van haar toch een fleurige verschijning maakten. Ze had geen opvallend uiterlijk, maar trok des te meer aandacht met haar snerpende krijsende kakatoestem. En Arthur Ducroo, het ik-personage in Het land van herkomst (1935) van E. du Perron zegt van de Chinese speelvriendinnen van zijn moeder dat ze lawaaieriger waren dan de Sundanese vrouwen. Mooi waren ze ook geenszins: “Zij waren pafferig en dik of mager en houterig, maar altijd lelijk” (Du Perron, 1962:183-4).

4. Hun gedrag Nu weten we ongeveer hoe het uiterlijk van de Chinese vrouwen geschetst wordt. Maar hoe wordt hun gedrag beschreven? De twee Chinese vrouwen die in Een kêtjoegeschiedenis (1887) van I. Groneman figureren zijn pandhoudsters, en over pandhouders wordt over het algemeen niet positief geschreven, zelfs niet als er een bij een overval door een stel kêtjoe (bandieten) om het leven komt. Groneman was de lijfarts van de sultan van Yogya en goed bekend met de Javaanse zeden en gewoontes. In 1895 verscheen van J.W. Young een bundel verhalen waarin Chinezen de hoofdrollen spelen, Uit de Indo-Chineesche Samenleving. Young was tolk voor de Chinese taal en wist goed hoe de Chinese maatschappij functioneerde. Twee van de vrouwen in zijn verhalen zijn Tan Ing Nio en Si Sing Nio. Tan Ing Nio beantwoordt aan het stereotype van de peranakan-Chinese vrouw (en heeft dus een inlandse moeder): zuinig, maar ook minder trouw “alsof ze van de moeders overnamen de gewoonte bij de Inlandsche vrouwen om telkens van man te verwisselen” (Young, 1895:53). Bovendien had ze de neiging om de baas te spelen over haar man. Hun huwelijk blijft kinderloos en ze scheiden. Tan Ing Nio neemt daarna de ene minnaar na de andere en haar ex-man neemt een inlandse vrouw

69

Chinese bruid, ca. 1870

bij wie hij twee kinderen krijgt. Als de kinderen wees worden haalt Tan Ing Nio ze in huis, niet uit compassie maar omdat ze gratis hulp nodig heeft. Ze wordt verbeeld als een schraapzuchtige heks, maar wordt zo steenrijk. Het is er de schrijver erom te doen de aandacht te vestigen op het conflict tussen de Chinese en de Europese wetten, speciaal wat betreft het bezittings- en erfrecht van de alleenstaande Chinese vrouw. Niets van de bezittingen die Tan Ing Nio heeft opgespaard komt bij haar pleegzoon terecht. Alles valt in handen van de Europese zaakgelastigde en de Chinese, Arabische en Europese advocaten. Uiteindelijk bezit de pleegzoon zelfs te weinig om de kosten voor de eredienst voor zijn overleden moeder te betalen. De heldin van een ander verhaal van J.W. Young is Si Sing Nio, de vrouw van een welgestelde handelaar in Semarang en gewend aan luxe. Si Sing Nio’s zoontje wordt ziek en zij doet een gelofte. Als het jongetje geneest zal ze als stalbediende gekleed, blootshoofds en blootsvoets meelopen in de jaarlijkse Sam Po Kong-processie ter ere van de Chinese admiraal Cheng Ho, die aan het begin van de vijftiende eeuw Semarang zou hebben aangedaan met zijn immense vloot. Ze belooft dat ze een bosje gras zal meedragen voor zijn paard en het touw zal vastpakken waaraan het paard geleid wordt.

70 Haar zoontje wordt weer beter en Si Sing Nio wordt als voorbeeld gesteld voor vrouwen die hun dochters onderricht geven in de vrouwelijke zeden. Zoveel als Tan Ing Nio beantwoordt aan het stereotiepe beeld van de Chinese peranakan-vrouw, zo weinig is dat het geval met Si Sing Nio. Tussen haakjes: de kleurrijke en spectaculaire Sam Po Kongprocessie wordt jaarlijks alleen in Semarang gehouden en is een mooie reden om mijn geboortestad te bezoeken in augustus. Dan hebben we het duo Kim en Yum in Hans Tongka’s carrière van Dé-lilah (1898). Kim, de njai van de tabaksplanter Vonck, heeft net als Tan Ing Nio een inlandse moeder. Ook zij is niet erg onderdanig. Ze heeft sadistische trekken: ze moedigt Vonck aan om koelies te mishandelen, kijkt met genot toe als een koelie “bestraft” wordt en als een van de koelies sterft aan cholera, denkt ze alleen maar aan het voorschot dat hij reeds heeft gekregen dat hij niet meer kan terugbetalen. Kims boezemvriendin Yum, ook de njai van een planter, is een rasechte Chinese en is een en al edelmoedigheid en zelfverloochening. Ze is helemaal niet te spreken over Kim, de “zwartoogige demon”, die zwarte magie gebruikt “op echt Javaanse manier” om haar toean Vonck in het ongeluk te storten als hij met een Europese trouwt. Yum zegt dat zij zich schaamt “dat je ook eene chineesche bent, hoewel je eene javaansche tot moeder hebt, en de appel niet ver van de boom valt” (Dé-lilah, 1898, 2:226-7). Vermeld is reeds de Balinese njai van de kapitein Chinees Siqua. Over haar heeft Simon Franke geschreven in zijn historische roman Een stad verrees (1946), die over het nieuwe Batavia gaat. Deze njai wordt beschreven als een mooie, statige, sterke vrouw die machtiger is dan haar man. “De niets ontziende geldverdiener leest zijn wegen af uit de koolzwarte ogen van zijn vrouw en haar kussen zijn het, die hem ontwerpen inbranden”, aldus de verteller (Franke 1946:75-6). De Chinezen weten dat niet, die kijken neer op deze Balinese, die in hun ogen niet meer is dan een bijzit, maar zij durven zich toch alleen maar vrolijk over haar te maken als ze er niet bij is. De kussen van Chinese vrouwen bezegelen hun macht over hun mannen. Toch laat Johan Fabricius zijn hoofdpersonage Boeng in Halfbloed (1946) de Chinese vrouwen beschrijven als sensuele katjes die nooit ordinair worden, niet kussen en nooit “hevig” worden maar altijd koel en verfijnd blijven. Tegelijkertijd zijn ze volgens de verteller onvermoeibaar in het spel der liefde en zijn “op een eigenaardige wijze trouw” (Fabricius, 1946:113-4). Dat laatste wordt “bewezen” door de vrouw in de witzijden shanghai-dress die al eerder een avontuurtje met Boeng had, want zij wordt nerveus als ze Boeng herkent en kijkt hem vertwijfeld aan omdat ze dit keer niet kan ontsnappen aan de bewaking van haar familie. In 1947 verschijnt een andere historische roman van Simon Franke, Fa: de roman van een Chinese in het oude Batavia, die zich afspeelt met de Chinezenmoord van 1740 op de achtergrond. De heldin is Fa, de vrouw van de zakenman Hong Tsji. Zij en haar kleine zoontje worden gered door Jan Willems, een zakenvriend van Hong Tsji, en overleven de slachting. Samen met Jan Willems heeft ze nog een zoon. Fa wordt geschetst als een vrouw met een fijne intuïtie en een hartstochtelijke liefde voor Jan Willems. Anderzijds

71 is ze een uitstekende zakenvrouw, sterk en zelfstandig, maar boven alles is zij een goede Chinese die haar zoon met Hong Tsji leert hoe hij moet offeren aan zijn voorouders in hun witte graven, zodat de band met hen niet teloorgaat. Hij is immers de enige van de familie die overgebleven is om de familietradities voort te zetten. Later kan Fa de roep van de Chinese wijk niet weerstaan. Ze verlaat het huis van Jan Willems en gaat in de nieuwe Chinese wijk wonen. Mijn favoriete personage is Lucie Lagneau oftewel Tante Jo, omdat ze zo vreemd is. Ze komt voor in de roman Oogstland, een kroniek van oude plantagiën (1947) van Montanus. Zij is klein en mager, beweegt weinig en heeft een schraal stemgeluid en koude, heersende ogen. Aan haar naam is het niet te zien, maar ze is eigenlijk Chinese. Als klein kind werd ze gekocht door een zekere Adolf Lagneau, die ontslag had genomen uit het leger en daarna met veel succes “woeste gronden” ging ontginnen. Omdat hij het zijn familie niet gunde dat zij iets van zijn bezittingen zou erven, kocht hij het dochtertje van een Chinese waronghouder en liet het erkennen als zijn eigen kind met de naam Lucie Lagneau. Zij was “schrander en bevattelijk” en op achttienjarige leeftijd blijkbaar erg mooi, “bekoorlijk als een bloesemtak”, volgens de ik-verteller (Montanus 1947:107). Ze trouwde met een veel oudere verre neef van Lagneau van de Luxemburgse tak. Toen ze ontdekte dat haar man haar bedroog, verliet ze hem en begon ze aan “een leven van fantastische uitspattingen en verkwisting” (Montanus 1947:107). Zo kocht ze een Provençaals kasteel alleen om het te laten afbreken, kocht wereldberoemde juwelen van berooide aristocraten en huwde jonge minnnaars. Toen haar man zijn nek gebroken had en stierf, stuurde ze haar minnaars een foeilelijk portret van zichzelf met op de achterzijde een berekening van wat elk van hen haar gekost had, schoot eigenhandig haar mans geliefde paarden dood en keerde voorgoed terug naar Java. Daar leefde ze teruggetrokken en zelfstandig en zorgde voor het beheer van haar goederen. Iedereen was onderdanig tegenover haar. En zij leefde nog lang, maar zo te zien niet erg gelukkig.

5. Conclusie Terwijl de Chinese mannen over het algemeen stereotypisch negatief worden verbeeld, is dat bij de Chinese vrouwen veel minder het geval. Alleen pandhoudsters worden negatief geschetst, als woekeraars en uitbuitsters van de Javanen. De andere vrouwen verschillen in vrijwel alle opzichten van elkaar. Zij zijn niet allemaal even “Chinees”. Sommige zijn Balinees of Javaans en worden alleen Chinese omdat ze een verbintenis zijn aangegaan met een Chinese man. Anderen zijn zuiverder Chinees en komen rechtstreeks uit China of uit naburige landen, maar trouwen niet altijd met een Chinees. Er zijn er die njai of echtgenote worden van een Europeaan. Vermenging met Javaans bloed heeft een negatief effect op de moraal van de vrouwen. Dat zien we bij Tan Ing Nio en bij Kim. Met de tijd zijn er geen grote veranderingen in het beeld van de Chinese vrouwen waar te nemen, behalve wat betreft het uiterlijk. De fraai aangeklede poppen in

72 Thérèse Hovens verhaal “Bij onze gestaarte broeders op visite” lijken uiterlijk in niets op de gehuwde vrouw in Fabricius’ Halfbloed in haar strakke shanghai-dress. Wat hun gedrag betreft gedragen de later beschreven vrouwen zich vrijer dan de eerdere. Maar verder kunnen zij mooi en sensueel, of vet en foeilelijk zijn, stijf formeel of lawaaiig onbeleefd, trouwe echtgenotes of hartstochtelijke minnaressen, gehoorzaam aan hun ouders of rebels. Bijna zonder uitzondering worden ze echter uitgebeeld als sterk, strijdbaar en weerbaar, vrouwen die hun plan kunnen trekken, die in onverwachte situaties niet bij de pakken neerzitten maar in actie komen. Is dat typisch Chinees? Ik denk van niet, want elke vrouw zou zeggen: “Zo ben ik ook!” Akademi Bahasa 17 Agustus 1945 (AKABA 17) te Semarang

Bibliografie Baay, Reggie. 2008. De njai; het concubinaat in Nederlands-Indië. Amsterdam: AthenaeumPolak & Van Gennep. Dé-lilah. 1898. Hans Tongka’s carrière; tabaksroman. Deel 1: Hans als Sing-kéh (Baar). Deel 2: Hans als Lau-kéh. Utrecht: Honing. Du Perron, E. 1962. Het land van herkomst: roman. Amsterdam: Van Oorschot. Dharmowijono, Widjajanti. 2009. Van koelies, klontongs en kapiteins; het beeld van de Chinezen in Indisch-Nederlands verhalend proza 1880-1950. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Fabricius, Johan. 1946. Halfbloed. ‘s-Gravenhage: Leopolds. Franke, S. 1946. Een stad verrees; roman uit het oude Batavia. Amsterdam: Scheltens & Giltay. Franke, S. 1947. Fa: de roman van een Chinese in het oude Batavia. Amsterdam: Scheltens & Giltay. Groneman, I. 1887. Vorstenlandsche toestanden, Een kêtjoegeschiedenis (deel 2). Dordrecht: Revers. Hoven, Th. 1892. In sarong en kabaai. Amsterdam: Veen. Ido, Victor. 1915. De paupers. ‘s-Gravenhage: Opmeer. Li Minghuan. 2003. From “Sons of the yellow emperor” to “children of Indonesian soil”: studying Peranakan Chinese based on the Batavia Kong Koan Archives, Journal of Southeast Asian Studies 34-2:215-30. Montanus. 1947. Oogstland, een kroniek van oude plantagiën. ‘s-Gravenhage: Van Hoeve. Nieuwenhuys, Rob. 1978. Oost-Indische spiegel: Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden. Amsterdam: Querido. Schouten, Wouter. 1676. Oost-Indische voyagie. Amsterdam: Van Meurs. Van Bruggen, Carry. 1988. ’n Badreisje in de tropen; Verhalen. Schoorl: Conserve. Young, J.W. 1895. Uit de Indo-Chineesche samenleving. Utrecht: Honig.

“Die labirint van my geskiedenis”: J.M. Coetzee se voorgeslagte, wortels en die herkoms van sy skryftalent J.C. Kannemeyer Based on a scrutiny of original documents and the genealogy of the Coetzee family in South Africa, this article points out the many errors concerning the life of J.M. Coetzee which were handed down from the internet to articles on his work. The genealogy of Coetzee is traced back to Dutch, German, French and British forbearers, from the progenitor Dirk Couché who owned the farm Coetzenburg outside Stellenbosch, through Jacobus Coetzee who figures in the second part of Dusklands (but was not a direct ancestor of J.M. Coetzee) to the English ancestry which made its appearance through the wedding of the author’s great-grandfather Coetzee and the first wedding of his grandfather Gerrit Maxwell Coetzee. On J.M. Coetzee’s mother’s side the ancestry is traced back to the eighteenth and nineteenth centuries, most notably to the missionary Balthazar du Biel, the maternal greatgrandfather, the first known forbearer of J.M. Coetzee who wrote books. The missionary’s son, Albert du Biel, was a well-known Afrikaans novelist during the 1920’s and 1930’s, but presently only remembered by scholars of the history of literature. What is of importance for the work of J.M. Coetzee, however, is the recurrence of certain themes of Du Biel, most notably that of the sins of the forefathers and of disgrace, which play a dominant role in the work of the Nobel laureate.

1. Wanneer ’n mens op die internet op die webwerwe wat handel oor die skrywer J.M. Coetzee ingaan of verspreide biografiese sketse oor hom raadpleeg, is dit opvallend hoe baie gedeeltelik onjuiste en selfs blatant foutiewe inligting daarin voorkom. ’n Mens lees byvoorbeeld dat hy ’n afstammeling is van vroeë Hollandse koloniste wat hulle in die sewentiende eeu aan die Kaap gevestig het, dat sy ouers Afrikaners was sonder enige Britse bloed, dat hulle verkies het om hul kinders in Engels groot te maak en dat Coetzee dus ’n Afrikaner is wat in Engels skryf. In Pen Nieuwsbrief van Mei 2004 skryf Robert Dorsman dat Coetzee in ’n Afrikaanstalige gesin gebore is, maar versoek het om na ’n Engelstalige middelbare skool te gaan, ’n versoek wat deur sy ouers toegestaan is. Volgens ’n artikel deur Susan VanZanten Gallagher (2004) in die Cyclopedia of World Authors het hy opgegroei op “his father’s isolated sheep farm in the stony semidesert of the Karroo (sic)”. Hy het sy skoolopleiding in Engels ontvang, hoewel die “Boer nationalists” aan bewind volgens Regina Janes (1997: 114-115) “demanded that Afrikaner children not learn English”. Hy het volgens haar Kaapstad in die jare sestig verlaat om linguistiek in Brittanje te gaan bestudeer. (Janes, 1997) Coetzee se seun is, volgens Wikipedia, in 1989 op drie en twintigjarige leeftyd in ’n motorongeluk dood. Sy vader, skryf Laban Carrick Hill (2001) in ’n oorsigtelike artikel, was ’n prokureur maar het nooit in die regspraktyk gestaan nie. Al hierdie bewerings is vals. Waarskynlik die grofste voorbeeld van foutiewe inligting, wat op nie minder nie as sewe webwerwe voorkom, is dat hy as John Michael Coetzee gebore is maar later sy middelste naam na TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 17DE JAARGANG (2010) 2DE UITGAWE

74 Maxwell verander het. Dié inligting is telkens in artikels – soos dié deur Laban Carrick Hill (2001), Alan Riding1 en Jeroen Vullings (2005) – geplagieer en word selfs herhaal in World Literature Today van Januarie – April 2004, ’n uitgawe met ’n hele aantal artikels oor Coetzee wat ná die toekenning van die Nobelprys vir Letterkunde in 2003 aan hom gewy word. Soms het dié foutiewe inligting selfs implikasies vir die interpretasie van sy romans. So byvoorbeeld skryf Laban Carrick Hill dat die K in Coetzee se Life & times of Michael K deur kritici verbind is met Franz Kafka se Der Prozeβ (Die verhoor), maar dat die K dikwels met ’n variante spelling met die C verwisselbaar en Coetzee se middelste naam Michael is. Wat die kwessie van die naamsverandering betref, kan ’n mens kort gaan. Coetzee se geboortesertifikaat toon onbetwisbaar aan dat hy op 9 Februarie 1940 as John Maxwell Coetzee in die Mowbrayse Verpleeginrigting in Kaapstad gebore is. Die “gewone woonplek” van die ouers word in hierdie stadium as Victoria-Wes in die Groot Karoo aangedui en die vader, Zacharias Coetzee, se beroep as prokureur, sodat dit wil voorkom of die ouers – of dan ten minste die moeder – vir die bevalling na Kaapstad gereis het. Die moeder se volle name was Vera Hildred Wehmeyer. Wat nie vermeld word nie, is dat sy van beroep ’n onderwyser in die primêre skool was. Hoewel die uitspraak dat Coetzee geen Britse voorsate gehad het nie, deur die stamboom verkeerd bewys word, is dit tog so dat die stamouers uit Nederland na die Kaap gekom het. In die sewentiende eeu het die Nederlande sowel op die gebied van die kuns en die kultuur as op die terrein van die staatkunde en ekonomie ’n ongekende bloeiperiode belewe. Die ekonomiese groei het onder meer ’n florerende handel met die Ooste meegebring, en dít het op sy beurt tot die stigting van handelsposte gelei. Wanneer die Nederlanders op 6 April 1652 aan die Kaap voet aan wal sit, was dit nie aanvanklik die bedoeling van die Vereenighde Oostindische G’octrooijeerde Compagnie (VOC) om ’n nuwe kolonie aan te lê nie, maar bloot om ’n “halfwegstasie” tussen die Nederlande en die Ooste op te rig waar die skepe op die lang seereise kon aandoen en verversings vir die verdere togte kon bekom. Dit is by hierdie historiese gegewe waarby Coetzee aansluit in die inleiding tot White writing (1988), sy eerste bundel kritiese opstelle wat spesifiek oor die “culture of letters” in Suid-Afrika handel. Hy skryf: In 1652 a European settlement was planted at the tip of the African continent, at the Cape of Good Hope. It was set there for a specific and limited purpose: to provide fresh produce to East Indiamen trading between the Netherlands and Asia. (…) For the next century and a half (…) the company tried (…) to discourage the spread of settlement into the interior, to hold the colony to what it had originally been planned as: a trading post, a garden.” (Coetzee, 1988: 1)

Onder die Nederlanders wat hulle reeds in die sewentiende eeu aan die Kaap vestig, was Dirk Couché wat later sy familienaam Coetsé geskryf het. Die stamvader se ouers was Gerard Couché en Margaretha Claasdochter, albei burgers van die stad Kampen. Die

75 spelling Couché dui op ’n Franse herkoms, maar enige besonderhede en dokumente oor die geslagte verder terug het, behalwe vir die name van hul ouers, verlore gegaan.2 Dirk Couché het in 1655 in Kampen die eerste lig gesien en nog voor sy vertrek is hy getroud met Sara van der Schulp wat in 1654 in Amsterdam gebore is. Hulle reis met die Asia uit Texel na die Kaap en kom op 8 Mei 1679 aan na ’n vaart van vier maande en twintig dae. Hoewel hy as adelbors in diens van die VOC reis, was dit slegs om sy passaat na die Kaap te betaal, want uit die staanspoor was hy van plan om hom as vryburger te vestig, nie as amptenaar in diens van die Kompanjie nie. In die eerste aantal jare woon die egpaar in ’n huis in Papendorp (die huidige Woodstock), en dit is bes moontlik dat hy reeds in hierdie stadium plaasprodukte aan die verbygaande skepe van die VOC gelewer het. In 1682 skenk kommandeur Simon van der Stel ’n plaas in Stellenbosch aan hom wat later as Coetzenburg bekend sou word en vandag die sportsentrum van die Universiteit van Stellenbosch huisves. Hy behou egter die dorpshuis in Papendorp en as gevolg van sy vrou se latere swak gesondheid bewoon die egpaar dit weer vanaf 1721. (Coetzee, 1979: 92) Dirk Couché slaag daarin om Coetzenburg aan die oewers van die Eersterivier tot ’n pragplaas uit te bou en later ook Assegai Bosch in die aangrensende Jonkershoek te besit. Op die oorspronklike grondbrief van Coetzenburg, wat uit die dekade 16821692 dateer, het Johannes Mulder, die dorp se eerste landdros en landmeter,’n klein sketsie geteken van die eerste eenvoudige woonhuis op die plaas, met ’n gesellige rokie wat uit die skoorsteen trek. (Visagie, 2000) Dat hy ’n vooraanstaande burger van Stellenbosch was, blyk uit die feit dat hy as diaken en later as ouderling in die kerk diens doen, in 1787 as heemraad gekies word en in 1706 as kaptein aan die hoof van die Stellenbosse infanterie staan. Hy het waarskynlik iets te make gehad met die stryd teen die ongewilde W.A. van der Stel wat sy vader in 1699 as goewerneur van die kolonie opvolg, maar weens sy diktatoriale bestuurstyl, bevordering van eiebelang en begunstiging van vriende in 1707 deur die Here XVII na Amsterdam teruggeroep word. ’n Mens lei sy betrokkenheid af uit die feit dat die egpaar in hul gesamentlike testament van 1714 Adam Tas, een van die leiersfigure in die verset, as een van twee voogde oor hul onmondige kinders aanstel. Hoewel J.M. Coetzee met hierdie stamouers beslis van Nederlandse afkoms was, is die moontlikheid van Engelse bloed aan die kant van die stammoeder nie uitgesluit nie. Die stammoeder, Sara van der Schulp, se vader Jacob was getroud met Maria (of Mary?) Elison, ’n familienaam wat na alle waarskynlikheid op ’n Engelse herkoms dui. Dit was heel moontlik in die Amsterdam van die sewentiende eeu wat, net soos ander groot handelstede in die destydse Europa, deur ’n aanmerklike kontingent Engelse handelslui bewoon is. Indien dit wel die geval was, bestaan daar die tergende moontlikheid dat Engelse bloed reeds vóór die koms na die Kaap in die stammoeder aanwesig was en dat daar later in die tien kinders uit die stamouers se huwelik ook ’n stroompie Engelse bloed kon gevloei het. Coetzenburg word in 1721 oorgeneem deur Dirk se seun Gerrit, in 1683 in die

76 Kaap gedoop, wat in 1722 met Susanna Loefke (later Lubbe gespel) van Nederland in die huwelik tree. Coetzenburg bly in sy geheel of gedeeltelik in sy besit tot 1753 toe die res van die plaas aan die Colonie (Stadsraad) van Stellenbosch oorgemaak is. Die oudste seuns van die volgende drie geslagte sou telkens, soos ook die stamvader se oudste seun, die naam Gerrit dra, wat ’n vernoeming van die Nederlandse Gerard Couché is en die dominante voornaam in die J.M. Coetzee-lyn van die Coetzees sou word. Terwyl die seun van die stamvader nog sy familienaam Coetsé spel, word dit van die derde en vierde geslagte af toenemend Coetzee, die spelling wat die nasate meestal in Suid-Afrika sou volg. Gerrit Coetzee, gedoop in 1729, se eerste vrou met wie hy in 1766 in die huwelik tree, was Johanna Elizabeth Romond. Haar vader het uit Zutphen in Nederland gekom, maar te oordeel na die familienaam was hy waarskynlik ’n Franse vlugteling wat om sy geloof na Nederland en daarna na die Kaap verhuis het, al het vader Romond hom vroeër as die Franse Hugenote van 1688 aan die Kaap gevestig. Sulke immigrante wat feitlik al hul besittings in Frankryk moes agterlaat, was meermale in geldnood, en ’n immigrasie na die Kaap, met die versekering van ’n betrekking by die VOC of met aanvanklike finansiële steun van die Kompanjie vir ’n boerdery, was dikwels vir hulle ’n uitkoms. Hul seun, Gerrit Coetzee, gebore 1775, trou in 1801 met Johanna Hendrina Buitendag wat in 1778 gedoop is. Hulle seun Gerrit, gebore in 1811, trou op sy beurt in 1837 met Elizabeth Jacoba Hess wat in 1807 gebore en in die Lutherse Kerk in Kaapstad gedoop is. Hierdie Gerrit was volgens die Cape Almanac van 1869 ’n grofsmid, ’n ambag wat hy vanuit Dorpstraat 67 in Kaapstad bedryf het en waarby sy seun Gerrit Frederik hom later bygestaan het.3 Reeds deur die huwelik met Buitendag (met ’n ch gespel) kom daar Duitse bloed in die Coetzees, en dit word versterk deur die huwelik van Gerrit Coetzee van die vyfde geslag met die dogter van Frederik Laurens Hess en Aletta Elizabeth Delport. Dié laaste huwelik is dan ook die rede waarom daar met die vernoeming van die oudste seun van die sesde geslag Coetzees van die gebruiklike voornaam Gerrit afgewyk word en hy die name Frederik Laurens van sy Duitse grootvader dra, met die byvoeging van Johannes. Met die naam Johannes kan hy terugreik na een van die seuns van die stamvader, maar waarskynliker is dit die manlike vorm van sowel sy ouma as sy oumagrootjie aan moederskant. Frederik, wat aan die Weskus gebore is en hom later op die dorp Ceres sou vestig, trou in 1865 in Kaapstad met Elizabeth Agnes Mills wie se moeder uit Hamilton, Skotland afkomstig was. Soos sy vader was Frederik ook ’n grofsmid van beroep, maar in die jare tagtig van die negentiende eeu tref ’n groot teenspoed hom as hy bankrot speel en sy eiendom op die dorp saam met sy meubels verkoop word om sy skuld te delg.4 Met die huwelik van Frederik Laurens Johannes met Elizabeth Agnes Mills kry ons die eerste definitiewe Britse bloed in die Coetzee-familie. Hulle was die oorgrootouers van die skrywer. Wanneer J.M. Coetzee dus in een van sy onderhoude met David Attwell sê dat geen Afrikaner hom as iemand met Engels as huistaal as ’n Afrikaner sal beskou nie, terwyl hy streng gesproke by die afwesigheid van Britse voorouers ook nie

77 as ’n Engelse Suid-Afrikaner kan kwalifiseer nie, is dit duidelik dat sy kennis van sy Coetzee-voorgeslagte in 1992, die jaar van die onderhoud, maar skraps was. (Coetzee, 1992: 341-342) Dit is ook waarskynlik dat hy in 1992 onbewus was daarvan dat hy aan die Coetzee-kant van sy familie naas Nederlandse ook Duitse voorsate en selfs die moontlikheid van Franse voorouers gehad het. Een van die boeiendste figure uit die derde geslag van die Coetzees aan die Kaap was Jacobus Coetsé, ’n seun van Johannes Hendrik Coetsé en Anna Elizabeth Paal,5 omdat hy die eerste vryburger met waagmoed was om op eie houtjie die onbekende binneland te verken. Simon van der Stel, kommandeur en later goewerneur van 1679 tot 1699, se beleid was om die aanvanklike verversingspos aan die Kaap tot ’n klein landboukolonie te beperk, om die burgers in die onmiddellike omgewing van die Kaap tot sover as Stellenbosch, die Paarl en Franschhoek te laat woon en verspreiding verder die binneland in te ontmoedig. In White writing skryf J.M. Coetzee: The Dutch East India Company, which ran the settlement, had little interest in the hinterland of the Cape, which report said, was barren, inhospitable, and sparsely peopled by primitive Hottentots and Bushmen. Interest waned further when exploring parties failed to find any workable mineral deposits. (Coetzee, 1988: 1)

Hierdie poging van die VOC is egter slegs halfhartig deurgevoer en was in elk geval onsuksesvol, want Van der Stel se seun en opvolger, W. A. van der Stel, goewerneur van 1699 tot 1707, moedig veeboerdery sterk aan. Dit lei daartoe dat die boere geleidelik al hoe dieper die binneland inbeweeg en dat daar ’n nuwe tipe nomadiese mens ontstaan wat die oop ruimtes van die land leer liefkry en fisiek en psigologies opgewasse is vir die harde eise wat die baanbrekerslewe aan hom stel. Die stamvader en die meeste van sy tien kinders het verkies om in die betreklik rustige omgewing van die Kaap te woon, maar iets van die wordende Afrikaners se trekgees was reeds aanwesig in sommige van sy nasate wat die binneland sou intrek, eers in die rigting van die Noordweste en later na Sutherland in die Roggeveld en Graaff-Reinet in die Groot Karoo. Van die eerstes wat só met dié trekgees besiel was om die knus kom van die Kaap te verlaat, is die stamvader se vierde en vyfde seuns, Johannes Hendrik en Cornelius onderskeidelik. Albei verkry volgens die VOC se stelsel van leenplase weidingsregte vir hul vee naby die huidige Piketberg, waar die VOC teen 1670 die mees noordelike militêre wagpos van die Kolonie aan die voet van die latere Piekenierskloofpas opgerig het om die Hollandse koloniste teen die strooptogte van die Koikoi anderkant die berg te beskerm. Wanneer Cornelius te sterwe kom, trou sy weduwee met Johann Heinrich Lange, maar in 1758 word die plaas oorgeneem deur Johannes Hendrik se sesde seun, Jacobus, wat as jong kind saam met sy ouers, broers en susters na hierdie destydse grensgebied van die Kolonie verhuis. Jacobus, gebore in 1730, in 1754 getroud met Maria Margaretha Cloete en oorlede tussen die jare 1810 en 1816, was iets van ’n avonturier en ’n waaghals.6 Dit blyk uit die

78 feit dat hy in 1760, met die toestemming van goewerneur Ryk Tulbagh, op ’n ekspedisie noord van die latere Piekenierskloof die onbekende in vertrek. Amptenare van die VOC het wel tussen die jare 1660 en 1664 reise na hierdie geweste onderneem met die doel om die handel met die inboorlinge te bevorder en te soek na die legendariese ryk Monomotapa en die goudstad Vigiti Magna, maar dit was eers Oloff Bergh in 1683 en Simon van der Stel in 1685 wat verder noord tot by die Koperberge in Namakwaland gevorder het. Jacobus Coetsé, soos hy bekend was, reis nog verder tot by die Grootrivier, oorspronklik die Gariep en later die Oranjerivier genoem, en tot in die suide van die latere Namibië. Hy sien baie kameelperde, ’n dier wat tot in daardie stadium heeltemal onbekend aan die Kaap was. Hy ontdek ook heelwat plantsoorte en gee aan die kameeldoringboom sy naam, omdat hy gemerk het dat die kameelperde so graag aan die hoë blare van dié soort boom vreet. Hy was waarskynlik die eerste wit mens wat só diep in die latere Namibië ingedring het. Ná sy tuiskoms woon hy die jaarlikse wapenskou op Stellenbosch by waar die verhaal van sy reis groot opspraak verwek. Hy word oorreed om sy wedervaringe deur die politieke sekretaris in die Kasteel die Goeie Hoop op skrif te laat stel. Op grond van die inligting wat Coetsé verstrek – in die besonder dat hy verneem het van die Damrokwas-stam met hul geel huidkleur, lang hare en linneklere, wat hy nie teengekom het nie – gee goewerneur Ryk Tulbagh toestemming dat Hendrik Hop, vergesel van Jacobus Coetsé as gids en tolk, in 1761 ’n amptelike ekspedisie op dieselfde roete onderneem. Die “Relaas” van Jacobus Coetsé word opgeteken deur die politieke sekretaris in die Kasteel en deur Coetsé met ’n kruis onderteken, sodat ’n mens die afleiding moet maak dat hy ’n analfabeet was. Dit is nogal vreemd, aangesien sy grootvader as heemraad ’n prominente inwoner van Stellenbosch was en sekerlik die vermoë gehad het om met gemak te lees en te skryf. Waarskynlik kan die afwesigheid aan die nodige skoling in skryf- en leesvaardigheid by die kleinseun toegeskryf word aan die feit dat hy vroeg in sy lewe reeds die betreklike beskaafdheid van die Kaap verlaat het en dat die afwesigheid van behoorlike onderwysers op die buiteposte hom die kans ontneem het om geletterd te raak. Daarby was hy duidelik ’n mens wat in die natuur, die buitelewe en die avontuur om nuwe gebiede te ontdek, opgegaan het. Jacobus Coetsé is dus nie ’n skrywende voorsaat van die latere so prominente outeur nie. Trouens, as seun van Johannes Hendrik Coetsé maak hy ’n deel uit van ’n ander stamboom as dié van J.M. Coetzee. Toe J.M.Coetzee in die jare sestig van die vorige eeu in die VSA aan die studeer was, het hy die geleentheid gehad om in die goed toegeruste biblioteek van die Universiteit van Texas by Austin van die verslae van die vroeë reisigers deur suidelike Afrika te lees. Só het hy op die “Relaas” van Jacobus Coetsé afgekom en die gegewe só pakkend gevind dat hy dit as bron, maar op allerlei wyses aangepas en deur ’n vernuftige pseudodokumentasie omvorm, gebruik vir “The narrative of Jacobus Coetzee”, die tweede gedeelte van sy eerste roman, Dusklands (1974). In die “Afterword”, wat deur J.M.

79 Coetzee aangebied word as die nawoord van sy fiktiewe vader, die historikus dr. S.J. Coetzee, word van die “Relaas” gepraat as die produk van ’n “a Castle hack” (Coetzee, 1974: 115), ’n geroetineerde sekretaris van die VOC wat die mededelings van Jacobus op skrif moes stel, ’n knolskrywer wat hom in die gebruiklike amptelike styl van die tyd tot die dorre feite beperk, soos nageboots in die “Appendix” wat die aanskyn van ’n outentieke dokument kry. Die dramatiese verhaal van magswellus en geweld, wat die knolskrywer in die Kasteel nie opteken nie, word dan die eintlike gegewe van “The narrative of Jacobus Coetzee”, wat in werklikheid ’n herskrywing is van die oorspronklike “Relaas”, met die aksent op wat “werklik” gebeur het. Wanneer hy deur sy uitgewer, Peter Randall van Ravan Press, vóór die publikasie van Dusklands gevra word om enkele biografiese besonderhede vir reklame van die boek te verskaf, is J.M. Coetzee huiwerig om dit te doen. “As for my family background”, skryf hy in ’n brief op 17 Januarie 1974 aan Randall, “I am one of the 10, 000 Coetzees, and what is there to be said about them except that Jacobus Coetzee begat them all?” Uit hierdie uitspraak, wat Randall, téén Coetzee se sin, op die stofomslag van Dusklands gebruik, is dit duidelik dat die skrywer in hierdie stadium onbewus was van die plek wat Jacobus Coetsé in die stamboom van die Coetzees inneem en dat hyself Jacobus as ’n regstreekse voorvader beskou. Dalk kon hy hom as afstammeling van die familie in Suid-Afrika, soos die karakter Jacobus Coetzee in Dusklands, sien as “a tool in the hands of history.” (Coetzee, 1974: 114)

2. Frederik Laurens Johannes Coetzee en sy vrou Elisabeth Agnes Mills se oudste seun was Gerrit Maxwell Coetzee, die grootvader van die skrywer. Hy is op 19 November 1868 op Hopefield gebore en tree in die huwelik met Mary Ann Fuller wat in 1870 in Skotland die eerste lig sien. Met dié huwelik word die Britse bloed by die Coetzees versterk, al was Mary Ann nie die grootmoeder van J.M. Coetzee nie. Uit die huwelik is twee dogtertjies klein dood, terwyl ’n dogter en ’n seun die lewe behou: Irene Linda (1899-1990) en Stanley Maxwell Buller (1901-1985). Twee maande ná Stanley se geboorte sterf sy moeder in 1902 op die jeugdige ouderdom van twee en dertig, waarskynlik as gevolg van komplikasies met die bevalling. Gerrit Maxwell Coetzee trou ’n tweede keer in 1905, hierdie keer met Magdalena Catherina (Lenie) de Beer wat in 1884 op Prins Albert gebore is en in 1978 op hoë ouderdom in Kaapstad sterf. Die De Beers, wat deur hierdie huwelik met die Coetzees verbind word, was ’n vooraanstaande familie uit Prins Albert. Die stamvader van die De Beers in Suid-Afrika is Matthys Andries de Beer, afkomstig uit Nederland. Sy seun Zacharias (1719-1777) was ’n burger op Stellenbosch, maar in 1762 verleen goewerneur Ryk Tulbagh aan hom toestemming om hom op die plaas Queeckvalleij, later Kweekvallei gespel, aan die voet van die Groot Swartberge te vestig. Sy seun Samuel de Beer (circa 1762 – ná 1809) was die negende kind van Zacharias se vyftien kinders en die oudste uit sy derde huwelik met Dina Margaretha van Dyk. Hy groei op in die Drakenstein, ’n belese,

80 ontwikkelde man met ’n kennis van wêreldgebeure. In 1783 is hy getroud met Anna Eleanora de Villiers. Van 1794, ’n jaar voor die eerste Britse oorname van die Kaap, woon hy op die plaas wat aan sy vader toegeken is en waarop die dorp Prins Albert, vernoem na die gemaal van koningin Victoria, in 1842 aangelê sou word. Samuel de Beer kon sy tuine en wingerde uit ’n sterk fontein teen die heuwel agter sy opstal natlei en botter, droëvrugte en wyn van ’n goeie gehalte, vergelykbaar met die hoog aangeskrewe Constantia-wyne, aan die mark in Kaapstad lewer. Saam met genl. J.W. Janssens, wat van 1802 tot 1806 as goewerneur aan die hoof van die kortstondige Bataafse Bewind aan die Kaap staan, besoek die reisiger Hinrich Lichtenstein die plaas Kweekvallei in Februarie 1804. Hulle vind dat De Beer die hele wit bevolking, ongeveer twintig mense, met gewere by hul aankoms laat paradeer, terwyl sy oudste kinders op dwarsfluite speel en die Bataafse driekleur oor die huis wapper. Hy sit die gaste ’n uitstekende maaltyd voor en Lichtenstein neem voorbeelde van De Beer se wyn met hom saam na Europa. Ten spyte van die gul ontvangs vind Lichtenstein hom egter ’n ydel, verwaande vent. In die Engelse vertaling van sy Travels in South Africa skryf hy: The principal features of his character were vanity, bigotry and a love of domination, accompanied by a certain querulousness, and political fanaticism. (...) [H]e prided himself not a little upon it, as shewing how much wiser he was than his neighbours, and looked down with a sort of contempt upon them. (…) He asserted, as is very common among his countrymen, that Africa would be the most fertile and blessed country upon the globe, would produce every thing, if the peasants were less idle and stupid. As a proof of this, he cited his own experience in the fertility of his place, on which he dilated so warmly. (Lichtenstein, 1815: 69-71)7

Só sterk was Samuel de Beer se fanatiese verering vir die groot beginsels van vryheid, gelykheid en broederskap dat hy twee van sy kinders na generaals uit die Franse Rewolusie vernoem het: Bonaparte en Moreau. Daarom was hy verheug toe die Kaap met die Vrede van Amiens weer in Nederlandse hande geval het, aangesien Nederland ’n bondgenoot van Frankryk in die oorlog teen Engeland was. Dit is vreemd dat die familie Coetzee, wat later so ’n sterk voorliefde vir die Engelse sou gehad het en in die twintigste eeu skepties was oor die opkomende nasionalisme onder die Afrikaners, in ’n familie met so ’n voorvader, wat sy gevoel teen die Engelse as ’n erfenis vir sy kinders en kindskinders sou agterlaat, sou ingetrou het. Samuel se seun, Zacharias (Zaag) Johannes Hendricus de Beer, wat in 1858 gebore is, was ’n meer besadigde, hoewel konserwatiewer, mens. Hy was ’n sakeman met twee winkels op Prins Albert en het vyf en vyftig jaar lank as diaken, ouderling en skriba in die Kerk en ook op die dorpsbestuur gedien. Hy was die vader van Lenie de Beer wat met Gerrit Maxwell Coetzee getroud is. Sy vrou was Magdalena Maria le Roux, die dogter van Gabriel Jacobus le Roux wat een van die voorvaders is van die skrywer Etienne Leroux, onder meer bekend vir sy roman Sewe dae by die Silbersteins (1962). Daar is, hoe ver verwyderd

81 dit ook al mag wees, dus ’n bloedlyn tussen twee van die voorste Suid-Afrikaanse skrywers, J.M. Coetzee en Etienne Leroux! Lenie het vroeg in die twintigste eeu klavier, orrel en viool op Stellenbosch bestudeer en was, selfs toe sy al in die negentig was, ’n uitstekende pianis. Op haar oudag kon sy nog aan haar kinders en kleinkinders vertel hoe haar vader tydens die konstruksie van die indrukwekkende Swartbergpas, wat in 1886 geopen is, ’n handelspos op die berg gehad het. Lenie was op ’n dag as klein dogtertjie saam met hom op die berg toe die weer begin opsteek en een van die bandiete wat aan die pas gewerk het, haar tot op die dorp moes dra. In die familie was daar ’n silwer lepel, ’n geskenk van Thomas Bain, die meesterbouer van die Swartbergpas en ander bergpasse en die “colossus of roads”, soos Patricia Storrar (1984) hom noem. Op sestienjarige ouderdom tydens die AngloBoereoorlog is Lenie onder huisarres geplaas, omdat sy in die aanwesigheid van Britse soldate by ’n “sing-song” dit gewaag het om die Transvaalse volkslied te speel.8 Die naam Maxwell, wat met Gert Maxwell in die Coetzee-familie beland, is hoegenaamd nie oorgeërf van die Coetzee-kant nie. Dit laat die vraag ontstaan waar die naam sy oorsprong het. ’n Mens vermoed dat dit kom van die familie van Elizabeth Agnes Mills, Gerrit Maxwell se moeder wat getroud was met sy vader Frederik Laurens Johannes Coetzee. Nêrens in die Mills-stamboom is daar egter ’n Maxwell te vinde nie. In ’n brief wat ’n onbekende skrywer op ’n onbekende datum aan die moeder van J.M. Coetzee gerig en waarvan slegs ’n fragment bewaar gebly het,9 sê die outeur Maxwell “was not a family name, but a friend [of Frederik Laurens Johannes Coetzee] who was a partner of the old firm Maxwell and Earp in Cape Town.” Die firma was aanvanklik in beheer van John Eben Maxwell, maar teen die einde van die negentiende eeu het sy weduwee Susan saam met haar seun Robert Miller Maxwell (1862-1935) die saak bedryf in vennootskap met Edward John Earp. Hulle het hoofsaaklik handel gedryf in eetgerei en ysterware, wat waarskynlik ook gereedskap vir ’n smedery ingesluit het.10 Frederik Laurens Johannes Coetzee was só goed bevriend met Maxwell dat hy sy seun Gerrit Maxwell laat doop het. Gerrit Maxwell het dus sy tweede voornaam ontvang uit hierdie besondere vriendskap. Gerrit Maxwell word saam met sy broers en susters op Aurora naby Velddrif aan die Weskus groot as die oudste van nege kinders, maar verhuis later saam met sy ouers, broers en susters na Ceres.11 Onder sy broers was daar twee boekhouers, ’n posmeester en ’n bankbestuurder, almal goeie burgers van die samelewing, sonder om buitengewone posisies te bereik. Die uitsondering was Gerrit Maxwell wat ’n groot sukses van sy lewe as sakeman en boer gemaak het en in sy omgewing ’n gesiene man was. Vermoedelik het hy, waarskynlik as gevolg van geldnood wat deur sy vader se sekwestrasie ontstaan en hom op ’n baie vroeë ouderdom getref het, net tot standerd VII skoolgegaan en toe as jongeling na die Karoo getrek. Aanvanklik het hy ’n bestaan as togryer gemaak en weldra met ’n klein winkeltjie vir kruideniersware op Koupstasie naby Laingsburg begin. Later het hy begin werk op Laingsburg in Fuller se winkel met wie se dogter hy sy eerste huwelik sou aangaan. Ten tyde van sy eerste vrou se dood het

82 hy reeds ’n winkel en ’n slaghuis op Laingsburg besit, maar ook die hotel en slaghuis op Fraserburgweg (die latere Leeu-Gamka) wat deur sy twee ongetroude susters bedryf is. Net soos sy vader het Gerrit Maxwell sterk bande met die firma Maxwell & Earp gehad. In die likwidasie- en distribusierekening van sy eerste vrou se boedel wys verskeie items dat haar man sake van beduidende omvang met Maxwell & Earp gehad het.12 Hy moes, soos sy vader, ’n besonder hegte vriendskap met Robert Miller Maxwell gesluit het, want hy het sy kinders versoek dat hul eersgebore seuns telkens die naam Maxwell onder hul voorname moes hê. Wat die aard van dié vriendskap was, is onbekend, maar dit was klaarblyklik só heg dat Frederik se seuns en kleinseuns dié versoek eerbiedig het. Ná sy huwelik met Lenie de Beer, vyftien jaar jonger as hy, het Gerrit, of Gert soos hy alom bekend was, steeds op Laingsburg bly woon waar hulle eerste drie kinders gebore is en waar hy in 1907-1908 as burgemeester gedien het. (Kritzinger, 1957: 148) Saterdae is hy dikwels per trein na die nabygeleë Matjiesfontein waar die jong Skot Jimmy Logan ’n pragtige hotel bedryf het wat aangedoen is deur strome reisigers onderweg per ossewa, perdekar, koets of trein na die rykdomme van die diamantveld in Kimberley. Logan het sy dorp tot ’n lieflike Victoriaanse gesondheids- en vakansieoord ontwikkel vir Europese besoekers met borskwale en wat deur die droë lug van die Karoo volkome genees kon word. Cecil John Rhodes, vooraanstaande politici van die Kaap en verskeie lede van die Britse aristokrasie was gereelde besoekers en Olive Schreiner, skrywer van die internasionaal beroemde Story of an African farm (1883), het ’n tyd lank daar gewoon en herhaaldelik vir besoeke teruggekeer. Haar belangrike boek Thoughts on South Africa (in 1896 geskryf maar eers postuum in 1923 gepubliseer) het daar ontstaan. Tydens die Anglo-Boereoorlog is ’n groot perdevoorsieningskamp met 10 000 troepe en 20 000 perde in die onmiddellike buurt van Matjiesfontein opgerig en ’n gedeelte van die hotel is as herstellingshospitaal vir Britse offisiere gebruik, met die sentrale torinkie as ’n gewapende uitkykpos vir moontlike vyande. Die rede vir Gert se gereelde besoeke aan Matjiesfontein was omdat hy as geesdriftige krieketspeler graag deel wou wees van die wedstryde wat Logan met sy entoesiasme vir die spel gewoonlik op Saterdae gereël het. Selfs Lenie, sy vrou, was iemand wat geesdriftig meegedoen het, met ’n plek op die veld wat volgens oorlewering as “suicide point” bekend was. Logan het ’n hartstog vir die spel gehad en geen koste ontsien om krieket in Suid-Afrika te bevorder nie. By geleentheid het hy die MCC, die Engelse krieketspan, na Suid-Afrika laat kom en Gert in sy plaaslike span ingesluit. Oor die verloop van een van die wedstryde wat Logan gereël en waaraan Gert deelgeneem het, bestaan ’n beëdigde verklaring, omdat die uitslag aan die haas ongelooflike grens. Tydens die vroeë stadium van die Anglo-Boereoorlog reël Logan ’n wedstryd tussen die Britse militêre wat lede was van die garnisoen op Prins Albert en ’n plaaslike span wat op Prins Albertweg gespeel sou word. Die militêre sou eerste kolf. W.A. Brown Rowan begin met die boulaanval en in die eerste beurt neem hy drie paaltjies van die Britte, sonder dat hulle die kans kry om ’n enkele lopie aan

83 te teken. Daarna neem Gert Coetzee die boulwerk oor en neem nog twee paaltjies sonder ’n lopie. Wanneer Rowan weer begin boul, palm hy die res van die paaltjies in, sonder dat enige van die kolwers ’n enkele lopie kon aanteken. Daar was wel ’n bylopie wat aangeteken is van Coetzee se aanval, al is die kolwer byna uitgehardloop, terwyl ’n enkele verdere lopie van ’n foutbal gekom het. Die Britse span het dus ’n totaal van twee vir sy volledige beurt gehad! Veel later, op 5 Maart 1935, teken Gert Coetzee en van die ander betrokkenes in die magistraatskantoor op Prins Albert ’n verklaring om die uitslag van die wedstryd skriftelik te bevestig. Dit word later in die Cape Argus gerapporteer.13 Toe Gert se een suster, wat die hotel en slaghuis help bedryf het, in die huwelik tree, het hy en Lenie omstreeks 1912 saam met die kinders na Fraserburgweg (Leeu-Gamka) verhuis. Daar het die gesin hul eerste motor, ’n BSA, gekry en het hulle almal vir die pret op die Kruidfontein-Leeu-Gamka-pad met ’n trein teen die verbysterende snelheid van vyftien myl per uur resies gejaag. In 1916 koop Gert die plaas Vogelfontein, onder die familie algemeen bekend as Voëlfontein, en in 1919 verhuis die gesin daarheen. Die plaas, wat vandag steeds in die familie se besit is en aan Gerald Coetzee, ’n neef van J.M. Coetzee, behoort, was oorspronklik 14 130 morg in grootte en is bereikbaar deur by Leeu-Gamka van die N1 weg te draai, vyftien kilometer lank met die pad na Fraserburg aan te hou, dan by ’n hek links in te draai en tot by die opstal van die plaas vyftien kilometer verder te ry. Met sy talle ondernemende sakebelange was Gert teen hierdie tyd ’n vermoënde man en naas sy skaapboerdery op die plaas het hy ook ’n uitgebreide vrugteboerdery bedryf. By herhaling was hy waardeerder vir die Landbank en hy was wyd bekend as ’n uitmuntende perdekenner wat meer as dertig jaar lank karperde en muile op landbouskoue beoordeel het, van Rosebank en Goodwood in die Kaap tot Worcester en Swellendam. In die jare op Voëlfontein dien hy op die nabygeleë Merweville se dorpsbestuur. Hy en sy vrou skenk ook die stoel vir die preekstoel van die N.G. Kerk op dié dorp. (Erasmus, 1954: 41) Op Voëlfontein het Gert ’n pragtige ruim plaashuis met ’n Kaaps-Hollandse gewel laat bou. Jaarliks kon die uitgebreide familie, soms tot veertig mense op ’n slag, van oraloor tydens Kerstyd of met Pase vir die saamtrek na Voëlfontein opruk, terwyl die getal aanwesiges elke jaar met die groeiende gesinne vermeerder. Dan is daar gelag en geskerts, terwyl hulle, met die bougainvillea aan die een kant en die lemoenboord reg voor hulle naby die huis, al geselsende op die breë stoep kon sit, herinneringe uit hul jeug aan mekaar kon vertel en oor die glansende Karoo uitkyk. Vir die mans was dit ook ’n tyd om in die vroeë oggende wilde voëls te skiet en springbokke te jag. Op die solder kon die kleinkinders allerlei geheime ontdek. In byna elke vertrek van die huis was daar beddens, matrasse en opvoubeddens, terwyl van die kinders op die lang stoep met sy veranda of selfs agterop die bakkies geslaap het.14 In die ruim kombuis met sy Agastoof het Lenie, later bygestaan deur haar dogters en skoondogters en met die hulp van talle plaasvroue, in die oggend tee of koffie met die heerlikste gebak bedien en oordadige etes vir die besoekers voorberei. Bokant die plaashuis was die dam en die

84 kinders kon swem by die fontein wat spesiaal vir die besoeke skoongemaak is. Orals naby die werf was die kraalmure, soms tot twee voet dik, van op ’n afstand sigbaar. Baie van die kinders en kleinkinders van Gert en Lenie het Lenie se musikale aanleg geërf en omtrent almal het ’n groot belangstelling in sport gehad. Wanneer die familie in groot getalle na Voëlfontein optrek, het sowel die seuns as die dogters krieket gespeel, terwyl die res van die familie op die breë stoep sit en toekyk het. Van die jonger kinders uit Gert se huwelik met Lenie het aanvanklik op die plaas by hul halfsuster Irene, ’n opgeleide onderwyseres, onderrig ontvang en daarna hul skoolopleiding op Prins Albert voortgesit waar hulle by hul oupa en ouma De Beer kon inwoon, in die jare dertig ook by Gert en Lenie wat hulle op Prins Albert gevestig het nadat die plaas deur twee van hul seuns, Stanley (uit sy eerste huwelik) en Gerald (gewoonlik Son genoem), oorgeneem is. Van September 1935 tot September 1941 was Gert burgemeester van Prins Albert.15 Vir die hoërskool is die ouer kinders na Kaapse skole gestuur: die dogters na Wynberg Hoër Meisieskool, die seuns na Caledon of na Hoër Seunskool in die Paarl. Gert was ’n Anglofiel, en dit is nogal vreemd dat ’n dogter uit die familie De Beer, wat in die twintigste eeu sterk ondersteuners van die Nasionale Party sou word en in 1949 ’n rol by die inwyding van die Voortrekkermonument sou speel, in die huwelik sou tree met die half Engelse, krieketspelende Gert Coetzee wat altyd ’n sterk Sap en pro-Smuts-man sou bly. Sy en Lenie se eerste taal was Afrikaans, hoewel hulle, as gevolg van ’n Engelstalige skoolonderrig, in die negentiende-eeuse Kaapkolonie die algemene praktyk, goed Engels kon praat. Deur haar huwelik het Lenie ook nader aan die Engelse begin beweeg. Gert is op 21 Junie 1946 op sewe en sewentigjarige leeftyd op Voëlfontein oorlede. Minder as ’n kilometer van die plaashuis – waar die pad in twee vurk, links na Merweville en regs na Fraserburg – is die begraafplaas waarin sy graf met ’n marmersteen prominent bo die ander grafte, almal vroeëre inwoners van die plaas, uitrys. Op sy grafsteen word die datum van afsterwe en sy ouderdom vermeld, met die woorde: “In liefdevolle herinnering aan my dierbare eggenoot Gert Maxwell Coetzee. En daar sal geen nag meer wees nie.” Die laaste sin – ’n aanhaling uit Openbaring 21: 25 en 22: 5 – word skynbaar weerspreek wanneer sy kleinseun later die omgewing van die begraafplaas in die genadelose barheid van die Groot Karoo beskryf: “Whatever dies here dies firmly and finally: its flesh is picked off by the ants, its bones are bleached by the sun, and that is that. From the earth comes a deep silence, so deep that it could almost be a hum.” (Coetzee, 1997: 97) Sy kleinseun John was tydens sy dood net oor die ses jaar oud en het die herinnering aan ’n geboë, knorrige ou man met ’n stekelrige ken met hom saamgedra. Dié welgestelde en deftige grootvader was as die “boordjieboer”16 bekend en was naas plaaseienaar ook die eienaar van ’n hotel en ’n winkel op Fraserburgweg en ’n huis op Merweville waar ’n Union Jack op die verjaardag van die Britse koning gewapper het. Wanneer sy kleinseun later in Boyhood oor hom skryf, roep hy die woorde van sy seuns in die herinnering: “’n Ware ou jintelman en ’n ware

85 ou jingo!”, woorde wat eintlik op sy graf aangebring behoort te gewees het. (Coetzee, 1997: 128) Sy moeder, wat by tye ’n gestremde verhouding met haar skoonfamilie gehad het, kon by sulke woorde van haar swaers honend vertel hoe bang sy seuns vir hom was en hoe hulle nooit, selfs toe hulle al uitgegroeide mans was, dit gewaag het om ’n sigaret voor hom aan te steek nie. (Coetzee, 1997: 128) Ná die middagmaal moes die hele huis grafstil wees, terwyl hy sy middagslaap geniet. Die vrees vir die ou man, so dra John se niggie Margot dit in Summertime met sy boeiende kombinasie van fiksie en werklikheid oor, het die ander grootmense soos muise laat word. Tog was Gert Coetzee ondernemend en sonder hom sou die familie nie op Voëlfontein in die Karoo gewees het nie. Hy het begin as ’n smous wat katoenprente, potte en panne en medisyne aan boere en mense op die platteland verkoop het. Daarmee het hy genoeg gespaar om ’n aandeel in ’n hotel te koop, dit weer te verkoop en grond te koop, sodat hy hom kon vestig as ’n perdeteler en skaapboer. (Coetzee, 2009: 106-107) Teenoor hom, so gee Margot dit weer, is die ander Coetzee-mans “slapgatte”.17 Terwyl die vader se gedonder en gebrul hulle in hul skoene laat bewe het, was die moeder ligvoetig soos ’n muis. Toe die seuns uit is in die wêreld, het hulle volgens Margot geen ruggraat, geen geloof in hulself en geen moed gehad nie. Wat die Coetzees sulke maklike mense gemaak het, meen sy, was hul geselligheid, hul goeie geselskap en hul voorkeur vir ’n maklike uitweg. Daarom het hulle nooit gestry of onder mekaar getwis nie. Hulle het verwag dat die hele wêreld so ’n slap, gesellige plek soos Voëlfontein sou wees. (Coetzee, 2009: 116)

3. Uit Gert en Lenie se huwelik is tien kinders gebore: Leonore (Lynne), Constance (Connie), Gerald Zacharias (Son of Sonny) wat die boerdery op Voëlfontein sou voortsit, Zacharias (Jack), Janet Agnes (Girlie) wat met Joshua Joubert Olivier sou trou en op ’n plaas in die distrik Williston sou woon, Agnes Elizabeth, Joy, Alfred Kenneth (Bubbles), Alan Hubert en James Mills. Bubbles het geboer in die distrik Williston en was bekend vir sy droë humor, terwyl Alan dikwels pittige briewe in die koerante geskryf het. Met die uitsondering van een was al die kinders van Gert, die twee uit sy eerste en nege van die tien uit sy tweede huwelik, kulturele Afrikaners in die sin dat Afrikaans hul huistaal was, al het baie van hulle nie die rigting van die Nasionale Party se soort nasionalisme ondersteun nie. Die uitsondering was John se vader, Zacharias Coetzee (later Zach of Jack genoem), wat op 29 September 1912 op Prins Albert gebore en op 30 Junie 1988 in Kaapstad oorlede is. Hy heet dus na sy grootvader en oorgrootvader De Beer aan sy moeder se kant. As jong seun wou hy aanvanklik met alle mag en geweld matroos word, op vreemde seë vaar en eksotiese lande besoek, maar sy vader wou daar niks van weet nie.18 Dat hy met sulke idees rondgeloop het, dui daarop dat hy iets van ’n romantiese dromer in hom gehad het en ’n wilde loot in die Coetzee-stamboom was. In plaas van uitvaar na die onbekende het hy sy leerjare as kandidaatprokureur by ’n firma

86 op Caledon deurloop en, ná ’n kortstondige periode in Kaapstad, in 1936 met ’n eie praktyk op Victoria-Wes begin. Daar ontmoet hy Vera Hildred Marie Wehmeyer, gebore 2 September 1904 op Uniondale en oorlede 6 Maart 1985 in Kaapstad. Hoewel sy van Duits-Poolse afstamming was en Afrikaans goed kon praat, het sy, waarskynlik onder invloed van haar moeder wat deur haar kinderjare in die Verenigde State voorkeur gegee het aan Engels, op haar beurt ook Engels met haar kinders gepraat. Vera het ná matriek ’n jaarkursus in primêre onderwys by die Universiteit van Kaapstad voltooi en toe op Victoria-Wes begin skoolhou. Daar het sy en Jack mekaar ontmoet en op mekaar verlief begin raak. In 1936 is hulle getroud. Wanneer hul kinders gebore word, is Engels reeds gevestig as hul huistaal. Wat dadelik opval wanneer ’n mens hul onderskeie ouderdomme op hul oudste seun John se geboortesertifikaat vergelyk, is dat Jack in die jaar van hul huwelik vier en twintig jaar en Vera reeds twee en dertig jaar oud was – ’n verskil dus van agt jaar. Danksy die navorsing van Stefan Wehmeyer, ’n kleinneef van J.M. Coetzee, kan die Duitse voorgeslagte van die familie, almal uit die gewone werkersklas met beroepe soos meulenaar en kleremaker, tot in die sewentiende eeu teruggevoer word. Die voorvaders van die Suid-Afrikaanse Wehmeyers het in die dorpie Quakenbrück, noord van Osnabrück in Niedersachse, gewoon. Die stadjie Quackenbrück, wat reeds in die jaar 1235 gevestig was, se naam klink asof dit ’n paddastroompie kan beteken, maar dit het niks daarmee te doen nie. Die woord “Brück” beteken ’n brug, terwyl “Quacken” dieselfde stam het as die Engelse woord “quake” en die woord dus ’n brug oor ’n moerasagtige, onstabiele, bewegende stuk aarde beteken. (Wehmeyer 2007) Die eerste bekende Wehmeyer was Johann Gerd Wehmeyer (1666-1705), gevolg deur twee geslagte met dieselfde naam: Berend Hinrich Wehmeyer (1701-1788 en 1736-1788 onderskeidelik). Die stamvader wat in 1789 na die Kaap kom en van die laaste immigrante was wat die Kaap in diens van die VOC sou bereik, was Gottlieb Wilhelm Bernard Wehmeyer (1763-1803), wat in 1791 met Catherina Elizabeth Zondagh (1772-1809) in die huwelik tree. Waarskynlik het hy die groen stadjie, waardeur die Hasenrivier vloei, weens gebrek aan werksgeleenthede in die destydse Duitsland verlaat, terwyl die avontuur van ’n vreemde en ongerepte land hom verder kon gelok het, soos die vreemde seë sy oom laat besluit het om uit die kleindorpse vesting van sy familie weg te gaan en skeepsdokter te word. (Wehmeyer, 2007) Sy seun Bernard Mathys (1794-1850) sou in 1823 met sy eie niggie, Martha Johanna Maria Zondagh (1806-1858) uit die Langkloof, in die huwelik tree. Hy was ’n veldkornet en het in die jare dertig van die negentiende eeu grond naby Avontuur aangekoop. Anders as sy vader wat op vroeë ouderdom in die Kaap oorlede is, sou hy hom in die Suid-Kaap vestig omdat sy oupa Zondagh in dié wêreld gewoon het. Teen 1839 het Bernard ’n deel van sy plaas op Avontuur in erwe opgedeel, aan bruin mense teen ’n jaarlikse tarief verhuur en sendelinge van Pacaltsdorp uitgenooi om sendingwerk onder hulle te kom doen.

87 Sy seun Gottlieb Wilhelm Bernard (1826-1909) is in Port Elizabeth gebore en was bekend daarvoor dat hy sowel Nederlands as Engels goed kon praat. Hy het geboer op die plaas Oude Wolwekraal in wat later die distrik Uniondale sou word. In 1854 is hy verkies tot lid van die Kaapse Parlement as verteenwoordiger van George, ’n posisie wat hy tot 1858 beklee het. Ná sy uittrede beywer hy hom vir ’n kerkgebou op Uniondale en vir ’n behoorlike bergpas tussen dié dorp en Knysna wat deur Thomas Bain voltooi word en as die Prins Albertpas bekend staan. Gottlieb se seun was Petrus Hendrik (Piet) Wehmeyer (1864-1931) wat in 1895 met Louisa Amelia du Biel (1873-1928) in die huwelik tree en sy vader se plaas Oude Wolwekraal erf. Hulle was die grootouers van John Coetzee aan moederskant. Aangesien albei voor sy geboorte oorlede is, kon die skrywer in sy jeugjare hoogstens deur die herinnering van sy moeder en ander familielede iets van hulle te hore gekom het. Daarby was die Wehmeyers ver van Kaapstad, Worcester en die Karooplaas Voëlfontein wat J.M. Coetzee se woon- en kuierplekke in sy kindertyd was. Wat hy wel verneem deur die vertellings van sy moeder, so gee die afstandelike John dit in Boyhood weer, is dat sy oupa Piet in die jare toe volstruisvere ongelooflik hoë pryse op die Londense mark behaal het en wêreldwyd hoog in aanvraag was, deur twee verekopers oorreed is om sy boerdery van skape na volstruise om te skakel. (Coetzee, 1997: 22) Met die val van die vere as gevolg van ’n oorproduksie en die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 was die kopers wat hom tot die omskakeling aangemoedig het, skoonveld en was Piet Wehmeyer en sy seun Roland, wat saam met hom op die plaas was, twee van die vele boere van die Klein Karoo wat bankrot gespeel en hul plaas verloor het. Ná hulle jare op Oude Wolwekraal het Piet en Louisa op Uniondale gaan woon en later, ná die dood van sy vrou, het Piet hom by een van sy dogters op Stellenbosch gevestig waar hy oorlede is. Volgens J.M. Coetzee, wat die inligting op ’n mededeling van sy moeder baseer,19 het Louisa lewenslank ’n sterk kulturele afkeer van Afrikaners gehad en haar kinders in Engels grootgemaak, ’n taal wat sy tydens haar kinderjare in die Verenigde State naas die Duits van haar ouers goed leer praat het. Daarom het sy aan haar kinders Engelse name gegee: Roland, Winifred, Ellen, Vera, Norman, Lancelot. Tog moes sy en haar kinders in die oorheersend Afrikaanstalige omgewing van Uniondale ook ’n behoorlike kennis van Afrikaans gehad het. Wat ’n mens egter verbaas, is dat Piet Wehmeyer op Uniondale een van die stigterslede van die Nasionale Party was, waaruit ’n mens aflei dat hy, ten spyte van sy vrou se sterk afkeer, tog heelwat vriende in die Afrikaanse gemeenskap op die dorp moes gehad het. Waarskynlik het die egpaar op die gebied van die politiek verskillende paaie geloop, iets wat nie ongewoon was onder Afrikaners in die eerste helfte van die twintigste eeu nie. Die Wehmeyer-familie in Suid-Afrika is nie talryk nie, waarskynlik omdat die stamvader Gottlieb net twee kinders, waarvan slegs een ’n seun, gehad het. Gottlieb die tweede (van die derde geslag) was egter die prominentste onder die familie in Suid-Afrika en word vermeld in Dalene Matthee se roman Fiela se kind wanneer ’n sensusbeampte opdaag om Fiela en haar gesin se name op te skryf en vas te stel aan

88 wie die grond behoort waarop sy woon: “Dis my grond. My pa en my oupa het in hulle lewens oor baie jare heen vir die Wehmeyers gewerk. Jy kan maar sê hulle het hulle vir die Wehmeyers doodgewerk. Na die oubaas se afsterwe is hierdie twaalf morg van Oude Wolwekraal op my oorle pa se naam gesit, die erfbrief en alles is by mister Cairncross op die dorp op Uniondale.”20

4. Deur die huwelik tussen Piet Wehmeyer en Louisa du Biel kry die kinders van Jack Coetzee en sy vrou Vera ’n boeiende voorvader by, maar ook iemand wie se vreemdsoortige optrede ’n mens aan sy geestesgesondheid laat twyfel. Louisa was die dogter van Balcer Dubyl wat later sy naam as Balthazar du Biel gegermaniseer het. Du Biel, in 1844 in die dorpie Schwarswald in die provinsie Posen in Pole gebore en in 1923 op Stellenbosch oorlede, het as jong seun sy vader se beeste opgepas en allerlei gesigte en visioene gesien. In een so ’n visioen kry hy die opdrag om die evangelie van Christus aan die heidene te gaan verkondig. Binne die Protestantse vorm van die Christendom was daar in die laaste jare van die agtiende en die negentiende eeu in verskeie Europese lande ’n geestelike herlewing wat tot die oprigting van verskeie sendinggenootskappe gelei het. Dit het voortgevloei uit Philipp Jakob Spener (16351705) se piëtistiese beweging wat, as ’n reaksie op die dorre leerstellinge waarin die prediking versand het, ’n oproep was tot ’n bevatlike oordrag van die evangelie, nog verder versterk deur die filantropie en die geloof in die natuurlike goedheid van die mens wat met die verheerliking van die “edele barbaar” na die politieke teoretikus en filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) teruggevoer kon word. Met die merkwaardige missionêre élan in verskeie Wes-Europese lande is die negentiende eeu die sendingeeu by uitnemendheid, en Du Biel was, ná een van sy gesigte waarin God hom tot die sending roep, vasbeslote om daaraan deel te hê. Onder die Duitse sendinggenootskappe wat Suid-Afrika as arbeidsveld afgebaken het, was daar die Morawiërs, die Berlyners en die Rynse Sendinggenootskap. Du Biel rig hom allereers tot die Berlyners, maar hulle wys sy aansoeke by herhaling af, waarskynlik omdat hulle agtergekom het dat dié jongman met sy veelvuldige visioene ’n rare entjie mens was. Hy oorhandig egter sy dokumente aan die Rynse Sendinggenootskap in Barmen wat hom tot sendeling orden. Teen die einde van 1868 word hy na SuidAfrika gestuur waar hy in 1870 met Anna Louisa Brecher, die dogter van ’n Morawiese sendeling, in die huwelik tree. Du Biel doen diens as sendeling op Berseba en Keetmanshoop in die destydse Duits-Suidwes-Afrika, maar vertrek dan in 1872 na die Verenigde State van Amerika waar hy as prediker onder Evangeliese Duitsers werk, voortdurend verhuis en onder meer in Bloomington, Illinois woon. In 1881 keer hy terug na Suid-Afrika om op aanbeveling van sy skoonvader, Ferdinand Brecher, as assistent vir ’n bejaarde sendeling van die Rynse Sendinggenootskap in Namakwaland uit te help. Hy bly egter slegs nege maande in dié betrekking aan en wend hom dan tot die Nederduitse Gereformeerde Kerk waar hy op Uniondale as elementêre onderwyser

89 en hulpprediker diens doen. Agt maande later verbreek hy alle kerklike verbintenisse om hom in die sakewêreld te begewe en as smous in die omgewing van Mosselbaai rond te gaan. Du Biel en Anna Louisa het ses kinders gehad. Onder hulle is Anna Maria wat in 1871 in Steinkopf gebore is, haar lewe lank in die onderwys staan en in 1958 ongetroud in Rosebank, Kaapstad sterf; Louisa Amalia, gebore in Petersburg in die distrik Menard, Illinois in 1873 en in 1928 in Uniondale oorlede, wat deur haar huwelik met Piet Wehmeyer die grootmoeder van J.M. Coetzee sou word; en Johann Albert Ernst, wat in 1874 op Geelhoutboom in die distrik Mosselbaai gebore is en in 1963 in Pinelands, Kaapstad sterf. Balthazar du Biel was die eerste bekende skrywervoorsaat van John Coetzee. Wanneer die niggie Margot aan die voornemende biograaf in Coetzee se Summertime (2009) sê dat die skrywer se “oddness”, bedoelende sy talent, nie van die Coetzees kom nie, maar van sy moeder se kant, “from the Meyers or whatever the name was, the Meyers from the Eastern Cape. Meyer or Meier or Meiring” (Coetzee, 2009: 99), is dit ná aan die waarheid. Jacobus Coetzee se “Relaas” was die produk van ’n verbeeldinglose optekenaar in die Kasteel aan die Kaap en die familie Coetzee in Suid-Afrika staan, enkele belangrike uitsonderings soos Ampie en Christoffel Coetzee daar gelate,21 nie bekend vir hul skryftalent nie. Balthazar du Biel, daarenteen, was die skrywer van twee “geestelike” boeke. Ná sy dood het sy dogter Anna, of Annie soos sy bekend was, dié twee boeke uit Duits in Afrikaans vertaal, terwyl haar broer Albert dit verwerk en verkort het: Deur ’n gevaarlike krankheid tot ewige genesing (1934) en ’n Ewebeeld en stroom musiek (1941). Die boeke is gebaseer op Du Biel se dagboek.22 Uit die gepubliseerde werk spreek ’n troebel gees wie se veelvuldige, lewenslange visioene sy weg deur die wêreld bemoeilik en versperrings vir hom op sy pad gelê het. Wanneer groottante Annie, wat ook die jeugdige John se peetmoeder is, in haar woonstel in Rosebank val en haar heup breek, besoek John, sy moeder en sy broer haar in die hospitaal. In die stoorkamer van haar woonstel, so skryf Coetzee in Boyhood, vind hulle stapels ou koerante, kartonne, papier wat vir die verpakking van boeke bedoel is en honderde kopieë van Deur ’n gevaarlike krankheid tot ewige genesing wat met die jare onverkoop bly lê het. John het die boek probeer lees, maar dit te vervelend gevind. “No sooner has Balthazar du Biel got under way with the story of his boyhood in Germany”, so gee hy dit in Boyhood weer, “than he interrupts it with long reports of lights in the sky and voices speaking to him out of the heavens.” Op die foto in tant Annie se slaapkamer kyk Balthazar du Biel met nors, starende oë en ’n ferm, fel mond, terwyl sy vrou langs hom ’n uitgeputte indruk maak.(Coetzee, 1997: 120) “Was Aunt Annie’s father mad?”, vra John aan sy moeder. “Yes, I suppose he was mad”, antwoord sy. Waarskynlik, gaan die moeder voort, het tant Annie uit vrees vir hom tot die vertaling ingestem toe hy nog in die lewe was. “He was a terrible old German, terribly cruel and autocratic. All his children were afraid of him.” (Coetzee, 1997: 118) Dit is bekend dat daar dikwels ’n noue verwantskap tussen ’n bipolêre stoornis en waansin aan die een kant en die

90 kunssin aan die ander kant in families voorkom en dat die waansin en psigologiese afwykings oorneem en tot ’n onstabiliteit lei wanneer die artistieke aanleg nie in goeie bane gekanaliseer word nie. (Jamison, 1993) In die geval van Balthazar du Biel het dit gelei tot ’n ongesonde godsdiensmanie en die skryf van onleesbare boeke, terwyl van sy nasate in rebellie daarteen areligieus geraak het. In die geval van John Coetzee het die artistieke aanleg in die hoogste moontlike mate in vervulling gegaan. Dit kom dikwels voor dat ’n uitsonderlike aanleg op die gebied van die kunste in families deur power eksponente op dieselfde gebied voorafgegaan word. Dit geld ook vir een van Balthazar se kinders. Sy seun Johann Albert Ernst het onder die naam Albert du Biel in die jare twintig van die twintigste eeu ’n beskeie plek as skrywer van Afrikaanse romans verwerf, ’n verdere aanduiding dat die skryftalent van J.M. Coetzee van sy moeder se kant af kom. Albert du Biel is deur sy ouers geleer om te lees en skryf en het nie veel formele skoolonderrig ontvang nie. Later was hy verbonde aan Sanlam, maar in 1928 bring hy saam met ’n paar vennote ’n klein uitgewerytjie in die Paarl tot stand wat die tydskrif Die Boereblad met artikels in Afrikaans en Engels en enkele van Du Biel se boeke publiseer. Tydens die depressie van die jare dertig speel die blad egter bankrot. Du Biel maak eers op vyftienjarige leeftyd kennis met geskrewe Afrikaans as hy van die verhale en gedigte in S.J. du Toit se tydskrif Ons Klyntji lees. Hoewel van sy eerste geskrifte in Engels was, skryf hy sy romans en verhale in Afrikaans. Hulle is: Getrou, in 1914 geskryf, as vervolgverhaal in Die Huisgenoot en in 1921 in boekvorm gepubliseer; Die misdade van die vaders (1919); Kain (1922); die reeks verhale en sketse Oor berg en vlakte (1922-1925); Die verraaier (1931); Die eenoog-verkenner (1932); en Bloudoorns (1944). Met sy boeke wou Du Biel geskikte leesstof in Afrikaans vir die jeug verskaf. Daarom wou hy, soos die reeks Oor berg en vlakte geadverteer word, hê dat die hoofkarakters in sy werk deur ’n “skoon en sterk” lewe as voorbeelde vir jongmense moes dien en dat sy verhale sowel aangename leesstof moes wees as “leersaam en veredelend” op die lesers inwerk.23 Sy romans word dan ook voortdurend onderbreek deur ’n didaktiese verteller wat allerlei sedelessies oordra en deur sy ingryping die vloei van die verhaal tot stilstand rem, óók wanneer hy die nodige historiese raamwerk vir die leser moet agterhaal. Om sy verhale onderhoudend te hou vir ’n publiek vir wie lees in hul eie taal nog ’n nuwigheid was, maak hy byvoorbeeld in Die misdade van die vaders gebruik van die tipiese resep van ’n romantiese intrige en ’n beproefde liefde met ’n gelukkige einde wat verweef word met die negentiende-eeuse geskiedenis van die Boere aan die oosgrens op die vooraand van die Groot Trek. Bydraend tot die romantiek is die sporadiese verskyning van ’n geheimsinnige nagtelike ruiter wat hulle teen die aanvalle van die swartes verdedig – ’n “knap verafrikaansing”, soos P.C. Schoonees (1939: 131) dit stel, “van die dolende Middeleeuse ridder” wat meermale in die Afrikaanse verhaalkuns van dié jare optree. Ook met die gebruik van die patriarg en grondbesitter wat huisvesting aan ’n aantal bywoners op sy plaas bied, sluit Du Biel se romans aan

91 by ’n tipiese patroon in die vroeë Afrikaanse romankuns. Die verhale wat hy in Die verraaier bundel, speel af teen die agtergrond van die Anglo-Boereoorlog, maar word veral geplaas in die omgewing van Oudtshoorn uit die tyd van die Kaapse rebellie en die verraaiers van die “Boeresaak”. Daarnaas handel van die verhale oor kêrels en die nooiens by wie hulle kom opsit en lewens wat verydel word deur kortsigtige ouers wat hul dogter liewer aan ’n veel ouer maar ryker man wil afsmeer as om haar toe te laat om met die liefde van haar lewe in die huwelik te tree. As ’n mens vandag lees hoe ’n moeder haar dogter verwyt wanneer sy ’n ryk vryer verwerp, kom ’n mens iets agter van wat die ekonomiese realiteite van die tyd was wat by sulke besluite in oorweging gebring is, selfs al vind die hedendaagse leser so ’n verwyt ’n bietjie naïef: “As jy met Klaas trou, kan jy jou hele lewe lank witbrood eet, en kan jy uit jou eie kraal slag.” (Du Biel, 1931: 72) Albert du Biel is vandag, behalwe vir spesialiste wat om historiese redes van sy werk kennis neem, ’n ongelese skrywer. As ’n mens die getuienis in Boyhood moet aanvaar, het die jeugdige John Coetzee Die misdade van die vaders en Kain tydens hulle besoek aan tant Annie se woonstel in Rosebank met die toestemming van sy moeder met hom saamgeneem. Die misdade van die vaders het hy probeer lees, maar dit só vervelend gevind dat hy nie verder as bladsy tien kon kom nie. Sy moeder, so deel sy hom mee, het lank gelede een van haar oom se boeke gelees, maar sy kon niks meer daarvan onthou nie. Die romans, sê sy, “are very old-fashioned. People don’t read books like that any more.” (Coetzee, 1997: 120)24 En tog is die werk van Du Biel in ’n belangrike opsig van belang vir Coetzee se latere ontwikkeling. In Die misdade van die vaders word, hoe potsierlik die skuld van die voorgeslagte ook al uitgewerk word, ’n tema aangespreek wat in die oeuvre van Coetzee sentraal sou staan: die wandade en vergrype van ’n enkele mens wat op sy kinders afkom en ’n nageslag wat ’n hele lewe lank met daardie skande moet saamleef. In die werk van Sara Gertrude Millin, vir wie Coetzee in sy White writing die belangrikste Engelse Suid-Afrikaanse romanskrywer tussen Olive Schreiner en Nadine Gordimer noem maar wat deesdae as gevolg van haar moreel aanstootlike hantering van ras verwaarloos word, is die dominante tema die misdade van die vaders as gevolg van ’n biologiese degenerasie, waardeur opeenvolgende geslagte met ’n “legacy of evil” besmet word. (Coetzee, 1988: 143) “Blood, Taint, Flaw, Degeneration” noem Coetzee dit in sy opstel oor dié skrywer. (Coetzee, 1988: 136) By Coetzee word die motief van die kontinuïteit van die geslagte heeltemal anders uitgewerk as by Millin of by Albert du Biel. Hoewel Du Biel ook geboei word deur die motiewe van verval en erfskuld, bly dit by hom, soos ook by ander skrywers met hul verhale oor familie-dinastieë op die groot plase, wat deur allerlei rampe of degenerasie tot ’n val kom, gesien as straf en vermaning vanuit ’n Christelik-Judaïese perspektief. Tog kan ’n mens vra of Du Biel in al sy onbeholpenheid nie dalk vir Coetzee onbewustelik ’n tema verskaf het wat hy op verskillende vlakke en in verskillende fasette, sowel op persoonlike as op nasionale vlak, sou uitwerk, totdat dit in sy groot roman Disgrace

92 (1999) sou kulmineer nie. Reeds in sy eerste boek, Dusklands, wil die karakter Eugene Dawn saam met die dokters wat hom behandel, waad deur die “labyrinth of my history” (Coetzee, 1974: 51), die talle generasies wat hom voorafgegaan het, sodat hy uiteindelik kan weet aan watter misdade van die vaders hy skuldig is. Daarom het hy aan die slot van “The Vietnam project”, die eerste deel van Dusklands, goeie hoop “of finding whose fault I am.” Universiteit van Stellenbosch

Bronnelys Aucamp, Hennie 1996 Van hoogmoed tot traagheid, Kaapstad: Human & Rousseau. Beyers, C.J. en Basson, J.L. (red.) 1987 Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek deel V, Pretoria: RGN. Coetzee, Hannes 2005 Die onbekende toekoms: Coetzees in Suid-Afrika en Namibië, Boordfontein privaat uitgegee deur die skrywer. Coetzee, J.M. 1974 Dusklands, Johannesburg: Ravan Press. Coetzee, J.M. 1988 White writing: On the culture of letters in South Africa, New Haven/ Londen: Yale University Press. Coetzee, J.M. 1992 Doubling the point: Essays and interviews, geredigeer deur David Attwell, Cambridge, Massachusetts/ Londen: Harvard University Press. Coetzee, J.M. 1997 Boyhood, Londen: Secker & Warburg. Coetzee, J.M. 2009 Summertime, Londen: Harvill Secker. Coetzee, N.A. 1979 Die stamouers Coetzee en nageslagte, Pretoria: Perskor. De Kock, W.J. en Krüger, D.W. (red.) 1972 Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II, Kaapstad: Tafelberg. Du Biel, Albert 1922 Kain Stellenbosch/Kaapstad: Du Biel’s Uitgewers Maatskappy. Du Biel, Albert 1931 Die verraaier, Paarl: Die Specialiteite-Maatskappy. Erasmus, M.F. 1954 Halfeeufees-gedenkboek Ned. Geref. Gemeente Merweville, K.P.19041954, Kaapstad: Nasionale Handelsdrukkery. Green, Lawrence 1975 (herdruk) Karoo, Kaapstad: Howard Timmins. Groesbeek, I., Veltkamp-Visser, S. en Zöllner, S 1991: Coetzee-familie in SuidAfrika, Pretoria: RGN. Heese, J.A. en Lombard, R.T.J. (red.)1986 Suid-Afrikaanse geslagsregisters/ South African genealogies, deel I, Pretoria: RGN. Hill, Laban Carrick Hill 2001 J.M. Coetzee, In: Parini, J. (red.) British Writers, supplement VI, New York: Charles Scribner’s Sons. Jamison, Kay Redford 1993 Touched with fire: Manic-depressive illness and the artistic temperament, New York: Simon and Schuster. Janes, R. 1997 “Writing without authority”: J.M. Coetzee and his fictions, Salmagundi, 114, 115, Lente/ Somer.

93 Kritzinger, M.O. 1957 Driekwarteeufees-gedenkboek van die Ned. Geref. Kerk, Laingsburg 1882-1957, Kaapstad (Elsiesrivier): Nasionale Handelsdrukkery. Lichtenstein, Hinrich 1815 Travels in Southern Africa II, vertaal uit Duits deur Anne Plumptre, Londen: B. Clarke. Matthee, Dalene 1985 Fiela se kind, Kaapstad: Tafelberg. Pama, C. 1983 Die groot Afrikaanse familienaamboek, Kaapstad: Human & Rousseau. Schoonees, P.C. 1939 Die prosa van die Tweede Afrikaanse Beweging, derde bygewerkte uitgawe, Pretoria: J.H. du Bussy/ Kaapstad: HAUM. Smith, M.H.D. 1985 Boerepioniers van die Sandveld, geredigeer en bygewerk deur R.T.J. Lombard, Pretoria: RGN. Storrar, Patricia 1984 A colossus of roads, Kaapstad: Murray & Roberts/ Concor. Van Heerden, Etienne 1993 Die stoetmeester, Kaapstad: Tafelberg. Van Heerden, Etienne 2009 Dertig nagte in Amsterdam. Kaapstad: Tafelberg. VanZanten Gallagher, S. 2004 Cyclopedia of World Authors, vierde hersiene uitgawe, Londen: Harper & Brothers. Visagie, Jan 2000 Historiese Coetzenburg plaas van bekende baanbrekers, Die Burger, 12.8. Vullings, Jeroen 2005 J.M. Coetzee laat zich niet kennen, Vrij Nederland, 30.7. Wehmeyer, Stefan 2007 Terug: ’n Reis na Quackenbrück, Niedersächse, Duitsland, Kaapse Bibliotekaris, Julie – Augustus.

Note 1.

The New York Times, 3.10.2003.

2.

Genealogiese besonderhede oor die stamouers, en die verdere geslagte Coetzees aan die Kaap, word verstrek in N.A. Coetzee se Die stamouers Coetzee en nageslagte (1979) en Die onbekende toekoms: Coetzees in Suid-Afrika en Namibië (2005). Hannes Coetzee verskaf egter in sy boek ná die derde geslag geen besonderhede oor die J.M. Coetzee-lyn van die familie nie. Vir verdere besonderhede is die belangstellende aangewys op Suid-Afrikaanse geslagsregisters/ South African genealogies, deel I, saamgestel deur J.A. Heese en RT.J. Lombard. Beknopte inligting oor die stamouers word verstrek deur C. Pama (1983: 81). ’n Belangrike ongepubliseerde bron, wat beskikbaar is by GISA, is die driedelige Coetzeefamilie in Suid-Afrika deur I. Groesbeek, S. Veltkamp-Visser en L. Zöllner (1991).

3.

Inligting uit ’n e-pos van prof. Gerhard Geldenhuys, gedateer 19.5.2010. Gerrit Frederik Coetzee was later werksaam as kleinhandelaar in Peperstraat, Kaapstad.

4.

Hierdie inligting kom uit dokument MOIB 2/1678: 94 in die Kaapse Argiefbewaarplek, die enigste wat op F.L.J. Coetzee betrekking het. Inligting uit die reeds genoemde e-pos van prof. Geldenhuys.

5.

Sommige bronne, soos De Kock en Krüger (1972: 136) gee haar familienaam aan as Paling.

6.

In die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek verskyn daar per abuis twee lemmas oor Jacobus Coetsé: in deel II deur N.A. Coetzee onder redaksie van W.J. de Kock en D.W. Krüger (1972: 136-137); en in deel V deur E.J. Prins onder redaksie van C.J. Beyers en J.L. Basson (1987: 146-147). Naas die

94 reeds genoemde boeke van N.A. Coetzee en Hannes Coetzee word ’n hoofstuk in M.H.D. Smith se Boerepioniers van die Sandveld, geredigeer en bygewerk deur R.T.J. Lombard (1985: 29-38) aan Jacobus Coetsé gewy. 7.

Oor Lichtenstein se besoek skryf ook Lawrence Green, Karoo, Kaapstad, Howard Timmins, herduk van 1975, pp. 110-111. Dit is opvallend dat Lichtenstein juis, met Samuel de Beer as segsman, op die luiheid van die inwoners wys, ’n motief wat J.M. Coetzee in sy opstel “Idleness in South Africa” (1988:12-35) sal ondersoek.

8.

Inligting in ’n e-pos van Paul Kloppers, ’n neef van J.M. Coetzee, 1.6.2009.

9.

Hierdie fragment is op 1.6.2009 aan my verskaf deur Paul Kloppers.

10. Hierdie inligting is aan my verskaf deur prof. Gerhard Geldenhuys van Stellenbosch wat die manuskrip van ’n ongepubliseerde artikel (“Vermoedens oor die voorname van die skrywer J.M. Coetzee”) en ’n kwartierstaat van die outeur tot my beskikking gestel het. 11. Van die gegewens oor Gerrit Maxwell Coetzee en sy familie, wat hier verwerk word, is op 26.2.2009 deur Pieter Hugo opgestel en deur Stefan Wehmeyer, kleinneef van J.M. Coetzee, aan my verskaf. 12. Inligting uit die reeds vermelde artikel van prof. Gerhard Geldenhuys. 13. Die besonderhede oor hierdie wedstryd is aan my verskaf deur Paul Kloppers in ’n e-pos van 1.6.2009, met ’n aanhegting van die beëdigde verklaring. 14. Inligting per brief van mev. Sylvia Coetzee, 20.11.2008. 15. Inligting ontvang van Lydia Barrella van die Fransie Pienaar-Museum op Prins Albert in ’n brief van 4.3.2009. Sy vrou Lenie was voorsitter van die Vroue-Landbouvereniging op Prins Albert. Gert is in 1945 oorlede, maar sy vrou het hom jare oorleef en het onder die kleinkinders as “Mum” Coetzee bekend gestaan. Daar hang ’n foto van haar in die Fransie Pienaar-Museum op Prins Albert. 16. Mededeling van mev. Sylvia Coetzee in ’n brief van Junie 2010. 17. Dié voorstelling word in Summertime deur die karakter Margot in haar onderhoud met die fiktiewe biograaf oorgedra. In die werklike lewe was Gert Coetzee egter, volgens mev. Sylvia Coetzee in haar brief van Junie 2010 aan my, nie so ’n bullebak as wat die roman dit wil hê nie. Drie van sy seuns het in die Koup en die Noord-Kaap geboer. Volgens mev. Sylvia Coetzee kan boere wat daar kan moed hou en ’n sukses van hul boerdery kan maak, nie slapgatte wees nie. Ook die jongste seun en die dogters was goeie burgers van die samelewing. 18. Inligting van Gerald Coetzee, eienaar van Voëlfontein en neef van J.M. Coetzee in ’n persoonlike onderhoud, 23.5.2009. 19. E-pos aan my, 27.10.2008. 20. Dalene Matthee, Fiela se kind (1985:15). Die verteller in Etienne van Heerden se roman Die stoetmeester (1993) is die regsgeleerde Max (Siener) Wehmeyer. Ook in sy Dertig nagte in Amsterdam (2009) figureer ’n karakter met die naam Wehmeyer. In Hennie Aucamp se kabaretteks “Tafelgebed”, wat onder die afdeling “Die derde sonde: Wellus” verskyn ( Aucamp 1996: 33-35), kom die karakter “Doorsie du Biel” voor vir wie “Teiresia Tert van Nietvoorbij” laat kom om haar “weens die Kersfeesdruk” met haar koekbakkery te help en geboei raak deur sy “crotch” waaragter sy “meer as ’n beuring in sy denim gewaar”. Hieruit word dit duidelik waarom Aucamp op die seldsame familienaam Du Biel vir sy teks besluit het! 21. Die taalkundige Abel Coetzee (1906-1975) lewer enkele bydraes op die gebied van die volkskunde,

95 maar as letterkundige was sy oordele bedenklik en was hy met sy aggressiewe voortvarendheid in diskrediet by die belangrikste skrywers van sy tyd. Met die verstrengeling van pseudo-dokumentasie en outentieke bronne toon die roman Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) deur Christoffel Coetzee (1945-1999) in ’n mate ’n ooreenkoms met Dusklands (1974), J.M. Coetzee se eerste roman. Die letterkundige Ampie Coetzee (1939-) is sedert die jare sestig prominent vir sy artikels en resensies oor die skrywers van Sestig en vir sy studies oor die digter Breyten Breytenbach. 22. Die oorspronklike Duitse manuskrip van die dagboek word bewaar in die C.S. van Wijk-versameling, Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Die Afrikaanse teks van ’n Ewebeeld en stroom musiek vorm ook deel van dieselfde versameling. 23. Advertensie van dié reeks agterin die eerste uitgawe van Kain (1922). 24. Coetzee gee die titel van Du Biel se roman verkeerdelik as Die sondes van die vaders aan.

Riglyne vir outeurs: Manuskrip vir T.N&A uit die volgende onderdele: • • •

U naam, adres, telefoon, faks-nommer en e-po adres op ’n afsonderlike bladsy. ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). Genommerde illstrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.

Aanwysings vir die artikel self: • • • • • • • • • • • • •

Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. Na die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe na ’n opskrif. Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakkies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout 1984: 40-42). Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde): Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen: het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers - Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.

Disket: • • •

Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. Hou ’n oorspronklike kopie.

Redaksionele Beleid: Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die T.N&A redaksie. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.

Tjek-rekening Pretoria, Suid-Afrika

T.N&A T.N&A 17DE JAARGANG NR TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 17DE JAARGANG NR

Recommend Documents