3
Stories wat die waarheid lieg, en stories wat leuens verdoesel – ’n blik op die “stories” in Indische Duinen (Adriaan van Dis, 1994), Sleuteloog (Hella Haasse, 2002) en Agaat (Marlene van Niekerk, 2004) Anette Jordaan
19
Vaste werkwoordelijke verbindingen in het Nederlands en het Afrikaans Joop van der Horst
29
Het bos in. Een zoektocht naar middeleeuwse valkenliederen Clara Strijbosch
44
Seleksie- en ordeningsbeginsels in Adriaen Coenen se sestiende eeuse visensiklopedie P H Swanepoel
59
Anak Betawie: ’n verkenning van die skryfwerk van Tjalie Robinson Steward van Wyk
64
18de-eeuwse brieven, taalverandering en de “language history from below” Marijke van der Wal
84
Die vertaler as eindredakteur – “In plaats van de liefde” Karin Ratering Arntz en Ena Jansen
93
Grensoorskrydende passie in die poësie van Antjie Krog en Anna Enquist: vroueverskynsel, konvensie of vernuwing? Dorothea van Zyl 102 Jan Vermeiren, Die clown met die kind, olie op linne (50 x 68 cm) 1997. Skildery in versameling van Abraham de Vries.
15DE JAARGANG NR. 1 2008
Literatuur als legitimatie Ernst Van Alphen
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS
1
T.N&A
Redaksioneel
T.N&A
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 15DE JAARGANG NR. 1 2008
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 15DE JAARGANG NR. 1 2008 Redaksioneel
1
Literatuur als legitimasie Ernst van Alphen
3
Stories wat die waarheid lieg, en stories wat leuens verdoesel – ’n blik op op die “stories” in Indische Duinen (Adriaan van Dis, 1994), Sleuteloog (Hella Haase, 2002) en Agaat (Marlene van Niekerk, 2004) Anette Jordaan
19
Vaste werkwoordelijke verbindingen in het Nederlands en het Afrikaans Joop van der Horst
29
Het bos in. Een zoektocht naar middeleeuwse valkenliederen Clara Strijbosch
44
Seleksie- en ordeningsbeginsels in Adriaen Coenen se sestiende eeuse visensiklopedie P H Swanepoel
59
Anak Betawie: ’n verkenning van die skryfwerk van Tjalie Robinson Steward van Wyk
64
18de-eeuwse brieven, taalverandering en de “language history from below” Marijke van der Wal
84
Die vertaler as eindredakteur – “In plaats van de liefde” Karin Ratering Arntz en Ena Jansen
93
Grensoorskrydende passie in die poësie van Antjie Krog en Anna Enquist: vroueverskynsel, konvensie of vernuwing? Dorothea van Zyl
102
******* Redaksioneel
Dietloff van der Berg en Heidi de Villiers
Hierdie aflewering van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans word, soos die vorige uitgawe, gewy aan artikels wat spruit uit referate wat gelewer is tydens die Sesde kongres van die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek. Die kongres is gehou op 16-18 Julie 2007 by die Internasionale Konvensiesentrum (ICC) in Durban onder die beskerming van die Universiteit van KwaZulu-Natal. Dit is ’n driejaarlikse instelling om so ’n kongres in Suid-Afrika te hou. Benewens Suid-Afrikaanse Neerlandici, neem ook Neerlandici uit verskeie lande in die buiteland deel daaraan, ander andere Nederland, Pole en België. Soos met die vorige vyf internasionale Neerlandistiek-kongresse, is ook hierdie kongres gesubsidieer deur die Nederlandse Taalunie wat in Den Haag gesitueer is. Namens die bestuur van die Suider-Afrikaanse Verebiging vir Neerlandistiek (die SAVN) spreek ons dan ook ons hartlike dank uit teenoor die Nederlandse Taalunie vir sy welwillendheid en sy ruim bydrae, waarsonder so ’n kongres nie moontlik sou kon gewees het nie. Die tema vir die bogenoemde kongres was “Vergelyking en Verandering”. Nie slegs die Suid-Afrikaanse Neerlandici nie, maar ook dié uit die buiteland, het ’n sin vir ’n vergelykende tradisie ontwikkel waarin ontmoetinge tussen Suid-Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse kontekste belangrike terreine in die taal- een literatuurstudie geword het. Die doel van die Sesde Neerlandistiekkongres was om hierdie raakpunte opnuut te ondersoek en te verken om sodoende verdere moontlikhede binne ’n interkulturele verband daar te stel. Na afloop van die kongres is referente genader om hulle referate vir publikasie voor te lê. Aangesien genoegsame referente gehoor gegee het aan hierdie versoek, kon ons twee nommers van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans uit die geselekteerde kongresreferate saamstel. In hierdie eerste een van twee nommers met verwerkte kongresreferate word ses artikels opgeneem wat ’n beeld bied van die verskeidenheid gebiede waarop die lede van die vereniging werksaam is. Universiteit van KwaZulu-Natal
1
Redaksioneel
Dietloff van der Berg en Heidi de Villiers Hierdie aflewering van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans word, soos die vorige uitgawe, gewy aan artikels wat spruit uit referate wat gelewer is tydens die Sesde kongres van die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek. Die kongres is gehou op 16 – 18 Julie 2007 by die Internasionale Konvensiesentrum (ICC) in Durban onder die beskerming van die Universiteit van KwaZulu-Natal. Dit is ’n driejaarlikse instelling om so ’n kongres in Suid-Afrika te hou. Benewens Suid-Afrikaanse Neerlandici, neem ook Neerlandici uit verskeie lande in die buiteland deel daaraan, onder meer Nederland, Pole en België. Soos met die vorige vyf internasionale Neerlandistiek-kongresse, is ook hierdie kongres gesubsidieer deur die Nederlands Taalunie wat in Den Haag gesitueer is. Namens die bestuur van die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek (die SAVN) spreek ons dan ook ons hartlike dank uit teenoor die Nederlandse Taalunie vir sy welwillendheid en sy ruim bydrae, waarsonder so ’n kongres nie moontlik sou kon gewees het nie. Die tema vir die bogenoemde kongres was “Vergelyking en Verandering”. Nie slegs die Suid-Afrikaanse Neerlandici nie, maar ook dié uit die buiteland, het ’n sin vir ’n vergelykende tradisie ontwikkel waarin ontmoetinge tussen Suid-Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse kontekste belangrike terreine in die taal- en literatuurstudie geword het. Die doel van die Sesde Neerlandistiek-kongres was om hierdie raakpunte opnuut te ondersoek en te verken om sodoende verdere moontlikhede binne ’n interkulturele verband daar te stel. Na afloop van die kongres is referente genader om hulle referate vir publikasie voor te lê. Aangesien genoegsame referente gehoor gegee het aan hierdie versoek, kon ons twee nommers van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans uit die geselekteerde kongresreferate saamstel. In hierdie tweede nommer met verwerkte kongresreferate word nege artikels opgeneem wat ’n beeld bied van die verskeidenheid gebiede waarop die lede van die vereniging werksaam is.
Universiteit van KwaZulu-Natal
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
2
3
Literatuur als legitimatie Ernst van Alphen In revolutionary, political situations, Western Christian cultures have often legitimized their political pursuits by means of the Old Testament, especially the book Exodus. This is exactly what te Dutch did in the 16th and 17th century in their liberation war against Spain; the Afrikaners did the same in their fight against the English and later in their oppression of the non-white population. I will demonstrate this legitimizing use of the Old Testament through a reading of Vondel’s Pascha ofte De Verlossinge Israel uit Egypten (1612), the “Wilhelmus van Nassouwe” and Etienne van Heerden’s novel Toorberg (1986). This novel seems, however, to exchange this discourse of legitimation for a discourse of reconciliation The question is then how effective or convincing this new discourse of reconciliation really is. In a sense, it is not these men but a culture that is asking for amnesty. Antjie Krog, Country of my Skull. (121)
In zijn studie Complicities: The Intellectual and Apartheid (2002) motiveert Mark Sanders zijn speciale aandacht voor literaire auteurs in een project over de medeplichtigheid van intellectuelen aan Apartheid. Schrijvend over het werk van Van Wyk Louw legt hij uit in welke zin het schrijven van literaire werken politieke betekenis heeft. Een literaire tekst wordt door hem niet gezien als een afgerond produkt, maar als een retorische en performatieve handeling, een optreden dat het bestaan van een volk rechtvaardigt. In het geval van Van Wyk Louw betreffen zijn teksten rechtvaardigingen van het bestaan van de Afrikaners als volk. Teksten als “De ewige trek” en “Die dieper reg: ’n Spel van die oordeel oor ’n volk” bijvoorbeeld, zijn in de meest elementaire zin performatief in zoverre ze over het Afrikaner volk schrijven als entiteit die door de eeuwen heen blijft bestaan.(78) Afrikaners worden aldus als volk, als entiteit, in het leven geroepen en tot werkelijkheid gemaakt. Een politiek die dit volk, deze entiteit, bevoorrecht, is op deze manier in ieder geval vanuit ontologisch oogpunt gerechtvaardigd. Het Afrikaner Volk bestaat immers, is in leven geroepen door tekst, het is geen tekstuele constructie. Het woord Afrikaner heeft een referent die juist in literaire teksten over dit volk steeds duidelijkere contouren krijgt en specifiek wordt. Terwijl referenten in, bijvoorbeeld, politieke of juridische teksten in hoge mate arbitrair kunnen zijn, niet meer dan schimmige kapstokken die slechts summier het geraamte van een werkelijkheid suggereren, kunnen de referenten van literaire teksten in hoge mate levensecht worden. Het is de notie van literatuur als rechtvaardiging die mij hier interesseert. Deze notie impliceert dat literatuur kan functioneren als een “teruggrijpen” op de historische en culturele werkelijkheid waaruit het voortkomt. Het woord “ teruggrijpen” moet in de meest letterlijke zin temporeel opgevat worden: de werkelijkheid die gerechtvaardigd wordt, bestond al, hoe wankel ook, maar hij behoeft rechtvaardiging om te kunnen voortbestaan. Wat de cultuurgeschiedenis van Nederland en van Zuid-Afrika met elkaar gemeen hebben is dat op cruciale momenten in de geschiedenis de bijbel, en meer in het TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
4 bijzonder, het Oude Testament, gebruikt is om het eigen bestaan te rechtvaardigen en om het voortbestaan te garanderen. In Nederland gebeurde dat in het bijzonder in de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje. In Zuid-Afrika ging het vooral om de Afrikaners die hun eigen identiteit en de rol die zij speelden in Zuid-Afrika probeerden te legitimeren en veilig te stellen. Allereerst ten opzichte van de Engelse bevolking, en in de tweede plaats, en ironisch genoeg meer recent, ten opzichte van de niet-witte bevolking. Ik gebruik nadrukkelijk de verleden tijd, want ik neem aan dat deze praktijk ook in Zuid-Afrika tot een einde is gekomen. In beide gevallen worden bijbelse verhalen en motieven gebruikt om een situatie in het heden te legitimeren door deze in een lange geschiedenis in te bedden.1 Er wordt een continuïteit geconstrueerd tussen het uitverkoren volk van het Oude Testament en dat van Nederland, respectievelijk dat van Zuid-Afrika. In het geval van de Afrikaners staat de bijbelse rechtvaardiging echter niet op zich. Naast en vaak in combinatie met het Oude Testament, is er ook een typisch Afrikaans genre ontwikkeld, dat een vergelijkbare functie vervult als de intertekstuele relatie tot het Oude Testament. Ik doel op de plaasroman. Dit genre is typisch Afrikaans en het kent eigenlijk geen duidelijk equivalent in andere literaturen. In mijn betoog zal ik eerst ingaan op hoe de Nederlandse Provinciën het Oude Testament gebruikt hebben om hun onafhankelijkheidsstrijd met Spanje te legitimeren. Vervolgens zal ik meer uitvoerig ingaan op de Afrikaner plaasroman Toorberg van Etienne van Heerden. Deze roman uit 1986 is niet alleen een exemplarisch voorbeeld van hoe Afrikaners het Oude Testament gebruikt hebben als constructie en rechtvaardiging van hun eigen identiteit en positie, hij is ook exemplarisch binnen het genre van de plaasroman. Exemplarisch en terzelfder tijd, zo kan men stellen, neemt deze roman op kritische manier afstand van de plaasroman als allegorische legitimatie van Afrikaner dominantie. Deze roman zet daarmee een punt, niet achter het genre als zodanig, maar achter de legitimerende functie die dit genre dit genre lange tijd heeft vervuld. Na deze roman is de plaasroman als rechtvaardiging van het Afrikaner volk niet langer geloofwaardig. De relatie tot het land, de grond en het eigendom daarvan is de inzet van zowel Nederlandse als Afrikaanse pogingen om op literaire, tekstuele wijze eigen doen en laten vorm te geven en te legitimeren.
Het uitverkoren volk van de Nederlandse republiek De Nederlandse Republiek van de zestiende en zeventiende eeuw gebruikte bijbelse mythen van het Oude Testament om de collectieve perceptie van de contemporaine werkelijkheid vorm te geven. Het Exodus verhaal van de bijbelse Israëlieten fungeerde voor de Nederlanders als een legitimatie voor een grote historische breuk, de onafhankelijkheid van Spanje. Om die onafhankelijkheidsstrijd te doen slagen was een duidelijke collectieve identiteit onontbeerlijk. De opstandige Provinciën waren immers behoorlijk heterogeen qua religieuze en etnische identiteit. De collectieve identiteit werd echter retrospectief tot stand gebracht door middel van een typologische lezing van het Oude Testament, met name van het boek Exodus.2 De Verenigde Provinciën werden voorgesteld als het Nieuwe Jeruzalem, Philips
5 II, de koning van Spanje als een koning van Assyrië en Willem de Zwijger als een legeraanvoerder van Judah, een van de stammen van Israël. De epische verteltraditie van het Oude Testament verschafte de Provinciën een model dat met de verschillende stammen van Israël zowel plaats kon bieden aan de diversiteit van religies in de Republiek, de verschillende Provinciën, als aan de collectieve vijand. De analogie tussen de Verenigde Provinciën en het bijbelse Israël werd aldus een culturele en politieke gemeenplaats. De op latere leeftijd katholiek geworden schrijver Joost van den Vondel vergeleek in het nawoord bij zijn toneelstuk Pascha ofte De Verlossinge Israels uit Egypten (1612), de koning van Spanje met de Egyptische farao, en de bevrijding van de Nederlandse Provinciën met de verlossing van de kinderen van Israël uit de Egyptische ballingschap. De titel van dit nawoord is al veelzeggend: “Verghelijckinghe vande verlossinge der kinderen Israels met de vrijwordinghe der Vereenichde Nederlandtsche Provincien”. Met zijn nawoord maakt Vondel duidelijk dat zijn tekst Pascha over Mozes en Egypte gelezen moest worden als een allegorie van de Nederlandse situatie. Hoewel den vluggen tijt d’wtkomste der Hebreeuwen Spijt Moysi gulde pen met veel verloopen eeuwen Heel wt te wisschen dacht: zoo is het even beelt Van Israels triumph zoo aerdich weer volspeelt Opt Nederlandts Toneel, dat gheene van dees beyden Nau vanden andren is met waerheyt t’onderscheyden. Wien schildert Pharao na t’leven naecter af, Als Phlippo den Monarch; den eenen met syn Staf Beheerscht den blauwen Nyl; den and’ren draeght in handen Den Scepter wiens ghebiet strect over Tagus stranden; Den eenen Osiris eert met gheboghen knien; Den and’ren zal den God des Tybers eere bien; Den eenen maeyt int graf d’onnoosle zuyghelinghen; Den anderen die noch aen s’moeders borsten hinghen; Den eenen Iacobs huys verdruckt met slavernij; En d’ander t’Nederlandt verheert met tyrannij;
De vader des vaderlands, Willem de Zwijger, wordt in hetzelfde Pascha met de Mozes uit Exodus vergeleken: O wonderbaerlijck schict sich Moyses met Orangien! Den een strijdt voor de Wet, den and’ren slaet de trom, En vrijt met synen arm het Euangelium; Den eenen gaet d’Hebreen de roode golven banen, En d’ander leyt de syn door eenen vloet van tranen, Al recht door’t gholvigh Meyr van klibber breyn en bloedt;
Het “Wilhelmus van Nassouwe” het volkslied van Nederland, toegeschreven aan
6 Coornhert en Philip van Marnix, was niet alleen het eerste nationale volkslied in Europa, (wat op zich al veelzeggend is), het stelt de Prins van Oranje voor als de bijbelse David tegenover een wraakzuchtige overheerser: Als David moeste vluchten Voor Saul den Tyran: Soo heb ick moeten suchten Met menich Edelman: Maer Godt heeft hem verheven Verlost uit alder noot, Een Coninckrijk ghegheven In Israel seer groot.
Omdat de analogie van de Nederlandse Provinciën met het bijbelse volk van Israël een gemeenplaats was, zijn de voorbeelden ervan in de Nederlandse literatuur van die periode talrijk. Het gaat mij er nu echter niet om dat het Oude Testament op deze manier werd aangewend. Immers, zo verbazingwekkend is dat wellicht ook niet in een cultuur die overwegend christelijk is en waarin allegorisch lezen gebruikelijk is. Van groter belang is stil te staan bij hoe de typlogische lezing van de bijbel werd aangewend, dat wil zeggen, wat werd er mee gerechtvaardigd, in welke politieke strijd was zo’n (her)inrichting en versterking van de collectieve identiteit via de bijbel noodzakelijk? Vanuit dit perspectief zijn het vooral de verschillen die in het oog springen tussen de typologische lezingen van de 16e en 17e eeuwse Nederlanders en die van de Afrikaners in de 19e en vooral 20ste eeuw. Immers, heel verschillende politieke werkelijkheden moesten erdoor gelegitimeerd worden.
Het uitverkoren volk van de Afrikaners De Afrikaner interpretatie van eigen identiteit en geschiedenis op grond van het Oude Testament ziet er als volgt uit: de Afrikaners zijn net als de Nederlanders dat eerder waren het “uitverkoren volk” van de moderne wereld. In Etienne van Heerdens Toorberg zegt het personage StamAbel het onomwonden: “Sulke soet water kom direk van die Here – hy het ons hier ’n roeping gegee.” (154) Zij zijn daarmee identiek aan wat de Israëlieten volgens het Oude Testament in de Oudheid waren. Volgens deze redenering correspondeert de geschiedenis van de Afrikaners tot in het detail met die van de Israëlieten. Onderdrukt door de Engelsen, begonnen de Afrikaners in 1835 de Grote Trek door de woestijn op zoek naar een eigen land. De analogie met het volk van Israël is duidelijk. Hun exodus vanuit Egypte werd geleid door God en na een lange tocht door de wildernis kwamen zij aan in het beloofde land De nederlaag van de Afrikaners in de Tweede Boerenoorlog (18991902) die hen tot onderdanen van het Britse rijk maakte, is een herhaling van de Babylonische gevangenschap van Israël. In tegenstelling tot de Israëlieten slaagden de Afrikaners er snel in hun politieke macht te herstellen en zich van het Britse Imperium onafhankelijk te maken.
7 Deze vorm van typologische interpretatie is uiterst flexibel en kan makkelijk worden aangepast aan een andere historische situatie of een andere vijand. De Afrikaners als Gods uitverkoren volk hadden in eerste instantie de Engelsen als antagonist. Afhankelijk van de situatie die gerechtvaardigd moest worden, werden de Engelsen ingewisseld voor de niet-witten (Gallagher 1991: 30). Dat ging in de Afrikaner verbeelding echter niet zomaar. Omdat niet-witten in het begin niet als volledig menselijk werden gezien, konden zij aanvankelijk niet de positie van antagonist innemen. Wanneer in de loop van de 20ste eeuw niet-witten niet-witten steeds meer menselijke contouren gaan krijgen in de ogen van Afrikaners, werden zij niet tot gelijken, maar antagoniaten, een dubieuze eer die eerst alleen de Engelsen was voorbehouden. Een voorbeeld hiervan kan gevonden worden in het boek uit 1975 The Puritans in Africa: A Story of Afrikanerdom, van de Afrikaner W.A. de Klerk: Should the non-Whites then cruelly murder us and cut us into shreds, then that barbarism will triumph which was so wondrously checked at Blood River. But this, precisely, is for us a matter of faith: we believe that God in any case has made merciful provision for our people. But in any case, our choice remains that of rather perishing on the way of obedience than to melt into the non-whites, to forfeit our identity and our sacred calling. (De Klerk, 1975: 233)
De bijbelse retoriek van het uitverkoren volk betreft hier niet langer de Afrikaners versus de Engelsen, maar de Witten versus de niet-Witten. In de roman Toorberg van Etienne van Heerden staat echter niet zozeer het boek Exodus model voor motieven, plot en taalgebruik, maar vooral het boek Genesis, in het bijzonder hoofdstuk 4 over Kaïn en Abel. Maar laat ik meteen duidelijk zijn: Van Heerden staat niet alleen binnen de traditie van de creatie en rechtvaardiging van een Afrikaner identiteit via het Oude Testament, vanuit zijn deelname aan deze culturele traditie reflecteert hij er ook over. Hetzelfde geldt voor het genre waartoe deze roman behoort. Als genre staat deze roman niet zomaar in de traditie van de (bijbelse) plaasroman, hij is ook zelf-reflexief en maakt deze traditie tot onderwerp van zijn roman. Het motto van de roman, wekt direct die suggestie: “Natuurlijk is dit waar, en is daar ex analogia baie ooreenkomste tussen dit wat getuig word en dit waaróór getuig word, maar dan, die lewe, en die dood natuurlijk ook, is tog ’n fabel wat altyd herhaal...” Regter Lucius voor die Kaapse Balieraad
Legitimatie op basis van een analogie met het Oude Testament is hiermee tot de inzet van de roman geworden, maar hoe die analogie uiteindelijk zal functioneren in de roman valt nog te bezien: zoewel leven als dood worden immers als een fabel gekwalificeerd. Het eerste hoofdstuk van deze roman sluit qua inhoud, maar ook qua manier van vertellen nauw aan bij de epische, bijbelse traditie. Kaatjie Danster vertelt aan haar kleinkinderen de geschiedenis van haar clan, de “Riets”. Deze geschiedenis is echter nauw verstrengeld met die van de witte Afrikaner familie Moolman. De geschiedenis van deze twee families samen is de geschiedenis van een plek, namelijk die van
8 Toorberg, want dat is de plek waar de twee families leven, niet zozeer met elkaar dan wel naast elkaar. De stichter van de eerste westerse boerderij op deze plek heet “StamAbel Moolman”. Het stichten van deze boerderij wordt niet verteld als een bezetting van een stuk land, maar als de schepping van de wereld vanuit het niets. De schepping van de wereld uit Genesis 1 staat model. Enkele voorbeelden: […]het StamAbel oor die vallei uitgekyk en besluit om ’n grondbrief van die naaste landdros aan te vra. Daar in Toorberg se lies het StamAbel kamp gemaak en sy plaas beplan. (3) ’n Goeie drie dae het hy in alle windrigtings verken, die grond bekyk, die water se loop gevolg, in die vleie gedwaal en die ganse bekruip […] (3) Op die derde dag het hy skote op ’n troppie Boesmans wat hy in ’n holkrans teen die hange teëgekom het waar hulle heuning aan die uithaal was, gelos. Die klompie het laat spaander terwyl HansBoesman stil langs StamAbel se perd gehurk het [… ] (3) […]het julle Grootoupa StamAbel die grond liefgekry en omdat hy die wonder van dié nuwe wêreld met sy Oog, vleie en gras nie heeltemal begryp het nie, het hy die berg Toorberg genome en besluit om sy plaas, as hy die grondbrief kon kry, dieselfde naam te gee. (3)
Terwijl de inhoud van deze passage vertelt over de bezetting van land waarop al anderen woonden, de bosjesmannen, suggereert de epische bijbelse manier van vertellen een heel ander verhaal: dit is de schepping van een wereld, vanuit het niets. StamAbel kijkt uit over het land, hij geeft het een naam en in de schepping van deze plek spelen de bijbelse getallen drie, zeven en twaalf een terugkerende rol. Na drie dagen verjaagt hij de bosjesmannen, er stonden hem en zijn vrouw Magtilt drie moeilijke maanden te wachten, Stamabel was voor twaalf weken doodziek en tijdens zijn ziekte werd hij door zeven duivels benaderd. Echter, na drie jaar was de schepping volbracht en was de Toorberg boerderij de trots van de streek. Niet alleen het geven van een naam aan de streek maakt StamAbel tot Goddelijk schepsel, ofwel Adam gelijkend, ook zijn eigen naam suggereert dat de zegen van God op hem en zijn onderneming rust. Zijn naam is immers die van de zoon van Adam, Abel, die vermoord werd door zijn oudere tweelingbroer Kaïn. De moord op Abel is de uitkomst van een conflict waarvoor God zelf de aanleiding was. Kaïn die boer was, offerde graan aan Yahweh. De geitenhoeder Abel offerde het eerst geboren lam van zijn kudde aan Yahweh. Zonder duidelijke reden weigerde Yahweh het offer van Kaïn terwijl hij dat van Abel wel accepteerde. Yahweh lijkt hiermee zijn voorkeur uit te spreken voor vleeseters boven vegetariërs. Voor Kaïn vormde het echter de aanleiding om Abel te vermoorden. Yahweh strafte hem daarvoor door hem voor de rest van zijn leven te laten dwalen, want de aarde zou voor hem geen oogsten meer opleveren. Na zijn pleidooi voor vergiffenis “merkte” God hem met een teken waardoor niemand hem zou vermoorden. En Kaïn stichtte de stad Henoch. Het plot van Kaïn en Abel herhaalt zich in veel opzichten expliciet in de derde generatie van de familie Moolman. De eerstgeboren zoon De la Rey Moolman weigert om dieren te doden en te eten, hij is vegetariër. De tweede zoon heet eveneens Abel. Hun vader OuAbel geeft (als veeboer) net als in het Genesis verhaal zijn zegen niet aan de oudste zoon, maar aan de jongere zoon, Abel. De boerderij Toorberg wordt zijn
9 eigendom hem na het overlijden van OuAbel en De la Rey blijft als dwaler of zwerver in de stad waar hij heen was gegaan om te studeren. Hij is vanaf dat moment een zwerver, want hij is niet langer verbonden met de grond, met zijn wortels in Toorberg. De naamgeving in deze roman is zeer nadrukkelijk. In alle vier de generaties Moolman heet de eigenaar van Toorberg Abel. In de eerste generatie StamAbel, de tweede generatie OuAbel, de derde generatie Abel, zonder voorvoegsel. Maar deze Abel lijkt er niet zeker meer van te zijn of de zegen van God nog wel op hem rust. Hij noemt niet één van zijn zonen Abel, maar drie: DwarsAbel, OokAbel, KleinAbel. Deze opzichtige naamgeving dringt de vraag op wie in de eerste, tweede en vierde generatie als Kaïn fungeert? Wie heeft de rol van oudste zoon aan wie het bezit van de vader eigenlijk rechtmatig toebehoort, maar die gepasseerd wordt door zijn vader? In de eerste generatie is er geen sprake van een oudere broer in de letterlijke, familiale zin van het woord. Echter, het lot van zwerven dat in Genesis aan Kaïn als straf wordt toebedeeld, wordt in Toorberg het lot van de bosjesmannen, zij die in feite het eerstgeboorterecht over het land hadden. Kaïn en Abel zijn in de interpretatie niet vertegenwoordigd door twee individuen, zoals dat duidelijk het geval is in de derde generatie, maar door twee volkeren: de Bosjesmannen versus de Afrikaners. De analogie met het Genesis verhaal zou suggereren dat God niet langer zijn zegen geeft aan de aanvankelijke bewoners van het land, de Bosjesmannen, maar aan de latere, tweede zoon: de Afrikaners.3 Toorberg voegt zich echter niet alleen in op de bijbel gebaseerde interpretaties van de eigen plaats in de geschiedenis. Deze positie wordt ook onderbouwd door het genre waarvan het een voorbeeld is: de zogenaamde plaasroman. Het Oude Testament en de plaasroman hebben veel met elkaar gemeen: beide zijn epische vertellingen waarin familierelaties en de relatie tot, of eigendom van, het land (het beloofde land) centraal staan. Het zijn de opeenvolgende generaties van een familie die als beeld fungeren voor de wortels in het land en daarmee als eigenaren van het land. De Plaasroman is niet zomaar een typisch Zuid-Afrikaans genre, het is een typisch Afrikaner genre. In het Engels zijn er maar weinig echte voorbeelden van. Ook kan het genre niet verward worden met wat in het Nederlands “streekroman” heet. In vertaling zou plaasroman eerder boerderijroman moeten heten. Zowel de streek in de streekroman, als de plaas in de plaasroman vormen een oppositie met de stad. De aard van die oppositie is echter heel anders. In de streekroman gaat het vooral om het boerenleven, de zware landarbeid met heel eigen sociale condities, versus het moderne leven in de grote stad. In de plaasroman gaat het om de geworteldheid in de grond van zij die op een plaas wonen, versus het ongeworteld zijn, het rondzwerven van zij die in de stad wonen.4 De betekenis van de plaas wordt in Toorberg expliciet omschreven: Moolmans moes wortel skiet en selfs ná die dood mog hulle nie reis nie. Toorberg was hulle s’n en hulle was Toorberg s’n. (6)
Zij die niet tot Toorberg behoren zijn zwervers. Over zijn kleinzoon Noah, ook wel Druppeltjie genaamd, kind van zijn zwakzinnige dochter en een niet-witte arbeider,
10 dacht Abel het volgende: Buitendien was Druppeltjie ook ’n dwaler, en oom Abel het nie veel aan dwalers nie. […] hy sê ook die Du Pisani’s is dwalers. Water-dwalers, noem hy ons. (38)
Uiteindelijk is iedereen die geen volbloed Moolman is en niet op Toorberg woont een zwerver, want hij is niet geworteld in deze grond. Maar ook de zonen van StamAbel die net geschikt zijn om hem als “stamoudste” op te volgen en die hun eigen leven gaan leiden worden als zwervers bestempeld. “Soois die Rebel Moolman” verwoordt het aldus: “Op die end was OuAbel ál seun wat werklik vir StamAbel kon instaan. Die ander was dwalers, jeukgatte, hy self inkluis. […] Net OuAbel was kwaad genoeg vir die harde aarde om dit te wil mak boer.” (128) De magistraat die de omstandigheden waaronder Noah is gestorven komt onderzoeken om uit te vinden wie daaraan schuldig is, merkt het volgende op over de boerderij Toorberg: Waarom sou die Afrikaner soveel respek hê vir die familiehuis – ’n huis soos baie ander? Miskien net groter, met meer beddens, meer sitplekke om die tafel, meer bediendes, ’n familiebybel wat voorin van stambewustheid getuig. Maar waarom die tempelagtigheid van so’n huis? (81)
Deze overpeinzing van de magistraat verwoordt de inzet van de plaasroman als zodanig. De familiestamboom wordt verheerlijkt omdat deze een legitimatie lijkt te verschaffen voor de eigendom van huis en grond. De sociale economie die de plaasroman als onderwerp heeft, is die van familieëigendom. C.M. van den Heever, een van de meest bekende beoefenaren van de boerderijroman, neemt de volgende formulering hierover op in zijn Die Afrikaanse gedagte: Not only will the peasant proprietor and his sons and daughters recover their true selves by a return to the earth: Their serfs too will come to recognize that town life is an abberation, that true happiness is to be found on the farm where they were born. (Die Afrikaanse gedagte 16; geciteerd door Coetzee, 1988:80.)
In zijn boek White Writing constateert J.M. Coetzee dat er in het Afrikaans minder landschapspoëzie bestaat dan in de Engelstalige Zuid-Afrikaanse literatuur. Dit staat in schril contrast met de levende traditie van de plaasroman die echter niet de wilde natuur maar de gedomesticeerde natuur in beeld brengt. In de Engelstalige Zuid-Afrikaanse literatuur is de situatie omgekeerd: er zijn maar weinig boerderijromans, terwijl er landschapspoëzie te over is. Landschapsliteratuur is volgens Coetzee op de eerste plaats een exponent van reisliteratuur. En reisliteratuur is nauw verbonden met “the imperial eye – the eye that by seeing names and dominates”. De Engelstalige landschapspoëzie in Zuid-Afrika worstelt met het probleem dat het Europese discours niet toereikend is om het vreemde, exotische Afrikaanse landschap te beschrijven. De inzet van deze poëzie is om het landschap te doen spreken, het een stem te geven. Wanneer de poëzie daarin slaagt, is er een relatie tot dat landschap tot stand gebracht waarmee het, in
11 zekere zin, bedwongen is, eigen gemaakt is. De relatie van het Afrikaans tot het Zuid-Afrikaanse landschap is fundamenteel anders. In tegenstelling tot het Engels wordt het Afrikaans als “native gezien”. Dat impliceert dat de Afrikaanse taal het Afrikaanse landschap op natuurlijke wijze “past”. Dat leidt niet tot een levende traditie in landschapspoëzie maar tot onverschilligheid voor de wilde natuur. Want de fascinatie gaat niet uit naar de Afrikaanse wilde natuur, maar naar de boerderij, in de woorden van Coetzee “nature parcelled and possessed.” (175) Natuur wordt niet bedwongen door haar te doen spreken, maar door middel van eigendom ervan. De boerderij in plaats van de wilde natuur is het geïdealiseerde domein, want de boerderij is als een klein “koninkrykie” waarop een man zijn eigen meester is. De Afrikaner boerderij kan vanuit dit opzicht ook in het verlengde gezien worden van het verlangen naar een eigen onafhankelijke staat, een Vrij Staat, onafhankelijk van de Engelsen, waar Afrikaners met rust gelaten worden en op hun eigen manier hun zaakjes kunnen regelen (Coetzee, 1988: 175). Etienne van Heerdens Toorberg past dus in een dubbele traditie: de Afrikaner plaats in de geschiedenis wordt behalve door bijbelse intertekstualiteit ook door het genre van de plaasroman gerechtvaardigd. In Toorberg komen de twee tradities samen en versterken ze elkaar. Maar zoals gezegd, Van Heerden sluit niet op een naïeve manier bij deze tradities aan. Hij beseft wat de politieke valkuilen van deze tradities zijn. Een belangijk kenmerk van de plaasroman is bijvoorbeeld dat de rol van niet-witte arbeiders op de Afrikaner boerderij wordt doodgezwegen. Voor Coetzee betekent dit “a failure of imagination before the problem of how to integrate the dispossessed black men into the idyll of Afrikaner pastoralism.” (1988: 71) Van Heerdens plaasroman is wat dat betreft een correctie op het genre. De rol van niet-witte arbeid op Toorberg, de verhouding tot de niet-witte “skaamfamilie”, maar ook die tot de niet-witte bevolking als zodanig, is onderdeel van de inzet van de roman. Het historische moment waarop de gebeurtenissen op Toorberg zich afspelen, dat wil zeggen het moment waarop de magistraat zijn juridisch onderzoek verricht en zijn gesprekken met betrokkenen heeft, is aanvankelijk abstract. Het enige wat het mogelijk maakt het plot historisch te verankeren zijn gebeurtenissen die op de achtergrond spelen: de opstanden in de townships. De pastoor Oneday Riet, die zelf gevangen zit vanwege zijn zogenaamd opruiende preken in de townships, vraagt zich bijvoorbeeld naar aanleiding van het onderzoek van de magistraat af: Miskien moet die Departement Wet hom eerder bemoei met die lewendes wat nou, vandág, gaan sterwe in die townships. […] En nie met ’n seuntjie wat hoe lank terug dood is nie. (69)
Deze terloopse opmerkingen geven aan dat de gebeurtenissen in de roman zich in de jaren tachtig van de vorige eeuw afspelen. Ook wordt het maar al te duidelijk gemaakt dat het land waarop de boerderij Toorberg wordt gesticht niet leeg was. Er woonden al Bosjesmannen. Die werden bijna allemaal in een slachtpartij gedood, overlevenden werden verdreven naar het noorden naar de Kalahari woestijn. (180) Tevens werd het land niet door StamAbel zelf ontdekt, maar door de stamvaders van de Skaamfamile: grootvader Jan Swaat en HansBoesman (“TameBushman”). Oneday Riet: “Maar toe
12 StamAbel na die goewerneur toe gaan, toe kry hý die grondbrief. Omdat hy wit was, Meisie. Omdat die ander twee ’n arm pandoer en ’n stief Boesman was. En húlle was van hierdie aarde […]” (130) Daarbij komt dat het land van Toorberg niet alleen door StamAbel en zijn nazaten wordt bedwongen, maar ook door Jan Swaat en diens nakomelingen, als arbeiders van de Moolmans: “Want sy voorvader Jan Swaat het dié grond saam met sy voorvader StamAbel makgemaak, die een se sweet so sout soos die ander, die een se lyf saans so seer soos die ander”. (50)
Van rechtvaardiging van grondbezit naar verzoening met de geschiedenis Van Heerdens roman voegt zich niet in de traditie van de plaasroman om daarmee in een laatste krampachtige poging het Afrikaner volk te legitimeren, of dat nu tegenover de Engelsen dan wel de niet-witte bevolking gebeurt. Hij voegt zich in die traditie om er een punt achter te zetten; niet achter het genre als zodanig, maar achter de legitimerende functie ervan. Aan het eind van de roman hebben de “stammoeders” van de twee families, Ella Coetzer, de vrouw van Abel Moolman, en Kaatjie Danster, dezelfde gedachte: “iets is nou verby” (183) (“Something has ended.” Van Heerden, 1992: 256.) Dat “iets” dat hier tot een einde komt heeft een heel scala aan betekenissen. In de eerste plaats is het het einde van de familiestamboom van de Moolmans. Met de dood van Abel claimt zijn zoon DwarsAbel weliswaar de nieuwe Abel te zijn, maar deze nieuwe Abel is onvruchtbaar en zal geen nakomelingen hebben. Het einde van de familiestamboom opent ook de vraag weer naar het rechtmatige bezit van de grond: wie zal Toorberg bezitten na DwarsAbel Moolman? Omdat Toorberg in menig opzicht allegorisch gelezen kan worden is het ook de verbeelding van het einde van de Afrikaner dominantie en daarmee ook een aankondiging van het einde van Apartheid. De bijbelse plaasroman betreft immers niet slechts de geschiedenis van een enkele familie, maar als allegorie die van de Afrikaners als zodanig. In de derde plaats kondigt Van Heerden met zijn roman ook het einde aan van de legitimerende functie van het genre van de plaasroman. De rechtvaardiging van de Afrikaner plaats in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis door middel van dit genre is na Toorberg niet langer geloofwaardig. De mythische fictionaliteit en de verzwijgingen op basis waarvan deze rechtvaardiging via de plaasroman gebeurde, zijn met Toorberg aan het licht gebracht. Tegelijkertijd doet van Heerden met Toorberg meer dan het verbeelden van een eindpunt. Hij lijkt met deze roman ook al condities te scheppen voor hoe dit einde moet worden geëvalueerd. De rol die de magistraat in de roman speelt is wat dit betreft veelbetekenend. De familiegeschiedenis van de Moolmans wordt door de Wet, gerepresenteerd door de magistraat Abraham van der Ligt, beoordeeld om te bezien of er onrechtmatigheden hebben plaatsgevonden, en of er mensen schuldig zijn. Voordat ik op de bevindingen en conclusies van de magistraat inga, wil ik eerst kort stil staan bij een andere magistraat uit de Zuid-Afrikaanse literatuur, die uit Coetzees Waiting for the Barbarians uit 1980. In deze allegorische roman bestaan de twee belangrijkste
13 antagonisten uit twee abstracties: het Imperium versus de Barbaren. De magistraat die het Imperium juridisch vertegenwoordigt reageert als volgt op de geruchten dat er een invasie van barbaren dreigt: Of this unrest I myself saw nothing. In private I observed that once in every generation, without fail, there is an episode of hysteria about the barbarians [...] Show me a barbarian army and I will believe. (8)
Wat aanvankelijk lijkt op het achterhouden van belangrijke informatie, blijkt uiteindelijk neer te komen op het totaal ontbreken van die informatie. In de laatste zin van de roman vergelijkt de magistraat zich daarom met “ a man who lost his way long ago but presses on along a road that may lead nowhere” (156). Alan Jacobs concludeert daarom het volgende naar aanleiding van deze roman. Any attempt to construct a meaningful history, in order to explain the violence of the novel’s world, can be nothing more than an empty rationalization of essentially irrational acts. Historical interpretation, in this view, is merely the self-justification of oppressors. Coetzee’s vision stands in direct opposition to the Afrikaner typology: it suggests that the passage of time reveals no divine order [...] (1994: 187)
De vergelijking met Coetzees magistraat is van belang omdat ook Van Heerden een juridische vertegenwoordiger, de magistraat, een hoofdrol laat spelen om een oordeel te vellen over de rechtvaardiging door de Afrikaners van hun plaats in de geschiedenis. Het lijkt onontkoombaar dat recht, rechtvaardigheid en rechtvaardiging de principes zijn aan de hand waarvan naar hun plaats in de geschiedenis wordt gekeken. Maar het oordeel daarover pakt bij Van Heerden heel anders uit uit dan bij Coetzee. Aan het begin van zijn onderzoek is de magistraat vol vertrouwen in het welslagen van zijn project. Hij hoeft slechts te bepalen welke verhalen waar zijn en welke leugens. “Uiteindelik, het hy homself beloof, sal hy ’n uitspraak lewer waarin aanklag, getuienis en vonnis helderder is as die helderste boorgatwater.” (9) Een verschijning van de geest van OuAbel geeft echter al aan dat het recht hier niet zomaar zijn beloop zal hebben. Hij vertelt de magistraat terug te gaan naar zijn rechtbank omdat men in dit district altijd heel goed geweten heeft hoe om te gaan met de eigen zonden. Hij schreeuwt de magistraat toe niet het lef te hebben om een oordeel uit te spreken over de zonen van Abel. (10) De vraag die zich nu opdringt is of de arm van het gerecht wel zover strekt dat het een uitspraak kan doen over de geschiedenis van de Moolmans en daarmee van de Afrikaners. Op allegorische manier is het antwoord daarop eigenlijk al bekend: de magistraat is met slechts één arm geboren, zijn tweede arm bestaat uit een stomp. Kortom, de arm van het gerecht zal in dit geval niet ver genoeg reiken. De magistraat begint aan de haalbaarheid van zijn onderzoek te twijfelen wanneer hij beseft dat iedereen hier schuldig is. (73) Zijn jaren op de rechtbank hadden hem geleerd dat dit een land was dat mensen schuldig deed voelen. Er moest toch een reden zijn waarom er zo weinig regen viel. In zijn toenemende twijfel of hij zijn onderzoek wel tot een goed einde kan brengen, overweegt hij de mogelijkheid dat hij zich in zijn
14 onderzoek niet kan beperken tot de gebeurtenissen die rechtstreeks tot de dood van Noah geleid hebben: En die ketting van oorsaaklikheid, die causa debilis, moet ek terugvors tot by die insident waar die ketting begin het. Dalk lei dit my na die wortels van die stam, na insidente van jare gelede, waar geskiedenis en legende ineenvloei tot die nagmerrie van die verlede. (74)
Het principe van causaliteit blijkt echter veel complexer te zijn dan hij aanvankelijk dacht: “ Maar dit lyk vir my al meer, hoe langer ek hier vertoef, of daar ’n ketting van gebeure was waar oorsaaklikheid in oorsaaklikheid gevloei het, waar een insident na die ander gelei het”. (85) Hij concludeert op dat moment dat het heel goed een misdaad kan zijn van een hele clan, in plaats van een nog niet geïdentificeerde individuele man of vrouw. (85) De katholieke Amy O’Leary Moolman overtuigt de magistraat van nog een andere beperking van de Wet. “Die Reg is klinies. Dit kan nie lyding meet nie.” (92) En vervolgens is het de niet-witte Malay tovenaar die op een spottende wijze aan de magistraat vraagt of de Wet nutteloos is bij zijn onderzoek naar de schuldige van Noah’s dood. (138) De magistraat overweegt daarop de mogelijkheid dat deze tragedie wellicht veeleer tot het domein van de familie of de Kerk behoort, dan tot dat van de Wet. (138) In zijn laatste ontboezeming verklaart de magistraat het volgende: “As ek met ’n situatie soos dié gekonfronteer word, voel ek dat ek my greep op die Reg verloor.” (158) Hoe vernederend het ook voor hem is, de representant van de Wet kan geen rapport schrijven, geen definitief uitsluitsel geven over de gang van zaken en over wie schuldig is. Wanneer zijn klerk en chauffeur hem vraagt of hij zijn rapport afgerond heeft, was hij geneigd om zijn bediende toe te snauwen: “Wat weet jy, dink hy ergerlik, jy en die ander kwetterape agter die toonbanke van die magistraatskantoor? [...] Wat weet jy, wil hy vra, van aandadigheid en skuld?” (180) Maar hij houdt zich in: Dit is ’n uitspraak. Hy glimlag wrang. Wat ek ontdek het, mense van die Hoofkantoor, is die onbeperktheid, nie van die onmoontlike nie – dit wat ons nooit wou erken nie – maar die onbeperktheid van die moontlike. (181)
De Wet heeft geen vat op dat wat wel degelijk mogelijk is geweest en is gebeurd. Dat lijkt de conclusie te zijn van Van Heerdens representant van de Wet. De conclusie van de magistraat in Coetzees roman Waiting for the Barbarians is in zekere zin van dezelfde orde. Zoals reeds eerder aangegeven ziet die zichzelf als “a man who lost his way long ago but presses on along a road that may lead nowhere”. (156) De conclusies van deze twee magistraten over de toepasbaarheid van de Wet op de geschiedenissen in kwestie, moet echter niet verward worden met de strekking van de twee romans in kwestie. Coetzees roman wordt, zoals ik eerder al heb geciteerd, gelezen als een kritiek op de Afrikaner typologie volgens welke er een duidelijke goddelijke orde in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis te ontwaren valt en volgens welke het bestaan van de “Barbaren” een realiteit is. Nadat de magistraat in Toorberg voor zichzelf heeft toegegeven dat zijn onderzoek is mislukt en dat de arm van het gerecht niet ver genoeg strekt om vat te krijgen op de “kleine republiek” (166) van de Moolmans, volgt nog een afsluitend
15 hoofdstuk waarin Kaatjie Danster terugblikt op de heerschappij van de Moolmans, die nu impliciet ten einde is gekomen. Het was diezelfde Kaatjie Danster via wier blik we in het eerste hoofdstuk kennis maakte met de Moolmans en hun geschiedenis. Kaatjie Danster vormt dus letterlijk en figuurlijk het kader van de roman. Zij is in - en outsider tegelijk. Outsider, want ze behoort niet tot de Moolmans, maar tot de Skaamfamilie. Insider, want zij woont ook in de kleine republiek Toorberg. Als de stammoeder van haar familie is zij de hoeder van de verhalen over beide clans. In het slothoofdstuk blikt Kaatjie terug op de fatale dag van Noah’s dood. Gekke Tillie, zijn moeder, werd op gegeven ogenblik naar haar moeder Ellie gebracht: “[…] haar hele gesig blink van trane. Seker nie oor dié een sterfte nie, het Kaatjie Danster later gedink, maar oor al die sterftes wat sy in een oomblik herken het – al die mense van die droewige plaas Toorberg wat in die sweet van hul aanskyn hier geleef en hier gesterwe het”. (184) Wanneer Kaatjie later in de zelfde gebeurtenis oog in oog komt te staan met Abel Moolman, leidt dat tot de volgende reflectie: Nog nooit was sy so naby Abel Moolman, die broerskind van haar Andries se pa, nie. Sy sou nooit sy gesig vergeet nie; daarin kon sy sien dat baie Abels hard geboer het om Toorberg mak te maak en dat Abel die swaar van sy hele familie op hom geneem het daardie skemer oggend by die boorgat. (185)
Boetedoening gebeurt hier niet na een confrontatie met de Wet, opgelegd door de Wet, maar wordt vrijwillig op zich genomen. Abels latere mysterieuze dood is gemodelleerd op die van Christus. Hij neemt vrijwillig de schuld van zijn familieleden op zich en sterft voor hen. Althans in de ogen van Kaatjie Danster, zij ziet Abel als een Christus. En met zijn dood zijn de zonden vergeven. Niet door de Wet, maar door de representant van de slachtoffers van deze zonden: Kaatjie Danster. Met haar afsluitende blik op Abel Moolman verleent zij amnestie aan de hele familie, de eigenaren van Toorberg. In het één na laatste hoofdstuk had de magistraat die op dat moment op het punt staat de mislukking van zijn juridische aanpak te erkennen al aangegeven dat “vergeving” de enige uitweg naar de toekomst is. In een innerlijke dialoog gericht tot zijn dode vrouw zegt hij het volgende: [...] asof ek jou met my daaglikse bemoeienisse kan teruglok na dié wêreld waar ek met sulke eenvoudige begrippe soos skuld, misdaad en straf soveel onverklaarbare dinge moet kategoriseer – ek sal jou vergewe as jy my vergewe, nou, deur hierdie vrou voor my. Vergifnis, miskien, is die helderste water; nie die kil, gerigte stroom van ’n uitspraak en vonnis nie. (178)
De magistraat suggereert hier al dat het juridische vertoog van oordeel en straf ingewisseld moet worden voor een vertoog van vergiffenis en verzoening.
Verzoening in naam van wie? In de bijbelse plaasroman Toorberg heeft rechtvaardiging van bezit van het land en Afrikaner dominantie plaatsgemaakt voor een juridisch proces van een heel andere orde. Enkele jaren voordat Nelson Mandela wordt vrijgelaten in 1990, en ruimschoots
16 voordat Apartheid wordt afgeschaft en er democratische verkiezingen in Zuid Afrika zijn (1994), verbeeldt deze roman al het einde van die dominantie. Wat deze roman werkelijk opmerkelijk maakt, is dat zij ook al de principes formuleert op basis waarvan de Truth and Reconciliation Commission het verleden zal proberen te gaan verwerken. Niet door daders en schuldigen aan te wijzen en hen vervolgens te veroordelen, maar door zowel daders als slachtoffers te laten getuigen als onderdeel van een nationale verzoening. In haar indrukwekkende verslag van de Truth and Reconciliation Commission constateert Antjie Krog echter het volgende: [...] the word “reconciliation” is used most often by Afrikaner politicians. Although you might expect them to use it as a cover-up for their fear that they alone will be held responsible for the country’s shameful past, they mainly prefer to use it as a threat: Give us what we want, or we won’t reconcile with a black government. (143)
Zonder dat Van Heerden het woord “reconciliation” in zijn roman gebruikt (zijn woord is vergiffenis), is de functie van Kaatjie Danster als de persoon die de geschiedenis inkadert, inleidt en afrondt precies die van reconciliation. Nadat de waarheid aan het einde aan het licht gekomen is en Abel de schuld van zijn clan op zich genomen heeft, verleent zij met haar blik en in haar gedachten amnestie. Dit moment van amnestie is de reconciliation; een verzoening met de geschiedenis, in plaats van een rechtvaardiging ervan. Dit werpt een heel ander perspectief op de rol die literatuur in geschiedenis speelt dan die ik in het begin van mijn betoog besprak. Het gaat niet langer om literatuur als een performatieve handeling die met zijn geschiedenis een status quo rechtvaardigt. Het gaat nu om literatuur als een performatieve handeling die een uitweg zoekt naar de toekomst. Antjie Krogs reflectie op de uitdrukking “reconciliation” is wederom uiterst belangrijk: But in this country, there is nothing to go back to, no previous state or relationship one could wish to restore. In these stark circumstances, “reconciliation” does not even seem the right word, but rather “conciliation”. (143)
De uitdrukking conciliation betekent ook verzoening, maar deze is toekomstgericht, hij betreft een performatieve handeling die de persoon of de groep tot wie hij is gericht “overhaalt” en daarmee “verwerft”. Vanuit dit perspectief lijkt Etienne van Heerden met zijn literaire roman al een ontwerp geleverd te hebben voor de Truth and Reconciliation Commission en daarmee voor het nieuwe Zuid-Afrika. Er is echter een aspect aan deze roman dat de visionaire verbeelding ervan in een ander daglicht stelt. Voor Mark Sanders, met wie ik mijn betoog begon, is “complicity”, medeplichtigheid, niet alleen onvermijdelijk maar ook noodzakelijk. Com-plic–ity betekent letterlijk “folded-together-ness”, een samen-geplooidzijn. Maar zo merkt hij op, “complicity takes place on behalf of another – an other whose otherness is scripted by racism.” (5). In zijn theoretische analyse van medeplichtigheid, is zijn “case” niet Zuid-Afrikaans, maar Frans. Het racisme verwijst hier naar het antisemitisme dat door Zola in zijn pleidooi “J’accuse” voor de Joodse officier Dreyffus
17 aan de kaak werd gesteld. De vraag die zich daardoor opdringt is: Wie is die ander in naam van wie de verzoening via Toorberg verbeeld wordt? Het is niet Kaatjie Danster en haar clan via wie de verzoening voltrokken wordt. Zoals Antjie Krog opmerkte, waren het met name de Afrikaners die het woord “reconciliation” aanvoerden, of in dit geval via een roman bepleitten. Deze complicity gebeurt niet in naam van een ander, maar in naam van de eigen groep, door de literaire verbeelding van de Afrikaner Van Heerden, niet door die van Kaatjie Danster. Daarmee lijkt de in literatuur tot stand gebrachte verzoening toch weer heel veel op een rechtvaardiging, een rechtvaardiging van een toekomst die in 1986 nog in het verschiet ligt. Want rechtvaardiging, althans zoals die door zowel Nederlanders als Afrikaners in het verleden gepraktiseerd werd, betrof altijd het eigen handelen en de eigen positie. Universiteit Leiden
Bibliografie Coetzee, J.M. 1980. Waiting for the Barbarians. New York: Penguin. Coetzee, J.M. 1988. White Writing: On the Culture of Letters in South Africa. New Haven: Yale University Press. Diala, I. 2000. Biblical Mythology in André Brink’s Anti-Apartheid Crusade, Research in African Literatures 31,1, 80-94. Gallagher, S.Vanzanten. 1991. A Story of South Africa: J.M. Coetzee’s Fitcion in Context. Cambridge MA: Harvard University Press. Jacobs, Alan. 1994. The Nightmare of History Revisited: André Brink ’s An Instant in the Wind, in Susan Vanzanten Gallagher (ed.), Postcolonial Literature and the Biblical Call for Justice. Jackson: University Press of Mississippi, 183-97. De Klerk, W.A.1975. The Puritans in Africa: A Story of Afrikanerdom. London: Rex Collings. Krog, Antjie. 1998. Country of My Skull: Guilt, Sorrow and the Limits of Forgiveness in the New South Africa. New York: Random House. Lubbe, H en R. Wiehahn. 2000. Die Afrikaanse plaasroman in die 20ste eeu, Stilet XII (2). van der Merwe, C.N. 1994. Breaking Barriers: Stereotypes and the Changing of Values in Afrikaans Writing 1875-1990. Amsterdam: Rodopi. Postel, Gitte. 1996. Unheimlich moederland: (Anti-) Pastorale Letteren in Zuid-Afrika. Leiden: Leiden University Press. Sanders, Mark. 2002. Complicities: the Intellectual and Apartheid. Durham: Duke University Press. Schama, Simon. 1987. The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age. New York: Knopf. Van Coller, H.P. 1995. Die Afrikaanse plaasroman as ideologiese refleksie van die politieke en sosiale werlikheid in Suid-Afrika, Stilet, VII (2).
18 Van Coller, H. P. 2006. Die representatie van plaas, dorp en stad in die Afrikaanse prosa, Stilet, XVIII (1). van Heerden, Etienne. 1986. Toorberg. Kaapstad: Tafelberg. Van Heerden, Etienne. 1992. Ancestrial Voices. New York: Viking. Walzer, Michael. 1985. Exodus and Revolution. New York: Basic. Walzer, Michael. 1992. The Idea of Holy War in Ancient Israel, Journal of Religious Ethics 20 (2), 215-28.
Noten 1
2
3
4
De Nederlanders en Afrikaners zijn hierin overigens niet uniek. In zijn boek Exodus and Revolution laat Michael Walzer zien dat het boek Exodus in de politieke geschiedenis van het Westen door bijna iedere “bevrijdingsbeweging” als centrale analogie wordt gebruit. Voor een uitvoerige bespreking van hoe de zestiende en zeventiende eeuwse Nederlandse republiek gebruik maakte van analogieën met het Oude Testament, met name het boek Exodus, zie Simon Schama, The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age. (1987) Zie voor een bespreking van Bijbelse intertekstualiteit en Van Heedens Toorberg ook C. N. van der Merwe (1994). Zie voor een uitstekende analyse van het genre van de plaasroman, Gitte Postel (2006).
19
Stories wat die waarheid lieg, en stories wat leuens verdoesel – ’n blik op die “stories” in Indische Duinen (Adriaan van Dis, 1994), Sleuteloog (Hella Haasse, 2002) en Agaat (Marlene van Niekerk, 2004) Annette Jordaan In this article the focus is on the role of stories and “fabrications” in constructing an “invented” version of the truth. The telling of such stories is seen not only as a manifestation of man’s search for truth and meaning, but also as an effort to deal with painful memories or to cloak past lies. The discourse deals with two post colonial Dutch novels, Indische Duinen (Van Dis, 1994) and Sleuteloog (Haasse, 2002), and one “post colonial” Afrikaans novel, Agaat (Van Niekerk, 2004). It is concluded that the narrator of the “stories/fabrications” in each is trying to free him-/herself from a painful memory or from a deeply rooted sense of guilt. The implication is that the story teller is dealing with these memories by means of a “healing tale”, and is reminiscent of the viewpoint of Estes in Women who run with the wolves: stories are not used for entertainment alone, but story telling is, in its oldest sense, “a healing art”.
1.
Inleiding Die volgende aanhalings uit uiteenlopende bronne hou almal verband met wat beskryf kan word as die “waarheidskeppende” en “singewende” rol van stories. Die samehang tussen die aanhalings behoort uit die kort bespreking verderaan in die inleiding duideliker te word. (Alle kurisverings is die skrywer s’n om belangrike frases en sentrale idees te beklemtoon.) Storytelling is… not an idle practice… Although some use stories as entertainment alone, tales are, in their oldest sense, a healing art… In dealing with stories, we are handling archetypal energy, which is a lot like electricity… Archetype changes us; if there is no change, there has been no real contact with the archetype. The handing down of a story is a very big responsibility… (Estes, 1992:463). En alles – die essentials vannie dinge Here – is niks ma’ niks oek minder as ’n storie … (Small, 1987:14) I am busy with the truth … my truth. Of course, it’s quilted together from hundreds of stories that we’ve experienced or heard about in the past two years. Seen from my perspective, shaped by my state of mind at the time and now also by the audience I’m telling the story to. In every story there is hearsay, there is grouping together of things that didn’t necessarily happen together, there are assumptions, there are exaggerations […], there is downplaying … (Krog, 1998:170 -171). We all are, I suppose. Trying to invent our version of the story. All human odes are essentially one: ‘My life: what I stole from history, and how I live with it’. (…) Myths are stories of our search through the ages for truth, for meaning, for significance… (Campbell in: Flowers, 1988:5).
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
20 Dit gaan in hierdie diskoers oor die “waarheidskeppende” en “singewende” rol van stories. Maar watter soort stories is ter sprake? Nie die sprokies en feëverhale wat kleintyd aan kinders voorgehou word as die “heilige waarheid” nie, en ook nie dit wat studente in die letterkunde leer ken as die intriges en oorkoepelende temas van letterkundige werke nie. Wat in hierdie geval met “stories” bedoel word, is die kleiner stories binne dié letterkundige tekste - die verhale en versinsels wat deur vertellers of karakters bedink of vertel word met uiteenlopende oogmerke: vir vermaak, vir troos, vir gemoedsrus, as verskoning vir werklike of vermeende oortredings, om die ander of die self te bluf of selfs om met ander stories af te reken. Daarom dan die formulering: stories wat die waarheid lieg of stories wat leuens verdoesel. In ’n gesprek rondom stories as konstruksies van die waarheid is die kwessie van waarheid en leuen uiteraard kernfasette. Hier bevind die ondersoeker haar egter in ’n mynveld van uiteenlopende sieninge rondom die kwessie van die waarheid. Wat ís waarheid? Dit was die vraag wat Pilatus vir Christus gevra (volgens Johannes 18:38), en wat toe onbeantwoord gebly het, alhoewel Christus elders na Hómself as die weg en die waarheid verwys. Sedertdien word dieselfde vraag steeds oor en oor gevra – deur wysgere, teoloë, wetenskapsnavorsers, geskiedskrywers, biograwe, en selfs outobiograwe: Wat is waarheid? Wie weet? Wie sê? Wie se waarheid is dit? Is die waarhede van die dag dieselfde as die meesternarratiewe van die heersers van die oomblik, of is waarheid universeel en ewigdurend “waar”? Binne die konteks van die postmodernisme is daar ook heelwat oor die aangesig van die waarheid bespiegel. Bertens en D’Haen (1988:9) sien die postmodernisme nie as ’n definiërende term nie, maar as ’n heuristiese instrument – dit wil sê ’n instrument waarmee waarhede ontdek word deur antwoorde te verskaf op bepaalde vrae. Volgens die twee outeurs verskaf die postmodernisme dus “een interpretatief kader dat ons in staat stelt dingen te zeggen over een literaire teks… die binnen een ander interpretatief kader – dat van het realisme bij voorbeeld – niet gezegd kunnen worden.” Een moontlikheid is om die waarheid binne die konteks van miteskepping te sien as daardie faset van die menslike bestaan wat gemoeid is met ’n soeke na sinvolheid. Vergelyk in hierdie verband die aanhaling hierbo van die bekende mitoloog Joseph Campbell wat mites en stories gelykstel en beide sien as in diens van die soeke na sinvolheid en waarheid. Met betrekking tot die ander aanhalings hierbo, kan die volgende samevatting voorts gemaak word: Adam Small sien die “essentials” (wat moontlik gelyk gestel kan word aan die kernwaarhede) as niks anders as ’n storie nie. Elke storie word egter vertel vanuit die verwysingswêreld van die verteller, en kan dus nie anders as om wesentlik subjektief te wees nie. Vergelyk in hierdie verband Barbara Kingsolver se uitspraak in The Poisonwood Bible dat ons elkeen besig is om ons eie versie (“our version”) van die storie te probeer vertel – of eintlik te versin. Ook Antjie Krog wys op die rol van die subjektiewe in die “opbou” van ’n verhaal: die “storie” wat sy in Country of my skull vertel, is soos ’n lappieskombers aaneengeryg uit honderde kleiner stories. Haar storie word dan doelbewus gerekonstrueer vanuit die
21 eie perspektief, met inagneming van die spesifieke gehoor en deur seleksie en ordening van die gebeure en die gehoorde. Die uiteindelik waarheid is dus in ’n hoë mate ’n gemanipuleerde een. Oor die genesende krag van storievertelling is daar binne die perspektief van die narratiewe terapie reeds heelwat geskryf. Hier kan byvoorbeeld verwys word na die werk van teoloë en psigoloë soos onder andere Julian Müller van die Universiteit van Pretoria. In Om tot verhaal te kom: pastorale gesinsterapie (1996) verduidellik Müller dat die sinspeling in die titel daarop dui dat “’n mens tot herstel van jou kragte kom deur te kom tot die vertel van jou verhaal.” Binne die konteks van storievertelling as terapie vind innerlike genesing dus plaas deur pyn en trauma tot verhaal te bring. Stories het nie vir die narratiewe terapeut in die belangrikste instansie ’n fiksionele of estetiesliterêre funksie nie, maar wel ’n terapeutiese een. Die aanhaling hierbo van Clarissa Pinkola Estes uit Women who run with the wolves, is hier ter sake – “tales are, in their oldest sense, a healing art.”
2.
Die postkoloniale konteks van die drie romans Wanneer daar na die “stories” in die drie romans gekyk word, moet een van die belangrike ooreenkomste tussen die drie tekste in gedagte gehou word. Al drie kan naamlik in hoë mate gesien word as postkoloniale romans: in die geval van Indische duinen en Sleuteloog “post”-Indonesië en in die geval van Agaat post-apartheid. Die fokalisator in elkeen kom ook uit die koloniste-groep of is ’n nasaat van dié groep en dus nie self ’n gekoloniseerde nie. Agaat se rol in die gelyknamige roman is byvoorbeeld van kardinale belang, maar sy bly deurgaans “die ander”, die raaiselagtige, in wie gedagtewêreld die leser nooit ’n eerstehandse insae kry nie. Nog ’n ooreenkoms is myns insiens dat die verteller van die stories of versinsels hom of haar daardeur wil bevry van ’n ongemaklike wete of wil vrystel van die een of ander skuldbesef. Hierdie pogings tot vergoeiliking impliseer dan ook dat daar óf pynlike herinneringe óf ’n diepgewortelde skuldgevoel bestaan wat by wyse van verskeie “herskeppende konstruksies van die waarheid” bygelê moet word. ’n Gemene deler in die post-koloniale diskoers, so wil dit voorkom, is verduideliking en verweer, of andersyds belydenis en boetedoening. In Indische duinen en Sleuteloog worstel die hoofkarakter deurgaans met die raaisels, geheime en herinneringe aan die Indonesiese verlede. In Agaat probeer Milla, die sterwende wit plaaseienaar, haar hartelose optrede lank terug teenoor die bruin kind as ‘t ware teenoor haarself goedpraat. Ook in die romanverlede van Agaat is daar blyke van bepaalde tegnieke wat Milla aanwend en tot versinsels omvorm om haar optrede vir haarself te regverdig. Daar volg nou ’n kort bespreking van die genoemde rol van “stories” in elkeen van die drie romans afsonderlik.
22
3.
Indische duinen (Adriaan van Dis, 1994) Carel Peeters noem Adriaan van Dis se 1994-roman, Indische Duinen, “een genadelose autobiografische roman” (soos in die flapteks). Die verteller praat met verwysing na sy vader se lewensverhaal van die “leugens uit zijn jeugd” en daarteenoor die “mooie theorieën” wat hoofsaaklik daarop gemik was om dié leuens te verdring. ’n Nederlandse vrou word na die oorlog en die onafhanklikheidswording van Indonesië gerepatrieer na Nederland en kry ’n huis tussen die duine. Sy is swanger ten tye van die repatriasie, en vergesel van haar drie bruin dogtertjies en haar minnaar, die vader van haar ongebore kind. Die herinnering aan Indonesië en al die belewenisse daar is egter deel van haar en die dogters – kinders van ’n inlander wat tydens die oorlog in diens van die KNIL ’n heldedood gesterf het – se geheue, en die Nederlandse duine bly dus vir hulle “Indiese duine” – metafoor van die ruimte wat hulle verlaat het. ’n Nederlandse vrou word na die oorlog en die onafhanklikheidswording van Indonesië gerepatrieer na Nederland en kry ’n huis tussen die duine. Sy is swanger ten tye van die repatriasie, en vergesel van haar drie bruin dogtertjies en haar minnaar, die vader van haar ongebore kind. Die herinnering aan Indonesië en al die belewenisse daar is egter deel van haar en die dogters – kinders van ’n inlander wat tydens die oorlog in diens van die KNIL ’n heldedood gesterf het – se geheue, en die Nederlandse duine bly dus vir hulle “Indiese duine” – metafoor van die ruimte wat hulle verlaat het. Die seun wat in Nederland gebore word, is die kind van haar tweede man met wie sy egter nooit wettig kan trou nie omdat haar vorige eggenoot se dood nie bevestig is nie. Hierdie seun, nou die volwasse verteller vanuit ’n agterna-perspektief , is dus die buitestaander, die enigste lid van die gesin sonder die gedeelde koloniale verlede. Hy merk later omtrent die jongste van sy drie halfsusters, Saskia, die volgende op: “Als kinderen maakten we altijd ruzie: zij zag mij mokken voor een vol bord, verwend, in welvaart opgevoed. Ik voelde me buitengesloten en mocht niet delen in het indische verleden. Zij was jaloers op mijn vrede. Ik was jaloers op haar oorlog.” Sy eerste lewensjare word boonop bemoeilik deur sy vader se obsessiewe pogings om hom gehard te maak vir die volgende oorlog wat glo onafwendbaar is. Hy vertel voortdurend vir sy seun van sy eie jeug in Indonesië, sy suiwer blanke afkoms, en sy heldedade in die oorlog, ook in diens van die KNIL – stories wat, soos later blyk, in baie opsigte “die waarheid lieg”. Wanneer die seun op sy beurt op die speelgrond vertel van sy vader se “dapper dood” aan ’n siekte wat ’n hartoperasie geverg het, is dit ook ’n “storie” om aansien vir sy vader te verwerf. In werklikheid het sy vader – nou werkloos by die huis – volkome herstel van die operasie en sterf hy later eerloos aan die A-griep as gevolg van “een doodgewone Hollandse kou”. Een van die vader se stories rondom die eie identiteit wat ter sprake kom, is dié rondom sy “suiwer Europese” bloedlyn. Die verteller soek die waarheid, maar kom teenstrydighede teë, wat hy soos volg verwoord: “Ik ben op zoek gegaan naar je verleden, pap, veel is anders dan ik dacht. Ik vroeg het de familie, maar ik hoor tegenstrijdige verhalen.” (1994:176). Tante Edmee bring hom egter op die spoor van ’n versweë waarheid wat sprekend is
23 van die “leugens uit zijn jeugd” waarna die seun elders met betrekking tot sy vader se verhaal verwys. Volgens sy tante het hulle moeder – die verteller se Franse grootmoeder - ’n geheime minnaar (en moontlik meer as een) in Indonesië gehad. Dit het uiteindelik gelei tot die selfmoord van haar “ziende blind” eggenoot , die “sogenaamde grootvader” van die seun. Die implikasie is dus dat die vader nooit sekerheid oor sy afkoms kon hê nie. Wanneer die verteller egter van tante Edmee wil weet of sy biologiese grootvader moontlik Javaans was (wat sy vader se “lelieblanke” afkoms in gedrang sou bring), ontken sy dit. Volgens haar was die grootmoeder se minnaar haar Italiaanse haarkapper. Hierdie “konstruksie van die waarheid” word egter verdag gemaak deur die siniese uitspraak van die verteller: “Alsof ik zulke verhalen niet al vaker had gehoord. Italiaans bloed, half Nederlands-Indië had Italiaans bloed, er moet een heel regiment kappers overheen zijn getrokken” (1994:188). Die volwasse verteller bevraagteken uiteindelik feitlik alles wat sy vader oor die oorlog en sy afkoms te sê gehad het. Die gevolg van sy twyfel is ’n volgehoue speurtog na die “waarheid” omtrent sy vader se lewe, waarvan die hoofdoel ’n verbete soeke na sy eie indentiteit is. Teen die einde van die roman is die “waarheid” van al die stories wat die vader oor sy afkoms en oorlogservaringe, en die moeder en susters oor die lewe in die Japanse kamp vertel het, egter nog steeds nie agterhaalbaar nie. Hy besef ook dan tot sy skok dat hy fasette van dit wat wel meegedeel is, doelbewus self uit sy geheue uitgewis het:“Het geheugen is kieskeurig, alles word ingeschreven, maar veel vervaagt” (1994:296). Soos sy halfsustertjies in die proloog, en sy moeder in die epiloog, wil hy graag “de kust zien”, maar – ook soos hulle – sien hy “alleen maar golven”.
4.
Sleuteloog (Hella Haasse, 2002) In Sleuteloog is die motiewe vir die “stories” nog meer kompleks. Die verteller en hoofkarakter, die bejaarde kunshistorikus Herma Warner-Tadema wat in Indonesië gebore is en opgegroei het, probeer nooit om die waarheid omtrent Indonesië en haar latere lewe doelbewus te verswyg of te verdraai wanneer die vryskutjoernalis en politieke navorser, Bart Moorland, haar daarna vra nie. Sy maak dit egter in haar vertelling duidelik dat sy nie die verlede sou opgerakel het as dit nie vir die brief van die genoemde Moorland was nie. Herma se eggenoot, Taco, wat intussen oorlede is, het ook in Indonesië grootgeword as die seun van ’n vooraanstaande Nederlandse professor. Na sy dood woon Herma nou weer in Nederland in die huis van haar grootouers, terwyl sy wag op plek in ’n ouetehuis. “Zo leef ik naar mijn dood toe, in harmonie met die onbegrijplijke orde der dingen… Het verleden wijkt terug in nevels, en is alleen te interpreteren vanuit een heden dat ik evenmin in zijn ware gedaante kan zien” (9). Haar koloniale verlede veroorsaak dus ’n bepaalde gespletenheid – die gevoel van nêrens werklik tuis te wees nie. Bart Moorland vra inligting oor Herma se vriendinnetjie uit die Indonesiese tydperk, Dee Mijers (later bekend as Mila Wychinska), wat volgens hom in die sestiger- en sewentigerjare ’n belangrike rol gespeel het as menseregte-aktivis in Suidoos-Asië.
24 Hierdie versoek bring ou en dikwels pynlike herinneringe, wat Herma voorheen in die onderbewuste weggebêre het, na vore. Sy erken teenoor haarself dat sy lank reeds besef het dat die “verzonken wereld van haar jeugd voor een groot deel illusie is geweest.” Die vraag is nou: wat was die illusie waarin sy as kind in Indonesië geleef het? Die antwoord hierop lê opgesluit in haar vriendskap met Dee, saam met wie sy opgegroei het - albei is in 1920 in Batavia gebore nadat hullle vaders in 1918 op dieselfde posboot van Nederland af daarheen is. As skoolvriendinnetjies in die middelbare skool het hulle gereeld by mekaar se huise oorgeslaap en laatnag nog gegiggel en geklets. Herma het haarself destyds wysgemaak dat die vriendskap ongekompliseerd is en dat sy en Dee op volkome gelyke voet verkeer. Sy wou glo dat daar tussen haar – die Belanda, die wit Europese kind - en Dee, met haar “gemengde bloed”, geen onderskeid bestaan het nie. Dee se 17de eeuse Nederlandse voorvader was naamlik met ’n “vrou van die land” getroud. Hy het ryk geword, en ook sy nakomelinge het hulle fortuin gemaak deur handel en huwelike met lede van ryk Chinese families. Teen die laaste kwart van die 19de eeu trou die enigste erfgename van die landgoed Pakembang met ’n adelike Fransman, en Dee se grootmoeder Adele word uit dié verbintenis gebore. Dee se vader, Louis, is ’n sjarmante jong man met ’n “exotisch knappe uiterlijk”, maar sy suster Non, Dee se tante, is “donker van huid, en mager zonder gratie” (21). Dee se moeder was ’n danseres in ’n reisende Poolse dansgroep, op wie Louis halsoorkop verlief raak. Nadia Wyschinska kan haar egter glad nie by die “Indiese” leefwyse en tropiese hitte aanpas nie, en verlaat haar man en dogter kort na Dee se geboorte. Herma se moeder impliseer by geleentheid dat Nadia geskok was toe sy besef dat haar eggenoot, ten spyte van sy familie se rykdom, tot die “tweederangse bevolkingsgroep” gereken word. Herma meld in haar agterna-vertelling dat Dee se grootmoeder nooit eenmaal gesinspeel het op die feit dat haar familie van “Indiese” afkoms was nie, en selfs na ander werksmense as “Indo’s” verwys het. In Herma se eie huis het haar Europese ouers sulke beledigende verwysings verbied. Dit het Herma as kind nietemin opgeval dat mevrouw Mijers baie gewoontes gehad het wat haar afkoms verraai het, en wat “soos die motiewe van ’n grondpatroon steeds teruggekeer het in die weefsel van haar bestaan”. Een van die “stories” wat die Europese koloniste hulself probeer wysmaak het, is dat daar geen onderskeid in die kolonie gemaak word tussen verskillende groepe op grond van etniese afkoms nie. Dié onderskeid lê egter diep gewortel (hoewel oënskynlik verbloem) in die koloniale samelewing, en word in die loop van Herma se vertelling geleidelik deur Dee ontmasker. Dee as kind en jong meisie is intelligent, vurig, rebels, baie mooi , met ’n “matte licht getinte huid” en oënskynlik ook baie selfversekerd. Maar in haar vertelling vanuit die agternaperspektief moet Herma erken wat sy as meisie nie kon of wou raaksien nie: Dee se afkoms – die “gemengde bloed”- was vir die meisie ’n groot struikelblok. Dee het die waarheid gelieg: haar uitdagende houding was ’n poging om ’n diep minderwaardigheidsgevoel te verberg. Herma sê hieroor: “Maar nu begrijp ik dat die houding camouflage was. Zelfs voor mij droeg zij een
25 masker. Achter trots en ‘branie’ verborg zij de vernederende overtuiging niet voor vol aangezien te worden” (12). In die loop van haar en Dee se verslegtende verhouding vaar Dee teen Herma uit met die aanklag: “Jij weet van helemaal niets, jij bent blank!” Sy sê ook dat, as sy ’n broer sou gehad het, Herma nie met hom sou kon trou nie, omdat haar ouers dit nie sou goedvind nie. “Zo zijn me ouders niet, je kent ze toch,” probeer Herma haar tevergeefs verweer. Dee verwyt haar ook dat sy neersien op die groep inlandse meisies wat hulle gereed maak vir universiteitstudie en met wie Dee bevriend geraak het, maar wat vir Herma as buitestaander sien. Wanneer sy Dee oor haar nuwe vriende pols, bars Dee los in ’n kwetsende woordestroom: “Ze vraagt zich af wat ik, Herma, eigenlijk af weet van die lui… Kan ik me voorstellen wat het wil zeggen in je eigen land te behoren tot mensen van een mindere soort? Ik doe wel heel aardig over Sula en over Javaanse en Ambonse medeleerlingen, maar kijk ik eigenlijk niet ook op hen neer?” (99) En, sê Herma, sy kon geen woorde vind om Dee van die teendeel te oortuig nie. Daar is ook nog ander storielyne in die komplekse roman, waarop nie nou verder ingegaan word nie. Innerlike konflikte rondom identiteit, vervreemding, en daarteenoor die poging tot begrip en versoening, is egter die belangrikste leitmotiewe. Die rol van Non, die “donkerder” Meijer, is ’n studie op sigself. Sy is die geesgenoot van Herma, want net soos Non sien Herma ook snags die mitologiese hadji - ’n witgeklede gedaante, moontlik die gees van ’n gestorwe pelgrim op weg na Mekka wat daar begrawe is – in die Meijerse se tuin wanneer sy by Dee oorslaap. Non se passie is die kweek van orgideë, en haar vroeëre droom is om die wit soort te kruis met die geel en donkerbruin gevlekte tierorgidee. Per geleentheid merk sy bietjie tergend teenoor die kind Herma op: ”Blank en bruin, Toet. Boleh tjampoer, toch?” (23) (Dit is: Vermenging mag plaasvind.). Baie jare later, in 1967, soek Herma vir Non weer in Indonesië op waar sy nou as ’n Moslemvrou, Sjarifa, ’n kwekery op haar familie se landgoed bedryf. Herma verwys na Non se droom om die hibried te kweek, waarop Non kortaf antwoord: “Mislukt”. Nog ’n waarheid wat Herma vir haarself probeer wegsteek het, is die wete dat Taco eintlik op Dee verlief was, maar met haar, Herma, getrou het omdat dit vir hom, as “beliggaming van die Hollandse jong seuns uit hulle kinder- en jeugboeke”, die meer gewenste verbintenis was. Daar is ook die baie sterk suggestie van’n affaire tussen Taco en Dee na sy huwelik met Herma, waarvan sy na Taco se dood toevallig uitvind deur die brief van ’n Amerikaanse navorser wat saam met Taco in die Molukke navorsing gedoen het en van hom gehoor het dat “Day”- soos hy gemeen het Taco se vrou - binnekort by hom kom aansluit. Herma se kommentaar hieroor is: ”Weer veronderstellingen in plaats van feiten…” Oor Dee se rol in hierdie verband sê sy egter: “Zij heeft miij nooit willen kwetsen… ” en uiteindelik probeer sy sin maak van haar pyn deur die volgende verklaring van die situasie: “Taco en ik waren gelijken binnen eenzelfde soort, die van die blanke ‘hier-geborenen’… maar hij en Dee …vulden elkaar aan, elk de belichaming van een essentieel verlangen van die ander…” Maar tog is haar slotsom: “Ook nu kan ik de gedachte daaraan, die ik al die jaren uit mijn bewustzijn heb gebannen, alleen verdragen door te berusten, pasrah, in wat was voorbestemd…” (186) ’n Laaste vermeldenswaardige faset rondom die “stories” in Steuteloog is natuurlik die
26 sentrale metafoor van die ebbehoutkis en die verlore sleutel wat dié kis moet oopsluit. Alle memento’s van die “Indiese tyd” - briewe, dokumente en foto’s - lê volgens Herma se kommunikasie met Moorland weggebêre in hierdie hermeties verseëlde kis; maar aan die begin van die vertelling is die sleutel soek. Daelange soektogte lewer niks op nie, en selfs die slotmaker uit Zutphen kan die kis nie oopkry nie, tensy die koperplaat gebreek sou word, waarvoor Herma aanvanklik nie kans sien nie. Dit is in die lig van die voorafgaande bespreking nie verbasend nie dat die kis, wanneer Moorland dit in ontvangs neem en uiteindelik met deskundige hulp oopgemaak kry, leeg blyk te wees. Die kis is immers metafoor vir Herma se Indonesiese geheue. En sy het teen die einde van die roman reeds alles onthou waarvoor sy kans gesien het: die memento’s sou dus niks verder kon bydra nie. Die Persiese inskripsie in die “sleuteloog”, wanneer ’n kenner dit vertaal, lui: “AL WAT JE OOIT ZAG OF HOORDE, AL WAT JE DACHT TE WETEN, IS NIET MEER DAT, MAAR ANDERS”. En uiteindelik moet Herma weer erken dat sy in werkliheid nog nooit die waarheid omtrent die verlede wou raaksien nie, hoewel die verskillende dele, as sy hulle byeen sou bring, inderdaad ’n geheelbeeld van die waarheid sou kon vorm: Ik weet dat ergens in mijn geheugen alle stukken te vinden zijn die samen een sluitend beeld van de waarheid vormen. Ik heb ze niet herkend, of ze niet willen zien toen ze opdoken in de werkelijkheid van mijn leven (189) (my kursivering).
5.
Agaat (Marlene van Niekerk, 2004) In Agaat is daar ’n wisselende vertellersperspektief: soms bevind die leser haar in die hede van Milla se droewige en uitgerekte stryd teen die geleidelike aftakeling deur motorneuronsiekte. In die romanhede word daar dus slegs by wyse van Milla se gedagtes gefokaliseer en beleef die leser Agaat as die uiters deeglike, maar redelik afstandelike en soms grimmige, versorger van haar voormalige “meesteres”. Die twee vroue – die sterwende wit vrou en haar bruin versorger - is alleen op die plaas Grootmoedersdrif, hoewel die koms afgewag word van Milla en oorlede Jak de Wet se enigste kind, Jakkie, wat na Kanada geëmigreer het en deur Agaat van sy moeder se toestand ingelig is. In hierdie “hede” is Milla volkome van Agaat afhanklik: “My nek is gesluit teen die hoek wat Agaat vir my bepaal het. Haar kussings is soos bunkers om my gebou. In die spieël kan ek iets sien, ’n skadu van myself…” (24). Soms word Milla se gedagtes rondom die siekte en versorging egter onderbreek deur ’n toenemend verwarde flardes gedagtestroom, waardeur die aftakeling deur die siekte aangrypend uitgebeeld word. Dié gedeeltes word in die teks kursief aangegee. ’n Enkele voorbeeld uit bladsy 38: “… ek versmoor in woorde wat niemand kan hoor nie ek heg my ek versamel my waters my waterhoudende kluite my leem my skalie ek is ouland maar nie deur my besluit nie wie sal my liggies op kontoer omploeg my stoppels inbraak…” Milla se gedagtes sluit egter uiteraard nie net die huidige stryd teen die siekte of die flardes gedagtestroom in nie. Dikwels word daar afgedwaal na die verlede, wat sy dan in die tweede persoon “vertel”, sodat die oorgange tussen hede en verlede só duidelik word.
27 So byvoorbeeld word die kontak tussen haar ouers en die arrogante Jak de Wet, op die dag toe hy kom ouers vra het, terugskouend uitgebeeld: “Jy het hom dopgehou die hele tyd. Hy het die bos (sleutels) met ’n swierige gebaar gevang. Aspris, van ’n hoogte af, het hy dit in jou skoot laat val, vermakerig na jou ouers toe waar hulle julle op die trap afgesien het. Tenger het hulle gelyk teen die huis en die lug. Maar jy wou dit nie sien nie…” Die derde vertelperspektief kom uit Milla se dagboeke, waaruit Agaat stuk-stuk vir haar voorlees. Die inskrywings kom egter nie in die romanteks altyd kronologies aan die bod nie, wat help om spanning op te bou en in sekere opsigte aan ’n speurroman herinner. Hier is die leidraad na die dagboekoorgange die datum wat kursief bo-aan die inskrywing staan. Baie van die “stories” waarmee Milla haarself oor jare probeer bluf het, kom waarskynlik in hierdie dagboekinskrywings die sterkste na vore. Dit is natuurlik nie binne hierdie bestek moontlik om reg te laat geskied aan die grootse omvang van Marlene van Niekerk se Hertzogprys-meestertuk nie. Wat hier van belang is, is die feit dat die Milla van die sestigerjare, uitgelewer aan die meesternarratiewe van die dag, en bewus van haar en Jak se oënskynlike status in die boerderygemeenskap as suksesvolle en aantreklike egpaar – hoewel dié status feitlik volkome op leuens gebou is - die waarheid vir haarself probeer lieg: in haar moederhart wil sy bitter graag die bruin dogtertjie, wat sy sewe jaar tevore van verwaarlosing en mishandeling gered en in haar eie huis ingeneem het, soos haar eie kind in haar huis bly behou. Maar die druk word mettertyd te groot, omdat dit nie slegs van Jak en haar ma af kom nie, maar ook by implikasie van die konserwatiewe wit gemeenskap waarbinne sy leef. Uiteindelik word haar swangerskap na soveel kinderlose jare die verskoning om die jong Agaat vanuit haar bevoorregte posisie as kind uit te skuif na die buitekamer en haar nuwe rol as huishoudster en kinderoppasser. Daar is dus deurgaans sprake van die “groter verhaal” – die meesternarratief – van die apartheidsjare, maar binne die romangegewe ook van die kleiner verhaal: die van Milla en Agaat en Grootmoedersdrif. Een van die interessante tegnieke wat Milla op dié stadium gebruik om die haar hartelose optrede teenoor Agaat te probeer vergoeilik, is die obsessiewe neerskryf van lyste benodighede vir sowel die baba as vir Agaat en haar buitekamer. Die twee lysies vorm deel van haar dagboekinskrywing op 12 Mei 1960. Tekenend van Agaat se verlaagde status is onder meer die 7 uniformrokke, 7 voorskote en 7 wit keppe. Afgesien van die bediendeklere is daar egter ook ’n lang lys persoonlike en toiletbenodigdhede vir die jong meisie op die grens van puberteit, en dan ’n klompie opsionele aankope: ’n blik gemmerkoekies, blik beskuit, Mariebeskuitjies, Suurklontjies en Peppermint Humbugs, Milla se vergeefse pogings om aan die “storie” ’n gelukkige einde te verleen. Die ironiese gevolge van haar besluit om Agaat uit te skuif, is dat Milla met verloop van tyd steeds eensamer word. Alle pogings om haar huwelik met Jak te red, blyk tevergeefs. ’n Innige band van vriendskap en gemeensaamheid ontwikkel tussen Agaat en Jakkie, waardeur Milla na die periferie van hulle albei se lewens uitgeskuif word. Na Jak se ongeluk en dood, en Jakkie se uitwyk na Kanada, is sy en Agaat egter noodwendig weer op mekaar aangewys. En wanneer die siekte sy tol begin eis, word sy ook wat haar fisieke behoeftes betref toenemend afhanklik van die bruin vrou, aan wie sy jare tevore so ’n onreg aangedoen het.
28 In die laaste stuk verwarde gedagtestroom kom haar diepe verbondenheid met Agaat tot uiting by wyse van verskeie Bybelse verwysings, onder meer die herderbeeld van Psalm 23 en Rut se verklaring van trou teenoor Naomi: Waar is jy Agaat? Hier is ek ’n stem wat vir my spreek ’n raaisel waar daar rus is ’n kers wat vir my aangesteek word in ’n spieël my stok en my staf my draaiende rad ’n mond wat saam met myne wasem op glas in die dal van doodskaduwee waar jy gaan sal ek gaan jou huis is my huis jou land is my land die land wat die here jou god vir jou gegee het…
6.
Slotsom Daar is in al drie die genoemde romans duidelike spore van “stories” of “versinsels” wat deur die karakters vertel word in ’n poging om óf leuens uit die verlede te verdoesel of te vergoeilik, óf, andersyds, om “die waarheid te lieg” sodat die aanskyn daarvan vir die verteller of fokalisator versag kan word. Die afleiding kan ook gemaak word dat, in ooreenstemming met die aanhaling van Estes in die inleiding, die betrokke “stories” nie in een van die gevalle beskou kan word as stories in diens van vermaak (“entertainment”) nie. Die doel daarvan is telkens dat die storie of versinsel moet bydra tot verontskuldiging of vertroosting of ten minste moet dien as wegwyser in die soeke na waarheid en singewing. Universiteit van Pretoria
Bronnelys Bertens, J.W. 1988. Het postmodernisme in de literatuur. Amsterdam: Arbeiderspers/ Querido. Estes, C.P. 1992. Women who run with the wolves. Londen: Rider. Flowers, B. S. (ed.) 1988. Joseph Campbell, the power of myth. New York: Doubleday. Haasse, H.S. 2002. Sleuteloog. Amsterdam: Querido. Kingsolver, B. 1999. The Poisonwood Bible. Londen: Faber and Faber Ltd. Krog, A. 1998. Country of my skull. Cape Town: Random House South Africa. Malan, C. 1978. Misterie van die alchemis: ’n inleiding tot Etienne Leroux se negedelige romansiklus. Pretoria: Academica. Müller, J. 1996. Om tot verhaal te kom: pastorale gesinsterapie. Pretoria: RGN. Small, Adam 1987. Kitaar my kruis. Pretoria: HAUM-Literêr. Van Dis, A. 1994. Indische duinen. Amsterdam: Meulenhof. Van Niekerk, M. 2004. Agaat. Kaapstad: Tafelberg
29
Vaste werkwoordelijke verbindingen in het Nederlands en het Afrikaans
Joop van der Horst
Verbal combinations such as “afscheid nemen” (to say goodbye) and “zorg dragen” (to look after) (Afrikaans: “afskeid neem”, “sorg dra”) form an increasing category in both Dutch and Afrikaans. This article will illustrate how the fixation of the elements comes about. Then it wil be demonstrated how such combinations fit in with the larger framework of verbal combinations and “separable verbs”, and with the general tendency of the Germanic languages to develop fixed combinations. A tendency which is probably the most dominant one in these languages at the moment..
1.
Inleiding De Nederlandse taal kent allerlei vaste verbindingen zoals afscheid nemen en zorg dragen (voor). Ik gebruik de term “vaste verbinding” hier zonder definitie, dus niet als wetenschappelijk term maar als woord in gewone-mensentaal. Een zekere vastheid is in ieder geval onmiskenbaar. We kunnen afscheid niet combineren met bijvoorbeeld doen, of geven (*afscheid doen, *afscheid geven); de combinatie ligt vast. Er zijn ook andere beperkingen. We kunnen bijvoorbeeld niet zeggen: *ik nam mijn afscheid of *hij nam het afscheid. Lidwoorden of bezittelijke voornaamwoorden zijn niet mogelijk. Ook een meervoud is uitgesloten: *Wij namen afscheiden. Een vergelijkbare vastheid zien we bij zorg dragen (voor). Het werkwoord dragen kan niet vervangen worden door bijvoorbeeld uitoefenen (*zorg uitoefenen voor), of door geven (*zorg geven aan). Wel is het vervangbaar door besteden (zorg besteden aan). Wat dan weer niet kan, is een meervoud: *zorgen dragen voor; en wat ook niet kan is een bezittelijk voornaamwoord: *zijn zorg dragen voor. Een twijfelgeval lijkt me de toevoeging van een lidwoord: de zorg dragen voor. Kortom: de exacte vastheid vergt nog wel een nauwkeurig onderzoek, en kan van geval tot geval enigszins verschillen. Maar allebei, zowel afscheid nemen als zorg dragen vertonen onmiskenbaar een zekere vastheid. Sommigen spreken ook wel van een “idiomatische verbinding”. In de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) (1997) , vindt men over dit soort verbindingen nagenoeg niets. Is het omdat de ANS de combinatie eigenlijk beschouwt als een woord? Anderzijds vermeldt de dikke Van Dale geen werkwoord afscheidnemen, en ook geen zorgdragen.1 Het lijkt dus wel alsof dit soort werkwoordelijke verbindingen tussen wal en schip vallen: niet in de grammatica behandeld worden, maar ook niet in het woordenboek. Dat is om verschillende redenen jammer. In de eerste plaats omdat dergelijke vaste verbindingen in het onderwijs Nederlands-als-tweede-taal een berucht struikelblok zijn; in de tweede plaats omdat ze taalsystematisch en diachronisch zo bijzonder interessant zijn.2 De eerste kwestie lijkt me duidelijk genoeg; ik wil in deze bijdrage vooral iets zeggen over de tweede kwestie. Eerst iets over hun totstandkoming in het Nederlands (paragraaf 2) en in het Afrikaans (paragraaf 3). Vervolgens wordt erop gewezen dat dergelijke processen van vast worden niet beperkt zijn tot werkwoordelijke combinaties, maar deel uitmaken van TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
30 een veel algemenere tendens die we ook bij andere grammaticale categorieën kunnen waarnemen (paragraaf 4). Vervolgens ga ik nog wat dieper in op de werkwoordelijke vastwording (paragraaf 5).
2.
Nederlands Om te beginnen: de combinatie afscheid nemen is niet altijd zo’n vaste verbinding geweest. Kijken we enkele eeuwen terug, dan treffen we daar zinnen aan als: 1. wy gaven de kaechman heerken boon syn afscheyt en gaven hem bryeven (17de eeuw).3 2. Wel, ik moet myn afscheid van u neemen (18de eeuw). 3. Inmiddels nemen de Bremer heeren hun afscheid (19de eeuw). Een combinatie met een bezittelijk voornaamwoord was vroeger wel mogelijk, en is dus onmogelijk gewórden. Het 17de-eeuwse voorbeeld toont meteen dat destijds ook wel een ander werkwoord mogelijk was: afscheid geven. Vergelijkbaar is de geschiedenis van zorg dragen (voor). Ook daar zien we in voorgaande eeuwen “vrijere” toepassingen: 4. Den Pensionaris ofte Secretaris, die de sorghe zal moeten draeghen op de vernieuwinghe (17de eeuw); 5. Wat meer haast heeft (...), is mijne opregte dankbetuiging voor de zorg die gij niet ophoudt te dragen, om mijne bibliotheek met de vruchten van uwen milden en rijken geest te verrijken (19de eeuw). Blijkbaar zijn afscheid nemen en zorg dragen vaster geworden dan ze vroeger waren. Dat is te zien aan het wegvallen van syntactische mogelijkheden. En in het geval van afscheid: er vallen ook combinaties met andere werkwoorden dan nemen weg (*afscheid geven). Er is ook een volgordekwestie in het geding. Dat laat zich tonen aan de hand van de volgende zin: 6. het bleke oprechte wezentje dat achter de schermen met boven-menselijke toewijding ervoor zorg draagt dat alles toch weer in het gerede raakt (NRC/ Handelsblad 17 april 1992). Deze volgorde is mogelijk in het hedendaagse Nederlands; toch zullen veel mensen de voorkeur geven aan: 7. ...er zorg voor draagt dat ... Hoe moeten we deze volgordevariatie tussen (6) en (7) interpreteren? Waar staat in andere gevallen een voornaamwoordelijk bijwoord als ervoor, erop, ernaar, enzovoort? Dat hangt af van de functie die het in de zin vervult. Met name zijn
31 er twee functies te onderscheiden: (a) als het voorzetsel-voorwerp is; (b) als het afhangt van een zelfstandig naamwoord. Allebei verdienen ze enige toelichting. (a) We noemen iets een voorzetselvoorwerp als het hoort bij een werkwoord met vast voorzetsel: waarschuwen (voor), wachten (op), kijken (naar). Dan staat het voornaamwoordelijk bijwoord ver naar achteren in de zin, vlak voor het werkwoord: 8. omdat ze ervoor waarschuwde; dat ze erop wacht; terwijl ze ernaar keken. Voornaamwoordelijke bijwoorden kunnen ook gesplitst optreden. Het eerste stuk staat dan meer naar voren; het tweede element behoudt zijn plaats vlak voor het werkwoord: 9. omdat ze er vorige week voor waarschuwde; dat ze er ondanks alle protesten op wacht; terwijl ze er de hele middag op de bank uitgestrekt naar keken. Dat is de “gewone” volgorde als het om een voorzetselvoorwerp gaat. (b) Wanneer woorden als ervoor, erop en ernaar niet afhangen van een werkwoord maar van een zelfstandig naamwoord, gelden er andere regels. Dat blijkt uit zinnen als: 10. de gevolgen ervan; ik kan er de gevolgen niet van overzien; het zicht erop; het verlangen ernaar. In zo’n situatie staat het voornaamwoordelijk bijwoord achter het zelfstandige naamwoord; meestal in zijn geheel, en bij splitsing toch minstens het tweede element. Er zijn nog andere gevallen, die het beeld ingewikkelder maken, maar het algemene patroon is duidelijk: als ervoor, erop, ernaar en soortgenoten afhangen van een werkwoord, staan ze meestal direct vóór dat werkwoord; als ze afhangen van een zelfstandig naamwoord, staan ze achter dat zelfstandig naamwoord. Met deze kennis gewapend keren we terug naar de zinnen (6) en (7). Toch is de kwestie daarmee nog niet meteen opgelost. Want wat is in deze zinnen het werkwoord? In zin (7) is draagt het werkwoord: en het tweede element van het gesplitste ervoor staat er inderdaad pal voor. Of beter gezegd: het staat keurig achter het zelfstandige naamwoord zorg. Precies volgens de algemene regel van het Nederlands. Maar in zin (6)? Als we zorgdragen als het werkwoord opvatten, dan staat ook in zin (6) het tweede stuk van het gesplitste ervoor pal voor het werkwoord: –ervoor zorg draagt (ook al zouden we het dan beter aaneen schrijven: –ervoor zorgdraagt). Met andere woorden: beide volgordes zijn overeenkomstig de (-zelfde) regels van het Nederlands; alleen wordt er kennelijk uitgegaan van een verschillend werkwoord: in zin (6) van zorgdragen, en in zin (7) van dragen plus het zelfstandige naamwoord zorg. Het ziet ernaar uit dat er op dit punt dus niets verandert in de volgorde-regels van het Nederlands, maar wel bij het werkwoord zorg()dragen. In welke richting gaat die verandering? Is zorg + dragen bezig tot zorgdragen te worden? Of is het andersom,
32 en valt zorgdragen uiteen in zorg + dragen? Zonder twijfel is het het eerste scenario: de oorspronkelijke combinatie van de losse elementen zorg (zelfstandig naamwoord en lijdend voorwerp) + dragen wordt meer en meer tot een samengesteld werkwoord zorgdragen. De zinnen (7) en (6) tonen de woordvolgorde die bij twee stadia in de ontwikkeling past. In (7) er zorg voor draagt heeft zorg nog wel zoveel van een zelfstandig naamwoord, dat ervoor er omheen splitst; in (6) ervoor zorg draagt weegt de combinatie van zorgdragen al zwaarder dan de delen: het is de werkwoordelijke combinatie die een voorzetselvoorwerp regeert, en niet meer het zelfstandig naamwoord; bijgevolg moet ervoor ervóór. Mijn interpretatie van deze feiten is dus: de combinatie zorg + dragen is bezig een vaste verbinding te worden; in het verleden verloor de combinatie reeds de mogelijkheid van verbinding met een bezittelijk voornaamwoord; momenteel zitten we middenin een verdergaande vastwording die blijkt uit een aanpassing van de woordvolgorde. Gegeven dat op dit moment de beide volgordes nog mogelijk zijn, deed Van Dale wellicht niet onverstandig om het vooralsnog niet als woord op te nemen; de combinatie is immers nog steeds niet helemaal vast, er is nog enige beweging in. Een vergelijkbare volgordekwestie kunnen we zien bij afscheid nemen. Naast elkaar komen voor: 11. omdat we er afscheid van moesten nemen; 12. omdat we ervan afscheid moesten nemen. De eerste volgorde (11) is, lijkt me, de “nominale” volgorde; afscheid is nog wel zo substantivisch dat het een nominale woordvolgorde kan afdwingen. In het tweede voorbeeld (12) zien we de “verbale” volgorde; afscheid heeft syntactische macht ingeleverd, ten gunste van de verbinding die als werkwoord functioneert. De genoemde “lidwoordloosheid” enz. bij het type afscheid nemen en zorg dragen heeft een nauw verband met de positie in de zin. Vergelijk (42)-(45): 42. 43. 44. 45.
omdat ik de boodschappen gisteren al gedaan heb; omdat ik gisteren al de boodschappen gedaan heb; omdat ik gisteren al boodschappen gedaan heb; *omdat ik boodschappen gisteren al gedaan heb.
Onbepaalde constituenten staan in Nederlandse zinnen noodzakelijk verder naar achteren. De bepaalde kunnen er staan, maar de onbepaalde moeten er staan. Dat is: vlak voor de werkwoordelijke eindgroep. We zien hoe de lidwoordloze constituent zich al als het ware richting werkwoord begeeft. Hetzelfde mechaniek werkt trouwens ook bij de adverbiale elementen van het type opbellen, door-vertellen, enz. (waarover straks): ook die staan, nog voordat er sprake is van een scheidbaar werkwoord, toch al helemaal achterin het middenveld, vlak bij het werkwoord. De grens tussen middenveld en eindgroep is weinig scherp.
33
3.
Afrikaans Een steekproef laat zien hoe een en ander in het Afrikaans werkt. Ik koos daarvoor afskeid neem en sorg dra. Daarbij ontbreekt het mij voorlopig aan historische teksten, en ik heb mij dus moeten beperken tot een speurtocht op het internet. Dat is, globaal: hedendaags Afrikaans. Maar dat levert toch al erg interessante gegevens op. Mij dunkt, de actuele, synchrone variatie in het Afrikaans lijkt te bevestigen dat er ook hier een ontwikkeling gaande is waarbij geijkte combinaties “vaster worden”. Maar uiteraard zal het, om zekerheid te hebben, noodzakelijk zijn ook in oudere teksten te gaan kijken. Allereerst afskeid neem. De normale positie van een voorzetselgroep die afhankelijk is van een substantief, is: erachter. Zoals in: 13. My afskeid van jou; Winter word gesien as tyd van afskeid, afskeid van die somer; van lewe en groei; tydens die afskeid van ds. F. N. Lion Cachet. In combinaties met neem zien we de voorzetselgroep dan ook geregeld achter afskeid (onmiddellijk erachter, of verderop): 14. Ons neem afskeid van hulle op Sondag 25 Februarie om 09:30 tydens die (...); ’n Groot gros bekende musieksterre het hier afskeid geneem van Claassen; By die afdraai op die Matjiesrivierpad het ons afskeid geneem van Frank. De voorzetselgroep kan ook tussen afskeid en (ge)neem staan: 15. Mnr. Katiti het gister reeds in ’n rondskrywe afskeid van die munisipale personeel geneem; Met ’n hartseer hart moes hulle toe afskeid van mekaar neem; Die karakoelbedryf het ook afskeid van George Bainbridge Albertyn (Jack) geneem; Toe ek eenmaal afskeid van Bruno Groening neem en hom alles van die beste toewens; en besef sy het nog nie regtig afskeid daarvan geneem nie. Ook deze zinnen pleiten nog niet voor een erg vaste verbinding tussen afskeid en neem. Dat wordt anders zodra de voorzetselgroep vóór afskeid komt te staan; dat is een positie die ten opzichte van een “normaal” substantief niet mogelijk is, zodat we neigen tot de interpretatie dat afskeid neem een (samengesteld) werkwoord is of althans begint te worden: 16. Nadat Paulus nog ’n tyd lank daar by die gelowiges in Korinte gebly het, het hy van hulle afskeid geneem; Nadat ons swaar van hulle afskeid geneem het, het ons aan boord gegaan; Ek het onlangs uit die Kaap opgevlieg om van haar afskeid te neem; Ons kyk na die verlede en neem afskeid daarvan, soos die Here daarvan afskeid neem.
34 De positie van hulpwerkwoorden lijkt dit te bevestigen. Gaan we ervan uit dat de werkwoorden doorgaans bijeen staan, niet door objecten enz. onderbroken, dan is de verwachte volgorde de volgende: moet 17. Die oomblik het aangebreek dat ons afskeid moet neem van ons kerk, ons dorp; En Johnny Cash is nou een artist waarvan mens afskeid moet neem in paaiemente; hoe onthou jy die tye waar jy self van ’n dierbare afskeid moes neem langs ’n graf; Dit is met groot hartseer dat Kaapland se Voortrekkers en die Bellville kommando van een van die Voortrekkers se groot helde afskeid moet neem; En noudat die Here dood is en sy van Hom afskeid moet neem; hoewel ons hierdie jaar van ons redakteur afskeid moes neem; dit was 29 Mei 1900 toe die president Pretoria moes verlaat en afskeid moes neem van sy vrou. kom en gaan 18. Die lyk word in ’n kamer gestoot om gewas te word en vir die kinders om afskeid te kom neem; Ons wat van hom afskeid gaan neem het. Maar het hulpwerkwoord kan ook wel vóór afskeid staan (of zo men wil: afskeid tussen de werkwoorden), hetgeen eveneens lijkt te wijzen op een status als deel van het werkwoord: kan 19. en dat ons nooit kan afskeid neem nie; om na meer as drie dekades so te kon afskeid neem. moet 20. was daar ook enkele persone van wie ons moes afskeid neem; dat hulle moes afskeid neem om terug te gaan; Net voor ek hier van jou moet afskeid neem; Dit is met groot hartseer dat ons van Engela moet afskeid neem; Dit voel asof ek moet afskeid neem van ’n vriend; Die trane het gevloei omdat hulle moes afskeid neem van die beskerming wat hulle gevind het by Chrysalis. wil 21. asof hulle nie wou afskeid neem nie. kom en gaan 22. En daarom het ek nou wat my betref, finaal kom afskeid neem; Ons almal is toe weg lughawe toe om te gaan afskeid neem. En verder nog: 23. En ons het begin afskeid neem; Ek het al probeer afskeid neem maar my liefde vir jou (...).
35 In groepen met meer werkwoorden staat afskeid soms als eerste (en kunnen er geen conclusies getrokken worden omtrent zijn status): 24. waar daar van hul as gesin afskeid geneem sal word; sal van die masker afskeid geneem word; waartydens ook van Naka Drotské kaptein van die Vodacom Cheetahs afskeid geneem sal word; en dat afskeid geneem moet word van die Romeins-Hollandse regstradisie in Suid-Afrika. Maar in andere gevallen staat afskeid tussen de overige werkwoorden: 25. Is dit omdat jy kon sien dat jy sal moet afskeid neem van alles wat vir jou dierbaar is?; maar die menigtes van die vorige twee dae het reeds begin afskeid neem van die fees en die langnaweek; na Engeland waar ons gaan afskeid neem het van Ritsema en Elaine. Een aanwijzing dat ook in het Afrikaans afskeid (in combinaties met neem) tot voor enige tijd nog duidelijke substantivische trekken vertoonde, zijn de (overigens schaarse) voorbeelden met een bezittelijk voornaamwoord: 26. Omdat Oupa en die familie tuis rugby sit en kyk en miskien bekommerd sou wees oor waar ek so lank wegbly, neem ek my afskeid met beloftes om weer te kom; Dit sou eindelik gebeur teen 1990, toe ek dramaties en selfvoldaan my afskeid geneem het van die Afrikaanse letterkunde; my afskeid gister geneem. Deze mogelijkheid is momenteel, me dunkt, archaïsch en/of regionaal beperkt. Naast elkaar bestaan ontkenningen met geen (nominaal) en nie (verbaal); het laatste type vaker, ik veronderstel: 27. Baram, wat nog steeds geen afskeid van ons kon neem nie; Ek neem nog geen afskeid van enige een nie; Maar ondanks dit alles kon hulle geen afskeid van My neem nie. 28. musiekleiers wat nie afskeid kan neem van die ou liedere nie; Dan is daar die ou Halleluja-liedere waarvan party mense eenvoudig nie afskeid wil neem nie; waarvan hy duidelik nog nie afskeid geneem het nie; Maar ek het nie afskeid geneem van die misterieuse, die spirituele of ’n soort abstrakte goddelike (“divine”) nie. Nu sorg dra. Naast elkaar, en ik veronderstel: met enig betekenisverschil, bestaan sorg dra oor en sorg dra vir: 29. Ons is almal so besig, en ons het nie altyd die tyd om oor ander sorg te dra nie; In gesprekke met mense van hierdie kultes moet sorg gedra word oor die semantiese verplasing van woorde en dat sekere woorde glad nie aanvaarbaar is nie;
36 30. So moet elke gelowige sorg dra vir die Woordbediening en die bedienaars van die Woord; maar die Een wat op ’n besondere manier sorg dra vir sy volk; hoe sal hy vir die gemeente van God sorg dra? Veruit de meest frequente constructie is echter sorg dra + dat-zin: 31. Poste moet sorg dra dat gelde op ’n verantwoordelike wyse belê en bestee word; u moet dus sorg dra dat u deeglik besef waarom u die spesifieke stelling maak; So het mej Annie Loubser sorg gedra dat (...). Daarnaast sorg dra + om + te + infinitief: 32. sodat hy in sy talle publikasies altyd sorg dra om aan te dui dat “die opinies (...)”. Ook hier kan de voorzetselgroep die afhankelijk is van sorg daar (“regulier”) op volgen: 33. en sy kan dan ook geen sorg daarvoor dra nie; steeds die grootste sorg daarvoor dra dat daar veral aan die inhoud van die ou boeke niks nuuts toegevoeg word nie; sodat daar geen verdeeldheid in die liggaam mag wees nie, maar dat die lede gelyke sorg vir mekaar mag dra. Voorbeelden met de voorzetselgroep na de werkwoordsgroep heb ik niet kunnen vinden, maar misschien heb ik verkeerd gezocht. Zeker is dat de afhankelijk voorzetselgroep wel vóór sorg kan staan, en dat lijkt dan weer te wijzen op een samengesteld werkwoord sorgdra: 34. Ons is almal so besig, en ons het nie altyd die tyd om oor ander sorg te dra nie; Na gelang jy al jou sorge op Hom lê en jou oor niks anders bekommer en net daarvoor sorg dra om juis hierdie ware God steeds meer te erken; Dit staan hulle nog te wagte en ek moet daarvoor sorg dra, dat hulle vir die doel in die tuin kom. Ook hier kijken we weer naar de woordvolgorde in gevallen waarin er meer werkwoorden in de zin staan. Niet zelden staat sorg vóór alle werkwoorden: kan 35. sodat die wat in God glo, sorg kan dra om goeie werke voor te staan; mag 36. sodat daar geen verdeeldheid in die liggaam mag wees nie, maar dat die lede gelyke sorg vir mekaar mag dra;
37 moet 37. In die advertensie sal vermeld word dat die aansoeker sorg moet dra om die referentverslag aan sy referente te laat toekom; dat selfs wanneer beskermende klere gedra word, hulle sorg moet dra om (...); dat die mens geen sorg moet dra vir die toekoms nie, maar besorg moet wees oor die vrymaking van die siel van die sondige liggaam; Uitvoerders sal ook sorg moet dra dat slegs grondbone wat voldoen aan die voor-geskrewe minimum standaarde, na die Europese Unie en Japan uitgevoer word; word aanbeveel dat staatsdepartemente sorg moet dra dat alle geklassifiseerde dokumente wat nie deur die betrokke departement; sal 38. herbevestig aan Abraham dat hy sorg sal dra vir sy kind. Bij sorg dra zijn de gevallen waarin sorg zich tussen de werkwoorden nestelt, bepaald schaarser dan bij afskeid neem: 39. Waar ons een liggaam is met verskillende lede moet elke lid wil sorg dra ook vir die ander lede. Ik heb geen frequenties kunnen tellen, maar ik heb toch, op basis hiervan, de indruk dat sorg dra vooralsnog minder hecht is dan afskeid neem. Die voorzichtige conclusie lijkt enigszins ondersteund te worden doordat we bij sorg dra wat vaker dan bij afskeid neem situaties tegenkomen die ons doen herinneren aan de nominale herkomst van sorg. Bijvoorbeeld negatie met geen: 40. dat die mens geen sorg moet dra vir die toekoms nie, maar besorg moet wees oor die vrymaking van die siel van die sondige liggaam. En zo ook de mogelijkheid van sorg om zich een eigen adjectief te kiezen, zoals in: 41. Lede dra gelyke sorg vir mekaar. Prakties beteken dit dat mense saam sal ly en saam sal bly wees as die omstandighede dit vereis; maar dat die lede gelyke sorg vir mekaar mag dra; indien redelike sorg gedra sou gewees het; Spesiale sorg word gedra om te verseker dat dit in alle opsigte aanpas by die etos van die Voortrekkermonument en waarde sal toevoeg tot die omgewing.
4.
Werkwoordelijke verbindingen diachronisch De werkwoordelijke vaste verbindingen van het hedendaagse Nederlands kunnen ingedeeld worden in drie types: i
de zg. scheidbaar samengestelde werkwoorden (opbellen, weggooien, nakijken, enz.) (ANS 1997, 606 e.v.); ii. de zg. werkwoordelijke uitdrukkingen (ANS 1997, 1120) op de kast jagen, de hand in eigen boezem steken, door de vingers zien. met de deur in huis vallen, de draak
38 steken met, de pijp aan Maarten geven; iii. combinaties die ik voorlopig maar collocaties zal noemen: in overweging geven, in verband brengen met, op de hoogte brengen. Formaties als afscheid nemen en zorg dragen situeren zich, lijkt me, diachronisch ergens tussen type III en type I. Ik maak bij elk van dit drietal enkele notities. Het is interessant om te zien hoe bijna alle grammatica’s vinden dat de “scheidbaar samengestelde werkwoorden” (ik gebruik de gangbare term) eigenlijk geen woorden zijn maar woordgroepen (terecht, lijkt me), maar ze desondanks blijven behandelen als woord, in contrast met de niet-scheidbaar of onscheidbaar samengestelde werkwoorden (ANS 1997; Booij & vSanten z.j.; Blom 2005). Ze worden daarmee, naar mijn mening, op de verkeerde plaats behandeld, in de verkeerde context; en dan gaat de analyse ook gegarandeerd verkeerd. Dat de scheidbaar samengestelde werkwoorden anders in elkaar zitten dan de combinaties van type II en type III, is overigens ook duidelijk. Maar daarom onderscheid ik dan ook drie verschillende types. Type II is ook aan de ANS ontleend, maar wordt 500 bladzijden verderop behandeld (ANS 1997, 1120): als bijzonder geval van het zg. “werkwoordelijk gezegde”. Volgens de ANS hebben die werkwoordelijke uitdrukkingen veelal een figuurlijke betekenis, en dat klopt in ieder geval voor de voorbeelden die de ANS geeft. Type III komt in de ANS niet voor, voorzover ik kan zien. We vinden er een enorme hoeveelheid van opgesomd in het Combinatiewoordenboek van Piet de Kleijn (2003). Ik heb niet de illusie dat mijn indeling in drie types waterdicht is. Voor de prototypische gevallen is ze wel aardig, maar geregeld kan er twijfel bestaan of iets behoort tot type I of type III, zoals protest aantekenen vs. vioolspelen. Of tussen type II en type III, enz. Voorlopig moet ons dat niet teveel bekommeren. Afscheid nemen en zorg dragen (voor) neigen naar type I, maar worden momenteel lexicografisch nog niet erkend, en zullen tot zolang tot type III gerekend moeten worden. Alle drie deze categorieën vertonen de laatste eeuwen een duidelije groei. De diachronische toename van zulke werkwoordelijke verbindingen is voorlopig niet eenvoudig met tellingen te staven. Wat niet wegneemt dat een eenvoudige kennismaking met Middeleeuwse of 16de- en 17de eeuwse teksten volstaat om te zien dat dergelijke verbindingen aanvankelijk niet of weinig voorkwamen. Om een indruk te geven in een moderne krantenpagina (De Standaard): op de 100 zinnen met een werkwoordelijk gezegde, bevatten er circa 63 een simplex, 28 een scheidbaar werkwoord, vier à zeven een werkwoordelijke uitdrukking, twee tot vijf een collocatie. Dat kan natuurlijk een beetje variëren, (Marek van der Jagt, Gesch. kaalheid: 72, 18 en 10; W.F. Hermans, Malle Hugo: 69, 16, 15) en men kan in sommige gevallen van mening verschillen over tot welk type een bepaalde verbinding gerekend moet worden, maar de aantallen zullen toch in deze buurt liggen. Dat wil zeggen, globaal een op de drie werkwoorden is thans een vaste verbinding. We praten dus niet over een marginaal verschijnsel. Waar tellingen in hedendaags Nederlands enkel globaal kunnen zijn, zijn tellingen in historische teksten nagenoeg ondoenlijk. Het is vooralsnog in veel concrete gevallen erg lastig vast te stellen of een bepaalde combinatie daar al wel, of nog niet, of enigszins
39 “vast” genoemd mag worden. Toch kunnen wel reeds enkele diachronische lijnen geschetst worden. In de eerste plaats: er zijn in de loop der eeuwen wel enkele voorbeelden aan te wijzen van overgang van scheidbaar werkwoord naar onscheidbaar; en ook omgekeerd; maar het zijn geen drukke routes. We hebben geen aanwijzingen dat scheidbare werkwoorden neiging hebben om onscheidbaar te worden, noch omgekeerd. De verleidelijke lijn bijwoord + werkwoord >> scheidbaar werkwoord >> onscheidbaar werkwoord is vrijwel zeker niet juist. De scheidbaren en de onscheidbaren ontstaan onafhankelijk van elkaar, en rechtstreeks: bijwoord + werkwoord >> onscheidbaar ww. bijwoord + werkwoord >> scheidbaar ww. Zowel synchronisch als diachronisch hebben ze nauwelijks iets met elkaar te maken. Zoals uit de moderne cijfers blijkt, is type I (“scheidbaar samengestelde werkwoorden”) momenteel het sterkst vertegenwoordigd. Sterker dan type II en III. Dat strookt ook met de diachronie. In het Middelnederlands is het scheidbare werkwoord al aanwezig, al is dat niet altijd goed vast te stellen, en al is het stellig minder frequent dan tegenwoordig. De types II en III komen in het Middelnederlands nog hoegenaamd niet voor. Van de drie zal type I dus wel het oudste zijn. Maar ook type I heeft niet altijd bestaan. Vanaf de vroegste overlevering der Germaanse talen komen we wel samengestelde werkwoorden tegen, maar dat zijn onscheidbare werkwoorden. Bijvoorbeeld in het Gotisch met fra-, and-, bien ga-: fradailjan (“verdelen”), fraitan (“verslinden”), frawairpan (“wegwerpen”); andbindan (“losmaken”), andniman (“ontvangen, nemen”), andwasjan (“uitkleden”); biaukan (“vermeerderen”), biwindan (“inwikkelen”), bisitan (“zitten bij”); gameljan (“opschrijven”), galagjan (“neerleggen”), gakiusan (“goedkeuren”). Ook: afletan, afargaggan, anabiudan, atlagjan, fauragaggan, insaihwan, þairhgaggan, usgraban, enz. Van scheidbare werkwoorden ontbreekt aanvankelijk ieder spoor. Het is hier van belang erop te wijzen, dat de syntactische en morfologische eigenschappen van de scheidbaar samengestelde werkwoorden ten nauwste samenhangen met de Nederlandse (en Duitse) zinsstructuur met Vf2 en werkwoordelijke eindgroep; of zo men wil: met verb-second regel en OV-structuur. Enigszins polemisch geformuleerd: zonder V2-regel en zonder werkwoordelijke eindgroep geen scheidbaar samengestelde werkwoorden. Vergelijk ook hoezeer de combinatie van een werkwoord + een bijwoord/partikel in een taal zonder OV-structuur geheel anders uitpakt: de Engelse “phrasal verbs” (Hiltunen 1983; Cappelle 2005). Als dit alles juist is, dan behoeven we geen scheidbaar samengestelde werkwoorden te verwachten in talen of taalfases zonder V2-regel en doorgevoerde OV-volgorde,
40 in casu niet in het Gotisch, amper in de tijd van de Heliand, en pas opkomend in de Williram en het vroege Middelnederlands. Dat zou betekenen dat de geschiedenis van de onscheidbaar samengestelde werkwoorden veel verder teruggaat dan die van de scheidbaar samengestelde werkwoorden. De scheidbare werkwoorden (woord of woordgroep) zijn dan iets dat pas ontstaan is, en kon ontstaan, toen de zinsstructuur met V2 en werkwoordelijke eindgroep gestalte kreeg. Dat is, globaal, in de loop van de Oudnederlandse periode, en het vroege Middelnederlands. Waarschijnlijk moeten we zeggen dat de twee principes (de scheidbare en de onscheidbare) geheel verschillend van aard zijn, en dat als grammatica’s ze niet steeds weer in hetzelfde hoofdstuk behandelden, er veeleer reden toe is om ze apart te behandelen. Daarvoor pleit niet alleen hun mijns inziens geheel verschillend statuut in het hedendaagse Nederlands (woord respectievelijk woordgroep), maar ook hun diachronisch zeer ongelijke periode van ontstaan als type (respectievelijk minstens al Gotisch, waarschijnlijk Proto-Germaans of zelfs Indo-Europees versus Nederlands en Duits van 800-1000). Als mogelijke factor die een rol speelde bij de opkomst van die “nieuwe” formaties vanaf de Oudnederlandse periode kan wellicht genoemd worden het feit dat de verbale prefixen (van de onscheidbaren) onbeklemtoond waren en zijn (en daardoor aan sleet onderhevig), terwijl bij de zg. scheidbaar samengestelde werkwoorden het partikel karakteristiek juist beklemtoond is (vgl. doorlópen, maar ook en vooral formaties met ge-, be- ont- en ver- tegenover dóórlopen, áfmaken, ópbellen, enz.). De drie types hebben bij hun ontstaan, me dunkt, elk hun eigen instroom, en er is weinig onderlinge communicatie. Type I ontstaat rechtstreeks, en uit bestaand taalmateriaal. Hoe type II ontstaat, is me voorlopig nog niet duidelijk. Het zijn als het ware bevroren metaforen, ontstaansprocessen waar men maar moeilijk de hand op kan leggen. Type III daarentegen ontstaat uit vrije woordgroepen. Zoals moge blijken uit gevallen als afscheid nemen en zorg dragen.
5.
Algemenere tendens Wat in het Nederlands gebeurt met afscheid nemen en zorg dragen, en naar het zich laat aanzien ook in het Afrikaans, gebeurt inderdaad met grote aantallen werkwoorden. Zo ook bijvoorbeeld rekening houden met, notitie nemen van, jacht maken op, belang stellen in, afstand nemen van, enzovoort; onder ogen krijgen, in bezit nemen, op zoek gaan (naar), in verband brengen (met), enz.; in de bres springen (voor), op de hoogte brengen (van), enzovoort; wakker liggen (van), garant staan (voor), bloot stellen (aan), enzovoort. Ook, nog weer anders: (iemand) het lastig maken (vdHorst 2007). Hun “vastheid” is van geval tot geval ongelijk; de ene groep is nu eenmaal verder voortgeschreden op de weg naar vastwording dan de andere. Maar allemaal vertonen ze overeenkomstige ontwikkelingen: het onmogelijk worden van een lidwoord, bezittelijk voornaamwoord of aanwijzend voornaamwoord, en/of het onmogelijk worden van een meervoud. Dat is: het substantief verliest substantivische eigenschappen. En er zijn consequenties voor de woordvolgorde. Van er zorg voor dragen naar ervoor zorgdragen;
41 van er afscheid van nemen naar ervan afscheid nemen; van er rekening mee houden naar ermee rekening houden; van waar ik wakker van lig naar waar ik van wakker lig. Wat bij de werkwoorden gebeurt, groepen dus die “woord”-karakter krijgen, en dat op grote schaal, zou op zichzelf al de aandacht verdienen, synchronisch zowel als diachronisch. Maar het verschijnsel is veel omvattender van aard. Parallelle ontwikkelingen vinden namelijk plaats bij andere grammaticale categorieën. Zo is er bijvoorbeeld het groeiende legioen van idiomatische predikaatsnomina: op de hoogte, aan de drank, in de war, in zijn nopjes, buiten kijf, hoog tijd, in orde, aan de orde, in de war, in alle staten, in/uit de gratie, in/uit de mode, in zijn sas, in zwang, op dreef, in de wolken, op zijn hoede, OK, (geen) sprake van, (niet) uit de lucht gegrepen, van de baan, enz. Er valt ook te wijzen op de groeiende reeks van adverbiale vaste verbindingen, zoals: in het algemeen, in het bijzonder, naar het zich laat aanzien, klip en klaar, naar behoren, naar verwachting, op het eerste gezicht, van meet af aan, voor geen meter, voor nop, naar verluidt, voor het eerst, zacht gezegd, enzovoort. Dan is er de aanzienlijke verzameling van voorzetseluitdrukkingen die inmiddels het getal der monomorfematische voorzetsels ruim overtreft: aan (de) hand van, in (de) loop van, in lijn met, in tegenstelling tot, in verband met, in weerwil van, met (het) oog op, na afloop van, naar aanleiding van, op het gebied van, op het punt van, te midden van, ten aanzien van, ten behoeve van, ten opzichte van, ten overstaan van, uit hoofde van, enzovoort. De vaste verbindingen van werkwoordelijke aard staan dus bepaald niet geïsoleerd; ze passen goed in het totale beeld. Het lijkt wel alsof de meeste klassieke grammaticale categorieën, oudtijds bewoond door enkelvoudige woorden, thans in toenemende mate ingenomen worden door vaste verbindingen. Het verschijnsel is trouwens niet beperkt tot het Nederlands. In verwante talen zien we hetzelfde. Belangrijk is vooral: het worden er steeds meer. Men behoeft niet heel ver terug te gaan in de geschiedenis, slechts naar het Middelnederlands, om een stadium te zien waarin ze nog nauwelijks voorkwamen. Heel dit oerwoud aan vaste verbindingen is dus een betrekkelijk jong verschijnsel. De taalwetenschap kan er tot dusverre nog niet goed mee overweg. Idiomatische verbindingen worden veelal verwezen naar het lexicon, het woordenboek. Daar kon men lange tijd vrede mee hebben, totdat men de omvang van het fenomeen beseft. De fraseologie doet moedige pogingen om vaste verbindingen in kaart te brengen, maar eerlijk gezegd komen die voorlopig toch niet veel verder dan inventariseren en een beetje rubriceren. Misschien mogen we meer verwachten van de Construction Grammar van A. Goldberg c.s., maar dat is nog niet zo duidelijk. In ieder geval lijkt me veelbelovend dat Construction Grammar de grens tussen grammatica en woordenboek min of meer opheft. Maar al deze benaderingen zijn, voorzover mij bekend, uitsluitend of overwegend synchronisch, gericht op de hedendaagse taal. De geschiedenis wordt er nog niet bij betrokken. Zodat men nog niet ziet dat heel die massa vaste verbindingen een verschijnsel is van betrekkelijk jonge datum. Alsof een ware tsunami onze taal trof in de afgelopen paar eeuwen (en evenzo verwante talen), met een drastisch veranderend karakter van de taal tot gevolg. Zo anders, dat waarschijnlijk geheel nieuwe linguistische theorieën nodig zijn om de nieuwe situatie in kaart te brengen.
42
Besluit De hier aan de orde gestelde fenomenen zijn een domein in de Nederlandse (en naar ik aanneem: Afrikaanse, maar evengoed Engelse en Duitse) syntaxis waar momenteel veel gebeurt. Het onderzoek naar dit soort processen staat nog in de kinderschoenen. Maar zulk onderzoek is minstens om twee redenen gewenst en belangrijk. In de eerste plaats: dit soort processen van “vast-wording” lijkt me een uitdagende testcase voor het momenteel zo bloeiende grammaticalisatie-onderzoek. Gaat het hier om grammaticalisatie? Over het algemeen laat men grammaticalisatie-processen beginnen bij een woord, een “gewoon” of “lexicaal” woord, dat zich dan ontwikkelt tot “grammaticaal” woord, en vervolgens eventueel tot een affix. Als de “vastwording” van werkwoordelijke verbindingen inderdaad grammaticalisatie genoemd zou mogen worden, dan is er een traject voorafgaande aan het woord, namelijk de ontwikkeling van vrije groep tot vaste verbinding. De belangrijkste reden echter om aandacht te gaan geven aan de massale opkomst van vaste verbindingen lijkt me deze: de algemene ontwikkelingslijn van de Germaanse talen (en algemener van Indo-Europese talen) was volgens de gangbare mening: deflexie, de tendens van synthetisch naar analytisch. Feitelijk past nagenoeg de complete historische taalkunde van de Germaanse talen in dat kader. Maar wat we nu zien, is dat deze eeuwenoude tendens in de tegenwoordige tijd concurrentie heeft gekregen, of zelfs overvleugeld wordt door een heel andere tendens: de clustering tot vastere groepen. En dat in bijna alle grammaticale categorieën. Deze huidige tendens krijgt nog nauwelijks de aandacht die zij verdient. Katholieke Universiteit Leuven
Literatuur ANS. 1997. W. Haeseryn e.a., Algemene Nederlandse Spraakkunst, 2e druk. Groningen: Deurne. Blom, Corrien. 2005, Complex predicates in Dutch; synchrony and diachrony. Utrecht: Booij, G & van Santen, A. 1998. Morfologie; de woordstructuur van het Nederlands, 2e druk. Amsterdam: Cappelle, Bert. 2005. Particle patterns in English: a comprehensive coverage. Leuven: Kortrijk De Kleijn, Piet. 2002. Combinatiewoordenboek van Nederlandse substantieven (zelfstandige naamwoorden) met hun vaste verba (werkwoorden), Amsterdam: Hiltunen, R. 1983. The decline of the prefixes and the beginning of the English phrasal verbs, Turun:. Ponelis, F.A. 1979/1991 Afrikaanse Sintaxis. Pretoria: Ponelis, F. 1993. The development of Afrikaans, Frankfurt am Main Ryder. F.G. 1951. “Syntax of the Gothic Compound Verbs”, Journal of English and
43 Germanic Philology 50, 200-217. Van der Horst, J.M. 2002 “De zorgdraag-verandering”, in: Onze Taal, 71: 284-286. Van der Horst, J.M. 2004. “Werkwoordelijke verbindingen”, in: Taeldeman, man van de taal, schatbewaarder van de taal. De Caluwe, Johan, e.a. (red). Gent: 831-839. Van der Horst, J.M. 2007. “We moeten hun het lastig maken; over een nieuwe zinsvolgorde waarop we konden wachten”, Onze Taal, 76: 126-128. Van der Horst, J.M. (te versch.). Geschiedenis van de Nederlandse Syntaxis, 3 dln. Van der Horst, J.M & Van der Horst, H.C. 1999. Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw, Den Haag/Antwerpen:
Noten 3 1 2
Van Dale-14 (2005) vermeldt overigens wel een substantief afscheid-nemen en een adjectief zorgdragend. Zie bijvoorbeeld De Klein (2003) De citaten uit ouder Nederlands zijn ontleend aan mijn Geschiedenis van de Nederlandse Syntaxis (te verschijnen), waar de diverse bronnen allemaal verklaard worden.
44
Het bos in. Een zoektocht naar middeleeuwse valkenliederen. Clara Strijbosch In this article a newly found falcon song is presented, as well as a possible melody on which this and other late-medieval falcon songs could have been sung. The working is demonstrated of the instrument to investigate Middle Dutch songs, which has been developed in recent years: Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 (The Repertory of Dutch songs until 1600). The falcon song is one of the most famous and one of the most discussed songs of the Middle German Minnesang, and new versions of this song came into being from the fifteenth century onwards. The newly found falcon song, in the not yet edited Album of Maria van Besten (c. 1595,) shows similarities with two other German-Dutch late-medieval falcon songs. Unlike its late origins suggest, it is one of the most consistent and one of the most courtly versions of the late-medieval falcon songs. The Repertory of Dutch songs proves its value in the search for similar textual versions, but is especially useful for the searching of melodies.
Het Album van Maria van Besten In het Stedelijk museum in Zwolle wordt onder signatuur Hs. 773 een klein boekje bewaard van 15 x 20 cm, met 95 papieren bladen.1 Op die bladen staan allerlei korte tekstjes en eenvoudige tekeningetjes, waaronder vijf met verf ingekleurde wapenschilden. Het hele boekje is geschreven tussen 1593 en 1600 in een oostelijk gekleurde Nederlandse taal – soms zo sterk gekleurd dat er eerder sprake is van Duits. Een paar teksten, vooral tegen het einde van het liedboek, zijn geschreven in het Frans, Latijn of Italiaans. Op het tweede blad staat het jaartal 1596, en daaronder een notitie met de strekking: “Mooie woorden die iemand mij geeft en die niet gemeend zijn, zal ik horen en niet geloven; als ze gelogen zijn, ben ik niet bedrogen”,2 ondertekend “Maria van Besten”. Op de bladzijde erna staat het wapen getekend van de familie Van Besten, drie rode ringen op een zilveren veld, met de notitie M. V. Besten. Op de eerste bladzijde staat: “Adolph vhan Besten, ‘En Esperance constance’, anno 1596”. In 1598 schreef deze Adolph nogmaals in het album. Verder hebben een Anna, een Vincendt, een Sijert van Besten en een P.E.V.B. [van Besten?] in het boekje geschreven. Omdat haar naam herhaaldelijk voorkomt en bovendien prominent op de eerste bladzijde staat, na Adolph van Besten en naast het familiewapen én omdat er zoveel Van Bestens in het handschrift voorkomen, is het waarschijnlijk dat Maria van Besten de eigenares en verzamelaarster was van het boekje. Het telt in zijn geheel bijdragen van 104 verschillende inschrijvers, met in totaal 67 verschillende achternamen.3 Daaronder 24 verschillende liederen, helaas zonder muziek. Een van de laatste liederen in de bundel, in het gedeelte waarin vooral Duitsgekleurde teksten voorkomen, begint met de woorden: “Ik reed een keer voor mijn genoegen door een groen bos” (Ich reidt mich auss kortsweilen vor einen gronen walt) (f89v-90r). De zoektocht naar de tekst, melodie en achtergronden van dit lied zal centraal staan in deze bijdrage. Het boven beschreven boekje behoort tot een groep handschriften die bekend zijn als alba amicorum, vriendenboeken. De gewoonte een album amicorum aan te leggen TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 14DE JAARGANG (2007) I: 1
45 kwam rond 1550 op in Wittenberg, Midden-Duitsland, waar studenten spreuken, teksten en wapens bij elkaar brachten van kennissen en vrienden, maar vooral van beroemde geleerden, die ze op hun studiereis door Europa ontmoetten. Het gebruik een dergelijk album samen te stellen, verbreidde zich razendsnel over het huidige Duitsland, Skandinavië en de Nederlanden.4 De meeste alba werden aangelegd door studenten, maar ongeveer tien procent van de overgeleverde alba is samengesteld en deels geschreven door een vrouw. Vooral in deze alba komen liederen voor – mannen hebben zelden liederen opgenomen in hun vriendenboeken.5 Alba amicorum vormen een genre, dat nauwelijks is onderzocht, en aan vrouwenalba is heel weinig aandacht besteed.6 Voor zover er op dit moment al grote lijnen te trekken zijn, lijkt het erop dat vrouwenalba vooral zijn onstaan in de grote steden in Vlaanderen (bijvoorbeeld Antwerpen) en in de huizen van de landadel in Overijssel en Gelderland en de aangrenzende Duitse regionen, Westfalen en het Nederrijngebied. In dit laatste gebied is ook het boekje van Maria van Besten ontstaan. De familie Van Besten (ook: Beesten) behoorde tot de Westfaalse-Overijsselse landadel. In 1591 verwierf ene Johan van Besten door zijn huwelijk de herenboerderij Mennigeshave in Den Ham, bij Zwolle; daar is het boekje van Maria vermoedelijk tot stand gekomen.7 Daarnaast had de familie bezittingen in Lingen en Lage, enclaves in het graafschap Bentheim, ongeveer honderd kilometer ten oosten van Den Ham. Den Ham, Lingen en Lage zijn de plaatsen die, vooral in het laatste gedeelte van het liedboek, genoemd worden.8 Vertegenwoordigers van de familie verschenen gewoonlijk op de landdagen, de bestuursvergaderingen van de adel, van de ridderschap van Overijssel, en van die van het graafschap Bentheim. Ene Adolph van Besten was tegen het einde van de zestiende eeuw drost (dat is hoge bestuursambtenaar) van Bentheim. Van Maria of Anna van Besten is tot dusverre in adelsboeken of familie-lijsten geen spoor gevonden, maar dat hoeft geen verbazing te wekken: vrouwen komen in dergelijke geschriften alleen maar voor als ze belangrijke bezittingen of erfeniskwesties achterlieten. De teksten in het album van Maria van Besten zijn soms spreuken of verzuchtingen aan God om steun, maar meestal gaan ze over de liefde.9 Dat geldt ook voor de liederen. Afgezien van zes geestelijke liederen zijn de meeste liederen liefdesklachten.10 Deze voorkeur komt overeen met die in andere vrouwenalba; ook in het zogenaamde Darfelder Liederbuch, dat in het bezit was van Katharina von Bronchorst en dat beschouwd kan worden als het eerste vrouwenalbum van de zestiende eeuw, domineren de liefdesklachten.11
Het lied ‘Ich reidt mich auss kortsweilen’ Een van die liefdesklachten in het Album van Maria van Besten is aan het einde ingeschreven door iemand uit Maria’s kennissenkring die ondertekent met ‘Ohtmar Knippinck der Junger’. Zijn tekst staat tussen andere, die in de enclave Lage in een eerder Duits dan Nederlands te noemen dialect geschreven zijn. Onder het opschrift: Ein neues leidt (een nieuw lied) staat te lezen (oorspronkelijke tekst zie illustratie 1)12
46
Illustratie 1: Tekst van het lied ‘ich reidt mich’ in Handschrift Maria van Besten (Zwolle Stedelijk Museum 773), f89r-90v
Ein neues leidt
Een nieuw lied
Ich reidt mich auss kortsweilen,
Ik reed voor mijn plezier
vor einen gronen walt
naar een groen bos
dair horde ick vogelein singen
daar hoorde ik vogels zingen
viel drossel vnd nachtegael
veel lijsters en nachtegalen
Ich reidt noch weider basz
Ik reed nog een beetje verder
zu einen kalten bruën,
tot aan een koele bron
dar bey dar van ich sitzen
daar zat
ein medlein was wolgestalt
een welgevormd meisje
Ich dett si freundtleich gruessen,
Ik groette haar vriendelijk
dass wacker meddelein,
het opgewekte meisje
meinen wunsch wil ich dir klagen,
“Ik wil je mijn verlangen zeggen
woltu verswigen sein
als je erover zwijgt”
47 Ich dede sei weider fragen
Ik stelde haar opnieuw een vraag
dat wacker meddelein,
het opgewekte meisje
sei antwort mit worden susse
zij antwoordde met zoete woorden
so warcher [wacker?] vnd so fein
zo vrolijk en zo beschaafd
Eien valcken hab Ich erzogen,
“Ik heb een valk afgericht
viel lenger als ein iar,
veel langer dan een jaar
und als ich ihn wol erzogen hab,
en toen ik hem getemd had
do ist ehr mihr entflogen.
is hij weggevlogen.”
Junckfraülein laess Ihr den valcken flegen
“Juffrouw, laat de valk vliegen
was wisset Ihr was ihm gebrich.
u weet niet wat hij mist.”
Ich haeb ihm io kein leidt gethan,
“Ik heb hem niets verkeerds gedaan,
es gescheht mihr auss falschen list.
het overkwam me door valse list.
Ein uil hat sich gesellet,
Een uil heeft zich
so den leibesten valcken mijn,
bij mijn liefste valk gezet
und ist so ghar erschrecket
en hem zo bang gemaakt
durch irhen falschen geschrei
door zijn valse geschreeuw.”
Junkfraulein laen Ihr eüer treüren
‘’Juffrouw, laat uw getreur
und traurich nich zu sehr
en treur niet teveel.
einen andren solt ihr ehrwellen
U kunt een ander kiezen
der sommer sindt wol drei
Er zijn wel drie zomers.”
Sol ich so gantz vorgessen,
“Moet ik mijn liefste valk
den leibesten valcken mein
dan helemaal vergeten?
sein tugenden sindt nicht ehrmessen
Zijn deugden zijn onuitsprekelijk
so leiblich vnd so fein
zo lief en zo goed.”
Mocht ich ihn einmal haben,
Mocht ik hem nog één keer hebben
den liebsten valcken mein,
mijn liefste valk
einen fedder sel ehr mich lassen,
dan zou hij me (tenminste) een veertje moeten laten
behelt ich ihn nicht ghaer allein
als ik hem niet helemaal zou kunnen hebben
(Zwolle SM 773, f 89v-90r)
48 Bij een lezer die een beetje thuis is in de Middeleeuwse liederen, doet één strofe in deze tekst onmiddellijk het hart sneller kloppen: de vetgedrukte in het midden. Daar staat, geparafraseerd: Ik heb een valk afgericht, veel langer dan een jaar, en toen ik hem getemd had, is hij weggevlogen. Dat zijn de beginregels van een van de beroemdste middeleeuwse valkenliederen, een van de eerste en meestbesproken teksten uit de Duitse Minnesang, het twaalfde-eeuwse valkenlied van een dichter die bekend is als ‘Der Kürenberger.’ De tekst luidt:13 Ich zôch mir einen valken mêre danne ein jâr dô ich in gezamete, als ich in wolte hân, und ich im sîn gevidere mit golde wol bewant, er huop sich ûf vil hôhe und vlouc in ándèriu lant.
Ik heb een valk afgericht, meer dan een jaar Toen ik hem had afgericht zoals ik hem wilde en zijn veren met goud omwonden had, /hebben verhief hij zich in de lucht en vloog weg
Sît sach ich den valken er vuorte an sînem vuoze und was im sîn gevidere got sende sî zesamene,
sindsdien zag ik de valk prachtig vliegen, aan zijn poten zijden riemen en zijn veren helemaal van rood goud Moge God hen samenbrengen, die graag geliefden zijn
schône vliegen, sîdîne riemen, alrôt guldîn. die gelíeb wéllen gerne sîn!
Dit lied moet gelezen worden tegen de achtergronden van de middeleeuwse valkenjacht. Daarvoor werd een valk afgericht, die om te beginnen riemen aan zijn poten kreeg. Na een tijd werden de riemen vervangen door een lange lijn. De vogel had daarmee een zekere vliegruimte, maar kon ook worden teruggehaald. Wanneer na een aantal proefvluchten het moment van de vrije vlucht was aangebroken, vloog de valk zonder riem, maar moest op een fluitsignaal terugkeren naar de hand van de eigenaar. Ter gelegenheid van de eerste vrije vlucht werd de valk vaak prachtig versierd. Die eerste vlucht zonder riem was altijd een risico: soms keerde de valk niet terug. Een dergelijke, voor de eigenaar dramatische gebeurtenis, werd aangeduid als “naar een ander land” vliegen.14 De vogel bleef, nadat hij zich had onttrokken aan het gezag van zijn africhter, vaak dagenlang in de buurt van zijn eigenaar rondcirkelen, maar liet zich meestal niet meer vangen. Er zijn weinig middeleeuwse liederen die zoveel interpretaties hebben opgeleverd als juist het valkenlied van Der Kürenberger. De belangrijkste punten van de al decennia lopende discussie zijn de volgende:15 Meestal wordt verondersteld, dat de valk in dit lied niet alleen een vogel is, maar ook het symbool van een verdwenen geliefde; misschien is de vogel een bode. Uit de nieuwe opsmuk van de valk, met zijden banden en rood goud, valt op te maken, dat de valk in handen van een nieuwe bezitter (lees: misschien een nieuwe vrouw) is terechtgekomen, voor en door wie hij zich prachtig laat uitdossen. Beide strofen worden volgens de meeste interpretaties gezegd door een vrouw, die klaagt dat haar geliefde-valk van haar is weggegaan – maar er zijn andere leesmogelijkheden; zo zou ook de eerste strofe door een man gezegd kunnen worden die de valk als bode uitstuurt, de tweede door de vrouw die de valk herkent. De betekenis van de laatste zin is zeer omstreden: “Moge God hen samenbrengen, die graag geliefden zijn”. Wie zegt deze woorden? Een externe verteller? De
49 “nieuwe bezitster”, die tevreden concludeert dat haar prille liefdesverhouding wordt gesanctioneerd? De vrouw aan wie de valk als bode is gestuurd, die de vogel herkent en haar verlangen uit naar een toekomstige hereniging? Of, de meest gevolgde interpretatie, de vrouw die in beide strofen aan het woord is en haar geliefde bij haar zag weggaan? Die zou dan een zeer hoofs en niet-jaloers standpunt innemen, en zeggen: ook als ik niet de geliefde ben, is het goed als geliefden bij elkaar kunnen zijn.16 Aan welke interpretatie de voorkeur wordt gegeven, een van de aantrekkelijke kanten van Kürenbergers “valkenlied” lijkt te zijn, dat het tegelijkertijd zo indringende details bevat èn zo veel lezingen openlaat.17 De vraag is: kende Othmar Knippinck, de schrijver van het lied in het Album van Maria van Besten, Kürenbergers valkenlied en bewerkte hij dat, of ontleende hij zijn lied aan andere bronnen? Of, anders geformuleerd: zijn er meer valkenliederen in omloop geweest in de late middeleeuwen?
Het repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 Voor vragen als deze is het instrument nuttig dat in Nederland in de jaren negentig ontwikkeld is en dat nog altijd wordt uitgebouwd: het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600.18 Dit overzicht van liederen in het Middelnederlands of aangrenzende Duitse dialecten bevat een overzicht van liederen die zijn overgeleverd in bronnen (zowel in handschrift als in druk) van vóór 1600, en van de bronnen waarin die liederen voorkomen. Bij de afzonderlijke liederen zijn niet alleen titel en beginregels opgenomen, maar ook een strofenschema, met opgave van metrum en rijm, en de eventuele aanwezigheid van een muzieknotatie. In elektronische vorm maakt het bestand deel uit van de zogenoemde “Nederlandse Liederenbank”, in het MeertensInstituut in Amsterdam, een grote database met gegevens over inmiddels 125.000 Nederlandse liederen, vanaf de vroegste Middeleeuwen tot nu.19 De zoektocht naar de herkomst van het valkenlied in het Album van Maria van Besten zou gemakkelijk zijn, als bij intypen van dit lied in het Album (bijvoorbeeld via de beginregel) gegevens over het lied zouden verschijnen en van de liederen die daarop lijken. Helaas wordt bij het lied “Ich reidt mich auss kortsweilen” (in het Repertorium (abusievelijk met “auf ” gespeld onder nummer T3533) geen overeenkomstig ander lied aangegeven. Er is, volgens dit repertoriumnummer, geen wijsaanduiding bekend, en bij trefwoorden worden “vogels” “lijsters” en “nachtegalen” genoemd, geen “valk(en)”’. Bij intypen van de trefwoorden “vogels” “lijsters” of “nachtegalen” in de internetversie van het Repertorium (dat is via de “Nederlandse Liederenbank”) verschijnt (tot 1600) bij de “lijsters” en “nachtegalen” niets, bij “vogels” komen tientallen liederen tevoorschijn, waarvan er bij nader inzien maar één echte overeenkomsten vertoont met het lied in het Album van Maria van Besten – het hierna nader te bespreken lied uit het Darfelder Liederbuch (nummer T3531). Zoektocht mislukt? Zo eenvoudig is het niet. Zoals bij ieder repertorium moet de gebruiker van het Liederenrepertorium rekening houden met de beperkingen van het werk:
50 1. Het Repertorium heeft de begrenzing, dat opgenomen liederen bekend moeten zijn uit bronnen van voor 1600 en in het Middelnederlands of een “aangrenzend Duits dialect” – bijvoorbeeld Westfaals of Ripuarisch geschreven zijn. Wat daarbuiten valt, is niet in het Repertorium opgenomen. 2. Ieder repertorium, en dus ook een liederenrepertorium, werkt bij de gratie van identificatiecriteria en ordeningsprincipes. Dat betekent bijna onvermijdelijk dat er zaken buiten de boot vallen. In het Repertorium zijn liederen in principe geordend op beginregels én op strofenschema, dat wil zeggen op de combinatie van metrum en rijm. Liederen met dezelfde beginregels èn hetzelfde strofenschema worden zo geïdentificeerd als één lied of varianten van één lied. Helaas heeft deze methode ook tot gevolg dat “hetzelfde” lied met toevallig andere beginregels soms niet wordt herkend. Het hangt in dit geval af van de ervaring en belezenheid van degene die het lied invoert, of die een verwijzing opneemt, dat dit lied hetzelfde is als een ander, maar met andere beginregels. Als een lied een ander strofenschema én andere beginregels heeft, wordt het lastig nog te zien dat een lied “eigenlijk” hetzelfde is en wordt de herkenning tamelijk toevallig. De onderzoeker raakt hier ook aan de grens van identificatiemogelijkheden: Hoe lang is een lied “hetzelfde” lied en hoever moet een onderzoeker gaan met het aangeven dat een lied lijkt op een ander lied? Vooral bij een klein en vaak anoniem overgeleverd genre als liederen zijn de variatiemogelijkheden groot. Middeleeuwse liederen zijn voor een groot deel “gebruiksrepertoire” geweest, dat vaak mondeling werd doorgegeven. Door geheugenfouten, reparaties én door welbewuste aanpassingen zijn liederen aan alle kanten veranderd. Vaak wordt pas zichtbaar dat twee liederen “hetzelfde” zijn na het bestuderen van een aantal tussenschakels – die ook nog toevallig moeten zijn overgeleverd. Middeleeuwse zangers en auteurs eigenden zich liedteksten toe, en veranderden zinnen of strofen naar eigen inzicht. Het metrum is, net als het rijm, daarbij een stabiel gegeven gebleken.20 De genoemde beperkingen hebben tot gevolg, dat het zoeken in het Liederenrepertorium een enorme vooruitgang betekent vergeleken met het ouderwetse zoeken via beschikbare edities of handschriften en drukken, maar niet volmaakt kan zijn. Het betekent vooral dat “geen resultaat” bij een eerste zoektocht in het Repertorium niet betekent dat er niets te vinden is.21 Een volgende zoekmogelijkheid naar het lied “Ich reidt mich auss kortsweilen” is via de incipit. Bij het intypen van een tamelijk ruim genomen genormaliseerde incipitvorm “Ik reed” komt een reeks liederen tevoorschijn (in het Repertorium onder de nummers T3529-T3534). Op dit punt aangekomen móet een onderzoeker achter het computerscherm vandaan komen en edities raadplegen. Alleen door de volledige teksten van de genoemde liederen naast elkaar te leggen, is het mogelijk te bepalen of de overeenkomsten verder gaan dan de beginregel. De onder “Ik reed” genoemde liederen blijken bij tekstvergelijking uiteen te vallen in vier groepen, met als beginregels: .
51 a. Ich red ain maill inn ainen bosche dael – in andere versies ook: zu Braunschweig aus (Repertorium T3529-30). b. Ich reitt ein mall spatzeren (in andere versies auss kurtzweilen) vuir eynen groinen walt (Repertorium T3531 en T3533) c. Ich redt mych nacht ent spade/ ych sach mijn sinnig lef stan (ook in het Album van Maria van Besten, op f10r) (Repertorium. T3532). d. Ich rett mir utt, auff aeffennt turen/ So fer ann ghen gronn wollt (Repertorium Nr. T3534).
Illustratie 2: Herkomst van de liedboeken van Maria van Besten, Berlijn 612, het Darfelder Liederbuch, het Frankfurtse blad van 1552 en het Liedboek van Klara Hätzlerin
Bij nadere vergelijking van de onder deze nummers genoemde liedteksten, blijkt bij tekstvergelijking alleen de tweede groep (b.) genoeg overeenstemming te vertonen met het valkenlied in Maria van Besten om eventueel als voorbeeld te hebben gediend. Onder deze incipit wordt, afgezien van de tekst in het Album van Maria van Besten (1), maar één tekst genoemd: Lied 86 in het rond 1550 in de omgeving van Kleef geschreven Darfelder Liederbuch (2). Vanaf dit punt moet het onderzoek verder verlopen via het ouderwetse lezen van kleine lettertjes. Uit de voortreffelijke editie van dit Darfelder Liederbuch (Brednich 1976) komen in een voetnoot drie andere liederen tevoorschijn, die verwantschap vertonen met dit valkenlied: het in 1470 in Augsburg geschreven Liedboek van Klara Hätzlerin (3), het Nederduitse Handschrift Berlijn 612 (4) van circa 1475, en tenslotte een gedrukt blad uit 1552 de omgeving van Frankfurt (5) (zie voor plaatsen van herkomst illustratie 2).22 In totaal dus vijf “valkenliederen”. Dat het Liedboek van Klara Hätzlerin en het Frankfurtse blad via
52 het Repertorium niet gevonden kunnen worden, is een gevolg van de beslissing de begrenzing van het Repertorium bij het westelijk Westfaalse en het Ripuarische gebied te leggen: Augsburg en Neurenberg vallen daar ver buiten. Dat de versie uit het wel gerepertorieerde Handschrift Berlijn 612 niet tevoorschijn komt, komt doordat dit lied een heel andere beginregel heeft en door de bewerker van zestiende-eeuwse liederen in het Repertorium blijkbaar niet is herkend als een “valkenlied”. De eerste regel luidt: “Ich zempt mir einen falckenn”.23 De vijf gevonden “valkenliederen” beginnen, afgezien van de zeer verkorte en sterk veranderde versie in Handschrift Berlijn 612 alle met de regel: Ik reed op een dag “uit wandelen” of “voor mijn plezier” naar/door een groen bos. De ik blijkt in alle vijf de liederen een man te zijn, die bij een bron een vrouw ontmoet. Zij vertelt hem, dat haar geliefde valk is verjaagd door een uil. De man raadt haar aan een andere te kiezen. De suggestie is uiteraard: kies een andere geliefde, ofwel: kies mij. Dan gaan de dialogen in de liederen verschillende kanten op. De vrouw spreekt haar vrees uit dat de valk opnieuw gevangen wordt, zoals in het Liedboek van Klara Hätzlerin, of er volgt een toespeling op een nieuwe liefdesverhouding, een motief dat in de gewijzigde versie in Handschrift Berlijn 612 verder is uitgewerkt. In de versie in het Darfelder Liederbuch klinkt hier een zekere dwang door: de man vertelt dat zij vaker bij zijn slaapkamer kwam. Dan moest ze hem een veertje laten. Daarna volgt de waarschuwing dat vrouwen hun eer moeten bewaren. Ook het lied in het Liedboek Hätzlerin (waarin overigens niet wordt gezinspeeld op een nieuwe verhouding) eindigt met een waarschuwing: “Vrouwen, luister naar mij, ga niet uit wandelen, blijf binnen in huis. Huilen helpt niet meer!”24 Deze laatmiddeleeuwse valkenliederen blijken één strofe echt te delen: de middelste, waarin gezegd wordt: Ik heb een valk afgericht, meer dan een (of in andere versies twee, of zeven) jaar, en die is weggevlogen (in de tekst op p. 47 vetgedrukt). Deze regels roepen onmiddellijk “het” Valkenlied van Der Kürenberger in herinnering, maar ze zijn ook de enige die daar echt mee overeenkomen. Eigenlijk hoeven zangers en schrijvers niet veel meer te hebben gekend dan de uitspraak in deze middelste strofe om hun valkenliederen te schrijven. Het lijkt erop, dat regels over een getemde en weggevlogen valk gefungeerd hebben als kernregels, waar latere auteurs hun valkenliederen omheen konden bouwen.25 Bij nauwkeuriger vergelijking vertoont het lied in Maria van Besten overeenkomsten met alle andere versies, maar weinig met het afwijkende lied in het Handschrift Berlijn 612. De beginregels lijken het meest op die op het Frankfurtse blad van 1552. De eerste helft van de eerste strofe luidt daar (links de Frankfurtse versie, rechts de eerste regels in Maria van Besten): Ich rit mir auss kürtzweilen durch einen grünen Waldt. Die Vögel hört ich singen wol, die Troschel, Fraw Nachtigal, die Troschel, Fraw Nachtigal.
Ich reidt mich auss kortsweilen vor einen gronen walt dair horde ick vogelein singen viel drossel vnd nachtegael
53 Bij verder lezen lijkt de versie in het Album van Maria van Besten echter minder op die in het Frankfurtse blad, en meer op die in de Liedboeken van Klara Hätzlerin of het Darfelder Liederbuch. Of de schrijver in Maria van Besten een van deze twee laatste versies als voorbeeld heeft gebruikt, en welke dan, is niet uit te maken. Wel is duidelijk, dat de versie in het Album van Maria van Besten, chronologisch gezien de laatste in de reeks, zeer consistent is en zeer hoofs. Anders dan in andere versies wordt de valkenbeeldspraak hier tot het einde toe volgehouden en wil de vrouw aan ontrouw zelfs niet dènken. Ook in de versie in het Album van Maria van Besten wordt gezinspeeld op een nieuwe liefdesverhouding, als de man zegt: “Hou op met treuren en kies een ander!” Maar de vrouw weigert pertinent, en zegt dat zij haar voortreffelijke valk niet vergeten kan. Zij zou hem nog één keer in haar nabijheid willen hebben, zodat hij tenminste een veertje voor haar kon achterlaten. Zowel consistentie als hoofsheid gaan in tegen het beeld dat lange tijd gebruikelijk is geweest, dat liederen in verloop van tijd stukgezongen zouden worden en steeds meer gaten en rafels zouden gaan vertonen. Dat de versie in het Album van Maria van Besten de oorspronkelijke zou zijn, mag gezien de datering (tegen 1600) èn de vermoedelijk geringe invloed van dit boekje zeer onwaarschijnlijk heten. Het lijkt er meer op dat, tegen de gebruikelijke noties van ‘stukzingen’ in, ook nieuwe schrijvers konden proberen verwaterde en lang overgeleverde liederen weer tot een consistent geheel te maken.
Een melodie Een van de mogelijkheden van het repertorium is het zoeken en vinden van een melodie bij liederen. In het ideale geval staat bij een lied de melodie genoteerd. Iets minder ideaal, maar nog altijd hoopvol, is dat er een zogenaamde wijsaanduiding staat: de opgave dat het lied op een (vaak bekende) melodie gezongen kan worden (bijvoorbeeld: op de wijs: “Daar was laatst een meisje loos”). De derde mogelijkheid is het zoeken op strofenschema, dat wil zeggen op het overzicht van metrum en rijm. In principe kunnen liedjes op eenzelfde strofenschema op eenzelfde melodie gezongen worden. Dit laatste geval moet met beleid worden gehanteerd, want liedjes met een veel voorkomend strofenschema passen vaak op veel melodieën. Bij “op elkaar leggen” van tekst en muziek moet een onderzoeker altijd bekijken of er méér aanwijzingen zijn dan alleen hetzelfde schema, bijvoorbeeld inhoudelijke overeenkomsten of bijzondere herhalingen. Bij het zoeken naar een melodie voor het lied in het Album van Maria van Besten zit alles tegen. Het lied heeft geen noten, geen wijsaanduiding, en bovendien een heel gewoon strofenschema van vier regels met drie heffingen.26 Net als bij de beginregels werkt ook hier zoeken alleen maar via een omweg, en net als in het geval van de tekst, via verwante beginregels en het raadplegen van daar genoemde edities en handschriften. Onder het incipit “ik reed” is in het Repertorium bij één van de liederen een wijsaanduiding te vinden: “ik reed mij uit spanseren”. Een wijsaanduiding is nog geen melodie, maar in het Repertorium kan vervolgens ook worden gezocht op wijsaanduiding. Onder deze wijsaanduiding zijn in het Repertorium vier liederen opgenomen, waarvan drie alleen een wijsaanduiding hebben, maar één ook een melodie.27 Die is te vinden in het zogenaamde Deventer liederenhandschrift dat tegen
54 het einde van de vijftiende eeuw in de IJsselstreek, aan de Nederlands-Duitse grens, geschreven werd.28 De melodie gaat als volgt:
Illustratie 3: De melodie van lied 21 in het Deventer Liederenhandschrift (naar Van Duyse Dl. 3 Nr. 2153).
Zoals ook voor een beginnend notenlezer zichtbaar zal zijn: deze melodie is, met zijn zeven zinnen, te lang voor de vierregelige strofen in het lied in Maria van Besten. Maar het zal inmiddels ook duidelijk zijn, dat een liederenonderzoeker zich niet zomaar het bos moet laten insturen. Bij nader toehoren blijkt de melodie te bestaan uit twee gedeelten, zoals boven aangegeven door I en II. De laatste twee ‘zinnetjes’ van het eerste deel zijn precies hetzelfde als de laatste twee van het tweede deel, alleen wordt het eerste deel niet afgesloten met een slotnoot, het tweede wel. Als het eerste deel wordt voorzien van de afsluiting van het tweede, onstaat een goedgevormde melodie in vier zinnen, die zich goed laat zingen. Daarmee kan hier niet alleen een nieuwe versie van het beroemde middeleeuwse valkenlied worden gepresenteerd in een Middelnederlands handschrift, maar bovendien een melodie waarop laat-middeleeuwse valkenliederen kunnen worden gezongen. Waarmee duidelijk mag zijn, dat, voor wie goed zoekt, in het struikgewas van de laat-middeleeuwse liedoverlevering nog altijd bijzondere vondsten kunnen worden gedaan. Universiteit Utrecht
55
Bronnen Moser, H. en Tervooren, H. (ed.). 1988. Des Minnesangs Frühling. (38e dr.). Stuttgart:Wissenschafliche Verlagsgesellschaft. Brednich, Rolf Wilhelm (ed.). 1976. Die Darfelder Liederhandschrift 1546-1565, Münster: Schriften der Volkskundlichen Kommision für Westfalen. De Bruin, Martine e.a. 2001. Repertorium van het Nederlandse Lied tot 1600 (Repertory of Dutch songs until 1600), 2 Vols en cd-rom., Gent en Amsterdam: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letterkunde/Meertens Instituut. Delen, Marie-Ange. 1989. “Frauenalben als Quelle. Frauen und Adelskultur im 16. Jahrhundert”, in: Wolfgang Klose ed., Stammbücher des 16. Jahrhunderts. Vorträge, gehalten anlässlich eines Arbeitsgespräches vom 18. bis 20. Juni 1986 in der Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel. Wiesbanden: Wolfenbüttel Forschungen. 75-94. Gerritsen, W.P. 1992. “Jan en Jenneken en de mondelinge overlevering van balladen”. In: Willaert: Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam: Prometheus. 297-302 en 417-420. Grijp, L. 2008. “Onder de altijdgroene linde. Over de orale traditie van Middelnederlandse liederen”. In: Willaert, F. En Grijp, L.(red.) De fiere nachtegaal. Het Nederlandse lied in de Middeleeuwen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 311329. Haltaus, C. 1840. Carl Haltaus, Das Liederbuch der Clara Hätzlerin (repr. 1966 met Nachwort van Hanns Fischer) Berlijn: Walter de Gruyter. Heesakkers, C.L. en Thomassen, K. 1990. Alba Amicorum. Vijf eeuwen vriendschap op papier gezet: Het album Amicorum en het poëziealbum in de Nederlanden (met een bijdrage over het poëziealbum door R.E.O. Ekkart).’s-Gravenhage: Sdu Uitgeverij. 9-36. Hoffmann von Fallersleben, H. (ed.) 1854. Niederländische geistliche Lieder des XV. Jahrhunderts. Aus gleichzeitigen Handschriften herausgegeben (Horae Belgicae 10). Hannover: Carl Rümpler. Joldersma, Hermina en Van der Poel, Dieuwke. 2009. “Across the Threshold to Maturity:Gender and Mobility in the Antwerp Songbook.” In: D. de Boer en K. Heene, Female Trails. Actual and imaginery mobility of women in the Low Countries (1200-1550). Leuven 2009 (te verschijnen). Ter Kuile, G.J. 1918. ‘Album amicorum van Maria van Besten’, in: Verslagen en mededeelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch regt en geschiedenis 35. Zwolle: VORG. 47-67. Liederenrepertorium, zie De Bruin 2001. Meyer, Matthias 2002. “Von Falken, Trappen, Eulen und Hirschen: ein liederlicher Liebeszoo”, Neophilologus 86 (2002): 417-435. Röhrich, Lutz en Brednich, Rolf Wilhelm.1965-1967. Deutsche Volkslieder. Texte und Melodien (2 Dln.). Düsseldorf: Verlag Schwann. Strijbosch, Clara. 1996. Repertorium van Middelnederlandse liederen in bronnen tot 1500. Dl. 1: Bronnenrepertorium; voorpublikatie. Antwerpen 1996. Strijbosch, Clara. 2006. Sage mir, mit wem du umgehst. Sammelprinzipien in
56 Liederhandschriften des sechzehnten Jahrhunderts, Neophilologus 90: 401-421. Strijbosch, Clara 2008. Vrouw maan, blijf staan; Wereldlijke liederenverzamelingen van de zestiende eeuw. In: Willaert, Frank en Grijp, Louis, (red.), De fiere nachtegaal. Het Nederlandse lied in de Middeleeuwen. Leuven, 2008. 269-297. Van Duyse, Fl. 1901-08. Het oude Nederlandsche lied. Wereldlijke en geestelijke liederen uit vroegeren tijd. Teksten en melodieën (3 Dln.). ‘s-Gravenhage: Martinus NIjhoff. Wapnewski, Peter. 1979. Des Kürenbergers Falkenlied. Waz ist Minne. Studien zur Mittelhochdeutschen Lyrik (2e dr.). München Beck. 23-46.* Willaert, Frank (ed.). 1992. Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam: Prometheus. Willaert, Frank en Grijp, Louis. 2008. De fiere nachtegaal. Het Nederlandse lied in de Middeleeuwen. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Note 1
2
3
4
5 6
7 8
De potloodfoliëring is op 3 november 2004 aangebracht door de conservator van het Stedelijk Museum, L. van Dijk. [Het Repertorium noemt ten onrechte 91 folia. Het handschrift is eerder ter sprake gebracht in Ter Kuile (1918: 47), waar 92 folia worden genoemd .] Voor de bladen 24, 37, 45 (2 bladen weg?) en 49 wijst een kim op het ontbreken van één of meer bladen. Voor zover zichtbaar, zijn geen teksten afgebroken door het verwijderen van bladen. Weer mi gift schoene wordt uns meent sije nijcht/ Ich hoer sije wol unt geloeve sije nijcht/ Sijnt sije dan geloegen soe sijn Ich noch un Bedrogen, ondertekend GWGW, Maria van Bestenn. Bij deze tellingen zijn initialen buiten beschouwing gelaten; het is dus mogelijk dat er nog meer inschrijvers waren. Ter Kuile (1918: 47) noemt “slechts” 72 inschrijvers. In de Nederlanden zijn tot 1800 ongeveer 1400 alba samengesteld, waarvan meer dan 400 door buitenlandse bezoekers. Alba waren vooral geliefd in de tweede helft van de zestiende eeuw (in de Nederlanden ligt de eerste golf tussen ca. 1560 en 1610); daarna verdwenen ze. In de tweede helft van de achttiende eeuw raakten ze opnieuw in zwang (Heesakkers 1990, S. 2, 9-11); zie voor een overzicht van alba met liederen Strijbosch 2008. Delen 1989:80, 77-88: ‘’Mannenalba lijken vaak op wapenboeken, vrouwenalba op liedboeken.” Voor redenen van deze verwaarlozing en een eerste verkenning van de ordeningsprincipes in het Album van Maria van Besten zie Strijbosch 2006. Ter Kuile 1918: 48. De plaats Den Ham, waar de havezate van de Van Bestens, Mennigeshave, stond, wordt maar één keer genoemd, bij de inschrijver Sweher van Delen zü Harzkamp, die zichzelf aanduidt als ritmeester, und indem Ham heuptling (f 60r). De Spaanse enclaves Lage en Lingen, waar de Van Bestens bezittingen hadden, komen vaker voor: in 1596 geeft “Friedrich, conte de Berg” als plaats van inschrijving “Lingen” (f 45v), achterin het Album noemen ook inschrijvers Francois de Uria, J. Wemmel, Engelbert de Wemmel en Engelbert de Berchem als plaats van inschrijving “Lingen”, allen met het jaar 1596 (f 94r-v), en in 1598 en 1599 schrijven leden van de familie Kettler tweemaal de plaats Lage (f 72r en f 73r). Als Maria van Besten het Album inderdaad aanlegde in Den Ham, is waarschijnlijk dat zij in de jaren 1596 en 1598 naar Lingen en Lage reisde en daar haar bekenden om bijdragen vroeg. Een minder gebruikelijke gang van zaken zou zijn dat bezoekers aan Den Ham uit Lingen en Lage hun eigen woonplaats vermeldden.
57 9
10
11
12
13
14
15
16 17
18
19 20 21
22
23
24
25
Het bevat een opmerkelijk groot aantal inschrijvers uit vele families, wat erop wijst dat Maria een uitgebreide en levendige familie- en kennissenkring heeft gehad. Zie voor een overzicht van de liederen in het Album van Maria van Besten en de overeenkomsten met verwante liedboeken Strijbosch 2008. Het Repertorium noemt ten onrechte een aantal van 26 liederen (dl. 2, H. 265). Van de 25 liederen uit het Album van Maria van Besten zijn er 16 bekend uit andere verzamelingen, één is een verdubbeling. Acht liederen zijn volgens vermeldingen van concordanties in het Repertorium niet in andere Nederlands- en Duitstalige liedboeken van voor 1600 aangetroffen. Brednich, ed. 1976, p. 19-31, citaat p. 24: “Liebeslieder aller nur denkbare Schattieren und Abtönungen dominieren”, vooral dageraadsliederen en liefdesklachten. Ook afbeeldingen, met harten en pijlen, verwijzen meestal naar de liefde. Het handschrift is zeer moeilijk te lezen – zoals moge blijken uit het voorbeeld in illustratie 2. De moderne vertaling is door mij (CS) toegevoegd. Moser 1988: Dl. 1, II.II.6-7, 25, (Der von Kurenberg). Nederlandse vertaling door mij (CS) toegevoegd. De interpretatie van het wegvliegen naar een ander land als het wegvliegen uit het gezag van de bezitter zie Wapnewski 1979. Een samenvatting en uitwerking van standpunten is te vinden in Wapnewski 1979, met opgave van verdere literatuur. Laatstgenoemde is de lezing in Wapnewski 1979. De laatste jaren zijn door germanisten verscheidene artikelen gepubliceerd met interpretaties van latere middeleeuwse versies van het valkenlied (zie bijvoorbeeld Meyer 2002). In het artikel “In het kreupelhout van de Middeleeuwse liedoverlevering”, dat ik in 2009 hoop te publiceren zal ik nader ingaan op deze nieuwe interpretaties en de plaats van het lied in Maria van Besten tussen andere laatmiddeleeuwse versies. De Bruin 2001. Het is te bestellen bij de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent via webadres http://www.kantl.be/index.php?pag=99&pg=2&item=278&zoekterm= Ook online te raadplegen: www.liederenbank.nl. Zie hierover Gerritsen 1992, m.n. p. 293 en de bespreking daarvan in Grijp 2008. Een uitvoeriger verslag van de mogelijkheden en onmogelijkheden van onderzoek met behulp van het Repertorium zal te vinden zijn in het artikel “In het kreupelhout van de Middeleeuwse liedoverlevering”, dat ik in 2009 hoop te publiceren. Het Darfelder Liederbuch is te raadplegen in de editie Brednich 1976, het Liedboek van Klara Hätzlerin naar Haltaus 1840 (een nieuwe lezing van dit lied is opgenomen in Meyer, 2002: 431-432). De lezingen van het Frankfurtse blad (gedrukt in Neurenberg door Fridrich Gutknecht, c. 1552, nu Staatsbibliothek. Berlijn Ye 470, DVA Bl. 561) en van handschrift Berlijn 612 zijn te vinden in Röhrich 1965, hier Dl. 2: 336-339 (onder “Liebeslieder. 35. Falkenlied”). Zie voor een verantwoording van deze begrenzingen de Inleiding op het Liederenrepertorium, Dl. 1: 15 en uitvoeriger Strijbosch 1996. In de nogal gewijzigde versie in het Nederduitse handschrift Berlijn 612 is sprake van een nieuwe liefdesverhouding, waarin de jongeman het meisje overhaalt met hem mee te gaan. Wat de mensen ook roddelen, belooft hij, we zullen altijd bij elkaar blijven. Voor een eerste verkenning van de rol van mannen én vrouwen bij het “uit wandelen” gaan zie Joldersma 2009. Louis Grijp (Grijp 2008) spreekt van een “associatieve spil”, die hij kenmerkend acht voor mondeling overgeleverde liederen. Dat een associatieve gedachtengang typerend is voor mondelinge liederen, hoeft
58
26
27
28
niet te worden betwijfeld, maar het is ook zeker niet uitgesloten dat schriftelijk werkende lieddichters via “kernstrofen” associatief hun liederen opbouwden. Een wisselwerking tussen mondelinge en schriftelijke overlevering lijkt voor dergelijke “los-vaste” liederen de meest waarschijnlijke verklaring. In het liedboekje komen nergens noten voor, en maar bij één lied een wijsaanduiding. Voor een mogelijke verklaring van deze geringe bereidheid noten of melodie-aanwijzingen toe te voegen in Alba Amicorum zie Strijbosch, 2006: 412. Bij het zoeken treedt hier een complicatie op (de melodie komt ook, soortgelijk maar anders, voor in een vierstemmig orgelhandschrift), waaraan ik in het artikel “In het kreupelhout van de Middeleeuwse liedoverlevering”, gepland voor publicatie in 2009, aandacht zal besteden. In dit handschrift Nr. 21. Het Handschrift Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz Berlijn, mgo 185 (het Deventer Liederenhandschrift) is nog altijd alleen beschikbaar in de uitgave Hoffmann 1854. De melodie wordt hier weergegeven naar Van Duyse 1901-08, Dl. 3, Nr. 2153.
59
“Ic hebt gescreven ende ghemaect na mijn simpel verstant “ – seleksie- en ordeningsbeginsels in Adriaen Coenen se sestiende eeuse visensiklopedie Visboec 1 P H Swanepoel Adriaen Coenen is the author of Visboec (“Fish book”), an unpublished 16th century manuscript on marine life. Contrary to what the title of the manuscript suggests, Coenen does not only treat fish in this manuscript but a range of topics which only remotely relate to marine life or the sea at large. Egmond (1997, 2005) describes the selection and ordering of the material in Visboec as “fascinating chaotic”. Egmond shows, however, that there is more system (but not one system) underlying the selection and ordering of the material in Visboeck: On the one hand, Coenen endeavoured to give a systematic overview of marine life, on the other hand, this endeavour is countered by his focus on the wonders of the world and the features which emphasise their otherness. In this article Egmond and Masons’ hypotheses about the selection of material for Visboec is analysed in more depth, additional material provided in support of these hypotheses, and a number of other questions set and answered with regard to the selection and material in this manuscript. The focus falls on two general principles which motivate the selection of the material in Visboec: (i) Coenen’s knowledge of marine life (especially of the category FISH), analysed here as an ethnobiological taxonomy of category features and the larger frame in which it is embedded, viz. The Great Chain of Being, and (ii) the criteria for inclusion in the category of WONDERS.
1.
Inleiding In die voorwoord tot The order of things. An archaeology of the human sciences (1989) meld Foucault dat die boek sy ontstaan gehad het in die gevoel van verbystering, later bedreiging, en uiteindelik naakte angs wat hy ervaar het met die lees van ’n boek van Borges waarin hy ’n Sjinese dieretaksonomie verskaf. Hiervolgens word diere verdeel in die volgende subkategorieë: (a)belonging to the Emperor, (b) embalmed, (c) tame, (d) sucking pigs, (e) sirens, (f) fabulous, (g) stray dogs,(h) included in the present classification, (i) frenzied, (j) innumerable, (k) drawn with a very fine camelhair brush, (l) et cetera, (m) having just broken the water pitcher, (n) that from a long way off look like flies. (Foucault 1989: xvi) Die verbysterende van hierdie etnobiologiese taksonomie lê vir Foucault daarin dat dit vir ’n buitestaander/Westerling nie moontlik is om vas te stel presies op basis van watter kenmerk(e) die subkategorieë diere van mekaar onderskei word of watter kenmerke die lede van ’n subkategorie met mekaar gemeen sou hê nie. Die angswekkende van so ’n klassifikasie lê vir Foucault daarin dat sulke alternatiewe klassifikasies van die natuur überhaupt bestaan, en deur die geldigheid van hulle bestaan, ’n bedreiging vorm vir ons eie, vertroude, en wat ons sien as ’n “natuurlike” TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008 I: 1)
60 en “logiese” klassifikasie van diere. Dis ’n bedreiging wat diep sny, aangesien ’n konfrontasie met so ’n alternatiewe visie op die werklikheid self ’n konfrontasie word met die ANDER (Foucault 1989: xvi). Al skep die historiese afstand miskien minder angs, sou Adriaen Coenen2 (15141587) se visboeke uit die sestiende eeu by die moderne kyker-leser dieselfde soort verbystering kon ontlok, veral as mens hulle benader vanuit moderne opvattinge oor die ensiklopedie as genre en die beginsels wat die seleksie en die ordening van die inhoud van hierdie genre bepaal. Florike Egmond beskryf Visboec (voltooi 1578) en Walvisboek (voltooi 1585)3 dan ook as “even fascinerende als chaotiese” versamelings waarvan die inhoud oënskynlik alleen maar byeen gehou word deurdat die meeste onderwerpe, altans in Coenen se opvatting, “een connectie hadden met ‘zee’ en ‘vis’ “ (Egmond 2005:166; sien ook Egmond 1997: 91). Wat Visboec (voortaan afgekort tot VB) betref – die fokus van hierdie artikel – blyk die oënskynlik chaotiese maar alte duidelik. Wat die seleksie van die materiaal betref, is selfs breed gedefinieerde kategorieë soos VIS, SOOGDIER en SEE vlae wat nie die tematiese lading van VB dek nie. In VB het Coenen dit nie net oor bestaande visspesies, seewonende soogdiere, nie-bestaande seemonsters, seevoëls (waaronder die raaiselagtige boomgans), seeplante en skulpe nie, maar ook oor ’n hele reeks onderwerpe wat moeilik met die see in verband gebring kan word: komete en ander buitengewone natuurverskynsels, etnografiese kategorieë (die Pliniaanse rasse, die Eskimos, Nederlandse en ander wildemanne en vroue, die vegters van Calicut), ’n Indiese afgod, verskeie natuurwonders (soos vuurspuwende berge en watervalle), monsterlike geboortes (soos Siamese tweelinge), mense wat in die water woon, diere soos die vlêrmuis en Amerikaanse gordeldier en allerlei insekte. Daar is ook min sin te maak van die ordening van die materiaal. VB open met ’n proloog waarin Coenen die bekende wonders van sy tyd ten tonele voer, wat gevolg word deur sy bespreking van die bekendste lekker en eetbare visse van die Nederlande. Na sy bespreking van die vangs van sy eerste poelomp (seekat) en ’n aantal verhale oor seekatte volg daar dan byvoorbeeld ’n uiteenlopende reeks onderwerpe: die Eskimo’s wat Frobisher in 1577 na Engeland gebring het, ’n tonynvis wat in 1565 gevang is en afbeeldings van skepe op sy vel gehad het, gestrande walvisse, ’n Brasiliaanse seemonster, weer ’n inskrywing oor ’n gestrande walvis, verhale oor plaaslike dorpies in die omgewing van Den Haag, dan weer ’n lang verhaal oor sy eie ervaring met die stranding en verkoop van drie walvisse, die verskyning van ’n komeet en dan die vangs van die “geusevis” (die tweede poelomp) (sien ook die bespreking in Egmond 1997: 91-92). Ewe fassinerend chaoties is die genre waartoe VB behoort. Alhoewel Coenen self die generiese term boock vir sy manuskripte gebruik, vertoon VB qua funksie/gebruik, inhoud, struktuur en uitleg nie net ooreenkomste met die ensiklopedie nie (wat egter eers in die 18de eeu sy huidige beslag gekry het) maar ook trekke van wat ons vandag ken as die veldgids, tesourus, verklarende en vertalende woordeboek, egodokument, verseboek en selfs plek-plek die resepteboek. Die kernvraag wat hom voordoen na die voorgaande is of Coenen se seleksie en ordening van die materiaal vir VB eenvoudig as “fassinerend chaoties” (of: volkome
61 arbitrêr) gesien moet word, of dat die seleksie en ordening van die matriaal gemotiveer word deur ’n onderliggende, maar vir die moderne leser/kyker moeilik agterhaalbare sestiende eeuse sistematiek. Indien laasgenoemde, dan is die vraag watter beginsels (na soort en inhoud) die seleksie en ordening van Coenen se materiaal vir VB, al is dié net deels te agterhaal, kon bepaal het. In hierdie artikel word Egmond en Mason se hipoteses oor die seleksie van materiaal vir Visboec in meer besonderhede ontleed, bykomende data ter ondersteuning van hierdie hipoteses aangebied en ’n aantal onbeantwoorde vrae oor die seleksie en ordening van die materiaal beantwoord. Die fokus val hier op twee algemene beginsels wat die seleksie van die materiaal in Visboec bepaal: (i) die struktuur en inhoud van Coenen se eie kennis van die seelewe (veral sy kennis van vis), hier aangebied as ’n etnobiologiese taksonomie met kategoriekenmerkmatryse en ’n oorkoepelende kennisraam, nl. Die Groot Ketting van Bestaan (sien afdeling 2), en (ii) die kriteria vir wat as wonders beskou is (sien afdeling 3). Aan die strukturering van die materiaal in VB word daar nie verder aandag gegee nie. Met die restourasie van die manuskrip het dit geblyk dat Coenen met ’n reeds gebonde blanko album te make gehad het (Egmond 2005). In navolging van sy tydgenote (soos Gessner) het hy gevolglik ’n alfabetiese indeks as inhoudsopgawe gebruik. Enersyds het die alfabetiese indeks die naslaan van inskrywings vergemaklik; andersyds het dit vir hom die geleentheid gegee om nie aan so ’n streng logiese liniêre ordening van die materiaal te hou nie. Dit het hom die vryheid gegee om die materiaal te orden soos wat hy in feite wou of prakties kon. Al het hy dus dieselfde tema op verskillende plekke in Visboek behandel, kon hy hulle saamtrek deur by elke indeksitem aan te dui op watter bladsye/folios die onderwerp aan bod kom. Al sou alle inskrywings oor ’n tema (bv. die stranding van walvisse) dus nie liniêr op mekaar volg nie, beteken dit ook nie dat die leser/kyker nie self ook die nodige integrasie van die inskrywings sou kon gemaak het nie. Trouens, ons is almal besonder goed daarmee om brokkies inligting oor ’n onderwerp waarmee ons oor ’n periode kennismaak, te begryp en te integreer. VB is ’n omvattende manuskrip: dit bestaan uit 412 folios wat aan weerskante beskryf en beskilder is. Die folios kan ingedeel word in ’n versameling ensiklopediese inskrywings van verskillende lengte (van enkele reëls tot meerdere folios). Die inskrywings handel oor ’n verskeidenheid onderwerpe wat meestal met ’n enkele leksikale item aangedui kan word. Die betekenis van elke leksikale item word in VB in teks (’n informele 16de eeuse Nederlands) en beeld (in die naïef-realistiese styl) (of net een van hierdie twee) per inskrywing uiteengesit. Meeste folios is in verskillende, duidelik afgebakende blokke verdeel en bykans elke folio is met ’n cartouche (krul- en rolwerk) omlys (sien illustrasie 1 as voorbeeld).
62
Vir die ontleding van hierdie ensiklopediese inskrywings (inhoudseleksie en ordening) word daar aangesluit by die sentrale uitgangspunte van die kognitiewe semantiek, in die besonder leksikale raamsemantiek (“frame semantics”), die teorie van kategorisering en kategoriestruktuur soos gedefineer in prototipesemantiek en die teorie van konseptuele versnyding (“conceptual blending theory”) (sien Dancygier 2006, Fouconnier 1996, Lakoff 1987, Taylor 1995). In ooreenstemming met die kognitiewe semantiek word hier geen onderskeid tussen sogenaamde linguistiese en ensiklopediese betekenis/ kennis as inhoud van leksikale konsepte getref nie. Verder word aanvaar dat die betekenis van leksikale items as kategoriekonsepte ’n verskeidenheid aan interne struktuur kan vertoon en as versnitkategorieë verbind is met ander insetkategorieë en met omvattender kennisrame.
2.
Die seleksie van materiaal vir VB Watter beginsels die seleksie en ordening van die materiaal van VB sou kon onderlê, is ’n vraag waarop Egmond en Mason in verskeie van hulle publikasies oor Coenen
63 terugkom (sien Egmond 1997, 2005; Egmond & Mason 1992, 1996, 2000). Hulle primêre hipotese is dat die seleksie en ordening van die materiaal in VB nie volkome chaoties is nie, maar ook nie volkome sistematies nie, dat daar wel sprake (sy dit plekplek) van sisteem is, maar dat nie een van die twee deur ’n enkele (oorkoepelende) sistematiek bepaal word nie (“ Méér systeem wel, maar bepaald niet één systeem”; Egmond 1997:91) . Enersyds is die seleksie en ordening van die materiaal volgens Egmond bepaal deur Coenen se strewe, soos in die ensiklopediese werke van sy tydgenote waartoe hy ook toegang gehad het (Conrad Gessner, Pierre Belon, Guilliam Rondelet, Olaus Magnus; sien Egmond 2005:192 e.v.), om ’n sistematiese versamelwerk oor veral die Nederlandse (“Hollantsche ende Zeelantsche ende Brabantsche lande” (VB, f.126v -127)) visse saam te stel waarvoor hy materiaal uit verskeie bronne versamel het. Daarnaas wou hy egter ook ’n rariteitekabinet of “Wunderkammer” van natuurlike objekte op papier skep, wat sy fokus, soos in beoefening van die natuurlike historie in die sestiende eeu, op die rare, vreemde, wonderbaarlike verskynsels sou verklaar (sien Egmond 1997:94). Benewens die wonderbaarlike visse, het hierdie kategorie nie net ook die wonderbaarlike seemonsters ingesluit nie, maar ook ’n verskeidenheid ander kategorieë: vreemde volkere, misgeboortes, fauna, flora, en ander natuurverskynsels soos vuurspuwende berge en komete (sien VB, f. 49v-50 oor laasgenoemde). Volgens Egmond (2005:189) moet Coenen se manuskripte dan ook as ’n tipies sestiende eeuse tussenvorm beskou word: “een verzameling van zowel zeldzame als gewone naturalia, een papieren Wunderkammer, én een aanzet tot een systematische verhandeling over alle levende wezens die met de zee te maken hebben”. Die sterkste argument vir hierdie hipotese oor die tweeledige doelstelling met die seleksie van sy materiaal is Coenen se eie opmerking in VB: Ic lese van menich wonderlijcke gedierte soe int water en opt lant in de lucht inder aerde waervan elc bijsonderlinghe boocken afghescreven sijn daerom Ic in dit boock niet al bescrijven en mach dan mijn voornemen es te scrijven meest in dit boock van de vischen alsoe ic daer meest mede mijn geneert hebbe Nochtans en mach ic niet wel en laten Ic moet somtijts alst soe te passe comt van vremde beesten daer wat onder verhalen ende scrijven Omdat Ic int ondersoecken van de visschen somtijts uut sommighe scrijvers vinde van selsame gedierte dat grootelijck te verwonderen es gelijckt oock vanden vischen te verwonderen is. (VB, f.264v.)
Coenen se voorneme was dus om in hoofsaak te fokus op die visse, maar soos hy meld, het hy in sy bronne soveel materiaal oor menige wonderlike diere gevind dat hy nie kon nalaat om ook die materiaal oor hulle oor te neem nie. Hierdie opmerking kom redelik laat in VB voor (f.264), maar dit is nie alleen maar in terugskoue op die res van die manuskrip dat Coenen tot hierdie slotsom gekom het nie. Dat die keuse vir die insluiting van èn die gewone èn wonderlike verskynsels en gebeure ’n doelbewuste een was, blyk duidelik uit die feit dat hy VB begin met ’n proloog waarin die leser duidelik voorberei word op die feit dat hy inderdaad in VB van allerlei wonderlik dinge sal lees.
64 Men vint veel wonderlijcke monsteren die in Indien zijn. Alsoe ons veel lant bereijsers bescrijvende sijn. Aldus verwondert u dan niet soo zeere datter vremde monsteren ende visschen zijn inder zee ende meeren. (VB, f. 9v.) Want die vreemde ende veelzechende(?) wonderlicheden des werelts die opt lant zijn dat ons groot wonder dunck hoe veel te meer zijn daer veel wonderlijcken vremde beesten inder zee die men van lanckheijt van tijden te ondervint want men die zee soe wel niet ondersoecken mach als men wel opt lant doen mach (VB, f.10v.)
Wat hierdie tweeledige doelstelling met VB betref, blyk dit egter dat kultuurhistorici van mening is dat wonders die oorhand gehad het as dit by die seleksie van materiaal vir natuurensiklopedieë in die sestiende eeu gekom het. Wat die strewe na ’n sistematiese oorsig van die Nederlandse seelewe betref, is Egmond (2005:187) byvoorbeeld van mening dat daar in die sestiende eeu maar slegs ’n begin gemaak is met die sistematiese optekening van die natuurlewe. Dit is dus ’n ope vraag of ’n sistematiese weergawe van die (Nederlandse) seelewe op basis van soortkategorieë in die tyd moontlik was. Die outeur vra: “Maar wat was precies een soort in een tijd waarin meer algemene categorieën als zoogdier, vis of insect niet uitgekristalliseerd waren?” Daston & Park (1998:159) wys ook daarop dat hierdie soeke na ’n soortgebaseerde sistematiek verder in die wiele gery is deur die byna histeriese beheptheid met die uitsonderlike en wonderlike in die natuur ten koste van die soeke na universalia of reëlmatighede van enige aard: “They emphasised diversity more than uniformity, and the breaking of classificatory boundaries more than the rigors of taxonomy”. Volgens Daston (1988:458) het die Wunderkammeren (as die ooreenkoms van Visboec daarmee in gedagte gehou word) juis ’n beeld van geskiedenis geprojekteer as iets “ forged by unique individuals...Like the marvels of art and nature, these objects came close to being sui generis...”. Ten spyte van hierdie fokus op die individuale (wonder-)objek, word hier egter gehipotetiseer dat ’n omvattender gesistematiseerde kennis van die natuur (die seelewe in die besonder), gebaseer op etnobiologiese kategorieë, Coenen se seleksie vir die materiaal in Visboeck bepaal het. Welliswaar gaan dit hier nie om kategorieë soos VIS, INSEK of SOOGDIER soos wat hulle na die sestiende eeu of vandag wetenskaplik inhoudelik gedefinieer word nie, maar wel die semantiese inhoud en struktuur wat Coenen aan hierdie kategorieë gegee het. Soos hieronder aangetoon word, het Coenen byvoorbeeld die verskil tussen ’n vis en ’n seelewende soogdier geken. Ondersteuning vir hierdie benadering is die feit dat kategorisering en klassifikasie wesentlike kognitiewe prosesse is waarsonder die mens nie die verbysterende hoeveelheid daaglikse ervaringe waarmee ons gekonfronteer word, kan hanteer nie. Nog minder sou ons kognitief kon funksioneer as ons moes leef in ’n wêreld wat net uit unieke individue bestaan het (sien Thomas 1983:52). Dit is dus ook die prosesse waarvolgens iemand soos Coenen en ander sestiende eeuse natuurhistorici hulle kennis van die natuur georden het en waarop hulle gesteun het in hulle seleksie en beskrywing van hulle ensiklopedieë.
65 Die inhoud van sulke kategorieë is natuurlik histories en sosiaal-kultureel bepaald, en mense het noodwendig in ooreenstemming met sulke histories en sosiaal-kultureel spesifieke definisies die natuur benader. Soos Atran (1998) dit stel: Humans everywhere (en oor tydgrense heen - PHS) think about plants and animals in highly structured ways. People have similar folk-biological taxonomies composed of essence-based specieslike groups and the ranking of species into lower- and higher-order groups. ... These structures are routine products of our “habits of mind”.
Tweedens word daar aanvaar dat wat as wonders beskou is, in baie gevalle juis afgewyk het van wat in sulke sisteme van volkskennis of individuele etnobiologiese taksonomieë as die normale gedefinieer is. Die afwykendheid van lede van die kategorie wonders is dus ten nouste verweef met hierdie onderliggende sistematiek wat die parameters van die normale uitspel (sien afdeling 3). Soos hieronder aangetoon word, is daar aan die etikettering van iets as wonderlik ook ’n sterk historiese, sosiokulturele en meestal ook ’n hoogspersoonlike perspektief. Die fokus op èn die gemeenskaplike kenmerke van individue (wat hulle tot omvattender kategorieë, maar nie noodwendig wetenskapalike soortkategorieë nie saamsnoer) èn op die individualiserende kenmerke wat hulle van mekaar onderskei, lê dus aan die basis van die wyse waarop ons ons mentale representasies van die natuur struktureer, ook van wat ons as wonders van die natuur beskou (sien ook Ellen 1979). Wat sou mens dus oor Coenen se kennis van die seelewe kon aflei uit sy seleksie en strukturering van die materiaal in VB? Soos Coenen hierbo meld, het hy self meer kennis van visse as van ander diere of verskynsels gehad (“vischen alsoe ic daer meest mede mijn geneert hebbe”) – ’n kennis wat hy op verskillende maniere opgedoen het: eerstehands deur sy betrokkenheid by die see van sy jeugjare af (“ende alsoe Ic van joncx garen wat ondersoeckich was ende garen vremdicheijt sach”, VB, f.396), sy ervaringe deur sy betrokkenheid by die Scheveningse visveiling, as strandjutter, sy gesprekke met die vissers en versamelaars van marinekuriositeite en deur sy bewerking van spesies vir bewaring en die verkoop daarvan aan versamelaars. Coenen het van jongs af sy waarneming in skets-/aantekeningboekies bygehou, en dié is gebruik by die latere verwerking van hierdie waarneminge in sy vismanuskripte (sien VB, f.405: “Ende Ic stelde dit mede in mijn memorijboockxken daer Ic ander zelsame visgen in geteijkent hadde die bij mijnen tijden ander zee gecomen waren” ). Tweedens, Coenen het toegang tot allerlei ander gepubliseerde bronne gehad. Alhoewel hy self nie meer as ’n basiese volkskoolopleiding ondergaan het nie en telkens beklemtoon dat hy geen Latinis is nie, het Coenen – soos hy hierbo aantoon - toegang gehad tot ’n verskeidenheid ander bronne in Nederlands, Frans en Duits oor die natuurlike historie, visse in die besonder (sien Egmond 2005: 192-210 vir ’n uitvoerige bespreking van Coenen se bronne). By die boekekennis kon hy dus in VB ook sy eie praktykervaring voeg sodat sy manuskripte nie net kompilasies van ander bronne was soos so baie ander sestiende eeuse en vroeër ensiklopediese werke oor die natuur nie. Gegee die feit dat daar in die sestiende eeu maar slegs ’n begin gemaak is met die sistematiese optekening van fauna, sou mens moes aanvaar dat Coenen in geen van
66 sy bronne ’n netjies, oorsigtelike en volledige klassifikasie van die visspesies van die Nederlandse kus en verder van die kuste van Wes-Europa en die Skandinawiese lande sou gevind het nie. Coenen betreur dit tewens dat Nederlandse natuurbeskrywers, in teenstelling met die Franse en die Italianers, so min belangstelling in vis gehad het: Maer ic bevinde weijnich hier in onse Hollant die in dese materie van de visschen te bescrijven snidelijckheijt daer in hebbe Ic ongeleerde die dit scrijve hebbe daer wel snidelijckheijt in te ondersoecken ende daervan te scrijven na mij simpel verstant ende ondersoeckinghe alsoe ic geen latijnist en ben en can ic uut ander autoers niet wel gevinde na mijn behagen maer ic soecke uut de visschers ende visvercopers na mijn beste vermogen Aldus goede leser neemt mijn simpel werck int goede het es uut goeder gunstigher herte gedaen tot love goedes ende lof onse cleijn landeken van Hollant ende Zeelant (VB, f.66v)
Al het Coenen nie toegang gehad tot ’n sistematiese oorsig van die Nederlandse visse nie, beteken dit egter nie dat hy nie in sy eie hoof so ’n oorsig of sistematiek by wyse van ’n etnobiologiese klassifikasie gehad het wat sy eie kennis van die see en die wesens daarin omvat het nie. Uit Coenen se bespreking van die seelewe in VB en die kategorie VIS in die besonder is dit duidelik dat hy met ’n spesifieke stel kategorie-individuerende kenmerke gewerk het. ’n Deel van hierdie taksonomie4 sou soos volg daar kon uitsien, gebaseer op die kategorie-onderskeidinge wat Coenen in die eerste dele van VB (f.1 29) tref (sien ook die bepreking in Egmond 2005:166-176):
Etnobiologiese vistaksonomie Vis (Alles wat in die see woon) Nederlandse Visse
Vreemdelandse Visse
Walvis Vis (vs. soogdier)
Seemonster
Plante
Nut as voedsel Eetbaar Habitat Seevis
Oneetbaar Morfologie
Rivier-/ Binnewatervis Plat
Vorm
Kleur
Rond Rooi Figuur 1
Ander
Skulpe
67 Tipiese kenmerke van die etnobiologiese taksonomie (sien Atran 1998 en Swanepoel 2001, 2004) wat hier voorkom, is die gebruik van kategorie-etikette vir sowel ’n omvattender as ’n enger definieerde kategorie ( VIS= alle wesens in die see en visse; WALVIS = alle groot visse en walvisse) en die gebruik van meer onderskeidingskriteria vir kategorieë as net die morfologiese ooreekomste resp. verskille tussen spesies (byvoorbeeld ook funksionele kenmerke soos nut as voedsel, smaak en habitat naas tipiese morfologiese kenmerke, soos die fisionomiese verskille tussen visse en seelewende soogdiere en visse se vorm en hulle kleur). ’n Groot oorkoepelende kategorie binne hierdie taksonomie is die seewesens in VB waarvan die naam met zee- (ter aanduiding van habitat) as eerste lid begin. Die tweede deel van die naamgewing is dan dié van ’n bekende dier of plant op die land (byvoorbeeld: zeekoe, zeeleeuw, zeewolf, zeenetel) en enkele kere objekte wat in die hemel voorkom (byvoorbeeld: zeester). Aan die basis van hierdie kategorisering lê die sestiendeeeuse geloof in ’n simboliese universum waarin alles met alles verbind was op basis van wat Faucault (1998:19 - 28) beskryf as ’n oorkoepelende beginsel van ooreenkoms (similitude), wat in verskillende subbeginsels (convenientia, aemulatio, analogy, sympathy/ antipathy) uiteenval. Hiervolgens sou daar dan ’n ooreenkoms wees of parallelle bestaan tussen die diere op land en die wat in die see en lug aangetref word (sien ook die bespreking van die Ketting van Bestaan hieronder). Coenen gee op verskeie plekke in VB bewys van sy geloof hierin (sien VB, f.10, f.294, en f.374 oor die ooreenkoms tussen die seewolf en die kabeljou; sien ook Egmond 2005:176-182). Van belang hier is die feit dat iemand soos Coenen op basis van hierdie beginsel van ooreenkoms die vistaksonomie in Figuur 1 op verskillende punte kon inklee met seewesens wat sulke landteenhangers sou gehad het, ongeag of sulke pendante in feite bestaan het of deur ander al waargeem is. Hierdie projeksies van die een objek op die ander (wat kan lei tot kategorieversnyding) was in sommige gevalle van so ’n aard dat daar nie ’n verskil tussen die landier en die seedier was nie, soos in die geval van die zeevark (sien VB, f.273v) en zeewolf (sien VB, f.375r); in ander gevalle was die onderskeid tussen die diere wel groot maar het die naamgewing berus op ’n mate van ooreenkoms (soos die naam zeearend/-adelaar vir die seeskilpad; VB, f.169r). Soos Coenen tereg opmerk, kan mens die see nie ondersoek soos die land nie (“ want men die zee soe wel niet ondersoecken mach als men wel opt lant doen mach” (VB, f.10v.)), maar die beginsel van ooreenkoms het die moontlik gemaak om allerlei hipoteses oor moontlike seediere te kon maak wat die taksonomie op verskillende vlakke sou kon invul. Die geloof dat die wereld een semantiese netwerk is, het ook deurgewerk na die semantiese onderskeidinge wat ten opsigte van elke dier en sy verbintenis met die heelal getref is. Hierdie emblematiese semantiese netwerk wat binne elke kategorie ingebed lê, het volgens Ashworth (1990:314) ’n hoogtepunt bereik in die ensiklopediese werke van Aldrovandi wat vir die ensiklopediese omskrywing van ’n natuurkategorie drie en dertig relevante definiërende semantiese kenmerke onderskei het:
68 aequivoca synonyma genus differentia descriptio locus coitus partus incubatus educatio vox
aetas volatus mores ingenium sympathia antipathia corporus affectus cognominata denominata praesagia mystica
moralia hieroglyphica symbola proverba usus in sacris icones usus in externis usus in medicina usus in cibus apologi fabulosa historica
Die emblematiese kosmologiese denke onderliggend aan hierdie kenmerkmatrys omskryf Foucault (1970:140.) soos volg Until the time of Aldrovandi, History was the inextricable and completely unitary fabric of all that was visible of things and of the signs that had been discovered or lodged in them: to write the history of a plant or animal was as much a matter of describing its elements or organs as of describing the resemblances that could be found in it, the virtues that it was thought to possess, the legends and stories with which it had been involved, its place in heraldry, the medicaments that were concocted from its substance, the foods it provided, what the ancients recorded of it, and what travelers might have said of it. The history of a living being was that being itself, within the whole semantic network that connected it to the world.
Teenoor die semantiese verweefdheid van sommige viervoetige, is die meeste visse egter veel eenvoudiger gekonseptualiseer (sien Hassig 1995). Hierby moet mens ook in gedagte hou dat Coenen soms die eerste Nederlandse optekeninge van die visspesies gemaak het (of geen ander bronne oor hulle kon geraadpleeg het nie; sien Egmond, Mason & Lancaster 2003) en dat hy dan in hoofsaak op die morfologie van die betrokke visse gelet en dié beskryf het. Dit beteken egter nie dat Coenen nie ’n omvangryke skematiese voorstelling van die onderskeidende kenmerke van die kategorie VIS kon gehad het nie. Dit blyk maar al te duidelik uit ’n kenmerkontleding van sy beskrywing in VB van wat as die prototipe van die lekker eetbare vis beskou kan word: die haring (“den coninck boven alle vischen, onsen groten gouden berch in Hollant, doer Godts garsij almachtich oock Zeelant ende Vlaenderen” (VB, f.16)). Coenen tref ’n onderskeid tussen die (gewone) haring, die haringkoning (wat geen haring is nie) en die pelser ( ’n soort haring). Die kenmerke wat hy van die haringkoning verskaf, is saamgevat in Tabel 1. Sy bespreking van die kenmerke van die gewone haring is veel omvattender, soos aangedui in Tabel 2. (Bewysplekke uit die manuskrip word hier ter wille van die ruimte weggelaat.) Saam suggereer hierdie kenmerkontledings (d.i. die kenmerkkategorieë, nie die besonder inhoud/kenmerk self nie) dat Coenen ten opsigte van die kategorie VIS ’n omvattende skematiese mentale representasie gehad het, al word die meeste spesies nie in al hierdie detail beskryf nie.
69 Kenmerk Etimologie/naamgewing
koninck van den harinck altijt is genament Ende dit om dat hij alle te mets mede onder een groote menichte van den haringhen ghevanghen worde
Morfologie (fisionomie)
beeld + gans root als den zeehaen; dan hij heeft scillen grooter dan den harinck ende is bij naest dat faetsoen dan hij ronder ende dicker is
Smaak /voedsel
ende is versche gegeten den selfden smaecke als den zeehaen
Vangs Bote Plek Tyd
harinck buysen inde Noortzee onder Engelant ende Schotlant ende die eylanden als Fayerhil ende Hitland inden somer tijt
Betekenis
-want haer gelove ende meninghe is dat daer den koninck es dat daer ghroote menichte zijn van haringhen Aldusdanighe gelove hebben onse vischers veele ende oock van andere vischen -maer wat van aldusdanighen gelove is seker of onseker het is altijt van ouden afcomen maer na mijn verstant den besten vanc es Goedes gratie Almachtich daer op te hopen ende te betrouwen ende hem altijt biddende hem zij lof inder ewicheijt tot ewicheijden Amen Amen
Verhale (raaiselgedig)
Het es een coninck van groote macht die altijt reijst bij dage en bij nacht Nochtans en heeft hij burch noch casteel Hi en heeft in hemel in aerde inde helle geen deel Het is heyden noch kersten u wel versint Nochtans is hi aller werelt vrient elc wenst hem doot of ghevanghen nae hem hebben veel menschen verlangen wij kersten laten voor hem so menich man soe dat wijf ende kinderen bescreijen dan.
Tabel 1: Kenmerkontleding van die inskrywing vir haringkoning in VB
70 Naamgewing en etimologie
Gratia Dei, gulden berch slabharing, maatjesharing, pekelharing, volle (kuitrype) haring, kuitsieke haring, ydele haring en panharing
Morfologie
beeld + een cleijn visken
Vangplek
kaart + Noortzee tusgen Hollant ende Engelant; tusgen Vryeslant Oost ende Schotlant ende Noortsche Eylanden...
Haringbote
kerveel buijsen, pincken, slabbesceepen...
Haringhawens
Sceveningh Katwijc Noortwijc Zantvoort van de Wijck Egmont Petten...
Vangseisoen
in de winter beginnende voor kersmis tot varde in de maert inde Zuijderzee...
Smaak, bewerking en voorbereiding:
een welsmaeckelijck viscken; versche gegeten es beter smaeckelijck dan die gesouten es; Die gesouten harinck es oock een goede spijse.
Betekenis
Religieus: Almag en voorsienigheid van God: Maer altijt is den harinck de bloome boven alle vischen Hier af Godt almachtich gelooft van sijn wonderlijcke gratie Amen
Verhale/anekdotes
dat die haring ongesond is; Coenen se teenargument:”laeten wij hem soberlijck eeten hij en sal ons niet onghesont sijn”; haring en Rome waar iemand geglo het dat haring /rou vis mens dood sou maak
Ander outeurs oor haring
Olaus Magnus oor die haring wat op Schonen gevang word: vangs in die herfs, smaak, verwerking en bewerking (gesout en geberg in vate)) verhale oor verkoop van die haring; verskille in smaak en kwaliteit tussen haring wat langs verskillende kuste gevang word
Tabel 2: Kenmerkontleding van die gewone haring Tabel 1 en Tabel 2 maak geen aanspraak op volledigheid ten opsigte van alle relevante kenmerke in terme waarvan lede van die kategorie VIS beskryf sou kon word nie. Daarvoor sou ’n ontleding van die kenmerkonderskeidinge in elke ensiklopediese inskrywing van elke lid van die kategorie VIS in VB gemaak moes word. Ten opsigte van die eetbare visse word daar byvoorbeeld soms ook beskrywings gegee van die wyse waarop hulle gevang word en die aas wat gebruik word. Van ander visse gee Coenen ook ’n bespreking van hulle gedrag en karaktertrekke , stapelvoedsel/vreetgewoontes, voortplanting,optrede teen natuurlike vyande, emosies, simbolies-morele waarde, samelewingskritiek en ’n goeie paar sedelesse na aanleiding van een of ander eienskap van die dier.
71 Die betoog hier is eenvoudig dat by die seleksie van materiaal uit sy bronne, Coenen dit nie alles lukraak gedoen het nie. Coenen moes hiervoor ook gesteun het op sy eie skematiese kennis van die kategorie VIS en van die matrys onderskeidende kenmerke in terme waarvan lede van die kategorie beskryf en onderling van mekaar onderskei word. Een kenmerk in Tabel 1 en 2 verdien hier meer aandag, naamlik die betekenis van ’n seewese/vis. Benewens die voorspellende (sekulêre) betekenis van uitsonderlike gebeure en verskynsels (soos die stranding van walvisse of die verskyning van komete) waaroor Coenen besin, gee hy ook uitgebreid aandag aan sy lesings van die natuur as boek waarin die wonder, almag, en voorsieningheid van God openbaar word (sien oor hierdie tradisie die insiggewende bespreking van Soffer 2005). Verskeie van die inskrywings in VB gee eers ’n bespreking van ’n natuurverskynsel en sluit dan af – byna op ’n ekstatiese toon – met ’n uiteensetting van die religieuse betekenis daarvan, meestal hoe dit God se voorsienigheid en skeppingsmag openbaar; byvoorbeeld: Want wij fier als wij wel willen in mercken dat alle firmamenten des hemels alle ghewas der aerden alle beesten inder velden wilt en tamme alle voogelen des luchts alle vische inde wateren dit alle tot onsen menschenm behoefticheid ons gegeven heeft Aldus hier omme ic dit boock vergadert vanden vischen omdat wij Godt almachtich van alle zijn mindelijcke gaven tot allen tijdens als wij sijn wondern sien ende van sijn smakelijcke visschen smaken hem dar altijt mogen loven prijsen nu ende tot allen tijden dits mijn begeeren Amen. (VB, f.11)
Hierdie voorsienigheid geld ook vir die diere. By sy inskrywing oor die garnaal meld Coenen byvoorbeeld: Den garnoeten es een cleijn zeevisken geen visghe gelijc dan gelijckenisse bijnaest den creeften het es spijse van andere visgen alsoo van Godt almachtich ende die natuere daervan geordineert door de milde gave Godts die alle dinck zijn spijse ende voetsel geeft. (VB, f.157v)
Coenen was ook oortuig dat God met die mens kommunikeer deur natuurtekens. In VB (f. 64) wys hy daarop dat na die verskyning van allerlei komete en sonne peste die aarde getref het – almal altijt waerschouwinghe van Godt almachtigh om wij menschen daer op te bedencken ende godt om gratie en genade te bidden want hij zoe goet ende barmhartig es. En zijn heijligen Naem selfs die goetheid ende barmhartigheid is, hem zij loff prijs ende danckbaerheijt nu ende tot allen tijde inder eeuwicheit ghepreen Amen Amen Amen”. (VB, f.64)
Oor die grootheid van God se skeppingskrag is voorbeelde te vinde in die bespreking hieronder van die wonders en verwondering as seleksiebeginsel.
72
3.
’n Seleksie uit die wonders van die natuur dit vremt ende wonderbaer visboock (VB, f.40)
Soos Coenen meld na sy proloog, is daar in VB inskrywings oor “menigderleij vischen die seer vremt sijn ende wonderlijck van faetsoene ... Ende oock vremde onbekende ghedierten ende monsteren die opter aerden bevonden worden” (VB, f.13). Na eie bekentenis, (sien die aanhaling bo) kon Coenen in sy samestelling van sy visboeke, VB in die besonder, eenvoudig nie nalaat om ook alle wondere wat hy in sy bronne teengekom het in VB op te neem nie. Daarbenewens het hy ook allerelei ander wonderlike verskynsels opgeneem wat hyself waargeneem en na sy mening as vreemd, seldsaam en wonderlik beskryf moes word. Die adjektiewe vremt, selsame, sonderlincx en wonderlijk kom dan ook telkemale in die inskrywings voor ter beskrywing van die kenmerke van ’n verskynsel of ’n gebeure, soos die vreemde “fatsoen” van die poelomp (seekat) (VB, f.37), vreemde rasse (sien die proloog, VB, f. 1-12), vreemde natuurverskynsels, soos vuurspuwende berge en komete, vreemde seemonsters en uiteindelik ook vreemde verhale, soos die verhaal van die seebiskop (VB, f.178v-179v) en die verhaal van die persoon te Rome wat geglo het dat mens sal sterf as jy rou vis (haring) eet (VB, f.17 ). (Sien Egmond 2005: 106-134 se bespreking van die wonderlike visse en vreemde wesens uit vreemde lande in VB.) Gegee Coenen se geloof in die almag van God (en dus sy vermoë om enigiets te skape), het hy self nooit rede gehad om aan die moontlike bestaan van hierdie wonderwesens (veral dan die wat hy self nie gesien het nie, maar slegs van gelees of gehoor het) te twyfel nie. Hy was egter bang dat sy kyker-lesers aan die outentisiteit van die materiaal wat in VB opgeneem is, kon twyfel. Hy het duidelik met so ’n skeptiese teikenpubliek te make gehad: Die menschen hier te lande connen qualijc ghelooven datter dusdanighe vremde menschen zijn, sij meenen tis gelogen. Aldus sullen die verde van der zee woonen ist scrijven mijn dat dit meede vanden visschen in dit boock gescreven oock loeghenen zijn”. (VB, f.9)
Coenen gee sy kyker-leser egter die gerusstelling dat as hy die betrokke dinge nie self gesien het nie, hy sy bronne volledig sal vermeld, dus dat die gesag van die outeur en die teks as sodanig vir die outentisiteit/waarheid/bestaan van die betrokke verskynsel of gebeure sal instaan: Dit Vis Booc daer zijn in vergadert menigderleij vischen die seer vremt sijn ende wonderlijck van faetsoene daer hem den leser ende den besiender mogelijck aen stoten sal ende hem duncken laten dattet looghenen ende fabulen zijn. Nochtans dat ic of dien ic scrijver van dit boock selfs niet ghesien en hebbe sette ic mijn autoers ende ander scrijvers die mede van deser materie ghescreven hebbe. Ende hierom hebbe ic in dit boock voor in der maniere van een prologe ofte voorreeden gheset menichderleij ghemeene beesten ende voogelen. Ende oock vremde onbekende ghedierten ende
73 monsteren die opter aerden bevonden worden argo soe est wel gheloeflijck mijn guede leser datter veel wonderlijcke dinghen inder zee zijn hem zij gheloeft den scepper van dien Godt Almachtich inder euwicheit gepresen Amen. (VB, f.13)
Verder sorg Coenen ook dwarsdeur VB dat sy inskrywings oor wonderverskynsels, waar moontlik, voorsien is van die datum van verskyning en naam van die persoon wat die waarneming gemaak het. Goeie voorbeelde van hierdie werkwyse is sy beskrywng van die Brasiliaanse seemonster (sien VB, f. 43 - 44) en die tonyn wat in die buurt van Gibraltar gevang is en waarvan die lyf ’n tekening van skepe op gehad het: Certificatie wt Gibraltar ghecomen van eenen wonderlijcken thonijnvisch...met de scheepen gevangen bij Ceuta en geattesteerd door mr Johan Frutuoso notaris te Gibraltar op 13 mei 1565...Ic dit Adriaen Coenensz van Sceveninck ghescreven wut eenen gheprinten brief die gheprint hadde stont aldus geprint t Hantwerpen bij Hans Liefrinck [of Lafrinck] figuersnijder op de Lombaerdeveste in t Gulden Turcxhooft... Van ditselfde figuere van desen tonijn mit die sceepen opt lijf is mijn int jaer voorscreven eenen figuere daervan ghegheven van mijn heer van Rijswijk meester Cornelis Zuijs president van Hollant die hem wut Brabant gesonden was ende was van een scilder naer leven gedaen geweest. En dit selfde conterfeijtsel hebbe ic in mijn groote visboock gebonden dat nu ter tijt nog in zijn bewaringhe heeft den Edelen Prins van Orangen Onsen vromen pellicaen van Hollant en Zeelant. Ic Adriaen Coenensz dit ghescreven anno 1578 den 22 februarius. (VB, f. 41; sien verder Daston 1994 oor bewysvoering vir wonders.)
Oor sy eie, bykans besete, belangstelling in die natuur meld Coenen per geleentheid dat hy ’n vreemde, gedroogte krab van ’n vriend gekry het “omdat ic jeloers bin in dese vremde dinghen” (VB, f. 150vso). Duidelik het hy hom bevind in ’n klub wat ewe gedryf is deur hulle belangstelling in die wonderlike dinge in die natuur. Van sy vriend die heer Cornelis Zuijs, “heere tot Rijswijck president van Hollant” meld hy dat Dese goede heere was zeer spekelatijf in vremde dinghen te hooren van selsame dinghen van vremde vischen, alsoe dat hij dicmaels mijn groote boeck heeft gehadt daer ic van veel selsame vischen ende gheschiedenissen in ghescreven hadde
Coenen self was verskaffer van marinekuriositeite aan versamelaars, waarvan St. Omer, heer van Moerkercke een was – ’n persoon wat Coenen per geleentheid beskryf as “een groot beminder van selsame vremde dinghe van visschen ende vogelen” en wat twee voltydse skilders aangehou het om sy versamelings by wyse van tekeninge/ skilderye te dokumenteer (VB, f. 195). In sy belangstellng in dit wat vreemd, seldsaam, raar, eksoties en (dus) wonderlik is, was Coenen en sy kennisse natuurlik nie uitsonderlik nie aangesien persoonlike “nuuskierigheid” oor die wonders van die natuur in die sestiende eeu die dryfveer en die perspektief was vanwaaruit liefhebbers, versamelaars en ander kenners die natuur en natuurlike historie benader het (sien Daston & Park 1998 vir ’n uitgebreide bespreking).
74 Soos reeds vermeld, poneer Egmond (1997, 2005) dat Coenen VB as Wunderkammer of rariteitekabinet op papier gekonsipieer het. Argumente wat sy hiervoor aanvoer, is die opname van soveel wonderverskynsels in VB, die feit dat VB saam met Coenen se versameling rariteite met die feesvieringe van die onsetting van Leiden op die mark tentoongestel is en die feit dat die bladuitleg van VB (omlying en cartouchewerk en die plasing van items in vakkies) sterk ooreenkom met die uitstallaaitjies van die rariteitekabinet. ’n Goeie voorbeeld hiervan is die bladuitleg van sy beskrywing en tekening van ’n versameling insekte (VB, f.309v; sien Illustrasie 2).
As VB soos ’n wonderkamer of rariteitkabinet ontwerp is, dan is die eerste vraag of die items van so ’n kamer/kabinet nie self volgens ’n bepaalde sistematiek gestruktureer is wat ook die ordening van die materiaal in die visboeke sou kon onderlê nie. Die tweede vraag is, wat as wonders gedefinieer of geklassifiseer is en op basis van watter soort kenmerke van die objekte of gebeure hulle binne of buite die kategorie geval het. Verskeie navorsers het hulle al met die eerste vraag besiggehou en die algemene slotsom is dat, ten spyte van uitsprake dat die rariteitekabinette en wonderkamers
75 gepoog het om ’n mikroweergawe van die makrokosmos te wees, daar geen vaste en duidelike sistematiek uit die ordening van die verskillende versamelings te agterhaal is nie (sien byvoorbeeld Daston 1988 en Mullaney 1983, maar ook Van de Roemer 2004). Volgens Daston (sien Daston 1983: 456 – 460) het hierdie versamelings gefaal as verteenwoordigers van die makrokosmos (gekonsipieer en gestruktureer in terme van die struktuur van die Groot Ketting van Bestaan – sien hieronder) omdat hulle nie verteenwoordigende elemente vir negentig persent van die makrokosmos bevat het nie. Die fokus het juis geval op die uniekheid van elke item. Versamelitems is ook so uitgestal om hulle uniekheid en variëteit eerder as hulle ooreenkoms met enige ander item te beklemtoon. In plaas van lidmaatskap van ’n duidelik kategorie, was al bindende faktor volgens Daston (1988:458) eerder die emosionele reaksie van verwondering wat elke item moes uitlok. Volgens Mullaney (1983: 42) kon hierdie uniekheid van elke item juis bereik word deurdat die items sonder enige singewende konteks uitgestal is, wat mens weer terugbring by Foucault se opmerkings in afdeling 1 oor die verwarring wat konfrontasie met so ’n versameling by die kyker kan oproep. Soos Foucault, argumenteer ook Mullaney (1983: 43) dat ’n konfrontasie met so ’n versameling in feite ’n direkte konfrontasie behels met die Ander. Volgens Daston (1988: 458) is die interessante vraag dus nie dié na die sistematiek onderliggend aan die struktuur van die rariteitekabinette nie, maar eerder die vraag oor wat as wonder beskou is en op basis van watter kenmerke items tot die versameling toegelaat is - ’n vraag wat mens ook ten opsigte van VB moet probeer beantwoord. Ten eerste was daar wat mens die “standaard” of algemeen bekende wonderverskynsels in Wes-Europa in Coenen se tyd kan beskryf. Verskeie hiervan het in die Cosmograhia van Sebastiaan Münster voorgekom en word deur Coenen in die proloog van die VB (f.113) ten tonele gevoer: die eenhoring en olifant (f.3); ’n wolf wat kinders soog en ape (f.4); drake en basiliske, die kameelpaard en die panther/leopardus (f.5); vreemde voëls (f.7); vreemde volkere, insluitende die Pliniaanse rasse, soos die eenogiges, eenvoeters, hoofloses en hondkoppiges, mensvreters, summe, wildemans en –vroue en natuurwonders soos (vuurspuwende) berge. Tweedens het Coenen uit sy bronne ook nog materiaal gehaal oor die eksotika uit die Nuwe Wêreld, soos die Eskimos en die armidillo, bekende en oorgelewerde wonderverskynsels uit die Nederlande, talle ander wonders wat as sodanige deur hulle outeurs vir hulle lesers aangebied is, veral in die pamfletliteratuur (broadsides) wat op uitsonderlike natuurverskynsels en misgeboortes gefokus het. (Sien Egmond 2005: 192- 211 vir ’n bespreking van Coenen se bronne.) Derdens is daar in VB verskynsels en gebeure wat op basis van hulle eienskappe as wonders deur Coenen beskryf word en wat hy nie direk van sy bronne oorgeneem het nie. Die vraag is dan ook uiteindelik op basis van watter kriteria Coenen hulle as “wonders” gesien en in VB ingesluit het. ’n Algemene antwoord op hierdie vraag word gegee deur outeurs soos Kenseth (1991a,b), Morillo (1991) en Asworth (1991) wat ’n estetika van die wonder en verwondering formuleer na aanleiding van die versamelwoede en die wonderkamers en rariteitekabinette van die sestiende en die sewentiende eeu. Die hoofkategorieë van wonders was die bonatuurlike, die natuurlike (naturalia) en die nagemaakte (artificialia), en volgens Kenseth (1991b) kon die lede van hierdie kategorieë
76 met een of meerdere van die volgende adjektiewe of naamwoorde beskryf word: novel, rare, foreign, exotic, strange, bizarre, variety, unusally large, unusually small, virtuosity, achievement of the impossible, vividness, verisimilitude, the trancendental, the sublime, the surprising, en the unexpected. Hierdie naamwoorde en adjektiewe verwys egter almal na relasionele konsepte waarin die inhoud relatief (of as afwykend) ten opsigte van ’n bepaalde norm (byvoorbeeld van normaliteit, grootte, lewendigheid, waarheidsgetrouheid) of kennis- of waardesisteem van ’n bepaalde persoon en tydperk geïnterpreteer moet word. Ruimte laat nie toe om hier in besonderhede in te gaan op hoe die verskynsels in VB wat as vremt, selsame, sonderlincx en wonderlijk beskryf word, een of meerdere van sulke kenmerke van die wonder en die verwonderingswaardige vertoon nie. Van belang is egter dat Coenen se kennissisteem van die see en seelewe, soos beskryf in afdeling 2, hier as norm gefunksioneer het en dat wat hy as “wonderlik” bestempel het, as afwyking van hierdie kennissisteem gesien moet word. Hierdie kennissisteem was egter ingebed in ’n omvattender normatiewe kulturele kennisraamwerk waarvan sy Christelike lewens- en wêreldbeskouing ten nouste verweef was. Deel hiervan is wat outeurs soos Lakoff en Turner (1994, 166 e.v.) en Matthey en Stoffers (1994) as die Christelik Wes-Europese skematisering van die heelal beskou en wat vergestalting kry in die vorm van die Groot Ketting van Bestaan:
Skematisering van die Heelal (Hemel) GOD (Die eerste oorsaak van alles) Hemelese wesens (engele) (Aarde/see) MENS [+LEWEND,+BEWEGING, Normale mens [+SIEL]; +SINTUIGLIKE WAARNEMING afwykende kategorieë +REDE] [-SIEL} * HÖER-ORDE EN LAE-ORDE DIERE : Viervoetige diere; voëls, watermonsters, visse, slange, insekte [+LEWEND,+BEWEGING,+SINTUIGLIKE WAARNEMING] * PLANTE: Gewone bome, speserybome, geneeskragtige plante [+LEWEND,+BEWEGING] * GROND: Bronne, edelstene en metale uit die aarde {-LEWEND, -BEWEGING] (Hel) Tabel 3: Die Groot Ketting van Bestaan
77 Die skema gee weer wat in die hemel en ondermaans bestaan en wat die hiërargiese verhoudinge tussen hulle is. As sodanig definieer die ketting ook wat as afwykend (en dus as wonderlik) beskou sou moes word: (a) dit wat afwyk van die bestaande entiteite op elke vlak van die hiërargie of die prototipebeeld van sulke entiteite op elke vlak en (b) ook dit wat as’t ware tussen hierdie vlakke val en tot “spesiekorrupsie” aanleiding gegee het . Ter illustrasie: op die menslike vlak was daar al die fisiologies (maar ook kultureel ) afwykende Plinaanse rasse (sien die bespreking hieronder) en die monsterlike misgeboortes; tussen die menslike en die dierlike is daar die talle monsters met menslike en dierlike eienskappe; op die vlak van die diereryk is daar al die wonderlike monsters wat samestellings van verskillende diere is. Sommige hiervan is buitengewoon groot (soos die walvisse, wat as norm vir visse funksioneer, en baie van die seemonsters), of buitengewoon klein, soos die klein goggatjies (papiervreters) wat Coenen met soveel bewondering as wonderwerk beskryf: Van dier zier int pampier Dit is een cleijn dier”. “Die zierkens die opt pampier lopen worden oock pampiereeters geheten Dese hebbe Ic soe cleijn gesien dat men geen stip met een penne mach stippen het was noch cleijnder cleijnder dan een van dese ses stippen .. zijn die in dit rondeken gestipt staen hoe wonderlic is .... Godt in zijn wercken Dese cleijne dierkens lopen so vaerdich alsmen ooghen mach hier moeten immers beenen an wesen maer een menschen ooghe es niet moghelic om die te sien ende dat dier es soe cleijn hoe cleijn zijn dan zijn oghen hart ende ingewant men soude seggen ten es niet moegelic hieran mach men mercken dat Godt almachtich onsienlijcke dingen machtich ende hier af es Ende oock mede dat wij met onsen ooghen niet sien en mogen noch met onse zinne begrijpen ende moghen daer es hij een almachtich heer ende scepper af hem zij lof prijs danck nu ende inder ewicheijt gepresen Amen hierin kan men sien ende mercken zijn wonderdaden ons onbegrijpelick”. (VB, f. 313v.)
Hierdie Christelik Wes-Europese skematisering van die heelal is natuurlik self weer ’n produk van en moet geïnterpreteer word teen die leerstelling van die MiddeleeusChristelike dogma wat in dié tyd aksiomatiese status gehad het en telkens in VB opduik. Sonder om hier volledigheid of presisie na te streef, is aksiomas en afleidings soos die onderstaande ter sake, en dié word op bestaande en nie-bestaande entiteite betrek: • Hierdie verskynsels bestaan. • As hulle bestaan, is hulle deur God self geskape. • As God hulle geskape het, dan het Hy hulle met ’n doel geskape, naamlik om Hom te verheerlik en om die mens na liggaam en siel tot nut te wees. • God openbaar Hom (naas die Bybel) in sy skepping. • Die skepping (self ’n “boek” van die natuur ) kan dus vir die mens belangrike lesse oor God se heilsplan met die mens leer. (Sien Thomas 1983:17-49 vir ’n uitgebreide bespreking van die ontlogiese en epistemologiese aannames wat hierdie skema onderlê en hulle religieuse begronding.)
78 ’n Goeie voorbeeld van hoe hierdie aannames Coenen se waarneming en interpretasie van die natuur beïnvloed het, is sy inskrywing vir die kwal waarin hy oor die doel/ funskie van hierdie oënskynlik nuttelose “gedrochte” besin: Dese quallen es een vremt faetsoen ende gedrochte die de natuer in der zee voortbrenckt het waeromme es den mensch onbegrijpelijck Dese groijselen ofte gedierten hebben beroerlijck leven in hem aldus vergaen sij mede met sterven ende verdwijnen tot weder water daer het scijnt dat sij afgecomen sijn want ic dicmaels daerop gelet ende gemerckt die aen onsen overgheworpen werden met het slach van der zee ende leggen opt droge sant”...Ic hebbe oock dicmael gesien ende ondervonden als ic dese groote quallen vont leggen op den overe ende aengetast ende ghesien haer contenacie ende gesteltenisse dat Icker van die cleijne dierkens in ende onder vondt die men bij ons zeeluijsen noemt die daeronder berchden voor de hetten van den sonne gelijck Ic oock dicmaels ghesien hebbe ende oock warachtich gheboert dat die vlieghe moesien ende cleijn gewormten ende veel oorwormen die men bij ons soe noemt ende ander cleijne gedrochten hem bergen onder die groote distelen ende scerpe neetelen hieromme mach men dese quallen well heeten zeenetelen want Ic en kanne niet bevinden dat dese quallen ergens toe nut ende profijt zijn ofte doen gelijck oock de groote scarpe neetelen opt lant mede doen dan onbequaem ende hinderlick den menschen ende beesten dan alleen dese cleijne dierkens die hier haer bescutsel ende bescherminghe in soecken ende vinden Aldus en heeft Godt Almachtich niet tevergeefs ghescapen want die natuer soeckt altijt zijn behulp O wonderlijcke goede Godt hoe onbegrijpelijck zijn u wercken u si lof glorij ende dancbaerheijt inder ewicheijt gepresen Amen”. (VB, f.151vso -152)
Coenen relativeer plek-plek ook sy eie normsistem aan dit wat in Holland (vir hom altans) as bekend of afwykend beskou is – ’n punt waarop hy in die proloog van VB telkens terugkom. Oor die berge en rotse met ’n waterval meld Coenen dat “Dusdanighe vremde geberchte is in onse Hollant onbekant“ (Vb, f.9); oor die vuurspuwende berge dat “ Dit dunckt onse Hollanders wonder sijn”. Oor die pigmieë en hulle stryd teen die kraanvoëls meld hy: “Het luit ons in Hollant een vremt verstant sijn datter menschen van een kupens of drie spannen lanc sijn die inde broetijt die cranen moeten vernielen(?) ende stoeren Of dese cleyne luijden bleven gans vernielt vande cranen ende verloren” (VB, f. 10). Hierteenoor was kategorietransformasie ’n besonder verwonderingswekkende gebeurtenis . In VB spreek hierdie verbasing in Coenen se uiteensetting van wurms wat in ‘cappellekens’ (vlinders) verander: sach altijt wel dat die rijpen in een faetsoen van een cappelle was verandert Dit scijnt wel dat een specie es of een geslachte in t wilt van die zijt wormen die de zijde maken. Dit most ic mede scrijven dit docht mijn grote vremdicheijt te wesen O hoe wonderlijck werckt Godt inder natueren alsmen hier siet in dese beestkens dat van een leelijcke rijpe off leelijcke worme int smenschen aenscouwen afcomt een lieflijck kappelleken als ic hebbe voorscreven die wij bij ons zielkens nomeneren. Ende alsoo [=d.w.z. zieltjes] altijt geheeten van dat Ic een kint was ende daarmee speelde ende als wijse gegreepen hadde dat wij veel zielkens hadde maer wij en wisten die misterij niet waerom zij zielkens ghenaemt waren. Maer nu weten wij die misterije ende dat waeromme dese kapellekens zielkens ghenaemt zijn Ende dat hieromme alsoe die leelijcke wormen
79 sterven en van dieselfde materie comt een lieflijck kapelleke alsoe scrijven die geleerde dat beduijt daerop tot versterckinghe van ons gelove van die verrijsenisse ende opstandinghe van ons leelicke stinckende lichaeme dat veranderen sal in een lieffelijcke glorioes lichaem mit ziel ende lijf Aldus werckt Godt aldusdanighe dinghen in dese cleijne dierkens Ende alsoe hij Almachtig es waerom soude wij dan cranck int ghelove wesen dat wij niet opstandich soude wesen als onse gelove inhout. Dit is ghescreven tot versterckinghe van ons Kristen gelove Godt geve ons een vast gelove ende Christus vrede ons ende onse vianden mede Amen. (VB, f. 312)
’n Subkategorie van die wonders wat in VB voorkom, is die verskillende etnografiese kategorieë, die interne randkategorie (“subalterne kategorieë”) en die monsterlike geboortes wat in verskillende opsigte afwyk van wat in ’n skema soos die Groot Ketting van Bestaan as mens, of meer kultuurbepaald, prototipiese Wes-Europeër, of selfs as sestiende eeuse Nederlander beskou is. Gegee dat sowel monsters as wonders afwykings van die normale verteenwoordig het, gebeur dit dat Coenen na sommige lede van hierdie kategorie as wonderlike monsters verwys. Die eerste van hierdie groep is die bekende Pliniaanse rasse wat reeds in die proloog aan bod kom. Benewens die kwessie van “afwykende” huidskleur wat deur die moorin gesinjaleer word (“swarte moerinne tis waer sien wij hier wel is waer”(VB, f.9)), voer hy die bekende Pliniaanse rasse (eenogiges, eenvoeters, hoofloses en hondkoppiges, mensvreters, pigmieë, ens ) op. Soos Mason (1991:17) dit uiteensit, gaan dit by al hierdie rasse wat hulle fisiese voorkoms betref om een of ander vorm van afwyking (’n reduksie, ’n oordaad of ’n hibridisering), wat op negatiewe wyse die grense van die (normale) menslike liggaam definieer. Liggaamlike gebreke is egter op hulle beurt fisiese manifestasie van een of ander geestelike of kulturele gebrek waarvan die positiewe teenpool die identiteit van die gekultiveerde SELF definieer ten opsigte van sake soos eetgewoontes, die besit van taal, vorming van dorpe en stede, beoefening van die kunste, wetgewing, sosiale interaksie, godsiens, kuns, filosofie en arbeid. Die fisiese gebreke van die Pliniaanse rasse stem deels ooreen met die monstergeboortes, soos babas sonder monde of oë, of met vier bene of ses tone of met een of ander dierlike liggaamsdeel (d.i. individuele anomalië) (sien Mason 1991:1826). Coenen voer ook ’n hele groep van hierdie fisiese anomalië - waarvan sommige in die Nederlande - in VB op. Ter illustrasie: Anno 584 in desen tijt baerde een vrouw een kint sonder ooghen sonder handen ende was van sijn navel neder waerts als een vischen staert. (VB, f.67)
Aan die einde van VB kom verskeie van die monsterlike geboortes aan bod wat Coenen gesien het as “seltsaem ende wonderbaerlicke gestalten formen ende ghedaente buijten den ghemeenen loop der natueren so an menschen als an beesten diewelcken dan gemeenlick als monster wat besonders beduijden” (VB, f. 321). Godafvalliges of duiwelsaanbidders in Calicut, wat die Christelik-religieuse karakter van die Nederlandse identiteit moes beklemtoon, word ook behandel in VB (f. 236-
80 237). Godafvalligheid is ook geassosieer met menslike offerandes, duiwelaanbidding en son- en maanaanbidding. In sy bespreking van die krygers van Calicut (VB, f. 407v408.) word daar naas die vreemde eetgewoontes en gedrag van hierdie mans ook hulle seksuele promiskuïteit aangedui: Dese voorgenoemde edelluijden (want sij malcanderen wel betrouwen) verwisselen haer vrouwen dick ende menichmael.
Dit het Coenen byvoorbeeld ook nie ontgaan nie dat die god van Calicut afgebeeld word met ’n kroon op sy kop soos dié van die pous: mij dunckt na mijn fantasie dat dat een wonderlijcke misterie in heeft dat die van Calickoeten haren afgodt den duvel aldus afmalen ende afbeelden met een paeus croene op sijn hoeft. Ende in elcke hant een ziele dien hij op slint. (VB, f.)
Interessant is ook Coenen se kennismaking met die eerste Eskimo’s wat “Capiteijn Fourboisher” in Julie 1577 na Engeland teruggebring het en wat soos ander natuurlike rariteite teen betaling besigtig kon word. Opvallend hier is eerstens hoe Coenen verskillende rame aanbied van waaruit die Eskimo as ANDER van die Nuwe Wêreld beskou sou kon word. Eerstens as wildeman (“Een wonderlijcke gheschiedenisse van eene wilden man hoe dat hij is ghevanghen gheworden en tot londen ghebracht in de maent van November” ((VB, f.39v)). Verder meld hy dat hy die pamflet oor hierdie Eskimo van iemand anders ontvang het om as monster in die VB opgeneem te word (“ Dit figuer met dit ghescrift is mijn Adriaen Coenenzoon gedaen ende gegeven om in dit vremt ende wonderbaer visboock mede te setten bij ander vremde monsteren inden jare ons heeren 1577 in December”(VB, f. ). Die wildeman het as skema ’n lang Europese geskiedenis (sien die uitvoerige bespreking in Dudley & Novak 1972). Sekerlik kon Coenen daarop staat maak dat sy leser/kykers hierdie skematiese kennis sou kon aktiveer by die intepretasie van die gegewens in VB. Van die wildeman na die wildeman/-vrou wat ook in die water woon (sien VB, f. 182v), is dit maar ’n kort stappie; tewens in Coenen se uitbeelding van die wildeman en die mense wat in die water gewoon het, was daar min verskille, net soos tussen laasgenoemde en die meermin/meerman (sien VB, f. 184-184v). Die mense wat in water woon (“mensschen die hem soe wel generen int water als op dat lant ende anders” (VB, f. 181v; sien ook f. 182-183) knoop Coenen direk aan die Nederlandse ervaring deur sy verhaal oor die vrou wat in die Purmermeer gevang is en ’n man wat in Vriesland wat uit die see uit gekom het (sien VB, f. 181v). Kortom: Daar sit sistematiek in wat as “wonder” geklassifiseer sou word en Coenen het hom hierin deur èn sy bronne èn sy eie (kultuurbepaalde) normatiewe waardesisteem laat lei.
81
Slot Soos hierbo aangevoer, is Adriaen Coenen se omgang met die natuur en die verwoording daarvan in sy manuskripte bepaal deur ’n aantal komplekse skemata. Gegee die historiese afstand, is dit nie moontlik om hierdie hipoteses empiriese te gaan toets nie. Nog minder kan mens eenvoudig aanvaar dat daar ’n een-op-een-korrelasie bestaan het tussen wat mens uit die inhoud en struktuur van VB kan aflei en Coenen se mentale skemata wat die seleksie van die materiaal vir VB bepaal het. Maar al het hierdie hipoteses maar deels empiriese ondersteuning, dan ondersteun dit Egmond se stelling dat die seleksie van die materiaal ’n manuskrip soos VB maar slegs oënskynlik chaoties was. Inderdaad is daar ondersteuning daarvoor dat die seleksie deur ten minste twee sterk beginsels bepaal is. Universiteit van Suid-Afrika
Bronnelys Ashworth, W.B. 1990. Natural history and the emblematic world view. In: Lindberg, D.C & Westman, R.S. (Eds.)1990. Reappraisals of the scientific revolution. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 303-332. Ashworth, W.B. Remarkable humans and singular beasts. In Atran, S. 1998. Folk biology and the anthropology of science: Cognitive universals and cultural particulars. Behavioural and Brain Sciences, 21: 547-569. Coenen, A. 1581. Visboeck. Ongepubliseerde manuskrip, Koninklike Biblioteek, Den Haag. Transkripsie, Florike Egmond. Oorspronklike ms. toeganklik aanlyn by:<www.kb.nl/visboek>. Coenen, A. 1585. Walvisboeck. Ongepubliseerde manuskrip, Biblioteek van die Koninklike Maatskappy vir Dierkunde, Antwerpen. Transkripsie, Florike Egmond. Oorspronklike ms. Copenhaver, B.P. 1991. A tale of two fishes: Magical objects in natural history from Antiquity through the Scientific Revolution. Journal of the History of Ideas, 52(3): 373-398. Dancygier, B. 2006. What can blending do for you? Language and Literature, 15(1): 5-15. Daston, L.J. 1988. Review: The factual sensibility. Isis, (Special issue on artifact and experiment), 79(3): 452-467. Daston. L. J. 1994. Marvelous facts and miraculous evidence in early modern Europe. In: Chandler, J., Davidson, A.I. & Harootunian, H. (Eds.) 1994. Questions of Evidence.Proof, practice, and persuasion across the disciplines. Chicago: University of Chicago Press, pp.243-274. Daston, L. J, & Park, K. 1998. Wonders and the order of nature 1150-1750. New York: Zone Books. Dudley, E. & Novak, M.E. (Eds.) 1972. The wild man within. An image in Western
82 thought from the Renaissace to Romanticism. Pittsburg: University of Pittsberg Press. Egmond, F. 1997. Een bekende Scheveninger. Adriaen Coenen en zijn Visboeck van 1578. Den Haag: Centrum voor Familiegeschiedenis van Scheveningen. Egmond, F. 1999. Natuurlijke historie en savoir prolėtaire. In: Egmond, F., Jorink, E. & Vermij, R. (reds.) 1999. Kometen, monsters en muilezels. Het veranderende natuurbeeld en de natuurwetenschap in de zeventiende eeuw. Haarlem: Uitgeverij Arcadia, pp. 53 -71. Egmond, F. 2005. Het Visboek. De wereld volgens Adriaen Coenen 1514-1587. Zutphen: Walburg Pers. Egmond, F. & Mason, P. 1992. De walvis en de poelomp. De kosmologie van een zestiende-eeuse strandvonder. Volkskundige Bulletin, 18(2): 170-222. Egmond, F. & Mason, P. 1995. Report on a wild goose chase. Journal of the History of Collections, 7(1): 25-43. Egmond, F. & Mason, P. 1997. The mammoth and the mouse. Microhistory and morphology. Baltimore & London: John Hopkins University Press. Egmond, F. & Mason, P. 2000. “These are people who eat raw fish”: Contours of the ethnographic imagination in the sixteenth century. Viator, Medieval and Renaissance Studies, 31: 311-360. Egmond, F. Mason, P. & Lankester, K. 2003. Het Walvisboek. Walvissen en andere zeewezens beschreven door Adriaen Coenen in 1585. Zutphen: Walburg Pers. Ellen, R.1979. Introductory essay. In: Ellen, R.F. & Reason, D. (Eds.) 1979. Classifications in their social context. London: Academic Press. Foucault, M. 1970. The order of things: an archaeology of the human sciences. London: Tavistock Publications. Fouconnier, G. 1996. Spaces, worlds, and grammar. Chicago: University of Chicago Press. Hassig, D. 1995. Medieval bestiaries. Text, image and ideology. Cambridge: Cambridge University Press. Keesing, R.M. 1974. Theories of culture. Annual Review of Anthropology, 3: 73-97. Kenseth, J. 1991(a). The age of the marvelous: An introduction. In: Kenseth, J. (Ed.) The age of the marvelous. Hanover, New Hampshire: Hood Museum of Art, Dartmouth College, pp.25-59. Kenseth, J. 1991(b). “A world of wonders in one closet shut”. In: Kenseth, J. 1991. (Ed.) The age of the marvelous. Hanover, New Hampshire: Hood Museum of Art, Dartmouth College, pp.81-101. Lakoff, G. 1987. Women, fire, and dangerous things. What categories reveal about the mind. Chicago: Chicago University Press. Lakoff, G. & Turner, M. 1989. More than cool reason. A field guide to poetic metaphor. Chicago: Chicago University Press. Mason, P. 1990. Deconstructing America. Representations of the Other. London and New York: Routledge. Mason, P. 1991. Half a cow. Semiotica, 85 (1/2): 1-39. Matthey, I. & Stoffers, M. 1994. De middeleeuwse ideeënwereld, 1000-1300. Werkboek. Heerlen: Open Universiteit.
83 Morillo, J.V. 1991. The aesthetics of the marvelous: The wondrous work of art in a wondrous world. In: Kenseth, J. (Ed.) The age of the marvelous. Hanover, New Hampshire: Hood Museum of Art, Dartmouth College, pp.61-79. Mullaney, S. 1983. Strange things, gross terms, curious customs: The rehearsal of cultures in the Late Renaissance. Representations, 3: 40-67. Soffer, O. 2005. The textual pendulum. Communication Theory, 15(3): 266-291 Swanepoel, P. H. 2001. Oor die unieke en die universele in die Afrikaanse en Nederlandse etnobiologiese nomenklatuur. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 8:2. Swanepoel, P. 2004. Wonderbaarlike volke en monsterdiere in Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant en die kognitiewe verankering van denkbeeldige kategorieë in die Middeleeuse lewens- en wêreldbeskouing. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 11(2). Taylor, J.R. 1995. Linguistic categorization. Prototypes in linguistic theory. Second edition. Oxford: Clarendon Press. Thomas, K. 1983. Man and the natural world. Changing attitudes in England 1500-1800. London: Allen Lane. Van de Roemer, B. 2004. Neat nature : The relation between nature and art in a Dutch cabinet of curiosities from the early eighteenth century. History of Science, 42(1):47-84.
Note 1
2
3
4
5
Die navorsing vir hierdie artikel is onderneem met die finansiële ondersteuning van die Noordelike Kennisnetwerk vir Neerlandistiek. In die ontleding van Coenen se Visboek en (Wal)visboek maak ek dankbaar gebruik van die transkripsies van die oorspronklike manuskripte van Florike Egmond. Folioverwysings is in ooreensteming met die hernommering van die manuskrip vir die transkripsies. Coenen was ’n boorling van Scheveningen, sekretaris van die visveiling, self visafslaer, strandjutter, versamelaar en verskaffer van seekuriositeite, skrywer en illustreerder, wesentlik outodidakt en “selfmade man” (sien Egmond 1997 vir ’n biografiese schets van Coenen, maar ook Egmond & Mason 1996). Visbooc (afgekort tot: VB) word in die Koninklike Biblioteek in Den Haag bewaar. Die manuskrip is sedert 2005 in digitale vorm toegank via die Internet (www.kb.nl/visboek). Die tweedelige Het Walvisboek word bewaar in die biblioteek van die Koninklike Maatskappy vir Dierkunde in Antwerpen. ’n Moderne Nederlandse byna-faksimilee uitgawe het in 2003 verskyn (sien Egmond, Mason & Lakester 2003). Ek laat hier eers buite beskouing die vraag of dit inderdaad moontlik is en die beste is om hierdie kennis as ’n vertakkende, hiërargies-geordende geheel te gee. Goodenough (sien Keesing 1974: 77) omskryf sulke lewens- en wêreldbeskoulike rame of kultuurmodelle soos volg: A system of knowledge - what it is one has to know or to believe in order to operate in a society. It is specific models for perceiving, relating, and otherwise interpreting material phenomena.... standards for deciding what is, ... for deciding what can be, ...for deciding what one feels about it, for deciding what to do about it, and ... for deciding how to go about doing it.
84
Anak Betawie: ’n verkenning van die skryfwerk van Tjalie Robinson Steward van Wyk This article explores the work of the Indo-Dutch writer Tjalie Robinson, in particular his short stories published under the pseudonym of Vincent Mahieu. An introductory biographical sketch is followed by an analysis of a few key themes in his work e.g. hunting, representation of the ordinary man and the use of the vernacular. In conclusion, a few ideas are propounded for a comparative study with Black Afrikaans writing.
1.
Inleiding Tjalie Robinson en Vincent Mahieu is twee van die meer bekende skrywersname1 van Jan Johannes Theodorus Boon. Hy was die oudste seun van Cor Boon en Fela Robinson en word op 10 Januarie 1911 in Nijmegen gebore toe sy ouers vir ’n kort tydjie in Nederland vertoef sodat sy vader, ’n beroepsoldaat in die koloniale leër, opleiding kon ondergaan. Wanneer hy drie maande oud is, vertrek hulle weer na Nederlands-Indië waar Boon opgroei en sy opvoeding ontvang. Omdat hy nie die familie van sy vader, ’n totok2 (volbloed Hollander) geken het nie, voel Boon hom meer aangetrokke tot die Indo-familie van sy moeder. Sy is die dogter van ’n Engelsman en ’n Javaanse vrou. Hierdie gemengde agtergrond en die Indo-kultuur is bepalende faktore in die vorming van Boon se lewensuitkyk. Sy twee skrywersname is gesetel in hierdie wêreld: Robinson, die nooiensvan van sy moeder en Tjalie ’n Indo vervorming van die Engelse naam Charles. Ook Mahieu is ’n bekende van in hierdie wêrelddeel: die stigter van die Stamboel-teater3 was ene Auguste Mahieu en Vincent was ’n algemene naam. Vir sommige kritici sit daar ook iets ideologies betekenisvol in die name Robinson en Mahieu.4 In hierdie artikel word die algemene gebruik gevolg om die naam Tjalie Robinson, soms slegs Tjalie, vir al hierdie persoonlikhede te gebruik.5 Sy kinderjare word gevorm deur die wêrelde van die Nederlander aan die een kant en die Indo en inlandse mense aan die ander kant. In Nederlandse skole kry hy sy formele skoolopleiding, terwyl hy op straat deur middel van die speletjies en taal ’n ander kultuur en waardes leer. Hy was besonder talentvol en begaafd met ’n voorliefde vir die literatuur en joernalistiek terwyl hy ook sy hand waag aan skilderkuns en spotprente. Daarbewens blink hy uit op die terrein van sport. Na ’n kort loopbaan as onderwyser begin hy werk as joernalis en kultuur-stryder. Tydens die Tweede Wêreldoorlog word hy aangehou in die Japanse konsentrasiekamp Tjimahi waar hy Rob Nieuwenhuys ontmoet. Nieuwenhuys onthou die besondere vertelkuns van Robinson tydens die kultuuraande in die kamp (Beekman, 1996:524). Na die oorlog word hy die hoofredakteur van Wapenbroeders, die koerant van die Nederlandse leër en daarin skep hy die spotprente “Taaie en Neut”. In 1950 begin hy skryf aan die stukke wat hom die meeste bekendheid gee, die Piekerangs TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
85 van een straatslijper. Hierdie tekste toon Tjalie se meelewing en skerp waarneming van mense en situasies, veral diegene aan die onderend van die samelewing, die gemarginaliseerdes, die sogenaamde kleine Indo/kleine boeng. Hy toon ook sy skerp sin vir humor en aanvoeling vir taal met sy optekening van Indies-Nederlands en Petjo (Anthonio, 1990:105). Na die rewolusie (bersiap) en onafhanklikwording van Indonesië in 1949 oefen hy die keuse uit om hom met sy gesin in Nederland te vestig. Dit is iets wat hy onder druk en met ’n mate van teësin doen omdat hy nie warga negara (’n Indonesiër) wou word en sodoende sy Nederlandse verbintenis afsny nie. Ook hierdie besluit plaas hom in ’n ambivalente posisie: om te bly, beteken dat hy sy Nederlandsheid afsny en deur te vertrek, verraai hy sy Indiese agtergrond. Robinson beskryf hierdie ambivalensie as hy verwys na die Indo as “in de marge tussen twee eindeloos grote vlakken” (aangehaal in Nieuwenhuys, 1992: 489). Dit val op dat soortgelyke terme elders gebruik word om die tussenposisie van die Indo aan te dui. Elsa Joubert in Gordel van smarag (1997), haar reisboek na Indonesië op die spoor van Leipoldt, gebruik die term tussenlander met verwysing na haar Indo vriendin en later maak sy dit ook van toepassing op die posisie van die Afrikaner wat sigself tussen Afrika en Europa bevind. In die bundel opstelle Tussenfiguren: schrijvers tussen de culturen verwys die tussenfiguur onder andere na iemand gevorm tussen Ooste en Weste, Europa en Asië, met ander woorde tussen twee kulture. In sy opstel in hierdie bundel meen Bert Paasman (1998: 211) egter dat Robinson net in een kultuur geleef het; dié van die halfbloed, die Indo met al sy ambivalensies, in ’n mengkultuur. Nieuwenhuys (1972:513) voer aan Robinson “is eigenlijk de enige Nederlandse schrijver die bewust vanuit een Indo-cultuur schrijft”. Skrywers soos E. Du Perron, Maria Dermoût en E. Breton de Nijs wat in Indonesië gebore is, het aanwysbare invloede ondergaan, maar hulle het nooit “vanuit dit gemengde levenspatroon geleefd als Tjalie Robinson” (Nieuwenhuys, 1972:513). In Nederland beywer Robinson hom vir die saak van die Indo’s wat hulself as selfstandige groep moet vestig en nie geassimileer word in die Nederlandse samelewing nie. Hy stig verskeie tydskrifte om uiting aan hierdie idees te gee, onder andere Gerilja (1955) en Onze Brug wat later Tong-Tong word. Anthonio (1990:110) voer aan dat Robinson se idees onder die Indo in Nederland ’n louwarm ontvangs gekry het. Baie Indo’s wou so gou moontlik assimileer en negeer dus hul Indo agtergrond ondanks hul nostalgie na hul geboorteland. Voorts wou hulle vergeet van die gruwels in die Japanse konsentrasiekampe en die bersiap-tyd. Ten spyte van die feit dat die Nederlanders koud en afstandelik was en aanvaarding dus stadig plaasgevind het, het hulle gevoel dat sodanige probleme van korte duur was en oorkom sou word. Vir kort periodes vestig Robinson hom in die VSA waar hy voortgaan om aktief die saak van Indies-Nederlanders wêreldwyd te bevorder. Hy is ’n stigterslid van die Pasar Malam Besar wat in 1959 tot stand kom en sedertdien uitgegroei het tot een van die grootste kulturele saamtrekke in Nederland. Hy sterf in 1973 in Den Haag. Hierdie artikel fokus vervolgens op die literêre werk wat onder die naam Mahieu verskyn het, maar sal ook aandag gee aan ander aspekte soos sy joernalistieke werk en
86 sy sienings omtrent taal. Ter afsluiting word enkele raakpunte met die konstruk Swart Afrikaanse skryfwerk aangedui. In Robinson/Mahieu se literêre oeuvre, hoofsaaklik kortverhale van wisselende lengte, is die bundels Tjies (1958) en Tjoek (1960) die belangrikste. Hierdie bundels is opgeneem in sy Verzameld Werk wat in 1992 verskyn het en waarin ook die verhale uit Schuilen voor de regen (1989), Schat, schot, schat (1990) en ander ongepubliseerde gedigte en verhale met ’n nawoord deur Rob Nieuwenhuys opgeneem is. Die bespreking van hierdie verhale geskied aan die hand van ’n aantal temas.
2.
Die Jag-tema Die bundeltitels Tjies en Tjoek wys reeds op die sentrale rol wat jag in die werk van Robinson en oor die algemeen in die Indies-Nederlandse sfeer ingeneem het. “Tjies” is die troetelnaam vir ’n klein kaliber geweer wat jong seuns gekry het wanneer hulle die laerskool verlaat en “tjoek” is die vervorming van die Engelse woord “choke”. Dit beskryf ’n geweer met ’n vernouing aan die einde van die loop wat ’n gekonsentreerde skoot tot gevolg het, ’n soort haelgeweer dus. Altwee vuurwapens stel eise aan die skut en is ewe gevaarlik, maar juis daarmee word die jongeling belangrike waardes oor lewe en dood geleer. Hieroor laat Mahieu hom as volg uit: “Met leven en dood in zijn hand is er voor de opgroeiende jongeling geen leven meer met ‘mooie praatjies’ … het leven wordt juist subtieler. Hardheid maakt plaats voor gehardheid, wreedheid voor barmhartigheid, met de macht om te doden leert de jongeman leven te sparen” (aangehaal in Anthonio, 1992:203). Op die jagveld bevind die jagter en prooi mekaar op gelyke voet. Dit is vir Robinson ’n belangrike onderskeid met byvoorbeeld ’n slagter of met mense wat ter wille van ontspanning jag want hulle maak die dier ’n weerlose slagoffer vir die bevrediging en konsumpsie van die mens. Die jagveld leer die mens egter eerlikheid en soberheid en bied ’n geleentheid om midde-in die natuur sy kernwaardes te ontdek (Anthonio, 1992: 200-201). Hierdie opvattings word weerspieël in die titelverhaal “Tjoek”. Die hoofkarakter Tjoek is ’n jong Indo meisie wat met haar moeder in een van drie verwaarloosde huise woon wat gebou is op ’n afgeleë terrein tussen ’n Chinese begraafplaas en ’n groot moeras (rawah). In een van die ander huise bly die eksentrieke Mnr. Barrès wat die tjello met groot virtuositeit bespeel. Die huis in die middel is verlate omdat geglo word dat dit vervloek is, maar op Sondae leef dit van uitbundigheid wanneer die jagters daar bymekaar kom. Tjoek is ’n vreemde figuur in hierdie omgewing omdat sy ’n weersin in jag het en heftig daarteen reageer. Aan die ander kant voel sy ’n band met die Sondagjagters. Sy vind haar gelyke in Elmo Wyatt, die beste jagter in die omgewing, met wie sy heftig argumenteer. Hy sterf egter wanneer sy geweer per ongeluk afgaan en hy getref word. Sy geweer verdwyn spoorloos en later blyk dit dat ’n arm Indo seun die geweer in sy besit het. Dié seun se naam is Sylvester wat eintlik Zilwerster moes wees en boonop is hy meer bekend onder die bynaam Man. Man is aan homself uitgelewer omdat sy ouers
87 onkapabel is en om te oorleef jag hy in die uitgestrekte gebied van die moeras. Hy lei ’n primitiewe lewe in ’n Chinese graftombe en Tjoek ontferm haar oor hom. Sy trek by hom in en omskep die tombe in wat sy die Groen Huis noem. Man voorsien in hulle behoeftes deur meer en meer te jag en die prooi op die mark te verkoop. Hy droom daarvan om die legendariese wildebeer Si Badak te skiet. Tjoek raak self meegesleur deur die soektog na Si Badak en die kommersiële voordele van jag word vir haar meer aantreklik. Nadat Man haar geleer het om te skiet, gaan sy een nag uit om die beer te soek. In die wasigheid van die naglug wond sy Man noodlottig en so eindig die verhaal op ’n noot van dood en verlies. Hierdie verhaal het vele simboliese lae en intertekste. Nieuwenhuys (1972:514) sê dat “Tjoek” nie ’n jagverhaal is nie, maar ’n verhaal oor die jag en Beekman (1996: 525527) wys onder andere op die simboliek van die moeras, die graftombe, die wildebeer en die skimmige gras-snyer in die slot van die verhaal. Beekman (1996:528-529) brei ook uitvoerig uit op die raakpunte met opvattings van die Spaanse filosoof Ortega y Gasset met wie se werk Robinson bekend was. Vir Gasset was die jag ’n verfynde aktiwiteit wat vir die mens vervulling kan bied, maar eweneens iets wat sy ondergang kon beteken. In hierdie verhaal gaan die karakters Elmo, Man en in ’n mate ook Tjoek onder wanneer hulle die suiwer, instinktiewe en oer-ingesteldheid van die jagter in die natuur offer vir kunsmatighede, wedywering, naywer en materialisme. In die verhaal “Tjoek” skemer Robinson se lewensfilosofie en sy gedagtes oor die Indo deur en die kritici beskou dit as ’n kernteks vir die verstaan van sy idees. Hy sê dan ook op die flapteks van Tjoek “Voor wie het leven ziet als een jacht … is de techniek van ‘tjoek’ van een aparte bekoring en tarting. Maar zal die techniek begrepen kunnen worden door mensen wier levensgeluk bestaat in het buiten schot blijven?” (aangehaal in Nieuwenhuys, 1972:514). Vir Robinson behels die jag waardes soos eerlikheid en moed, maar ook risiko en dit is wat die Indo voor oë moet hou om te oorleef as groep met eie kulturele waardes (Anthonio, 1992:202). Die verhaal se einde in die tragiek van dood en verlies word allegories gelees as verwysend na die lot van die Indo sou hierdie waardes genegeer word. Die jag en sy waardes ontspring uit ’n wêreld waarmee die Indo vertroud is en waarmee hy ’n natuurlike verbondenheid het. Anthonio (1992: 1998-199) wys daarop dat die Indo-bestaan in Nederlands-Indië nou verweef was met die jag. Dit was ’n bestaanswyse en ’n aktiwiteit wat status en uniekheid verleen het. Die jag onderskei die Indo enersyds van die Nederlanders vir wie dit òf ontspanning òf ’n barbaarse tydverdryf was en andersyds van die inheemse mense wat hoofsaaklik uit die verbouing van rys ’n bestaan gemaak het. In ander verhale van Robinson figureer die jag ook as tema en telkens gaan dit oor magsposisies wat omgeruil word en die verontregte, manhaftige, eerlike en wyse figuur wat oorwin. In “Posteerjacht” misbruik die a-r (assistent-resident) sy magsposisie om die naïewe vroutjie van die niksvermoedende onderwyser, Lolo, te probeer verlei. Wanneer Lolo daarvan uitvind, sweer hy om die a-r terstond te skiet. Hy lê dus aan op die huis van die a-r en bly selfs daelank uit die skool wat behels dat die a-r ook in sy huis gevange gehou word. Om dit vry te spring, vra die a-r sy kontakte om Lolo na ’n
88 ander eiland te verplaas. Wanneer Lolo dus uiteindelik gedwing word om te vertrek, behaal hy tog ’n oorwinning deurdat hy die eer en selfrespek van homself en sy vrou beskerm het en die a-r ontbloot het as ’n lafaard. By Robinson kry mens dikwels die klein figuur in die aangesig van ’n groter onregverdige mag waarteen hy/sy die stryd voer en alhoewel sy hoofkarakters dikwels ’n tragiese afloop beleef, is daar ook ’n mate van heroïese verset aan die kant van die mindere teen ’n oorweldigende mag (Willems, 1994:17). Dit gebeur met die hond in “De Maaltijd” en die bedelaar in “Zondag” wat uiteindelik met die prys wegstap nadat hulle lank daaroor getreiter is. Op ’n grieselrige manier gebeur dit ook in “Het geval Douwes” wanneer Mnr. Douwes, wat onder meedoënlose pantoffelregering gebuk moes gaan, sy vrou koelbloedig vermoor en doodgewoon met sy lewe aangaan. Daar is ’n oorlewingsdrang, avontuurlus en vitalisme in Robinson se verhale – ’n aspek wat die kritici dikwels vergelyk met die werk van Ernest Hemingway (kyk Anthonio, 1992 en Beekman, 1996). Sy karakters leef voluit en kompromisloos en skrik nie terug van gevaar en konfrontasie nie. Die motorfietsryers in “Wharr-wharr-wharr”, die boksers in “Little Nono” en die vegters in “Arcola” getuig hiervan. Dit strook met Robinson se opvatting dat “leven is alles, schrijven is niets” en “schrijven is alleen een facet van leven” (Derksen, 1994:25) . Die verhaal “Geen boeken voor de levenden” handel oor die jong seun Leo wie se bene na ’n ongeluk geamputeer word, maar wat daarna nog meer vreesloos met sy kunsbeen op die trems ry. Leo het geen erg aan boeke gehad nie. Trouens, wanneer die ek-verteller Leo in die hospitaal besoek, sê Leo neerhalend dat hy (die verteller) hom ’n boek mag gee as hy die dag dood is. Hierdie woorde word ironies waar aan die einde van die verhaal. Leo word noodlottig deur ’n motor getref nadat hy op ’n keer net te veel wou waag. Met sy begrafnis bring die verteller die boek, wat hy aanvanklik vir Leo in die hospitaal wou gee, na sy (Leo se) huis. In hierdie verhale is dit die klein figuur wat iets groots laat blyk. Hierdie voorstelling sluit aan by die volgende tema wat bespreek word, nl. die voorstelling van die klein Indo, die kleine boeng.
3.
Die klein Indo, die kleine boeng Robinson identifiseer onomwonde met die gewone man, die gemarginaliseerdes en uitgeworpenes in die samelewing, die klein Indo, die kleine boeng (broer). Cleintaur (1989:84) noem dat Robinson se figure “de vergeten groepen van de Indische samenleven ... gedeklasseerden, bohémien-achtige personages” verteenwoordig. In baie van sy verhale gaan dit om die verskoppelinge wat iets van hul trots en menswaardigheid laat blyk, herwin en terugeis. “De Indringster” vertel van ’n persoon wat een nag gaan hengel en hom voorberei vir ’n nag net met homself en die stilte van die viswaters in die hawe van Djakarta. Hy het onder andere vir hom ’n smaaklike ete op pad gekoop. Hy is taamlik vererg en afsydig wanneer ’n jong straatvrou ook daar opdaag. Teen wil en dank word hy betrek in ’n gesprek met die vrou en is soms verbaas deur die wyshede wat sy kwytraak. Hy merk op “Het was niet de eerste keer dat ik wijsheid hoorde uit de mond van een paria.
89 Ook op vuilnishopen groeien bloemen, toch”. Om van haar ontslae te raak, stuur hy haar om ’n ete te gaan koop welwetende dat al die besighede al gesluit sal wees. Hy meen dat sy in elk geval met die geld sal verdwyn. Hy is verbaas wanneer sy wel met die ete wat sy aan die anderkant van die stad gaan koop het, opdaag. In die vroeë oggendure neem hulle afskeid nadat hy haar sy visse aangebied het. Die slot is gelaai met ironie; op pad na sy huis, kom hy ’n kennis teë wat nie kan glo dat hy ’n hele nag lank niks gevang het nie. Met ’n ondeunde stemtoon maak dié persoon die insinuasie dat die verteller die nag met ’n vrou deurgebring het en vra of sy wel aardig was. Daarop kan die verteller net verbaas en bevestigend antwoord. Hierdie verhaal toon Tjalie se aanklank met gemarginaliseerdes en sy behoefte om die volheid en nuanses van hul lewens voor te stel, die “sappelen van de kleine man en vrouw” waarna Willems (1994:18) verwys. Die vertellersperspektief is dikwels dié van ’n middelklaspersoon wat met sy/haar geveindshede hom-/haarself verhewe bo die ander beskou maar dan beteuterd moet terugkyk en besef dat die ander tog geluk en tevredenheid ervaar. “Adieu aan Josephine” begin met ’n ek-verteller wat terugdink aan sy jeug toe hy opgegroei het met drie broers en hul suster Josephine, ook Djos genoem. Sy is net so, indien nie meer, waaghalsig as hulle nie en is hulle gelyke in al die avonture wat hulle aanpak. Jare later ontmoet hy haar weer en wanneer hulle uitgaan, beleef hy haar met ambivalensie. Hy skaam hom vir haar ongekunstelde en uitbundige gedrag; sy fluit byvoorbeeld vir die taxi. Hy is egter ook getref deur haar beeldskoonheid en onberispelike gedrag in die restaurant. Aan die einde van die aand laai hy haar by haar losiesplek af en hy gaan dans tot vroegoggend. Hy besef dan dat hy haar weer wil sien en haas hom na die stasie net betyds vir ’n laaste paar woorde met haar. Hy besef dat hy iets verloor het. “Het vriendje van de rups” word vertel uit die perspektief van ’n kind wat homself vergelyk met ’n vlinder wat ’n omgekeerde ontwikkeling terug na ’n larwe ondergaan, dus van skoonheid na lelikheid. Dit is wat hy sien in sy omgewing – armoede, ontbering, verval en vuilheid en daarvan wil hy ontvlug. Hy vertel dan van ’n hond wat hy in die kampong opgemerk het. Dié is verwaarloos, verskrik en menssku. Die seun voer die hond kos en bevry hom later, maar dit lyk of die hond steeds gevange wil bly. Hy merk nog later die hond op straat op en kyk hulpeloos toe hoe dit weer deur gesondheidinspekteurs gevange geneem word. Sy onsteltenis word gepaai deur ’n persoon wat hom wys op die gesondheidsrisiko en die noodsaak om rondloperhonde te verwyder. Hierdie verhale kan allegories gelees word as ’n toespeling op die wyse waarop die koloniale samelewing met die Indo omgaan en soms word ook die rol van die skrywerintellektueel Robinson se posisie bygehaal (kyk Boekholt, 1994: 38-41). Met sy empatie en skerp aanvoeling vir gewone mense en die genuanseerdheid van sy voorstelling wou Robinson die stigmas en stereotipes wat aan die Indo kleef, omkeer. Dit is verder deur die gebruik van taal dat Robinson nader aan die gewone man kom en sy identifikasie met hulle laat blyk.
90
4.
Petjoe/Petjok Petjoe is die taal eie aan die Indo. Volgens Van Rheeden (1994) het Petjoe ontstaan as ’n mengtaal wat gepraat is deur Indo-kinders wat tuis met Maleis opgegroei en op skool in kontak met Nederlands gekom het. ’n Aantal variasies van die taal het bestaan waarvan die Maleis-Nederlandse vermenging die mees algemene was. In hierdie vorm betref dit ’n taal gebaseer op die Maleise grammatika met Nederlandse leenvorme. Van Rheeden (1994:48) bevind dat ongeveer 83% van die leksikon van Petjo uit Nederlands afkomstig is terwyl die klanksisteem, woordvolgorde en woordvormingsprosesse getrou aan Bataviaanse Maleis is. Omdat dit die taal was wat deur die laer klasse gepraat is, is dit gestigmatiseer en is daarop neergesien as ’n kromtaal wat nie deur opgevoede mense gepraat word nie. Robinson wou hierdie stigma ongedaan maak; hy sê dat hy met die skryf daarvan nie met die mense wou spot nie, maar die aandag wou vestig op ’n taalvorm wat onderdruk word en wat net soveel uitdrukkingsmoontlikhede as ander tale het. Met die optekening daarvan in die bundel Ik en Bentiet verrig Robinson belangrike bewaringswerk omdat die taal vandag nie meer gepraat word nie. Robinson se uitsprake en werk betreffende Petjo herinner aan dié van Adam Small en Peter Snyders betreffende Kaaps en Loit Sôls se uitsprake oor Ghoema. Small se bekende woorde in die Naskrif by Kitaar my kruis resoneer hier; soos Kaaps is Petjo nie ’n taal van spot nie, maar ’n volwaardige taal: “Het ‘Petjoh is ontegenzeggelijk ook een ‘sfeertaal’ van een groep met eigen sociaal-culturele kenmerken, met eigen vreugden, eigen trots en met eigen vrijheden” (Robinson,1984:6).
Slot Vir die (Suid-)Afrikaanse leser kan Robinson en sy werk meer as ’n kuriosum wees en noop dit die vraag wat mens daaruit kan neem. In sy intree-rede as buitengewone professor aan die UWK het Vernie February onder andere opgemerk dat in “Suriname, die Nederlandse Antille en in Indonesië (is) daar ‘swart’ skrywers, digters en wetenskappers wat deur hulle literêre corpus die Nederlandse taal en letterkunde op ’n opwindende wyse ‘maatschappelijk relevant’ kan maak aan die Kaap”(1991:10). ’n Mens sou onder andere dan kon kyk na ’n vergelykende studie met die konstruk swart Afrikaanse skryfwerk. Met betrekking tot die voorstelling van gemarginaliseerdes, die verdruktes en verontregtes, die Ander in sy/haar volheid en nuanse, kan mens Robinson se werk vergelyk met dié van S.V. Petersen, P.J. Philander, Arthur Fula, Abraham Philips, S.P. Benjamin, EKM Dido om enkeles te noem. S.V. Petersen gee in sy vroeë kortverhale en sketse ’n beeld van die geestigheid en gevatheid van die bruin Afrikaanse werkersklas in die stad en platteland van die 1940’s terwyl hy ook onomwonde die armoede en ontbering in hierdie tydvak blootlê. Sy unieke figure herinner aan Robinson se karakters in ’n verhaal soos “De kip, de hond en de muis”. Tant Wonnie en haar dogters Kaatjie en Susan, Sus Bet en Oom Flip in A.H.M. Scholtz se Vatmaar is vergelykbaar met Robinson se kleine boeng wat teenspoed en vooroordeel
91 oorwin. Ook Philips se spiritusdrinkers en die ambagsmanne en werkloses in verhale van Karel Benjamin en Leonard Koza kry ’n pendant in Robinson se “straatslijpers”. Die piekerangs kan vergelyk word met die gevathede en sêgoed van Adam Small se “bruin pellie” en die smouse en vrugteverkopers in sy gedigte en dramas. Dit kan selfs verder teruggeneem word na die satire van Piet Uithalder in sy Straatpraatjies-rubriek. Robinson se uitbeelding van die ambivalensies en problematiek van die persoon van gemengde afkoms, die mestiese en mulatte, en sy/haar tussenposisie herinner ook aan Adam Small se hantering van iets soortgelyks in die drama Krismis van Map Jacobs. Ek het elders (Van Wyk, 2004) geargumenteer dat Small daarin ’n aantal representasies van die mulat ondersoek wat wissel van die tragi-komiese, die satiries-skeptiese, die daadlose en die soeklig laat val op identiteitskwessies. Robinson se uitsprake oor die Indo en sy figure in onder andere “Tjoek” en “Adieu aan Josephine” gee ’n aanduiding van die manier waarop hy hierdie kwessies hanteer. Vir eers is dit met sy beskrywing van die figure en sfeer van die vroeëre NederlandsIndië, uit die perspektief van ’n anak Betawie (kind van Batavia), en die wyse waarop hy die problematiek van die Indo opneem, dat Robinson uitsonderlike werk verrig. Kousbroek (1989:134) sê dat Robinson daarmee“meer waard is as honderd historici”!
Universiteit van Wes-Kaapland
Bronnelys Anthonio, Winniefred. 1990. Tjalie Robinson: “reflections in a brown eye”. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Michigan. Anthonio, Winniefred. 1992. De jacht: levensfilosofie in het werk van Tjalie Robinson. In: Willems, Wim (red.) Sporen van een Indisch verleden. Leiden: Centrum voor Onderzoek van Maatschappelijke Tegenstellingen, 197-206. Beekman, E.M. 1996. Troubled Pleasures: Dutch Colonial Literature from the East Indies 1600-1950. Oxford: Clarendon Press. Boekholt, Ralph. 1994. Tai koetjing. In: Paasman, e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 34-43. Cleintaur, G.L. 1989. Tjoek van Vincent Mahieu. Indische Letteren 4(2): 81-94. Cleintaur, Guus. 1994. Tjalie Robinson, een verscheurde ziel. In: Paasman e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 63-68. Derksen, Ellen. 1994. “Ik ben nou eenmaal geen boekenmaker”. In: Paasman, e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 25-33. February, V.A. 1991. Laat het ons ernst wezen: die verhouding AfrikaansNederlands. Intreerede by die aanvaarding van die amp van buitegewone hoogleraar in die Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Bellville: UWK. Groeneboer, Kees (red.) Studi Belanda di Indonesia, Nederlandse Studiën in Indonesië:
92 Kongres 23-27 November 1987, Program Studi Belanda, Fakultas sastra,Universitas Indonesia. Jakarta: Djambatan. Joubert, Elsa. 1997. Gordel van smarag: ’n reis met Leipoldt. Kaapstad: Tafelberg. Kousbroek, Rudy. 1989. Lief Java. Over Tjalie Robinson. In: Groeneboer, 133-140. Kousbroek, Rudy. 1994. Nogmaals Tjalie. In: Paasman, e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 69-80. Leijnse, Elisabeth & Van Kempen, Michiel (reds.). 1998. Tussenfiguren: schrijvers tussen de culturen. Amsterdam: Het Spinhuis. Mahieu, Vincent. 1958. Tjies. Den Haag: H.P. Leopolds Uitgeversmij. Mahieu, Vincent. 1959. Tjoek. Den Haag: H.P. Leopolds Uitgeversmij. Nieuwenhuys, Rob. 1972. Oost-Indische Spiegel: Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden. Amsterdam: Querido. Nieuwenhuys, Rob. 1992. Nawoord. Vincent Mahieu Verzameld Werk. Amsterdam: Querido: 488-492 Paasman, Bert, Scheffers, Wilma, Seriese, Edy, Van Zonneveld, Peter & Zuiderweg, Adrienne (reds.). 1994. Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. Paasman, Bert. 1998. Tjalie Robinson als tussenfiguur. In: Leijnse, & Van Kempen, Tussenfiguren: schrijvers tussen de culturen. Amsterdam: Het Spinhuis. 211-224. Robinson, Tjalie. 1984. “Petjo” en “Super-Nederlands” In: Ik en Bentiet. Den Haag: Moesson: 5-11. Van Rheeden, Hadewych. 1994. Tjalie Robinson en het Petjo. In: Paasman, e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 44-54. Van Wyk, Steward. 2004. Mulat-Estetiek: ’n Analise van Adam Small se dramas, Journal of Literary Studies/Tydskrif vir Literatuurwetenskap (JLS/TLW), jg. 20 nr. 3 & 4: 283-301. Willems, Wim. 1994. Tjalie Robinson: een vooruitziend migrant. In: Paasman, e.a., Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong. 15-24.
Voetnote 1
2
3
4
5
Ander pseudonieme is o.a. Andronikus Favre, Jan van Nimwegen en Erik van Roofzand (Kousbroek, 1989:133). Die term word hier in ’n neutrale betekenis gebruik. Kousbroek (1994) wys egter op sy belewing van die stigmatiserende waarde wat in sommige kringe hieraan gegee word. Die teater Stamboel, krontjong-musiek en die taal Petjo/Petjok word gereken as die belangrikste kulturele uitings van die Indo (Van Rheeden, 1994:46). Cleintuar (1994:66) maak gewag van ’n gespletenheid in Jan Boon. Vir hom sou die naam Tjalie Robinson aanduidend wees van die skrywer se behoefte om aansluiting te vind by die gewone man op straat, terwyl Vincent Mahieu verwys na die persona van die skrywer-literator. Die ironie hiervan is dat Jan Boon soms as een van die pseudonieme van Tjalie Robinson beskou word.
93
18de-eeuwse brieven, taalverandering en de “language history from below” Marijke van der Wal This article draws the attention to the recently rediscovered collection of about 38,000 Dutch letters from the second half of the seventeenth to the early nineteenth centuries, comprising over 15,000 private letters, which were confiscated during the wars fought between The Netherlands and England. These letters, nowadays kept in the National Archives (Kew, U.K.), represent priceless material for historical linguists of the 21st century. The quick scan of twenty letters written by Aagje Luijtsen, gives us an impression of how the language of ‘ordinary’ people differed from the language found in contemporary printed texts. The opening up of the unique Kew collection of Dutch letters will allow large-scale research from the perspective of the language history from below and will thus lead to a new, multifaceted picture of the linguistic past.
1.
Vooraf Om veranderingen in de taalgeschiedenis duidelijk te maken wordt vaak het Middelnederlands tegenover het huidige Nederlands gezet. Zelfs een oppervlakkige vergelijking laat zien hoe veel er op alle taalniveaus in de loop van vijf tot acht eeuwen is veranderd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat vaak voor hertaling wordt gekozen om Middelnederlandse teksten toegankelijk te maken. Over de vraag of dat ook voor recentere taalperiodes zoals de achttiende eeuw moet gebeuren verschillen de meningen sterk. In de praktijk gaat de discussie veelal over gedrukte literaire teksten van auteurs behorend tot de hogere maatschappelijke lagen. Die teksten vertonen in de achttiende-eeuwse fase van het standaardisatieproces een tamelijk uniform beeld. Over de taalwerkelijkheid buiten de gedrukte teksten, het taalgebruik van mannen, vrouwen en kinderen uit middengroepen en lagere groepen in de samenleving is niet veel bekend. Slechts zelden krijgen we indirect iets van hun taalgebruik te zien, bijvoorbeeld in James Boswells Nederlandse opstellen (Van der Wal 1998). Toch zijn er egodocumenten die een toegang tot het taalgebruik van midden- en lagere sociale klassen kunnen geven: behalve dagboeken zijn dat particuliere brieven die zich in Nederlandse archieven en in de National Archives (Kew, UK) bevinden.
2.
Ons beeld van de achttiende eeuw en de “language history from below” De achttiende eeuw wordt nog vaak beschouwd als een periode van consolidatie, waarin taalvariatie die nog in de zeventiende eeuw aanwezig was, is verdwenen als resultaat van geslaagde microselectie. We krijgen het beeld van een tamelijk uniforme geschreven standaardtaal waarin de voorkeursvarianten, te weten die van de hoogste klassen in de Hollandse steden, het hebben gewonnen van alternatieve vormen. Dat beeld is voornamelijk gebaseerd op gedrukte literaire en anderssoortige teksten, geschreven door auteurs uit de hogere sociale lagen, vooral goed opgeleide mannen. TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
94 Het is geen onjuist beeld voor die specifieke groepen, maar wel een incompleet beeld voor de achttiende eeuw. Dat beeld kan gecompleteerd worden door aandacht voor “language history from below”, een benadering die de laatste jaren in de internationale wetenschappelijke discussie veel aandacht krijgt (zie onder meer Elspass e.a., 2007). In concreto houdt zo’n benadering aandacht voor de taal van midden- en lagere klassen in, de taal niet alleen van goed opgeleide mannen, maar ook van vrouwen en kinderen. Dat is een verandering van perspectief in het taalkundig onderzoek, dat lange tijd werd gedomineerd door onderzoek naar standaardisatie en een zich ontwikkelende uniformiteit (zie Van der Wal, 1995; Van der Sijs, 2004). Voor die perspectiefverandering zijn nieuwe tekstcorpora essentieel: het te onderzoeken niet-formele taalgebruik van die andere klassen is in egodocumenten als brieven en dagboeken te vinden (Van der Wal, 2006: 7-11). Dergelijke teksten liggen echter nog veelal verborgen in gemeentelijke, provinciale en persoonlijke Nederlandse archieven en zijn nog maar mondjesmaat uitgegeven. Er bevindt zich ook een unieke collectie egodocumenten buiten Nederland, waarvan de omvang pas recent duidelijk is geworden.
3.
Nederlandse brieven gekaapt In de National Archives van Kew, een voorstad van London, ligt een enorme collectie Nederlandse brieven die bewaard is gebleven in het zo geheten archief van de High Court of Admiralty. Hoewel het bestaan van dit materiaal al eerder bekend was, weten we pas sinds 2006 dat deze collectie uit maar liefst 38.000 zowel zakelijke als particuliere brieven bestaat, waarvan meer dan 15.000 privébrieven (Van Gelder, 2006). Ze zijn bewaard gebleven omdat ze in tijden van oorlog werden geconfisqueerd, toen Nederlandse schepen door de Engelsen werden buitgemaakt. Die oorlogstijden betreffen de periode van de tweede helft van de zeventiende tot en met de eerste decennia van de negentiende eeuw: 1e Engelse oorlog 2e Engelse oorlog 3e Engelse oorlog
1652 – 1654 1665 – 1667 1672 – 1674
Oostenrijkse Successieoorlog Zevenjarige oorlog 4e Engelse oorlog & Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog Franse/ Napoleontische tijd
1739 – 1748 1756 – 1763 1776 – 1784 1793 – 1813
Schepen werden niet alleen door oorlogsschepen, maar ook vaak door kapers geënterd. De kaapvaart was een legitieme activiteit, uitgeoefend door alle Europese zeevarende naties. Zo’n kaper, een koopvaardijschip dat in oorlogstijd met toestemming van de regering schepen van de vijand mocht aanvallen, kreeg het buitgemaakte schip en
95 de lading, mits alle regels waren gevolgd. De High Court of Admiralty controleerde dat en legde ook beslag op alle papieren aan boord, zowel zakelijke als particuliere stukken. Op die manier is een enorme hoeveelheid Nederlandse brieven afkomstig van Nederlandse schepen bij de High Court of Admiralty gekomen en tenslotte in archiefdozen opgeborgen. Het betrof niet alleen zakelijke en privé-correspondenties van de bemanning, want schepen die naar het Caraïbisch gebied en naar Oost-Indië voeren, functioneerden vaak als postvervoerders vanuit en naar Nederland en hadden dus veel meer post aan boord.
4.
De waarde van het brievenmateriaal De waarde van het brievenmateriaal kunnen we nagaan met een steekproef uit de brieven geschreven in 1664 aan bemanningsleden op de vloot van De Ruyter. Die steekproef laat zien dat onder de geadresseerden allerlei beroepen (en daarmee sociale lagen) vertegenwoordigd waren: van vice-admiraal, kapitein en stuurman tot timmerman, matroos en onderbarbier. Bovendien werden die brieven vooral geschreven door echtgenotes (63%) en ouders (22%):1
Illustratie 1: afzenders brieven en hun relatie met de geadresseerde Het is dus precies het soort van brievenmateriaal dat we nodig hebben voor de “language history from below”-benadering: het zijn brieven van en aan familieleden, dus brieven in de niet-formele sfeer, en ze zijn afkomstig van scribenten uit alle lagen van de samenleving. Het materiaal is dus uitstekend voor ons onderzoek, maar er moet een kanttekening bij geplaatst worden. Het is belangrijk om te weten of de brieven ook daadwerkelijk door de afzenders zelf zijn geschreven. Nu was in de Nederlanden de alfabetiseringsgraad
96 beslist hoog in vergelijking met andere Europese landen (Van der Wal 2006: 8-9). Toch kon in de zeventiende eeuw en ook nog later lang niet iedereen lezen en schrijven. Omdat het schrijfonderwijs pas op het lezen volgde en de schoolmeester daar bovendien apart voor betaald moest worden, was het schrijven zeker niet voor iedereen weggelegd (zie Van der Wal 2002). Er was ook een verschil naar sexe: uit onderzoek naar zeventiendeeeuwse trouwakten is gebleken dat het percentage vrouwen dat een handtekening kan zetten, lager is dan dat van mannen (zie onder meer Frijhoff & Spies 1999: 237-238). Daarbij valt te bedenken dat een handtekening zetten nog niet hetzelfde is als een hele brief schrijven. We moeten er voor brieven in het verleden dus rekening mee houden dat analfabete of functioneel analfabete afzenders beroepsschrijvers of geletterde bekenden in de arm namen voor hun communicatie met afwezige geliefden. In zo’n geval hebben we niet met het taalgebruik van de sociaal plaatsbare afzender te maken, maar met dat van een ons onbekende X. In een concreet geval is het dus van belang om allereerst vast te stellen of afzender en scribent identiek zijn voordat we verder onderzoek naar de taalkenmerken van de brieven verrichten. Zo’n concreet geval is de correspondentie van Aagje Luijtsen.
5.
De proef op de som De brievencollectie in de National Archives is nog grotendeels onontsloten en taalkundig nauwelijks onderzocht, maar er is wel een prachtige privé-correspondentie al uitgegeven.2 Dat zijn de brieven van Aagje Luijtsen, een jonge vrouw op het eiland Texel. Ze zijn gericht aan haar man, Hermanus Kikkert, die in dienst van de VOC naar Batavia en China voer (Moree, 2003). Aagje en Hermanus waren net getrouwd en konden alleen door middel van brieven met elkaar in contact blijven. Twintig van Aagje’s brieven uit de periode 1766-1780 zijn bewaard gebleven doordat het schip van Hermanus Kikkert in 1781 werd aangevallen door Engelse oorlogschepen bij Kaap de Goede Hoop en werd buitgemaakt. De geconfisqueerde brieven kwamen in de National Archives terecht. Aagje behoorde tot een middenklasse en ze had de lagere school in Den Burg op Texel gevolgd (Moree, 2003:15). Uit de inhoud blijkt dat Aagje zonder twijfel de brieven zelf heeft geschreven: ze maakt opmerkingen over gebrekkig licht en over haar zoontje dat tijdens het schrijven aan het tafelkleed trekt. Met haar brieven krijgen wij dus zicht op haar eigen taalgebruik. Een mogelijke complicatie is evenwel het formulaire taalgebruik dat we in veel zeventiende- en achttiende-eeuwse brieven aantreffen. Aan het begin zien we vaak in brieven de volgende vierslag: • • • •
ik laat u weten dat ik nog “kloek en gezont” ben ik hoop dat het met u ook het geval is als het anders zou zijn, “het waer mijn van harten leet” dat weet God almachtich die een kenner is van alle harten.
Het slot van brieven vertoont eveneens vaak veel overeenkomstigs: groeten van afzenders, van allerlei familieleden en het wensen van behouden vaart en van 100.000,
97 10.000 of 1000 keer goede nacht. Die begin- en eindformules waren kennelijk gebruikelijk en roepen de vraag op of ze door scribenten aan brievenboekjes werden ontleend. In het geval van Aagje blijken er weliswaar overeenkomsten met eigentijdse brievenboekjes te zijn, maar zij varieert creatief op bekende formules.3 Voor de brieven van Aagje Luijtsen gaan we nu met een quick scan na of het uniforme beeld van het achttiende-eeuws taalgebruik wordt aangetroffen of dat haar taalgebruik iets verrassends oplevert. Daarbij vormen contemporaine gedrukte teksten en achttiende-eeuwse grammatica’s ons referentiepunt.
6.
Een quick scan: uitspraak, syntactische en morfologische verschijnselen Het eerste wat opvalt in het taalgebruik van Aagje Luijtsen is de spellingvariatie en spellinginconsistentie, maar daaraan zullen we hier geen verdere aandacht besteden. Wel merken we op dat bepaalde spellingen sporen van de gesproken taal laten zien. Spellingen zoals begreijpe, briefe in plaats van begreijpen, briefen/brieven verraden dat de finale –n van infinitieven en meervoudige substantieven niet werd uitgesproken, net als overigens heden ten dage. Aagje’s spelling wijkt hiermee af van de praktijk in gedrukte teksten en van de spellingregels in contemporaine grammatica’s. Aagje’s spellingen vammeljare, sikkertaares voor familiaire, secretaris en de varianten vielesteere, fielsseteer, feleseteer voor feliciteer maken ook aannemelijk dat veel Franse leenwoorden in mondeling taalgebruik werden overgenomen. Bepaalde syntactische patronen zijn eveneens kenmerkend voor gesproken taal. Zo wordt het subject met die herhaald in reijke Keetije, die was …op Texel en in Heijn van der Markt die wagt der na. Ook is het patroon substantief + bezittelijk voornaamwoord + substantief ter uitdrukking van een bezitsrelatie herhaaldelijk te vinden, zoals in ik heb een brief van de captijn zijn vrouw gehad. Naast deze syntactisch voorbeelden zijn de brieven rijk aan variatie op morfologisch niveau. We zullen drie morfologische verschijnselen nader onder de loep nemen: werkwoordelijke varianten, mij/mijn-variatie en diminutieven. In Aagjes brieven treffen we de volgende werkwoordelijke varianten aan: varianten
‘regelmatig’
ik/hij gong
ging
ik/hij stong, sting
stond
ik gaen
ga
ik doen
doe
ik sien
sie
most, mosten
moest, moesten
De varianten ik/ hij gong (tegenover regelmatig ging), stong, sting (tegenover stond), ik gaen, doen, sien (tegenover ga, doe, sie), zijn gering in aantal; het betreft vijf of minder voorkomens. Meer frequent is de variatie moest(en)/ most(en), die in zeventiende-
98
eeuwse teksten nog regelmatig voorkomt, maar die niet of nauwelijks meer in gedrukte achttiende-eeuwse teksten wordt aangetroffen (Van der Wal 2007:93). In Aagje’s brieven vinden we 28 voorkomens van most, mosten tegenover slechts twee voorbeelden van moest, moesten. Het is opmerkelijk dat Aagje in de tegenwoordige tijd en de infinitief uitsluitend de standaardtalige vorm moeten hanteert: we treffen 151 voorbeelden moet(en) aan tegenover geen enkel voorbeeld van mot(ten). Een tweede morfologisch verschijnsel is de mij/mijn-variatie. Al in de zeventiende eeuw is mijn, de objectsvorm die naast mij bij het subject ik voorkomt, gestigmatiseerd en niet acceptabel voor de standaardtaal. Illustratief daarvoor is een opmerking van de vertalers van de Statenbijbel die expliciet mijn verwerpen: “nunquam myn, ut vulgus hic loquitur” (gebruik nooit myn zoals het lagere volk doet; Van der Wal 1992: 124). In achttiende-eeuwse gedrukte teksten en in grammatica’s komt de variant mijn dan ook niet meer voor (Van der Wal 2007: 91-92). De objectvorm mijn is evenwel duidelijk aanwezig bij Aagje: 55% mijn versus 45% mij. Zelfs in een Bijbelcitaat in een van haar brieven vinden we: “ik zal mijn buijgen na het paleis Uwer heijligheijd”(Ps. 5:8). Kennelijk staat voor Aagje mijn op gelijk niveau met mij. Een laatste illustratieve morfologische variatie ligt op het gebied van de diminutieven. In zeventiende- en achttiende-eeuwse grammatica’s worden de varianten –ke(n) en –je(n) gesignaleerd. Volgens de grammaticus Petrus Leupenius is in 1653 –jen gebruikelijker geworden dan –ken (Van der Wal 1992: 123). Er is evenwel nog een andere variant die grammatici niet noemen: het suffix -ie, dat in de zeventiende eeuw uit het Hollandse -jen is ontstaan (boekjen -> boekjie -> boekie; Van Loey 1964: 230).
99 Achttiende-eeuwse gedrukte teksten vertonen een opmerkelijke uniformiteit: afgezien van enkele voorkomens van –ke(n), worden slechts diminutiefvormen met -je(n) aangetroffen; er is geen spoor van –ie. Wat doet Aagje? In Aagjes brieven treffen we het suffix -ke aan in de naam van haar zoontje: Lamke. Daarnaast verschijnen er nog drie andere diminutiefsuffixen: –je: hartje , schatje; eigennamen: Aagje. –ie: versie’, huysie ; eigennamen: Aagie, Avie, Leysie. –ije: hartije’, zieltije; eigennamen: Antije, Betije. Het heel frequente suffix –ije blijkt bij nadere analyse een spellingvariant van het suffix –ie te zijn. Daarmee is het gestigmatiseerde suffix -ie met 90% van de voorkomens (180 voorbeelden tegenover slechts 19 je-diminutieven) Aagje’s gebruikelijke diminutiefsuffix. Haar brieven vertonen hiermee opnieuw een opmerkelijk verschil met de contemporaine gedrukte teksten en grammatica’s.
7.
Conclusies en vooruitblik De conclusie uit deze quick scan van een klein aantal brieven is evident: specifieke werkwoordsvormen, het diminutiefsuffix -ie en het persoonlijk voornaamwoord mijn, varianten die niet of nauwelijks in achttiende-eeuwse gedrukte teksten voorkomen, zijn frequent aanwezig in Aagjes brieven. Ook treffen we sporen aan van gesproken taal: zowel klankverschijnselen als syntactische patronen. Het is een, binnen dit kader noodzakelijkerwijs beperkte, illustratie van wat onderzoek naar het taalgebruik van middenklassen en lagere klassen in de samenleving kan opleveren. We hebben een eerste indruk gekregen van achttiende-eeuws taalgebruik dat afwijkt van het traditionele uniforme beeld. Hiervoor is gebruik gemaakt van slechts een klein aantal uitgegeven brieven. Voor een vervolg is allereerst de verdere materiële ontsluiting nodig van de voor de “language history from below” zo veelbelovende brievencollectie. Met de verfilming en digitalisering heeft de Koninklijke Bibliotheek (Den Haag) in samenwerking met de National Archives (Kew) inmiddels een begin gemaakt binnen het Metamorfoze-project.4 De opbouw van een elektronisch corpus voor taalkundig onderzoek is in gang gezet binnen mijn eigen projecten Brieven als Buit en Wikiscripta Neerlandica.5 Een in sociolinguïstisch opzicht zorgvuldig samengesteld elektronisch corpus met een adequate vertegenwoordiging van mannen en vrouwen uit midden- en lagere klassen in de samenleving, is absoluut noodzakelijk voor grootschalig onderzoek naar taalverschijnselen en taalverandering in het verleden. Zo kunnen wij uiteindelijk met behulp van wonderlijk bewaard gebleven brieven witte vlekken in de Nederlandse taalgeschiedenis gaan invullen. Universiteit Leiden
100
Bibliografie Elspass, Stephan, Nils Langer, Joachim Scharloth & Wim Vandenbussche (red). 2007. Germanic Language Histories from Below (1700–2000). Berlin/ New York: De Gruyter. Frijhoff, W. & M. Spies. 1999. 1650. Bevochten eendracht. Den Haag: SDU. Gelder, Roelof van. 2006. Sailing Letters. Verslag van een inventariserend onderzoek naar Nederlandse brieven in het archief van het High Court of Admiralty in The National Archives in Kew, Groot-Brittannië. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek. Loey, Adolphe van. 1964. Schönfelds historische grammatica van het Nederlands, 7e dr. Zutphen: Thieme. Megen, Netty van. 2002. Voornaamwoordelijke verwijzingen van de derde persoon in zeventiende-eeuwse brieven. Nederlandse Taalkunde 7. 264-285. Moree, Perry (ed., m.m.v. Ingrid Dillo, Vibeke Roeper en Theo Timmer). 2003. Kikkertje Lief. Brieven van Aagje Luijtsen, geschreven tussen 1776 en 1780 aan Harmanus Kikkert, stuurman in dienst van de VOC. Den Burg Texel: Het Open Boek. Simons, Tanja. 2007. „Ik heb ook nu niet uijt mij alderbest geschreven”. Invloed van het taalonderwijs op de brieven van Aagje Luijtsen, geschreven tussen 1776 en 1780. Masterscriptie Universiteit Leiden. Sterkenburg, Piet van. 2003. Informeel taalgebruik uit de zeventiende eeuw. De brieven van Elant du Bois (1642-1676). In: Els Ruijsendaal, Gijsbert Rutten, Frank Vonk (red), Bonjours Neef, ghoeden dagh Cozyn! Opstellen aangeboden aan Geert Dibbets (…) op 19 december 2003. Münster: Nodus. 73-87. Van der Sijs, Nicoline. 2004. Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN. Den Haag: SDU. Van der Wal, Marijke J. 1992. ‘Dialect and Standard Language in the Past: the Rise of the Dutch Standard Language in the sixteenth and seven¬teenth Centuries’. In: Dialect and Standard Language, eds. J.A. van Leuvensteijn & J.B. Berns, Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten¬schappen. Verhandelingen, Afd. Letter¬kunde, NoteNieuwe Reeks, deel 150, Amster¬dam etc. 119-129. Van der Wal, Marijke J. 1995. De moedertaal centraal. Standaardisatie-aspecten in de Nederlanden omstreeks 1650. Den Haag: SDU. Van der Wal, Marijke J. 1998. Tweede-taalverwerving van 18de-eeuws Nederlands: natuurlijke methode versus grammatica en woordenboek? Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 5., 181-195. Van der Wal, Marijke J. 2002. De mens als talig wezen: taal, taalnormering en taalonderwijs in de vroegmoderne tijd. De zeventiende eeuw 18, 3-16. Van der Wal, Marijke. 2006. Onvoltooid verleden tijd. Witte vlekken in de taalgeschiedenis. Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Van der Wal, Marijke. 2007. Eighteenth-century linguistic variation from the perspective of a Dutch diary and a collection of private letters. In: Stephan Elspass e.a. (red). 2007, Germanic Language Histories from Below (1700–2000). Berlin/ New York: De Gruyter. 83-96.
101 Van Vliet, Adri P. 2007. ‘Een vriendelycke groetenisse’. Brieven van het thuisfront aan de vloot van De Ruyter (1664-1665). Franeker: Van Wijnen.
Note 1
2
3
4
5
Onderstaande figuur dank ik aan Adri Van Vliet. Zie ook Van Vliet 2007: 57 voor een nog iets gedetailleerder overzicht. Een globale inventarisatie van al het Nederlandse materiaal in het archief van de High Court of Admiralty, gemaakt door Roelof van Gelder, is beschikbaar op de Sailing Letters-website van de Koninklijke Bibliotheek (Den Haag). Van Vliet 2007 is een uitgave van een kleine honderd zeventiendeeeuwse brieven. Afgezien van enkele verkenningen van een beperkt aantal 17de-eeuwse brieven (Van Megen 2002, Van Sterkenburg 2003) is het brievenmateriaal niet taalkundig onderzocht. Ik verwijs hier naar de resultaten van Tanja Simons (Simons 2007) die in haar door mij begeleide MAscriptie onderzoek heeft gedaan naar achttiende-eeuwse brievenboekjes. Metamorfoze richt zich op conservering en behoud van Nederlands erfgoed in bibliotheken en archieven. Zie ook de Sailing letters-website van de KB (Den Haag). Nadere informatie over deze projecten kan verkregen worden bij de auteur (m.j.van.der.wal@let. leidenuniv.nl).
102
Die vertaler as eindredakteur – “In plaats van de liefde” Hein Grebe Literary translation has often been compared to the rendering of a copy of an original painting. Although this is an useful methaphor as it suggests that the tranposing of visual form and meaning can be assessed on the basis of resemblance, fidelity and the equivalence thereof, it is only partly true. As in the case of most metaphors, verity is in itself a debatable concept. In the relevant literature it has been suggested that if an original work of art can be shown to reveal deficiencies it should be evaluated against potentially superior resemblances. Accordingly the status of an original text becomes relative and the rôle of the translator should therefore be considered as not only tranposer but also editor and co-auther. Valéry puts this into perspective by stating that all writing should be viewed as emulation and in essence as translation. In a previous article of mine I have questioned Van Heerden’s use of the Afrikaans language. In this article Robert Dorsman’s translation of In stede van die liefde is compared with the original text and the conclusion is reached that In plaats van de liefde surpasses the original text by Van Heerden in terms of his use of language as medium of portrayal.
1.
Inleiding In hierdie artikel word die oorspronklike roman deur Etienne van Heerden In stede van die liefde vergelyk met die vertaling daarvan deur Robert Dorsman. Veral twee kwessies sal aan die orde gestel word. Ten eerste word die primaat van die oorspronklike teks bevraagteken, maar minstens een ander aspek in die publikasiegeskiedenis van ’n boek word ook te berde gebring: die rol/aandeel van die eindredakteur/vertaler sover dit die gehalte van die eindproduk betref. As ek my aanmatig om hierdie onderwerp aan te durf is dit omdat ek nog altyd die grootste bewondering gehad het vir diegene wat beter as ek weet dat om te vertaal dikwels ’n onbegonne taak is. As ek my dus, vry vertaal, by monde van Derrida (2004: 423- 424) mag regverdig: Dit is vanweë ’n afgunstige passie en bewondering vir daardie drang wat uit noodsaak, en gedronge liefde diegene wat weet dat vertaling die onmoontlike uitdaag, hulle nogtans daartoe aanvuur om sodoende onvereffenbare gasie in diens daarvan te vergaar – ’n bewondering vir diegene wat by uitstek die vermoë beheers hoe om te lees én te skrywe – vertalers.
Was literatore soms maar vertalers en vertalers skrywers, sou ek hieraan wil toevoeg. Literêre vertaling is dikwels in die verlede (Tytler, in Lefevere 1992: 132) vergelyk met die fabrisering van ’n kopie van ’n oorspronklike skildery. Dit is wel ’n nuttige metafoor omdat dit suggereer dat die oordrag van een betekenisgestalte na ’n ander medium beoordeel kan word op grond van die gelykenis, getrouheid of ekwivalensie daarvan. Soos die meeste metafore is dit slegs deels waar, daar die begrip van waarheidsgetrouheid self twyfelagtig is. Holman & Boase-Beier (1999: 3) gaan só ver om te beweer dat as die oorspronklike beskou kan word as sou dit tekortskiet sover dit die gesag daarvan TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
103 betref, die eis van waarheidsgetrouheid beoordeel moet word vanuit die aanname van die bestaan van potensieel meerdere ekwivalente. So beskou, sou mens die rol van die vertaler ook as eindredakteur en medeskrywer kan sien binne die netwerk van die uitgee van tekste. Die oppergesag van die oorspronklike teks kom dus in die gedrang. Die gesag van die oorspronklike is nie noodwendig bo verdenking nie: in sowel die literêre kritiek as die vertaalwetenskap word die gesag daarvan bevraagteken. Derrida, soos aangehaal deur Venuti (1992: 7), beweer dat elke vertaling ’n oomblik verteenwoordig in die ontwikkeling van ’n oorspronklike teks en daardeur mag uitgroei tot verdere wasdom. ’n Tweede rede waarom ’n mens die oppergesag van die oorspronklike teks in twyfel kan trek, spruit uit die siening dat kuns as sodanig nooit meer as ’n nábootsing – ’n weergawe – van iets ánders kan wees nie. Valéry (1959: 75) beskou alle skryfkuns dus as “vertaling”. Barnstone (1993: 19) beaam dit as hy hierop uitwei en beweer dat alle mentale aktiwiteit wat die soeke na die waarheid najaag, vertaling voorveronderstel. Só beskou, behels alle kuns, hetsy visueel of literêr van aard, reeds die oordrag van gedagtegoed na die een of ander konkrete medium. Die vertaling van ’n teks uit die een in ’n ander taal is dus maar één van ’n reeks skakels in die proses waardeur mentale beelde talig konkreet gemaak word. As sodanig is die vertaalproses eweneens hoogs kreatief. Toury (2004: 208) wys daarop dat die vertaler betreffende vertaalnorme hom ondergeskik stel aan die norme van óf die oorspronklike teks, óf die aktiewe norme van die doelkultuur. As die eerste standpunt nagestrewe word, sal die vertaling daarna neig om ondergeskik te wees aan die norme van die bronteks/-taal. Hierdie uitgangspunt is in die verlede dikwels gelykgestel met ’n getroue/adekwate vertaling. Maar inderwaarheid is die keuses waarvoor die vertaler te staan kom veel ingewikkelder. Volgens Toury moet daar onderskei word tussen die adekwaatheid en die aanvaarbaarheid van ’n vertaling. Hierdie keuse hou in dat die vertaler dikwels doelbewus van die bronteks moet afwyk. Hierdie afwykings, die sogenaamde verpligte verskuiwings, lê egter juis weer ’n ander normsisteem bloot. Sodanige verskuiwings kan hulle natuurlik op alle struktuur- en betekenisvlakke van ’n teks openbaar. In hierdie artikel sal uitsluitlik op die linguistiese vlakke gefokus word. In die geval van twee nou verwante tale soos Afrikaans en Nederlands is die aard van die verskuiwings openbarend sowel wat betref die eienheid van die afsonderlike tale, as terselfdertyd van die oorspronklike brontaalskrywer of vertaler se beheersing van die taal waarin hy skrywe of vertaal. Voordat die vertaling as sodanig aan die orde kom, net ’n terloopse opmerking: As die bladspieël van die Afrikaanse en Nederlandse boek naas mekaar gelê word, maak die Nederlandse ’n veel gunstiger en aangenamer indruk. Die Afrikaans is te fel op die oog vanweë die spierwit papier en groter lettertipe. Hiermee hang saam dat die Nederlandse bladspieël ’n veel “intelligenter” indruk maak omdat die blad voller is en minder wit spasie vertoon. In my artikel (Grebe: 2006) het ek die gesag van Van Heerden se aanwending van Afrikaans onder verdenking geplaas en dit ook in soveel woorde gestel dat die eindredakteur van die boek medeverantwoordelikheid vir die eindproduk moet aanvaar. Ek het afgesluit deur te beweer: ”Vertaling sal hierdie roman gewis ten goede kom”. In
104 die gemelde artikel is ook daarop gewys dat ’n geslaagde roman meer is as slegs ’n ryk ideële lading, en dat die talige behendigheid van die skrywer asook die redigering deur die eindredakteur deurslaggewend is vir of die roman as gestalt slaag. Vervolgens word die aandeel van die vertaler as eindredakteur en as medekunstenaar ondersoek in die proses waardeur die mentale denkbeelde deur taal konkreet gemaak word. Net eers ’n paar kantaantekeninge, want as ’n roman/vertaling op grond van die taalaanwending daarvan beoordeel word, is dit vanselfsprekend belangrik dat dit nie binne ’n vakuum geskied nie. 1. As die begrippe reg en verkeerd ten opsigte van taal gehanteer word, moet dit binne die omvattender kader van die begrip normering geskied. Oor die begrippe fout en afwyking beweer W.A.M. Carstens (2003: 9) • ’n afwyking is ’n verskynsel wat van die gewone norm of gebruik verskil, met ander woorde nie heeltemal ooreenstem met die algemeen aanvaarde norm nie of in stryd is daarmee. • ’n fout weer is ’n onjuistheid, iets wat verkeerd is, dit wil sê ’n verskynsel wat in so ’n mate van die normale afwyk dat dit as verkeerd, onjuis of as ’n oortreding beskou moet word. Anders gestel, verteenwoordig dit iets wat in stryd is met die reëlmatige aard, dit wil sê, die struktuur van die taal op sintaktiese, morfologiese, semantiese, fonologiese of pragmatiese vlak. 2. As na die begrip norm verwys word, impliseer dit nie vanselfsprekend dat Standaardafrikaans die enigste ‘korrekte’ vorm van Afrikaans is nie. Die norm bemagtig egter in der waarheid wel die oorspronklike taalgebruiker/skrywer, want dit verskaf ’n standaard op grond waarvan hy met ’n bepaalde doel voor oë kan afwyk. Teen die agtergrond hiervan is dit daarom “veiliger” om taaluitinge op grond van hulle gepastheid eerder as korrektheid te beoordeel. 3. In die taalwetenskap word daarop gewys dat afwyking van wat algemeen as die standaardtaal aanvaar word, negatiewe implikasies kan hê sover dit die sosiale inburgering van ’n persoon in bepaalde kontekste betref. Toegepas op die prosa, sou ek wil beweer dat die skrywer sorg moet dra dat sy styl en taalgebruik die boodskap van die teks so goed moontlik moet oordra en onderskraag. Sy aanwending van die taal moet dus nie tussen die leser en die boodskap indring en steurend daarop inwerk nie. 4. Dit is natuurlik ook belangrik dat in die toepassing van taalnorme daar rekening gehou word met die onderskeid tussen wat as aanvaarbaar binne die konteks van Standaardafrikaans beoordeel moet word, en dit wat binne die konteks van die sosiale posisie van die onderskeie karakters as gepas beoordeel kan word. Verder is die derdepersoonsvertellersrol ook nie altyd neutraal nie omdat fokalisasie ’n nuttige karakteriseringsfunksie kan vervul. In die geval van al die voorbeelde waarna in Van Heerden se onderhawige roman verwys word, is hierdie aspekte in die beoordeling van sy taalaanwending deeglik in ag geneem en teen mekaar opgeweeg.
105
2.
Verskuiwinge vanweë die aanvaarbaarheidsbeginsel Die skrywer se beheersing van sy taalmedium is van deurslaggewende belang om ’n geslaagde boek die lig te laat sien; die boodskap alleen is geen waarborg nie, omdat om iets neer te pen wesenlik reeds ’n vertaaldaad veronderstel. As iets hier haper, skiet die eindproduk tekort. Net weer Van Wyk Louw se mening hieroor: Hy merk op dat: “’n digter (lees ook: romanskrywer) wat ’n taalfout maak ’n knoeier is soos ’n komponis wat ’n bepaalde noot nie herken nie” (aangehaal in Steyn 1998: 100).
2.1 Struktuur Een van Afrikaans se groot winste as ons dit met die Nederlands vergelyk, is die relatiewe gemak waarmee daar tussen grammatiese tye gewissel kan word. In sy roman Hierdie lewe, lewer Karel Schoeman (1993) ’n virtuose demonstrasie van hoe hierdie aspek van die Afrikaanse grammatiese struktuur uitgebuit kan word. Die roman is gekonsipieer rondom ’n sterwende vrou wat finaal die boedel van die lewe probeer opmaak en die sin en samehang van die gebeurde probeer deurgrond. Die potensiaal wat in die Afrikaanse tydsisteem opgesluit lê, maak dit vir Schoeman moontlik om soos Jeroen Brouwer (1991) dit so mooi stel ’n gisterende vandag parallel te laat verloop met die toekomstige verlede en deiktiese hede. Soms vloei hierdie tydsperspektiewe gewoon oor mekaar heen. Dit vergestalt Schoeman meesterlik in sy aanwending van die tyd. Die karakter, Sofie, wat ’n openbarende rol in die afgesonderde plaasgemeeskap en sy geïsoleerde huishouding vervul het, word meerdere male as ’t ware as getuie opgeroep om die versluierde gisterende vandag te verklaar: p. 37: “Ons het hulle seker lankal verwag, want ek kan onthou dat die wagtyd vir my as kind oneindig lank gelyk het, en toe die honde begin blaf en ons die perde buite hoor, was dit al donker, sodat Dulsie gebuk het om ’n brandende tak van die herd op te tel waar ons uitgaan om hulle te verwelkom. So het ek haar die tweede keer gesien nes sy die eerste keer verskyn het, die ovaal van haar gesig vir ’n oomblik verlig deur die flikkering van ’n vlam, voordat Jakob haar van die wakis aflig; so het Sofie na ons toe gekom.” p. 40: “‘Sussie jy moet my help,’ het sy gefluister, haar oë blink van opwinding, asof dit ’n geheim was wat sy met my wou deel, maar sy wou maar net hê dat ek die krale om haar nek moes vasmaak, krale so swart soos haar rok waarin daar skielik dowwe kleur uitgloei waar ek dit ophou voor die kers. ‘Dis robyne.’ Het sy vir my gesê, nog altyd fluisterend asof dit ’n geheim is wat ons deel, en my hande het so gebewe dat ek sukkel om die hakie vas te kry.”
In albei sitate word daardie momente uit die verlede wat bepalend is vir die verloop van die verhaal (“’n gisterende vandag”) in die historiese praesens aangebied. Let ook op die metaforiese krag van die gedeelte in sitaat twee: “dat ek sukkel om die hakies vas te kry,” wat in die verhaal na die deiktiese hede verwys. Maar soos enigeen wat reeds sy hand aan vertaling uit ’n ander Germaanse taal in Afrikaans gewaag het weet, is dit ook een van die gróót struikelblokke. Hierdie
106 oënskynlike vryheid, kan ’n skrywer/vertaler wat nie sy woorde tel nie behoorlik laat ontspoor. Anders as Karel Schoeman wat hierdie moontlikheid van Afrikaans vindingryk ontgin, struikel Van Heerden oor sy eie voete. Die voorbeelde wat verder as illustrasie aangehaal word, moet geensins as uitputtend beskou word nie; dit dien hoogstens ter illustrasie van veel meer soortgelyke gevalle. p. 254: “Die gehoor het geweet dat iets besonders aan die beurt was. Vooraf het Snaartjie in die voorste ry haar beurt sit en afwag met haar hande rooi gebloos en reg vir die viool. Sy was die ster; sy loop op wolke; die kandelare blink vir haar, Miss Edelweiss se hoë, blink kragie was vir haar, die skoon gesigte van die oues van dae, die respekvolle aanhoor van die tjie-tjie-musiek wat vir byna niemand in die gehoor mooi is nie; dit was haar aand.”
In die tweede paragraaf is Van Heerden se aanwending van tyd besonder slordig. As hy hierdie spesiale dag wou uithef, moes hy met: “Sy is die ster”, begin het, asook die was van “ was vir haar” in “is” verander het. Die sprong terug na “dit was haar aand” sou dan weer die terugblik na die gebeurde mooi afgesluit het Die Nederlandse grammatiese sisteem hou Robert Dorsman stewig in toom sodat die ongemotiveerde en onbeholpe tydswisselinge in die Afrikaans die Nederlandse teks nie ontsier nie. Let ook op enkele ander subtiele veranderinge wat die strekking van dit wat aan die hand is, beter oordra.: p. 234: “Het publiek wist dat er iets bijzonders aan de hand was. Snaartjie wachtte op de voorste rij haar beurt af, haar handen rood blozend, klaar voor de viool. Zij was de ster, ze liep op de wolken; voor haar glinsterden de kandelaren. En het hoge, glanzende kraagje van Miss Edelweiss, de propere gezichten van de ouden van dagen, het respectvolle aanhoren van de tjie-tjiemuziek die bijna niemand in het publiek mooi vond; het was haar avond.
Nog twee voorbeelde: p. 42: “Maar die onsportiewe Siebert het ses weke gelede aangekondig dat hy aan die atletiekbyeenkoms gaan deelneem. Mens sana in corpore sano, onthou Christian toe Siebert die nuus meedeel en onthou ook dat hy ’n jaar of twee gelede ’n skootrekenaar beloof het as Siebert aan georganiseerde sport sou begin deelneem. p. 483: “Maar die verbeeldingsprong na hul baas, die hotelbestuurder, dit kon hulle nie maak nie. Dis dalk te veel gevra. Die arrestasie van hul Mister - dit het hulle eerlik nie verwag nie. Dis te danke aan die briljansie, aan die vermoë om puntjie by paaltjie te kry en sin te maak van die storie.”
Dorsman vertaal só: p.40: “Maar de onsportieve Siebert heeft zes weken geleden aangekondigd dat hij aan het atletiektoernooi mee wil doen. Mene sana in corpore sano, herinnerde Christian zich toen Siebert met het nieuws kwam, en ook dat hij Siebert een jaar of twee geleden een laptop had beloofd als hij lid werd van een sportvereniging.”
107 p. 447: “Maar ze beschikten niet over de fantasie om ook nog eens de sprong te maken naar hun baas, de hotelmanager. Dat was misschien te veel gevraagd. De arrestatie van hun Mister – die hadden ze eerlijk niet verwacht. Die was te danke aan de genialiteit, aan de vermogen om puntje bij paaltje te brengen en een verhaal te kunnen doorgronden.”
Weer laat die Nederlandse sisteem geen bokspronge toe nie, maar blyk die ongemotiveerde tydswisselinge in die Afrikaans teks duidelik as dit met die Nederlands vergelyk word. Let ook op die byskawing van die nie-woord “briljansie” (brilliance?) tot “genialiteit” wat eweseer in Afrikaans kan, en die eleganter verwoording waardeur “verbeeldingsprong na hul baas” omgekeer word tot: “de fantasie om ook nog eens een sprong te maken naar hun baas”. Dorsman kry dit voorts reg om Van Heerden se verwarring van die Afrikaanse idiome as puntjie by paaltjie kom en die kloutjie by die oor bring te omseil deur miskien tog vindingryk, in die afwesigheid van ’n nommerpas Nederlandse idioom, die komt van als puntje bij paaltje komt te wysig tot brengen. Die gebruik van brengen voorveronderstel die teenwoordigheid van ’n aktiewe agens wat juis in die oorspronklike idioom afwesig is. Ook in die Afrikaans pas Van Heerden die idioom aan deur kry in stede van kom te gebruik, maar myns insiens is dit nie ’n sterk genoeg handelingswerkwoord nie, veral nie in die lig van die bestaan van die aanskouliker idioom die kloutjie by die oor bring nie. By monde van Derrida sou ek dus wil beweer dat die Nederlandse vertaling in die hierbo besproke gevalle ’n verdere oomblik in die ontwikkeling tot die wasdom van die teks illustreer. Hierdie verskuiwinge wat Dorsman noodgedwonge moes aanbring ten einde ’n adekwate, maar terselfdertyd aanvaarbare Nederlandse vertaling te maak, ontbloot tewens Van Heerden se onverskillige (of vanuit ’n ewe belangrike hoek beskou: die eindredakteur se onnoukeurige) omgaan met die eienheid en struktuur van Afrikaans. Dit is natuurlik heeltemal moontlik dat Van Heerden self nou met Dorsman meegewerk het in die vertaling van sy roman. Indien dit wel die geval sou wees, versterk dit my argument dat die Dorsman-vertaling beoordeel moet word as ’n verdere oomblik in die ontwikkeling tot wasdom van die teks . Dat Van Heerden nie veel aandag aan die finale afronding van sy oorspronklike manuskrip gewy het nie en dat die eindredakteur dit boonop agterweë gelaat het, blyk uit vele in die ooglopende lomp sinne. Dat hierdie lompheid soms die gevolg van maklik voorkombare tangkonstruksies is, pleit beslis nie in die guns van noukeurigheid nie. In my artikel in Tydskrif vir Letterkunde (ibid) het ek tien sulke gevalle gelys. In al tien gevalle het Dorsman hierdie onbeholpenheid bygeskaaf. Nog 54 ander gevalle van lomp gekonstrueerde sinne, soms hele passasies, is aangeteken uit die 240 bladsye wat nagegaan is vir die doel van die hierbo vermelde artikel uit die 538 bladsye wat die roman beslaan. In 48 van die gevalle het Dorsman strukturele verskuiwinge aangebring, wat nie noodwendig altyd met die voorstelle wat ek tot verbetering voorgestel het, ooreenstem nie, maar wel soos in die geval van die voorgestelde verbeteringe, die lomphede uit die weg geruim het. Ek verstrek twee voorbeelde met die onderskeie Nederlandse vertalings onmiddellik daarna: p. 478: “Arieb, aan sy ketting wat hardloop al teen die gespande draad, dwars tussen die straat en die huis, verhoed hom.
108 p. 442: “Arieb, wiens ketting reikt tot aan het hek dwars tussen straat en het huis, belet hem dat.” p. 518: “Hulle vertrou wit Suid-Afrikaners nie in Zimbabwe nie. Die geheue van Suid-Afrikaanse operateurs wat destyds ANC- selle in Zimbabwe opgeblaas het, is nog vars.” p. 482: “Blanken Zuid-Afrikanen worden in Zimbabwe gewantrouwd. Zuid-Afrikaanse infiltranten die destijds naar Zimbabwe werden gestuurd om ANC-cellen op te blazen liggen nog vers in het geheugen.”
In Afrikaans, soos trouens ook in Nederlands, kom daar konstruksies voor waar die eienheid van die taal ’n idiomatiese enkelvoudsvorm bo ’n miskien logieser meervoudsvorm, inspan. Ek bedoel konstruksies soos: En toe staan hulle met hul mond vol tande; daar staan hulle ewe hand in die sy. In soortgelyke konstruksies volg Van Heerden konsekwent die Engelse voorkeur vir ’n meervoudsvorm na. Twee voorbeelde kort na mekaar op p. 81: “Die Amerikaners skud hul koppe in onbegrip en kyk rond vir soeweniers; (...).” “Die Britte kry ’n afstandelike trek op hul gesigte en gee ’n treetjie terug.”
In albei gevalle vertaal Dorsman met die enkelvoud: “De Amerikanen schudden hun hoofd in onbegrip en keken rond naar souvenirs; (...).” “De Britten kregen een afstandelijke trek om hun mond en deden een stapje terug.
Let terloops ook op die verandering van trek op hul gesigte in trek om hun mond, wat volgens my, gesien dat dit om die Britte gaan, ’n waarheidsgetrouer beskrywing is – ek bedoel: the stiff upper lips! Hierdie hebbelikheid is miskien nie só erg nie en ons trek miskien soms meer op die Engelse as die Hollanders, sou mens kan skerm, maar dit lei Van Heerden daartoe om verspothede kwyt te raak – heeltemal onbedoeld, en dít durf ’n goeie skrywer nie, veral nie as hy deur niemand anders as Van wyk Louw as knoeier bestempel wil word nie! Vergelyk die volgende sin: p. 21: “’n Flits: in die direksiekamer; daardie een groot vernedering die dag: die ander, hul skouers gebuig om hul borse te beskerm, hul sagte binnedele.”
Anders as wat mens miskien buite konteks geneig is om te dink, is die verwysing nie na vroue nie! Dorsman vertaal dit as volg: p. 20: “Een flits: onlangs in de directiekamer; één grote vernedering: de anderen met gebogen schouders om hun bovenlijf te beschermen, hun weke ingewanden.”
Afgesien van die dubbele verspotheid in één sinnetjie is die juiste meervoud van bors borste – by sowel manne as vroue! Van Heerden bedoel seker ook dié dag en nie die neutrale die dag nie. Dit moes ’n noukeurige redakteur wel raakgesien het.
109
2.2 Betekenis Dit bring my vanself by ’n volgende vlak van verskuiwings, te wete veranderinge ten einde die betekenis helderder voor die gees van die leser te roep. In die geval van laasgenoemde voorbeeld sou die leser nie verkwalik kan word as hy in die lig van die geëngageerde tema van die roman, al is dit net vir ’n oomblik, die dwaalspoor van ’n volledig vroulike direksie vat nie! Hierdie leser het soms die indruk gekry dat gedeeltes van In stede van die liefde in groot haas geskrywe is. Die gevolge hiervan blyk duidelik uit die volgende voorbeeldpassasies. p.41: “Christine weet tog hy wil haar daar by hom hê wanneer hy ná so ’n week wakker word. (...) Hy voel homself swaar aan sy heupe, gooi die lakens vies van sy onderlyf weg en staan op .”
Kan die leser verkwalik word as hy onkiese gedagtes koester! Maar te oordeel na Dorsman se vertaling het Van Heerden waarskynlik wel ’n skunnigheid in gedagte gehad, maar dan van natuurlike oorsprong. As die leser hom nietemin betrap voel, moet die skrywer die skuld daarvoor dra: p. 40: Christine weet toch dat hij haar bij zich wil hebben wanneer hij na zo’n week wakker wordt. (...) Hij voelt de stand van zaken tussen zijn dijen en pissig gooit hij het laken van zijn onderlijf en staat op.
Selfs al is dit nié wat Van Heerden bedoel het nie, vind ek dit ’n vindingryke beskrywing van oggendtriest! Sommige beskrywings in In stede van die liefde, is miskien wel heel cool byderwets, maar doen tog erg surrealisties aan. Vergelyk: p 105: “En sou ek rocks begin rook, sal daardie rush die bloeddruk in die buitenste ruim gaan blaas. Daarna is daar nie weer omkyk nie. (Wat moet die leser hom hierby voorstel?)
Dorsman bring subtiele verskuiwinge aan waardeur hy niks aan aanskoulikheid inboet nie en die lesersverbeelding nie uitermate beproef word nie: p. 97: En als ik crack ging gebruiken, dan zou mijn bloeddruk door de rush het heelal in knallen. Dan was er geen achteromkijk meer bij.
Hoe slordig sommige beskrywinge in In stede van die liefde kan wees, word deur die volgende passasie geïllustreer. Nie alleen is metafore deurmekaar geklits nie, maar is die sinskonstruksie oormatig lomp. Dorsman skawe hierdie ongepolystheid op heldere en vindingryke wyse by: p. 274: “Vonkies slaan onder die wiele uit soos die jong operateur rakelings verby tafetjies waar niksvermoedende toeriste by kerslig op sypaadjies sit, flits. Hy vleg tussen motors deur en klater by die Stellenbosch Mall met die trappe af, woerts deur fliekgangers en kom by die druisende studentedrinkers by die Dros uit. Woeps-waps gryp Sieber ’n paar shooters van die toonbank voor die drinkers weg, gooi
110 hulle in sy keel af en pyl weer weg, verby die prostitute aan die some van die Braak en by Mugg & Bean verby.” p. 252: Vonken slaan onder de wielen uit wanneer het lefgozertje op het trottoir rakelings langs nietsvermoedende toeristen aan tafetjes met kaarslicht flitst. Hij slalomt tussen auto’s door en klettert bij de Stellenbosch Mall van de trappen af, baant zich een weg tussen filmbezoekers door en komt uit bij de rumoerige studenten die bij de Dros zitten drinken. Onverhoeds grijpt Siebert een paar glazen van de toog weg, giet ze in zijn keel en gaat er weer als een pijl vandoor, langs de prostuees aan de zomen van de Braak en voorbij Mugg & Bean.
Soos in die reeds vermelde artikel aangetoon is, ontsier die onsekure woordgebruik van Van Heerden dikwels die teks. Met die uitsondering van enkele gevalle waar Dorsman Van Heerden se woordgebruik handhaaf, kies hy telkens ’n ander woord – in baie gevalle soortgelyk aan die veranderinge wat ek voorgestel het, of bring hy ’n verandering aan wat ook in Afrikaans sou gedeug het. As Dorsman se wysiging nie in Afrikaans kan nie, is die verandering myns insiens telkens beter. p. 50: “Die een arm voor die ander, voltyds vasgevang in die kwartsekonde nadat hy uit die blokke gekom het.” (Voorstel: ewig; Dorsman: volledig gevangen) p. 84: “Hy kom nie hierheen om homself te verruk en sy lyf te troos nie. (Voorstel: hom; in ’n toestand van verrukking te bring; Dorsman: Hij komt hier niet alleen naar toe om zich in een staat van verrukking te brengen en zijn lichaam te verkwikken.) p. 88: “In die artikel voer Ortiz Picasso op as synde bo geografiese grense. (Voorstel: ophemel; Dorsman: voert Ortiz Picasso aan) p. 88: “Hier gooi ek als af. My klere, my goeie maniere. (...) Bloots sit ek hier, net in my vel,” (Voorstel: Hier sit ek heeltemal kaal, net in my vel,); Dorsman: Hier leg ik alles af. Mijn kleren, mijn goede manieren. (...) Ik zit hier naakt, in mijn blote vel,) p. 248: “dat die Britte duiwe op eenduisend voet uit ’n vliegtuig loods ... (Voorstel: loslaat; Dorsman: losten) p. 538: “’n Vlakte wat bibber in die son, ... (Voorstel:bewe/tril; Dorsman: trillend)
3.
Tot slot So sou ek kan voortgaan. Van Heerden se roman gaan aan nog ’n hele boel ander grammatikale afwykinge mank. Voorbeelde hiervan sluit sulke uiteenlopende kategorieë in soos afwykende voorsetselgebruik, verplig oorganklike werkwoorde onoorganklik gebruik, onnodige konstruksies aan Engels ontleen, spelfoute, ongrammatikale sinne ens. Die Nederlandse vertaling funksioneer as ’t ware in die groot meerderheid van gevalle as onafhanklike evidensie vir die afwykende en hinderlike aard van die taalgebruik
111 in Van Heerden se jongste roman. Ten einde ’n aanvaarbare vertaling in Nederlands te bied, moes Dorsman vele verpligte verskuiwinge aanbring. In die meeste gevalle sou soortgelyke verskuiwinge in die Afrikaanse teks eweneens ’n veel aanvaarbaarder teks binne die konteks van die oorspronklike brontaalkultuur tot gevolg gehad het. Hierdie waarneming bring noodwendig die gesag van die oorspronklike teks in die gedrang. Dorsman se vetaling In plaats van de liefde oorstyg in vele opsigte die vroeër weergawe daarvan in Afrikaans. Vergun my nog ’n terloopse opmerking: Ek wil my verstout om te beweer dat die rol wat literatore soms speel in die kanonisering van ’n boek nie altyd onproblematies is nie; hul oënskynlike onwil om die skrywer se aanwending van sy primêre medium – taal – na waarde te skat, pleit nie in hulle guns nie. Dorsman se vertaling moet myns insiens as ’n meerdere ekwivalent beoordeel word. Dit sou dus onverstandig wees om in die geval van eventuele vertalings die histories Afrikaanse bronteks as die oorspronklike normteks te beskou. Universiteit van Pretoria
Bronnelys Boase-Beier, J. & Holman, M. 1999.The Practices of Literary Translation. Manchester: St. Jerome Publishing Brouwers, J. 1991. De zondvloed. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers. Brower, R. 1959. (red.). On Translation. Cambridge, Mass.: Harvard. Carstens, W.A.M. 2003. Norme vir Afrikaans. Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Derrida, J. 2004. What is a “relevant” translation? In Venuti, L.: 423 – 446. Grebe, H.P. 2006. Etienne van Heerden: Mooi loop met die woorde! In: Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 43, nr. 2. pp. 91 – 106. Holman, M. & Boase-Beier, J. 1999. Writing, Rewriting and Translation through Constraint and Creativity. In Boase-Beier, J. & Holman, M. 1999: 1 – 16. Lefevere, A. 1992. Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Frame. Londen: Routledge. Schoeman, K. 1993. Hierdie lewe. Kaapstad: Humam & Rousseau. Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Toury, G. 2004. The Nature and Role of Norms in Translation. In: Venuti, L. (red.). 2004. (Tweede Uitgawe): 205 – 218. Valery, P. 1959. Translation from St John of the Cross. In Brower, R. (red.)1959. Van Heerden, E. 2005. In stede van die liefde. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. Van Heerden, E. 2006. In plaats van de liefde. Vertaal deur Dorsman, R. Amsterdam: De Bezige Bij. Venuti, L. (red.). 2004. (Tweede uitgawe). The translation studies reader. Routledge: New York
112
Grensoorskrydende passie in die poësie van Antjie Krog en Anna Enquist: vroueverskynsel, konvensie of vernuwing? Dorothea van Zyl That fact that the act of determining borders, boundaries and the transgression of borders in poetry can be linked with culture and with conventions of reading, becomes apparent when a comparison is made of the way in which Antjie Krog and Anna Enquist implement emotion and passion in their poetry – and of the different receptions resulting from it in the Netherlands and in South Africa. It seems as though two different kinds of poetic reading systems can be discerned regarding emotion in poetry. The emotion and passion which Antjie Krog takes much further in her poetry than Enquist, have thus far elicited few negative reactions in South Africa, though Krog’s poetry is regarded as transgressive on other grounds. By way of contrast a considerable number of Dutch critics, who prefer a more autonomous kind of poetry, have uttered strong criticism against Enquist’s implementation of emotion in her poetry, which they regard as a transgression of conventions. These negative reactions are, however, not unanimous, as many other critics and ‘ordinary’ readers disagree, judging from the positive reviews and record sales which are also generated by her work. This confirms that poetic systems are not monolithic, that multiple positions on reading are assumed in postmodernistic society, and that there can be more than one dominant poetic discourse at any time, in line with theories on poly-perspectivism. This becomes even more apparent when the poetic systems of different countries are compared.
Inleidend Met die eerste oogopslag vertoon die oeuvres van Antjie Krog (1952) en Anna Enquist (1945) meer verskille as ooreenkomste, te meer omdat Krog haar binne die konteks van die Afrikaanse (en Engelse) literêre wêreld bevind, terwyl Anna Enquist ’n Nederlandse skrywer is. Krog het reeds op ’n besonder jong ouderdom gedebuteer in 1970 en Enquist relatief laat, in 1991. Die literêre sisteem rondom 1970 in beide Suid-Afrika en Nederland verskil uiteraard ingrypend van dié wat omstreeks 1991 in beide lande gegeld het. Daar kan egter ook ooreenkomste uitgelig word ten opsigte van sowel die posisie waarin hulle hul as vroudedigters bevind as die temas wat in hulle poësie na vore kom. Veral die feit dat emosie en passie ’n belangrike plek inneem in beide digters se poësie staan sentraal in hierdie artikel, met spesifieke aandag aan die sterk uiteenlopende reaksies, sowel positief as negatief, wat hierdie aspek uitgelok het. Beide se werk word kennelik, om verskillende redes, as grensoorskrydend ervaar. Die vraag is onder meer in watter mate die emosionaliteit in hulle werk op ’n negatiewe wyse met hulle vrouwees in verband gebring is, met gepaardgaande implikasies vir visies op poësie wat deur vroue geskryf is. Veral die moontlike redes vir die negatiewe reaksies roep boeiende vrae op oor die verskillende kontekste en literêre sisteme, die Nederlandse en die Afrikaanse, waarbinne hierdie digkuns gesitueer is, asook oor die verskillende maniere van lees en literatuuropvattinge. TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) I: 1
113 Veel intensiewer en breër navorsing is uiteraard nodig om tot definitiewe en omvattende konklusies te kom oor poësiesisteme, maar dié artikel wil tog as gevallestudie ’n paar voorlopige gevolgtrekkings en indrukke gee. Nadat inleidend ingegaan word op die onderskeie digtersfigure en hulle oeuvres, word ’n kort uiteensetting gegee van relevante teorieë. Die resepsie van veral Krog en Enquist se eerste en die laaste digbundels tot op hede word vervolgens bespreek, met die uitwys van enkele tersaaklike voorbeelde uit veral hul laaste bundels. Dit word gevolg deur ’n bespreking van die probleemstelling en ’n gevolgtrekking.
Ooreenkomste en verskille tussen die digtersfigure en hulle oeuvres Etlike ooreenkomste kan by hierdie twee digtersfigure uitgelig word: beide Anna Enquist en Antjie Krog is bekende en suksesvolle vroueskrywers van ongeveer dieselfde leeftyd – Enquist sewe jaar ouer – wat gedebuteer het as digters en gereeld in die openbare domein optree. Krog, wie se gedigte reeds sedert 1970 gepubliseer is toe sy nog ’n skooldogter was, het sowat 12 digbundels agter haar naam, waarvan die bundel onder bespreking, Verweerskrif en Body Bereft, in 2006 verskyn het. Sy het tot dusver ook artikels, essays, resensies, rubrieke, omdigtings van psalms, bundels kinderpoësie, ’n novelle, langer prosatekste en ’n toneelstuk in Afrikaans gepubliseer, en het talle pryse en toekennings ontvang, onder meer die toonaangewende Hertzogprys vir poësie. Met Country of My Skull (1998) en A Change of Tongue (2003) het sy internasionale bekendheid verwerf en eersgenoemde is ook verfilm. Sy is self ’n vertaler van etlike boeke en van haar eie werk is vertaal in verskeie tale. Sy tree gereeld op by literêre feeste in Suid-Afrika, in Nederland en elders (in Krog, 2005:410-411, Bezuidenhout, 2005:82, asook http://www.umuzi-randomhouse. co.za/akrog.html) Hoewel Anna Enquist eers in 1991 gedebuteer het, het sy tot op hede sewe bundels poësie gelewer, asook vyf korter en langer prosatekste (die laaste, ’n novelle, in 2007), ’n verhalebundel en vyf monoloë vir die toneel (2003). Die digbundel onder bespreking (De tussentijd 2004) is opgedra aan haar dogter Margit (27) wat in 2001 tragies gesterf het in ’n verkeersongeluk. Enquist het twee literêre pryse verower vir haar eerste twee digbundels en twee vir haar romans, en is gewild by die publiek, soos die rekord-oplaes van haar werk en talle herdrukke getuig. Sy tree eweneens gereeld op by literêre feeste in Nederland, Suid-Afrika en elders, en haar werk is in ten minste sewe tale vertaal. (sien o.a. www.kunstbus.nl/verklaringen/ anna+enquist.html) Heelwat gedigte van beide digters hou tematies verband met tradisioneel vroulike aspekte soos kinders, huishouding en verhoudinge. Beide skroom hierby nie om die persoonlike en selfs outobiografiese in hulle poësie te verwoord nie, sien byvoorbeeld Enquist (2005:11) oor die dood van haar dogter, en Krog (2006:44) oor haar huwelik:
114
...Rond
het groepje stormde de furie, pamfletten en woedende brieven
...nou, na dertig jaar, ruik ons hare dieselfde gorrel ons maagwande om dieselfde kos...
in de handen. Achteraan ging de wanhoopsmoeder die al maanden de kapper niet had gezien.
Beide digters is bewus van die beperkinge van taal om die kardinale dinge in die lewe te verwoord – sien Enquist (2005:32) en Krog (2006:28): ...Schateren, wij twee. Geen benul dat de taal het zou laten afweten. Nu.
Ek weet werklik nie hoe om jou ouerwordende lyf te sê sonder die woorde ‘verlies’ of ‘fataal’ nie. ek weet nie ek weet nie waarom die woord ‘plooie’ so banaal klink nie ek weet nie hoe ouerword moet klink in taal nie
Albei is bekend vir die passie, hartstog en emosie wat in hul poësie uitgedruk word. Volgens Bezuidenhout (2005:72) belig beide se verse sowel die sagter as die meer strydlustige kant van vrouwees. Deur die vroulike persona te presenteer as “wisselend, gefragmenteerd en in ’n voortdurende proses van wording”, in ooreenstemming met sommige uitgangspunte van die écriture féminine (Cixous, 1986: 84-85, 87), dekonstrueer hierdie digkuns gevolglik “die eertydse persepsie van ’n monolitiese en essensialistiese beeld van vroue”. Hambidge (2001) se verwysing na “Krog se ambivalensie jeens die patriargie en die dekonstruksie van die fallogosentriese orde, tesame met die kenmerkende woede wat soos ’n refrein deur haar gedigte loop” sou ook vir heelwat van Enquist se verse kon geld. Bezuidenhout (2005:274) vind in Enquist se poësie naamlik ’n integrasie van konvensioneel manlike en vroulike aspekte waardeur sy gevestigde genderpatrone deurbréék, “in pas (...) met die postmodernisties- en feministiesgeïnspireerde nivellering van gender-stereotipes”. Krog se gedigte is in die algemeen sterker feministies en eksperimenteel as dié van Enquist, met ’n meerstemmigheid gekenmerk deur uiteenlopende versvorme, styl- en taalvariasie. Krog ontgin in verskillende kontekste ’n breë woordeskat met betrekking tot emosie wat stilisties wissel van krutaal, vloekwoorde, die banale en selfs die skatologiese tot ’n fyn, teer en elegiese verwoording, selfs in dieselfde gedig (2006:90) – hier oor Tafelberg: swart, agter ’n gasvlam knetter die berg van hitte, van vuur, van die blote blaak van haat. staan jy dalk in ’n mandjie koelte of
115 in die pers silwer asem van ’n wilde olyf? ...
Deur haar skynbaar argelose grensoorskrydende taalgebruik “normaliseer” sy in die proses as ’t ware woorde wat konvensioneel as onbehoorlik beskou word, vergelyk die volgende reëls uit “Winter” (2006:80): fokkol. ek voel fokkol vir die hiernamaals – dis nóú wat ek wil leef.
Krog se postmoderne poësie speel in op eietydse opvattinge oor die historiografie, intertekstualiteit en die problematiese verband tussen taal en werklikheid. Sy is intens sosiopolities en postkolonialisties bewus van verhoudinge tussen die ek en die “ander”, van identiteit, van die “ek” se verhouding tot plek en landskap en as subjek binne die geskiedenis. Bezuidenhout (2005:75) wys op postmoderne eienskappe by Krog soos “...die veelvuldigheid van ervaring en perspektief, die splitsing en verbrokkeling van ’n vaste identiteit (...), ’n neiging tot selfrefleksie, die ondermyning van vaste betekenisse, die lê van nuwe verbande, die ondergrawing van magsverhoudings en hiërargieë, en die presentasie van alternatiewe verhale”. Waar Enquist selde na intieme aspekte verwys wat met die huwelik en/of liefdesverhoudinge saamhang, gaan Krog meermale gedetailleerd in op die intiem-erotiese van uiteenlopende verhoudinge, soos blyk uit Enquist (2005:37) se uitinge oor verhoudinge “op het voetbalveld” (maar dit kan ook op die huwelik slaan) teenoor Krog (2006:28) se woorde oor die huwelik: Hoe wij in wisselende bezetting ...ek dink ek probeer sê elkaar steunen, stuktrappen, vereren, verlaten en kwijtraken, rennend. dat ek jou verdikte buik sexy vind dat ’n ereksie teen die effense ronding my nat in die mond laat...
Volgens Bezuidenhout (2005:83) oorskry Krog se liefdesverse konvensies in haar beskrywing van erotiese ervarings en deurbreek sy die literêre tradisie met ’n “direkte seggingskrag en sensualiteit” wat geen vrouedigter uit die Lae Lande ewenaar nie. Daarteenoor het Enquist vanaf haar debuutbundel erkenning geniet as ’n sterk nuwe stem wat ’n groot aanhang verwerf het by heelwat akademici en resensente, sowel as by die ‘gewone’ publiek. Soldatenliederen (1991) se eerste oplaag van 850 eksemplare (Sitniakowsky 1992) is binne twee maande uitverkoop (Mulder 1992) en die bundel is binne ses maande drie keer herdruk (Wieg 1992). Van Jachtscènes (1992) is ’n eerste oplaag van 2 000 eksemplare gou uitverkoop. Die meeste resensente was positief tot laaiend entoesiasties, soos I. Sitniakowsky wat in De Telegraaf van 3 Januarie 1992 as volg verwys na wat die resensietitel aandui as ’n “briljante dichtbundel”: “Het zou een een understatement zijn haar ‘Soldatenliederen’ te bestempelen als hét
116 poëziedebuut van 1991. De meeste dichters zouden heel blij mogen zijn wanneer zij aan het einde van hun loopbaan met zo’n bundel kwamen aanzetten”. Ed Leeflang (1991) in Vrij Nederland) noem Soldatenliederen “een werkelijk prachtig debuut”, waarvan die verskyning “een gebeurtenis” is; Guus Middag praat van die debuut se “trefzekerheid” (1991, NRC Handelsblad); volgens Ad Zuiderent (1992, Trouw) staan Soldatenliederen vol met “sterke gedichten”; Reinjan Mulder beskryf dit as “het opvallendste poëziedebuut van de afgelopen jaren” (1992, NRC Handelsblad) en vir Johan Oosterman is dit “een even verrassende als indrukwekkende bundel” (1992, HN Magazine). Noor Hellmann (1992, NRC Handelsblad) som die reaksies gepas op met die woord “zegetocht”. Ook die tweede bundel het positiewe kommentaar uitgelok - sien Leeflang (1993) en Schouten (1992). Bezuidenhout (2005:303-304) wys onder meer die volgende kenmerke met betrekking tot Enquist se digterskap uit wat haar as sterk digter onderskei: die balansering van die “emotiewe geladenheid” van haar verse en die “tradisionele vroulike sfeer” waarvan dit soms getuig, met ’n “rypheid van insig en ervaringe, (...) ’n innigheid en deurleefdheid”, en haar “helder dog vindingryke woordgebruik van vakmanskap, onder meer om die musikale moontlikhede van taal uit te buit en daardeur verdere betekenis aan die gedig toe te voeg”. Enquist se poësie is myns insiens in dié sin vergelykbaar met die klassieke musiek waarna sy steeds in Soldatenliederen verwys, dat dit in haar beste gedigte ’n fyn afgeronde struktuur daarstel, waarin telkens bepaalde temas (veral dié van afskeid en die gepaardgaande emosies) met variasie uitgewerk word. Die gedig “Strijkkwartet” (Enquist, 19924:13) is een van die mees sublieme voorbeelde hiervan: Zij zitten in de hoge kamer, harmonie, als ruit, als geometrische figuur. Tegen de gouden instrumenten vouwt zich het avondlicht; dis alles is structuur waarbinnen pijn en bloedbad rafelloos hun plaats innemen. Mozart als chirurgijn staat op en plaatst het mes. Snijdt de perfecte lijn. Met ernst en overgave spelen zij elkander toe, zij voelen nog geen pijn. Straks zullen zij gaan bloeden. Mettertijd wordt de muziek tot troost: geenzins als streling, maar als schema van de wanhoop, glanzende partituur van eenzaamheid.
In hierdie gedig speel die klank en ritme saam om die struktuur van Mozart se musiek ook in die poësie te laat klink. Hoewel sterk woorde soos “pijn”, “bloedbad”, “bloeden”,
117 “wanhoop” en “eenzaamheid” voorkom, spreek die geheel van ’n sterk beheerstheid wat juis ook tematiseer in watter mate (oënskynlike) selfbeheersing as ’t ware ’n houer kan vorm wat sterk emosie bevatlik maak, wat dien as “schema van de wanhoop”. Uiteindelik bly die mens, selfs as deel van ’n groep, hier ’n kwartet, in wese eensaam. Sowel Enquist se eerste twee as haar latere bundels het egter ook sterk negatiewe reaksies uitgelok (soos later bespreek word). Dit sou ’n kenmerk bly, hoewel veel groter oplaes van haar digbundels steeds verkoop as gebruiklik en haar werk talle herdrukke beleef. Sy het byvoorbeeld vir haar roman ’n publieksprys verower en is genader om die boekenweek se geskenkboek te skryf. Die dood van haar dogter het die aandag verder vergroot. Uit beide die positiewe én negatiewe kritiek blyk dat veral die outobiografiese, asook die emosionele en toeganklike aard die gedigte as grensoorskrydend beskou word, met gepaardgaande positiewe of soms sterk negatiewe reaksies. Die uiteenlopende reaksies in Nederland sluit aan by Even-Zohar (1990:38) se uiteensetting van die polisisteembenadering: “...in view of the variety of the literary system, different institutions can operate at the same time for various sections of the system”. Na ’n kort teoretiese oorsig word vervolgens veral ingegaan op die negatiewe kommentaar wat die twee vrouedigters se poësie uitgelok het, gevolg deur ’n bespreking daarvan in die lig van onderskeidelik die Nederlandse en die Afrikaanse poësiesisteem.
Teoretiese kader By verwysings na grensoorskryding raak die term literêre konvensie relevant. Van Gorp (1993:87) definieer dit as ’n “[g]eheel van stilzwijgend aanvaarde a.h.w. evidente opvattingen omtrent de literatuur van een bepaalde periode”, Fokkema (1989:1112) bring konvensies in verband met “shared practices” en Van Luxemburg, Bal en Weststeijn (1990:37) noem dit “de gebruikelijke patronen of structuren die gelden voor bijvoorbeeld een genre of een periode”. Konvensies is meestal veral herkenbaar uit ’n agterna-perspektief (D’haen, ea.:1989:xvii). Vir Vodička (1976:67) bepaal die skrywer se kennis van die heersende literêre struktuur en van literêre konvensies nie alleen die rigting wat sy kreatiewe werk sal inslaan nie, maar dien ook as die vertrekpunt daarby. Volgens André Lefevre (1989:53), wie se idees oor konvensie en vernuwing in die sisteemteorie onder meer korreleer met dié van Jurij Tynjanov, is skrywers (normaalweg) voluit bewus van die dominante poëtologiese, ideologiese en ekonomiese beperkinge wat sommige historiese situasies oplê en kan hulle probleme verwag as hulle werk daarteen ingaan. Hoe nader aan hierdie dominante reëls in ’n bepaalde literêre sisteem, hoe hoër sal die werk aangeslaan word; hoe verder die skrywer weg beweeg, hoe sterker sal sy/haar werk met die avantgarde geassosieer word. Skrywers kan egter ook doelbewus ouer strategieë aanwend: “Change can also imply a going back in time and a reviving of older inventory devices in the service or as new concept of functionality” (Lefevre, 1989:45). Bourdieu (vergelyk Johnson, 1993:10) wys op die konkurrensie tussen tekste wat verskillende literatuuropvattings reflekteer. Adams (1988:751) bring mag ter sprake en beskou literêre kanons as hoofsaaklik “the product of invocation of power criteria”. Even-
118 Zohar (1990:37) verwys in dié verband na “the institution which governs the norms” in die handhawing van literatuur as sosio-kulturele aktiwiteit. Die institusie of instelling, bestaande uit onder andere produseerders, kritici, uitgewers, tydskrifte, skrywers, opvoedkundige inrigtings en die media, “also remunerates and reprimands producers and agents”. Verskillende instansies tree dus volgens Schmidt (1966 – sien ook Barnard, 1998:58) op as óf propageerders óf as hekwagters. De Geest (1997:161-175) stel ’n model voor wat, naas die opponerende norme van toelaatbaarheid teenoor ontoelaatbaarheid, ook voorsiening maak vir tussenstappe. Hy onderskei hierby (1997:171) tussen ’n negatiewe soort poëtika wat grense en beperkinge stel, met klem op “die risiko’s wat dreigende grensoorskrydings meebring” en ’n meer positiewe poëtika wat dit sien as ’n verryking en versterking van die sisteem (Van Coller en Odendaal, 2005:12-14). ’n Voorbeeld van ’n negatiewe poëtica gee Hagar Peeters myns insiens in haar beswaar teen die “serieuze literaire kritiek” in Nederland wat normveranderinge en konvensiewisselinge as kriterium bly hanteer en postmoderne uitgangspunte, wat ontspring het uit die “de avant-gardetraditie die voortdurend gericht was op innovatie”, as ’n nuwe soort “aangemeten” keurslyf gebruik, veral ten opsigte van gevoelspoësie deur vroue: “Het gevolg hiervan is dat postmoderne poëzie zelf een conventie wordt, en dat terwijl de postmoderne dichter op wiens poëtica de criticus zich baseert juist met regels wil breken...” (2005:9). Dit is inderdaad opvallend dat besonder min Nederlandse vrouedigters, met die moontlike uitsondering van Elma van Haren, Astrid Lampe en Lidy van Marissing, in verband gebring word met die avant-garde, soos onder meer blyk uit Thomas Vaessens en Jos Joosten se Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen. Peeters skryf dit, in ooreenstemming met Rob van Erkelens (Groene Amsterdammer 1999) toe aan vroue se gebrek aan belangstelling in “luidruchtige manifesten en programmatische polemieken” (2003:9). Vervolgens word meer spesifiek ingegaan op die resepsie van Krog en Enquist se eerste en laaste digbundels, met klem op die meer negatiewe kommentaar:
Resepsie ten opsigte van grensoorskryding Uit haar beskrywing in ’n Ander tongval (2005:139-144) blyk hoe onkant die sewentienjarige Antjie Krog in 1970 gevang is deur die enorme ophef in die koerante toe ’n klag ingedien is teen die “eksplisiete” aard van haar gedigte (2005:139). Beswaar is ook gemaak teen haar uitbeelding van die kleurkwessie in verhoudings. Sy was op daardie stadium, anders as later toe sy doelbewuste keuses in dié verband gemaak het, nog kennelik nie op die hoogte van sake met die heersende norme nie – sy het volgens haar nie eens geweet wie is Mandela nie (2005:144). Daar was egter ’n duidelike kloof tussen die moralistiese openbare sede- en politieke bewakers en die literêre hekwagters wat die kanon bepaal. Literatore soos Ernst van Heerden en Opperman het as gevolg van die polemiek juis kennis geneem van Krog se verse, met die gevolg dat Dogter van Jefta in dieselfde jaar verskyn het. Die grensoorskryding het hier dus kennelik meer te make gehad met die behoudende inslag van die Afrikanergemeenskap, veral op die platteland (haar tuisdorp Kroonstad), asook met die destydse politieke situasie in ’n sterk Afrikaner-nasionalistiese en apartheidstydperk.
119 Krog (2005:63) beskryf ook hoe emosie van meet af aan skering en inslag gevorm het van haar skryfwerk – eers toe sy die woorde “verwese” en “verskeur” in haar dagboek lees na haar ouma se dood, kon sy huil. Tog is weinig klem deur die jare op emosie gelê in resensies en besprekings. Nie die literêre establishment of die breër publiek het hierdie aspek kennelik as grensoorskrydend beskou nie. Die eksplisiete en intieme het egter kontroverse bly veroorsaak, soos die opname van haar ovulasiekaart in Lady Anne, wat vanuit ’n feminisiese hoek afgekeur is deur o.a. Marianne de Jong en Marlene van Niekerk (sien Jeanne Goosen, 1989:7). Ander vernuwende, postmoderne elemente soos die histories-dokumentêre inslag, die aansluiting van die bundel by die biografiese, outobiografiese, hagiografiese, ens. waardeur sy “die idee van ’n digbundel indringend gewysig” het (Van der Merwe en Viljoen, 1998:67), het egter meegebring dat die Hertzogprys aan haar toegeken is vir hierdie bundel. Weer het die literêre kanoniseerders dus anders geoordeel. Uit Antjie Krog se werk blyk dat sy goed op die hoogte is van verskillende literêr-teoretiese - en politieke - opvattinge en in baie opsigte op die voorpunt beweeg. Die keuse vir grensoorskrydinge en die afwyking van konvensies vind kennelik baie bewustelik plaas. Ook Enquist erken aanvanklik teenoor Mulder (1992): “Ik zit niet zo goed in al die stromingen”, onder meer omdat haar vakrigtings die psigologie en musiek is. Dit bring egter juis mee dat die jurie vir die C. Buddingh-prys (Remco Campert, Neeltje Maria Min en Eddy van Vliet) Enquist se poësie loof omdat dit los is “van elk literair dogma”. Soos in Krog se geval het die literêre establishment dus hier positief geoordeel. Enquist is egter noodwendig deur konvensies beïnvloed - sy praat self van haar vroeëre “leesverslaving” (Wieg 1992) waardeur sy waarskynlik onbewustelik veel kennis verwerf het, maar dit is ook moontlik dat haar poësie in verband gebring sou kon word met vroeëre konvensies oor gevoelspoësie (sien Lefevre, 1989:45). Zuiderent (1993:845) wys byvoorbeeld daarop dat die poësie van Ed Leeflang en J. Eijkelboom, generasiegenote van Lucebert, eers later meer aandag ontvang het, omdat dit teruggryp op “de traditie van persoonlijk getinte poëzie die aan Vijftig voorafging”. Later maak Enquist ’n doelbewuste keuse vir emosie en vind die “gangbare mening” teen die direkte uitspreek van emosies absurd en beperkend. Haar poësie “...kwam op een goed moment. De poëzie die destijds geschreven werd, was wel erg academisch en in zichzelf verzonken. De tijd was net rijp voor een meer emotionele dichtkunst” (Kellerhuis, 1999:73). Juis hierdie opvatting het egter sterk gevoelens van aversie by sommige kritici opgeroep wat geskool is in die sogenaamde outonomie-opvattinge (waarop ingegaan word in die volgende afdeling) oor die poësie: Thomas Lieske (in Tirade, 1992) was een van die eerste resensente wat sterk ingegaan het teen die “grote feilen” Enquist se gedigte. Hy is op grond van die “eigen regels en wetten” wat goeie poësie volgens hom volg (1992:92), onder meer gekant teen die outobiografiese element wat die “ik” vooropstel, en die leser daartoe noop om “buiten het gedicht om” te interpreteer (1992:87) en “achter het verhaal de werkelijkheid te vermoeden” (1992:92). Reugebrink (1992) vind sommige van Enquist se digreëls larmoyant. In 1994 spreek hy hom in twee resensies uit teen Enquist se “schreeuwerige heftigheid” en vind haar gedigte “van een pijnlijk banale hysterie vol valse en zelfs kwalijke beelden”. Enquist meen volgens hom “dat woorden als ‘wanhoop’, ‘angst’,
120 ‘woede’ of ‘razernij’ op zichzelf voldoende zijn om mij ervan te overtuigen dat zij wanhopig, angstig woedend en razend is”. H.W. (Hans Warren, 1992) deel Reugebrink se mening dat die emosie by Enquist te onbedwonge en dikwels onbeholpe is. Lieske is daarvan oortuig dat ’n digter nie na hewige emosies moet verwys nie, maar dit eerder in die teks moet oproep: “Er wordt gesproken over huilen en wanhoop: eigenlijk moeten dat in een gedicht overbodige en verwerpelijke woorden zijn, net als ziel en triest”, anders word dit slap en “[t]e hard gebruld...” (1992:94). Die gebrek aan konsensus oor die gehalte van Enquist se gedigte korreleer met Levevre (1989:53) se uitsprake oor die probleme wat skrywers kan verwag as hulle werk ingaan teen ’n heersende sisteem. Enquist se werk is egter juis nie met die avantgarde vereenselwig nie. Die feit dat haar poësie afwyk van die heersende konvensies het waarskynlik daartoe bygedra dat sy van die venynigste kritiek ontvang het van alle Nederlandse digters. ’n Laagtepunt is hiermee bereik met ’n pamflet deur Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes (genoem in Wijgh, 1994) met die titel “Waarom zijn de gedichten van Anna Enquist zulke shitgedichten”, waarin hulle haar poësie onder meer “braaksel in een bloembak, gehoest uit een kale kut” noem. In Maart 2007, op die webblad van die NRC Handelsblad, praat Robbert-Jan Henkes nogmaals van “het valse sentiment dat uit de huilerige regels spreekt “, waarop die aandag gevestig word by die vertaling daarvan: “Dan valt pas echt op dat er poëtisch aangeblazen wartaal wordt uitgeslagen, zgn. ‘poehazie’”. Piet Gerbrandy vel die volgende ekstreem-onbarmhartige oordeel oor De tussentijd (2004) in De Volkskrant: Anna Enquist heeft een paar jaar geleden haar dochter verloren. Dat is heel rot voor haar. In plaats van zich met haar verdriet terug te trekken, heeft Enquist de publiciteit gezocht. Sindsdien gaat ze door het leven als die droevige mevrouw die zo aangrijpend over haar dochter schrijft. Haar nieuwe bundel De tussentijd is geheel aan dit verdriet gewijd. Nu is het niet uitgesloten dat iemand zijn ellende op de een of andere manier tot goede literatuur verwerkt, maar dat is hier niet gebeurd. Het boek bestaat van de eerste tot en met de laatste bladzijde uit larmoyante kitsch.
Volgens Peeters (2005:11) hou hierdie tipe negatiewe kritiek verband met ’n visie op vroue. Dit geld ook vir die “vals sentiment” wat Reugebrink verbind met die gedigte wat “een directe uiting van de gevoelens van de dichter zijn” (Poëziekrant 1990) in Bloem, steen van Esther Jansma. In haar fel reaksie hierop in HP/De Tijd noem Jansma volgens Peeters Reugebrink se reaksie “zo Nederlands” en wys daarop dat die term ‘vrouepoësie’ gebruik word sodra emosie ter sprake kom, terwyl mans se werk sterker op meriete beoordeel word (2005:10). Integriteit, emosie en outentisiteit het volgens Peeters gelade terme geword vir postmoderne kritici, ‘taboes omdat ze zichzelf niet ironiseren’ (2005:10). Dit klop met Vaessens en Joosten (2003:56) se uitlig van die verband tussen die postmoderne en die afsydige modernistiese poësie deurdat die postmoderne digter hom ver hou “van een poëzie waarin het dichter-ik zijn diepste gevoelens uitschreeuwt of woedend op de deuren klopt uit het brandend verlangen een of ander onrecht ongedaan te maken”. In ’n besonder vernynige, beledigende en nogal infantiel-klinkende antwoord
121 op Peeters (waarin hy haar onder meer “een maagdekijn” in een “wereld van overambitieuze giebelende pubertjes”noem wat “flagrante onzin” skryf – hy kom nie verniet van Goor nie!), bevestig die digter, romanskrywer en redakteur van Yang, Marc Reugebrink (2005) op sy blog enersyds tereg dat almal die literatuur benader “vanuit bepaalde vooronderstellingen”, maar lees andersins so half dat hy meen Peeters praat van ’n ‘emotionele’, zogenaamd ‘directe’ en ook nog eens ‘onbevangen’ literatuurkritiek, terwyl dit vir haar eerder gaan om hierdie tipe poësie wat sonder meer afgeskiet word (my kursivering). Hoewel hy erken hy was verkeerd oor Jansma, vind hy steeds ’n “gebrek aan talent” by Enquist, gekoppel ... met het feit dat zij altijd al heeft gemeend dat wanneer je maar flink heftig tekeer ging, de intensiteit van je emotie wel duidelijk was, terwijl haar gedichten toentertijd op mij enkel een hysterische indruk maakten, de indruk van iemand die graag wil zeggen dat hij bijvoorbeeld wanhopig is, maar die met een zin als: ‘de wanhoop staat met windkracht tien in mijn rug’ (of iets dergelijks) eigenlijk alleen maar de lachlust opwekt.
Deur sy kriterium, dat Enquist nie ingaan op die onmoontlikheid dat taal iets tot lewe kan wek nie, bevestig hy Peeters se indruk dat sommige kritici postmoderne idees voorskriftelik verabsoluteer. Met die verskyning van Verweerskrif / Body Bereft van Antjie Krog in 2006 het die voorblad, die naakte bolyf van ’n ouer vrou, ’n polemiek uitgelok in beide die Afrikaans- en Engelstalige pers. Orford (2006) sê byvoorbeeld hieroor: “The cover too is unsettling — I found myself putting it down upside down to hide the pendulous old breasts”. Lesers (soos blyk uit By se brieweblad van 2 September 2006) was verder geskok oor die “onwelvoeglike en vieslike” taalgebruik in Antjie Krog se “Manifes van ’n ouma” wat in By afgedruk is op 26 Augustus 2006 (Anti Antjie, 2006:7) en die platvloerse, growwe manier waarop met die tema van ouerword omgegaan word: “Ons het nou genoeg gelees van haar belewing en swaarheid oor die menopouse en ouma wees. Myns insiens is dit ’n baie persoonlike saak wat ’n mens meer ingetoë en diskreet hanteer, of nog beter, vir jouself hou” (Königk, 2006:7). Opvallend was veral literator Lina Spies (2006:9) se kommentaar: Sy verkies Elisabeth Eybers se humor en ironiese afstand in haar jarelange gemoeidheid met ouderdom en aftakeling, asook Eybers se standpunt (volgens Spies) “dat daar dinge is, te intiem, of te aangrypend, of te onvatbaar-op-eerste-sig, of te ongerymd om in die openbaar mee te deel”; dit is in dié dinge wat “gesing of gesuggereer of oorgesein moet word”. Spies vind die voorblad “afstootlik” - vroulike veroudering tydens menopouse of veroudering is so intiem dat dit “vra om indirekte segging”, in aansluiting by T. S. Eliot se uitsprake oor die “objective correlative”, wat ook ironiese afstand impliseer. Soos Adcock (1978) keer Spies haar teen “‘primal scream’ writing: slabs of raw experience untransformed by any attempt at ordering and selection.” Hoewel Krog die stof volgens Spies probeer transformeer, gaan sy nie ver genoeg nie, sodat dit “bly steek in die skree”. Samevattend kan dus gesê word dat Enquist naas die groot aanhang wat haar skryfwerk geniet, van ’n aantal Nederlandse kritici die wind van voor kry oor emosionaliteit in haar poësie, terwyl dit vir ’n Afrikaanstalige leser soms moeilik is om te begryp waarop
122 die besware oor die oordrewe emosie by Enquist gegrond is, vergelyk die volgende meer emosionele reëls oor geweld as gebruiklik van Enquist in “Fuga” (2005:52) met Krog se hantering van dieselfde tema (2006:92-93). Met geweld geboren, met geweld gestorven. Wij kunnen geen uitroep verdragen, geen leven meer velen.
geweld stort uit my uit, my voete skop tot dit dof word, my brein blind. ek werp my dood soos ’n ploegskaar in my rug, ek wil godweet hom tot niet maak sodat hy my vonnis ophef en my die dood vryskeld ...
Daar is nog veel meer en sterker voorbeelde van emosie in Krog se poësie In die voorafgaande gedig in dieselfde bundel oor Tafelberg uiter sy haar emosies byvoorbeeld nog veel gewelddadiger en kru (2006:92): ...net toe hy daai bek van hom óópmaak om te bitch, toe klap ek met die plathand dat sy kraakbeen knak (fok wat ’n loflike pulpgeluid.) kom! Jou blerrie banggat!
Buiten vir Spies se reaksie is die besware by die resepsie van Krog se werk egter nie soseer gegrond op die veel intenser emosionaliteit in haar werk nie, maar eerder op grensoorskrydinge wat ingaan teen konvensies van moraliteit. Die rede vir hierdie verskil in resepsie in Nederland en Suid-Afrika kan wees dat passie en emosie meer algemeen - en in ’n intenser vorm - aangetref word in die hedendaagse Afrikaanse poësie en lesers dus meer gewoond is daaraan. Die vraag is wat die moontlike redes hiervoor kan wees en of dit kan saamhang met verskille in die Afrikaanse en Nederlandse poësiesisteem. Dit word vervolgens bespreek.
Verskille in die Nederlandse en Afrikaanse poësiesisteem? Na aanleiding van die verskille in resepsie kan die vraag gestel word of daar sprake is van verskillende konvensies binne die Afrikaanse en Nederlandse literêre sisteem van die laat 20ste en vroeg 21ste eeue, wat die manier van lees in die twee lande beïnvloed met betrekking tot gevoelsuiting in die poësie. In die Suid-Afrikaanse literêre sisteem word emosie naamlik nie (sover ek kon vasstel) in die algemeen met vrouepoësie verbind nie Peeters en Jansma (in Peeters, 2005:10-11) se opmerkings oor die vereenselwiging van emosie met vrouepoësie sluit aan by Camille Paglia se onderskeid tussen Dionusos en Apollo: “The Apollonian and Dionysian, two great western principles, govern sexual personae in life and art” (1990:96). Dionusos is vir haar “the all-embracing totality of mother-cult” (1990:91), geassosieer met vloeistowwe en met emosie, entoesiasme,
123 empatie, ekstase, histerie, drome, ens. (1990:9698). Dit stel sy teenoor “an Apollonian realm of purity, clarity and vision”, “chastity” (1990:94), die estetiese, wette, geskiedenis en tradisie – sake wat met die manlike verbind word - maar ook die tirannieke en “the hard, cold separatism of western personality and categorical thought” (1990:96). Passie en emosie in die poësie was kennelik voor die twintigste eeu ook ’n algemeenaanvaarde konvensie in die Nederlandse literatuur, soos blyk uit talle gedigte uit die Middeleeue, Renaissance en Romantiek. Die Nederlandse Tachtiger-digter Willem Kloos het Leigh Hunt se uitgangspunt: “Poetry is imaginative passion” in 1882 sy eie gemaak en hom uitgespreek oor kuns as “de aller-individueelste expressie van de allerindividueelste emotie” in 1890 (in Antonissen, 1966:8, 11). Passievolle digters soos Kloos, Jacques Perk en Hendrik Gorter met sy sensitivistiese verse het die Afrikaanse digters van Dertig geïnspireer (Opperman, 1962:37). Dertigers soos veral W.E.G. Louw, maar ook N.P. van Wyk Louw en Uys Krige, is sterk beïnvloed deur onder andere die Nederlandse Romantiek en deur die sensitivistiese verse van Gorter (W.E.G. Louw se proefskrif het byvoorbeeld gehandel oor die invloed van Gorter op Leopold). Hierdeur is emosie as manlik gelegitimeer. Dit het ook aangesluit by voorafgaande digtersgenerasies soos Jan F.E. Celliers, C. Louis Leipoldt en Totius wat talle sterk emosionele gedigte geskryf het oor onder meer die Anglo-Boereoorlog en in Totius se geval oor die tragiese dood van twee van sy kinders. In die twintiger- en dertigerjare van die vorige eeu was A.G. Visser se hartstogtelike liefdesgedigte baie populêr. In Suid-Afrika word emosie vanweë hierdie digters se groot invloed dus nie soseer met vrouepoësie verbind nie. Daarteenoor het die Vlaamse digter Paul van Ostaijen reeds redelik vroeg in die 20ste eeu ’n ander standpunt oor die direkte uiting van emosie ingeneem, hoewel heelwat ander digters op daardie stadium nog bestaande konvensies verder gevoer het in hul werk - sien Zuiderent (1993:845) oor die tradisie van “persoonlijk getinte poëzie die aan Vijftig voorafging”. Van Ostaijen se idees oor “ontindividualisering” en sy keuse vir die organiese ekspressionisme, soos gestel teen die humanitêre ekspressionisme wat hy verwerp as “buiten-lyrische hogeborst-zetterij” (Borgers, 1974:10), in aansluiting by die toenmalige Duitse avant-garde poësie, sluit aan by die outonomistiese denkrigting oor die poësie. Op daardie stadium het dit egter so min steun geniet dat Van Ostaijen gereageer het met die woorde “... vooruit dan maar, zonder supporters” (Borgers, 1974:22). Die poëtikale opvattinge oor outonomie is egter volgens Vaessens en Jooste (2003:54) die “pijlers van het modernistische denken over poëzie” wat teruggevoer kan word na die begin van die twintigste eeu. Dit gaan oor “een poëzie die niet de werkelijkheid reproduceert, maar een eigen werkelijkheid schept”. Outonomisties bring Van Gorp (1993:34) in verband met literatuurwetenskaplike strominge “die de aandacht vestigen op het specifieke literair-zijn van teksten”. Die aanset hiervoor was die teoretisering van die Russiese Formaliste, wat verder gevoer is deur die New Critics en strukturaliste. Die New Critics noem Vaessens en Jooste (2003:54) by uitstek ’n outonomiebeweging. Dit wil voorkom asof die avant-garde en Van Ostaijen se organiese ekspressionisme, hoewel nie heeltemal onbekend in Suid-Afrika nie, geen groot rol gespeel het in die Afrikaanse literêre sisteem nie, onder meer weens sterk digtersfigure soos
124 die Louw-broers wat nog lank die literêre toneel bepaal het. Die Afrikaanse en die Nederlandse digkuns het in die veertigerjare wel in styl en toonaard nader beweeg aan die gestaltepoësie, soos beoefen deur die Nederlandse digter Marthinus Nijhoff met sy opvattinge oor “depersonalisatie”, in aansluiting by die idee van die “objective correlative” (T.S. Eliot), in ’n inhaalslag ten opsigte van die meer tydgenootlike Nederlandse poësie. Spies word kennelik steeds daardeur beïnvloed, soos blyk uit haar opmerkings oor Eliot en die “objective correlative”. Dit is egter ’n vraag hoe langdurig dié tendens van ’n meer indirekte gevoelsuiting in die Afrikaanse poësiesisteem gegeld het. Hoewel N.P. van Wyk Louw byvoorbeeld in Tristia (1962) nog steeds sinspeel op Nijhoff se idees oor die fluit in die skeppingsproses en die gedigte in die bundel volgens Kannemeyer ’n sterk “betogend-beeldende inslag” het, , is daar ook heelwat blyke van emosies soos “weemoed en droefheid”, “wanhoop, eensaamheid (...) bitterheid”, walging, ens. (Kannemeyer, 1978:427-428). D.J. Opperman, voorheen ’n gestaltedigter, lewer veel persoonliker werk met Komas uit ’n bamboesstok (1979). Die sogenaamde “Criterium-generatie” wat kort voor of tydens die Tweede Wêreldoorlog gedebuteer het, het eweneens gekies teen die “cultus van het hart, de intuïtie, het wonder, de exstase en de vondst” en vir “afstand, ambacht, bewustzijn, controle” (Brems, 2006:100). Elisabeth Eybers (1915-2007), wat aanvanklik in die dertigerjare van die 20ste eeu belydenispoësie geskryf het en in die veertigerjare onder meer gestaltepoësie gekenmerk deur ’n groter objektivering, asook ’n “sintese tussen hartstog, verbeelding en intellek” (Opperman, 1962:375-376), onderskei in digbundels soos Die vrou en ander verse (1945), Die ander dors (1946), Die helder halfjaar (1956) en Balans (1962) eweneens tussen hoof en hart. Kannemeyer (1978:475) verwys byvoorbeeld soos volg na “Twee kleuters in die Vondelpark” in laasgenoemde bundel: “Die stryd tussen hoof en hart, (...) die stryd tussen (...) die intellektuele en emosionele aard van die man en vrou onderskeidelik...” Na haar verhuising na Nederland in 1961 skryf Eybers toenemend sober gedigte waarin taalontginning ’n groot rol speel. Spies (2006:9) verwys tereg na Elisabeth Eybers se humor en ironiese afstand. Waarskynlik onder meer weens die aansluiting by die heersende Nederlandse konvensies in haar werk is die PC Hooft-prys in 1991 aan haar toegeken. Volgens Brems (2006:440) het die digter Gerrit Kouwenaar redelik vroeg reeds die “autonomie van het gedicht (...) beklemtoond, ten nadele van die andere pool van het experimentele dichten, de expressie”. Autonomie omskryf Brems soos volg: ... het streven naar een gedicht dat zijn betekenis niet ontleent aan verwijzingen naar de werkelijkheid, maar dat veeleer aan die werkelijkheid betekenis geeft. De dichter wil dat effect bereiken door de taal maximaal onder spanning te zetten en tegelijk een directe doorverwijzing naar de anekdotische of subjektieve werkelijkheid te belemmeren.
Veral Kouwenaar, ’n voorstander van “de sterke objektivering en inperking van emoties” (Ter Wee, 1985:4) het in ’n groot mate aanleiding gegee tot skoolvorming deur sy groot invloed op ’n hele groep Nederlandse digters. Vir hom moet woorde “... samenvallen met datgene wat ze zelf uitdrukken”, persoonlike anekdotes moet sover moontlik geskrap word en die “ont-ikken” in sy gedigte behoort tot die kern
125 van sy poësieopvattinge (Ter Wee, 1985:11,12, ). Emosionaliteit was dus iets wat vermy moes word. Kouwenaar het egter geen groot gevolg in die Afrikaanse poësie gekry nie en die outonomistiese poësie het weinig impak gehad in Suid-Afrika. Saam met digters soos Hans Faverey (1993-1990) het Kouwenaar se werk relatief onbekend gebly, onder meer weens die kulturele vervreemding wat die apartheidspolitiek in daardie periode teweeggebring het, met die opskorting van die Kulturele Akkoord. Beide Boerneef én Breyten Breytenbach (wat homself by geleentheid ’n Vijftiger noem) is eerder beïnvloed deur die Vijftiger-ekspressionisme. Boerneef kom wel waarskynlik van die Afrikaanse digters die naaste aan die avant-garde en organiese ekspressionisme, wat hy (soos Van Wyk Louw met Klipwerk) verbind met die volkse (sien Van Zyl, 2000:51-62). Breytenbach is egter ’n digter wat nie skroom om emosie in sy gedigte te uiter nie. By hierdie lang tradisie en poësiekonvensies sluit het Krog se gedigte kennelik aan, met die gevolg dat nie die passie daarin nie, maar eerder grensoorskrydings ten opsigte van onder meer taalgebruik en tematiek ’n rol gespeel het by negatiewe kommentaar op haar bundel(s). Dit wil nie voorkom of emosie vóór Lina Spies se uitlatings daaroor negatiewe kommentaar by Afrikaanstaliges uitgelok het nie. Oor die verouderingstema sê Hambidge byvoorbeeld in ’n brief in By (2006) oor Krog: Haar verbluffende beeldvermoë en vreeslose ingaan in die ruimte van wat ’n gemeenskap as ’n taboe ervaar (’n ouerwordende mens durf mos nie so uitlap oor verdwene liggaamsfunksies nie?) sinkopeer sy met die gebruik van kragwoorde soos “pis” en “poes”. Hiermee wil sy waarskynlik ’n dubbele skok op die leser lanseer. Nie alleen is die tematiek “skokkend” of vir die meeste lesers beslis nie digterlike materiaal nie, maar die gebruik van kragwoorde wil juis ’n aanstigting by die vroeëre vuur impliseer.
Dit kan wees dat Spies, wat self in Nederland opgelei is en steeds goeie bande met die land behou, as kenner van Eybers se meer subtiele tipe poësie wat ook in Nederland gewild is en hoog geag word, hier sterker van Nederlandse as Afrikaanse konvensies uitgaan, of andersins teruggryp na vroeëre poëtikale opvattinge. Ook haar eie poësie getuig egter meermale van sterk emosie. ’n Opvallende aspek is dat sommige kritici in Nederland wat voorstanders blyk te wees van ’n meer outonomistiese tipe poësie juis fel emosioneel is in hul eie kritiek. Hieruit kan afgelei word dat die ingaan teen emosie dalk nie heeltemal so “Nederlands” is as wat Esther Jansma (1990) beweer nie. Daarvan getuig ook die gewildheid van Enquist se poësie by talle ander lesers én literatore. Hoewel dit in Suid-Afrika daarteenoor al in die verlede by tye emosioneel daaraan toegegaan het in resensies en literêre opstelle, is ’n meer objektiewe, “onderkoelde” kritiek hier egter eerder die norm. Die indruk wat Afrikaanse lesers verder kry by die lees van Nederlandse literêre beskouinge is dat minder kritici in Nederland op die hoogte van sake blyk te wees met postmoderne opvattinge of hul andersins doelbewus daarvan afkeer, terwyl postmoderne gedagterigtings in ander gevalle weer as ’n nuwe soort keurslyf aangewend word. Ook ouer literatore in Suid-Afrika hou hulle nie soseer besig met postmoderne uitgangspunte nie, maar dit gaan hier (met die uitsondering van Spies) gepaard met veel minder weersin.
126
Ten slotte Na my mening kan daar dus aansienlike verskille in sowel die Afrikaanse en Nederlandse poësiesisteme as op die vlak van die literêre kritiek aangedui word, wat nóú saamhang met die woorde emosie en passie. Van Coller en Odendaal (2005) se stuk oor die Afrikaanse en Nederlandse literêre sisteme sou hierdeur aangevul en genuanseer kon word. Daar word tans besef in watter mate lesers se individuele voorveronderstellings hulle onderskeie invalshoeke bepaal. “...[G]een twee literatuurhistorici hebben dezelfde literatuurgeschiedenis”, bevestig Schenkeveld-Van der Dussen in Nederlandse literatuur: een geschiedenis en wys op die poliperspektiwiese kyk(e) wat ’n sentrale perspektief in die postmoderne samelewing vervang het (1993:vi-vi). Hoewel lesers dus te meer geregtig is op ’n eie mening, is die didaktiese, voorskriftelike uitsprake van sommige Nederlandse kritici beslis agterhaal. Hagar Peeters (2005:11) stem tereg saam met Thomas Vaessens (in Ontijdig panorama: de poëzie van nu) dat die tradisionele avant-garde denke nie meer houdbaar is nie, aangesien daar meer as een dominante poëtiese diskoers is. Dit bevestig dat (poësie)sisteme selde monolities is, en dat daar in die postmoderne samelewing eerder sprake is van ’n veelvoud aan leeshoudinge, van meer as een dominante poëtiese diskoers, en van poliperspektiwiese visies as van ’n sentraal-gerigte perspektief – in ooreenstemming met die uitgangspunte van die polisisteemteorie. Dit geld te meer wanneer die poësiesisteme in verskillende lande met mekaar vergelyk word.
Bronnelys Adams, Hazard.1988. Canons: Literary Criteria / Power Criteria. Critical Inquiry14: 748-804. Adcock, Fleur. 1978. 20th Century Women’s Poetry. Londen: Faber and Faber. Anti Antjie. 2006. ‘Manifes’ hoort in die poniepers. By. 2 September: 7. Anon. 1970. Antjie se 1ste bundel verskyn. Beeld 6 Sept. Anon. s.a. Oor die skrywer [Antjie Krog]. http://www.umuzi-randomhouse.co.za/ akrog.html Geraadpleeg op 10 Julie 2007. Anon. s.a. Anna Enquist. www.kunstbus.nl/verklaringen/anna+enquist.html Geraadpleeg op 11 Julie 2007. Antonissen, Rob. 1966. Digkuns van die Nederlande 1100 – 1960. II Van Perk tot Claus. Stellenbosch, etc.: Universiteitsuitgewers en –Boekhandelaars. Barnard, Riana. 1998. Kanoniseringsprosesse in die Afrikaanse literatuursisteem: die rol van N.P. van Wyk Louw. Ongepubliseerde proefskrif. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. Bezuidenhout, S.M. 2005. Sosio-literêre perspektiewe op die eietydse digkuns van vroue in die Afrikaanse en Nederlandse taalgebiede. Promotor: D.P. van Zyl. Ongepubliseerde proefskrif. Universiteit van Stellenbosch. Bindervoet, Erik en Robbert-Jan Henkes. 1994. Waarom zijn de gedichten van
127 Anna Enquist zulke shitgedichten: een pamflet. Platforum. Borgers, G. (samest.) 1955. Inleiding voor het geëerd publiek. In: Music-hall. Een programma vol charlestons, grotesken, polonaises en dressuurnummers. Den Haag: Daamen N.V. Cixous, Hélène. 1986. De lach van de Medusa (trans. Margaret Brügmann). Sarafaan 1(3):74-91. De Geest, Dirk. 1996. Literatuur als systeem, literatuur als vertoog. Bouwstenen voor een functionalistische benadering van literaire verschijnselen. Leuven: Peeters. D’haen Theo, Rainer Gröbel and Helmut Lethen. 1989. The decline and rise of convention. Convention and innovation in literature. Amsterdam etc.: John Benjamins. Enquist, Anna. 19924. Soldatenliederen. Amsterdam: Arbeiderspers. Enquist, Anna. 19932. Jachtscènes. Amsterdam: Arbeiderspers. Enquist, Anna. 19934. De tussentijd. Amsterdam: Arbeiderspers. Even-Zohar, Itamar. 1990. The ‘Literary System’. Poetics Today11(1): 27-44. Fokkema, Douwe. 1989. The concept of convention in literary theory and empirical research. In: D’haen, Theo, Rainer Gröbel and Helmut Lethen. Convention and innovation in literature. Amsterdam etc.: John Benjamins. Gerbrandy, Piet. 2004. Wanhoopsmoeder. Volkskrant. 12 Maart. Goosen, Jeanne. 1989. Antjie en die vrouedinge maak opslae. Die Transvaler. 2 November. Hambidge, Joan. 2001. Krog se tekste nie simplisties nie. Litnet. http://www.mweb. co.za/litnet/senet/senet.asp/id=3455. Hellmann, Noor. 1992. Verlangen naar stilstand. NRC Handelsblad. 19 Junie. Henkes, Robbert-Jan. 2007. nrc.nl, site van NRC Handelsblad en nrc.next. weblogs. nrc.nl/weblog/vertalie/2007/03/23/de-betekeniskant/ Geraadpleeg op 14 Julie 2007. Johnson, Randall. 1993. Introduction. In: Bourdieu, Pierre. The field of cultural production. Essays on the art of literature. Cambridge: Polity Press. Kannemeyer, J.C. 1978. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur I. Kaapstad en Pretoria: Academica. Kellerhuis, Tom. 1999. Een avondje Enquist. HP De Tijd. 12 Maart: 70-77. Königk, K. 2006. Krog teenoor MER gestel. By. 2 September: 7. Krog, Antjie. 2005. ’n Ander tongval. Kaapstad: Tafelberg. Krog, Antjie. 2006. Verweerskrif. Roggebaai: Umuzi. Leeflang, Ed. 1991. De soldaat in ons. Vrij Nederland. 9 November. Leeflang, Ed. 1993. Mevrouw Onveiligheid, komt u binnen. Ons Erfdeel 36(2). Lefevre, André. 1989. The Dynamics of the System: Convention and Innovation in Literary History. In: D’haen, Theo, Rainer Gröbel and Helmut Lethen. Convention and innovation in literature. Amsterdam etc.: John Benjamins. Lieske, Tomas. 1992. Poëziekroniek. Tirade 36(1):87-95. Luxemburg, Jan van, Mieke Bal en Willem Weststeijn. 1990. Over literatuur. Muiderberg: Coutinho. Middag, Guus. 1991. De vlam erin, de zeis erdoor. NRC Handelsblad. 6 Desember. Mulder, Reinjan. 1992. Ik noem de wanhoop bij haar naam. NRC Handelsblad. 23 Maart.
128 Oosterman, Johan. 1992. Dagelijkse ervaringen op een hoger plan. HN Magazine. 11 April. Opperman, D.J. 19622. Digters van Dertig. Kaapstad, etc.: Nasionale Boekhandel. Orford, Margie. 2006. Menopausal power surge. BODY BEREFT. Antjie Krog. 22 April. Beskikbaar by:http://www.businessday.co.za/weekender/index. aspx?Page=BD4P62070&MenuItem=BD4P62070 Geraadpleeg 10 Oktober 2008. Peeters, Hagar. 2005. Adieu avant-garde!: Naar een onbevangen poëziekritiek. Awater 4 (2) (zomer): 8-12. Reugebrink, Marc. 1992. Draagbare pijn. Gedichten van Anna Enquist over eeuwigheid en dood. De Volkskrant. 31 Januarie. Reugebrink, Marc. 1994. Don Giovanni in analyse. Nieuwsblad van het Noorden. 9 September. Reugebrink, Marc. 1994. Het omgekeerde doelpunt van de geboorte. Anna Enquist, Een nieuw afscheid. De Groene Amsterdammer. 16 Maart. Reugebrink, Marc. 2005. Joernaal. reugebrink.skynetblogs.be/post/1272983/hagarpeeters – geraadpleeg 22 Mei 2007. Schenkeveld-Van der Dussen, M.A. 1993. Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen: Nijhoff. Schmidt, S.J. 1989. Die Selbstorganisation des Sozialsystems im 18.Jahrhundert. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Schouten, Rob. 1992. Nee, deze moeder maakt het niet gezellig. Vrij Nederland. 21 November. Sitniakowsky, I. 1992. ‘Soldatenliederen’ briljante dichtbundel van 46-jarige debutante Anna Enquist alias Christa Widlund. De Telegraaf. 3 Januarie. Spies, Lina. 2006. Ongebluste kole van wellus en geluk. Die Burger BY. 15 Julie: 9. Vaessens, Thomas & Jos Joosten. 2003. Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen. Nijmeghen: Vantilt. Van der Merwe, Chris N en Hein Viljoen. 1998. Alkant Olifant. ’n Inleiding tot die literatuurwetenskap. Pretoria: J.L. van Schaik. Van Coller, H en Bernard Odendaal. 2005. Die verhouding tussen die Afrikaanse en Nederlandse literêre sisteme. Stilet XVII (3). September: 1-46. Van Gorp, H., R. Ghesquiere, D. Delabastita & J. Flamend. 19933(1980). Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Van Luxemburg, Jan, Mieke Bal & Willem Weststeijn. 1990. Over literatuur. Muiderberg: Coutinho. Vodička, F. 1976. Die Struktur der literarischen Entwicklung. München: Fink. H.W. (Hans Warren) 1992. Onbeteugelde poëzie van Anna Enquist. Provinciale Zeeuwse Courant. 23 Oktober. Ter Wee, Jan. 1985. Gerrit Kouwenaar. In: Kritisch lexicon van de Nederlandstalige literatuur na 1945. Groningen: Wolters Noordhoff. Van Zyl, W.J. 2000. ’n Vijftiger uit die koue Bokkeveld? Tydskrif vir letterkunde XXXVIII(1/2). Februarie/Mei: 51-62. Wieg, Rogie. 1992. De vingers onder de steen. HP/De Tijd. 13 November. Wijgh, Hanneke. 1992. ‘Wie kust het jukbeen, vindt de scherpe scouder in mijn
129 mouw?’ Onderhoud met Anna Enquist. Trouw. 13 Februarie. Wijgh, Hanneke. 1994. Anna Enquist: “Uiteindelijk willen we bij vader op schoot, voor goed, voor altijd”. Trouw. 25 Augustus. Zuiderent, Ad. 1992. Operatieve poëzie tussen ziel en muziek. Trouw. 30 Januarie.
130
131
Me. Renée Marais EAG Universiteit van Pretoria 0002 Pretoria Suid-Afrika E-pos:
[email protected] Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 d
132
Riglyne vir outeurs: Manuskrip vir T.N&A bestaan uit die volgende onderdele: • • •
U naam, adres, telefoonnommer, faksnommer en e-pos adres op ’n afsonderlike bladsy. ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). Genommerde illustrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.
Aanwysings vir die artikel self: • • • • • • • • • • • • •
Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. Ná die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe ná ’n opskrif. Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout, 1984: 40-42). Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde): Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen: het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers - Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.
Disket: • • •
Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) -formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. Hou ’n oorspronklike kopie.
Redaksionele beleid: Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die redaksie van die T.N&A. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.
133
134
3
C. Louis Leipoldt en J. Slauerhoff se reisgedigte oor die Ooste Johann Lodewyk Marais
26
Migrante- of verplasingspoësie in Nederlands en Afrikaans, met spesifieke verwysing na gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop Ronel Foster
57
“Zo helpt poëzie”. Die funksie van taal in die verwerking van die verlies van ’n kind Renée Marais
88
Humor in die geesgenootlike kinderpoësie van Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos – boeiend tot in die fyn grein van die taal Betsie van der Westhuizen 116
“In de trein naar het diepe Kaapstad”.1 De maiden trip van Vlaams literair ambassadeur Karel Jonckheere in ZuidAfrika: een reconstructie Yves T’Sjoen 138
Piet Grobler, titelblad-illustrasie uit Die Spree met foete, Afrikaanse verwerkings van Annie M. G. Schmidt-verse, Human & Rousseau 2002.
15DE JAARGANG NR. 2 2008
Die verhale in en om die verse, met spesifieke verwysing na “Het stuwmeer” van Willem van Toorn Heilna du Plooy
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS
1
T.N&A
Redaksioneel Ronel Foster, Gasredakteur
T.N&A
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 15DE JAARGANG NR. 2 2008
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 15DE JAARGANG NR. 2 2008 Redaksioneel Ronel Foster, Gasredakteur
1
Die verhale in en om die verse, met spesifieke verwysing na “Het stuwmeer” van Willem van Toorn Heilna du Plooy
3
C. Louis Leipoldt en J. Slauerhoff se reisgedigte oor die Ooste Johann Lodewyk Marais
26
Migrante- of verplasingspoësie in Nederlands en Afrikaans, met spesifieke verwysing na gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop Ronel Foster
57
“Zo helpt poëzie.” Die funksie van taal in die verwerking van die verlies van ’n kind Renée Marais
88
Humor in die geesgenootlike kinderpoësie van Anna M.G. Schmidt en Philip de Vos – boeiend tot in die fyn grein van die taal Betsie van der Westhuizen
116
“In de trein naar het diepe Kaapstad”. De maiden trip van Vlaams literair ambassadeur Karel Jonckheere in Zuid-Afrika: een reconstructie van Tjalie Robinson Yves T’Sjoen
138
******* Redaksioneel
Ronel Foster
Hierdie uitgawe van T.N&A is die tweede oor ontwikkelinge in en verbande tussen die Afrikaanse en Nederlandstalige poësie en poësiesisteme (die vorige uitgawe was nommer 2 van die 13de jaargang, 2006). Hierdie artikels verskyn ook in 2009 in die vakwetenskaplike boekpublikasie Over grenzen / Oor grense, met as redakteurs Ronel Foster, Yves T’Sjoen en Thomas Vaessens.
Heilna du Plooy se artikel handel oor narratiwiteit in die Afrikaanse en Nederlandstalige poësie. Sy ondersoek die verteltegnieke in onder meer Komas uit ’n bamboesstok van D.J. Opperman, Die burg van hertog Bloubaard van H.J. Pieterse en Lady Anne en Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. As sentrale teks bespreek sy die Nederlandse digter Willem van Toorn se gedigsiklus “Het stuwmeer” uit sy gelyknamige bundel van 2004. Johann Lodewyk Marais bespreek die oorsprong en aard van C. Louis Leipoldt (1880-1947) en J. Slauerhoff (1898-1936) se reisgedigte oor die Ooste en wys op die ooreenkomste en verskille tussen hulle. Albei hierdie digters het ’n waardevolle en beduidende bydrae gelewer tot die Afrikaanse en Nederlandssprekende wêreld se verstaan van die destydse Verre Ooste. Ronel Foster stel ondersoek in na die verskynsel van migrantepoësie in die Nederlandstalige en Afrikaanse literêre sisteme. ’n Oorsig van verskillende definisies en tipologieë betreffende die sogenaamde verplasingsliteratuur word gebied, gevolg deur ’n bespreking van enkele herinneringsteorieë. As voorbeeldtekste word gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop benut. Renée Marais ondersoek die funksie van taal in die verwerking van die verlies van ’n kind in voorbeelde van elegiese poësie. Sedert die Oudheid is daar ’n sterk tradisie van elegiese tekste in die Westerse letterkunde waarin plegtige lamentasies oor die dood, die afgestorwene, rou en verlies voorkom. Tekste wat betrek word, omvat nie net verse deur bekende digters soos Vondel, Totius, Enquist en Thomése nie, maar ook werk van nieliterêre skrywers. Teenoor elegiese poësie, skryf Betsie van der Westhuizen oor humor as biografiese element in die geesgenootlike verse van Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos. Daarvoor put sy uit die versamelbundels Ziezo: 347 kinderversjes (1987) en Mallemeuleman (2004). Tot slot is daar ’n artikel deur Yves T’Sjoen wat handel oor Karel Jonckheere se reis na Suid-Afrika in 1948 en sy ontmoeting met onder andere N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman. Die reis word met behulp van Jonckheere se memoires gerekonstrueer. Jonckheere se bekritiseerde redakteurskap van Standpunte kom met behulp van oorgelewerde briewe van Louw en Opperman uit die Dokumentasiesentrum in Stellenbosch aan bod. Hartlike dank aan al die binne- en buitelandse keurders; aan Elbie Adendorff, projeksekretaresse; aan Madelein du Plessis, teksversorger; aan Christa van Zyl, grafiese ontwerper; en aan Human & Rousseau vir die toestemming om die afbeelding op die voorblad te gebruik. Universiteit van Stellenbosch
1
Redaksioneel
Ronel Foster Hierdie uitgawe van T.N&A is die tweede oor ontwikkelinge in en verbande tussen die Afrikaanse en Nederlandstalige poësie en poësiesisteme (die vorige uitgawe was nommer 2 van die 13de jaargang, 2006). Hierdie artikels verskyn ook in 2009 in die vakwetenskaplike boekpublikasie Over grenzen / Oor grense, met as redakteurs Ronel Foster, Yves T’Sjoen en Thomas Vaessens. Heilna du Plooy se artikel handel oor narratiwiteit in die Afrikaanse en Nederlandstalige poësie. Sy ondersoek die verteltegnieke in onder meer Komas uit ’n bamboesstok van D.J. Opperman, Die burg van hertog Bloubaard van H.J. Pieterse en Lady Anne en Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. As sentrale teks bespreek sy die Nederlandse digter Willem van Toorn se gedigsiklus “Het stuwmeer” uit sy gelyknamige bundel van 2004. Johann Lodewyk Marais bespreek die oorsprong en aard van C. Louis Leipoldt (1880-1947) en J. Slauerhoff (1898-1936) se reisgedigte oor die Ooste en wys op die ooreenkomste en verskille tussen hulle. Albei hierdie digters het ’n waardevolle en beduidende bydrae gelewer tot die Afrikaanse en Nederlandssprekende wêreld se verstaan van die destydse Verre Ooste. Ronel Foster stel ondersoek in na die verskynsel van migrantepoësie in die Nederlandstalige en Afrikaanse literêre sisteme. ’n Oorsig van verskillende definisies en tipologieë betreffende die sogenaamde verplasingsliteratuur word gebied, gevolg deur ’n bespreking van enkele herinneringsteorieë. As voorbeeldtekste word gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop benut. Renée Marais ondersoek die funksie van taal in die verwerking van die verlies van ’n kind in voorbeelde van elegiese poësie. Sedert die Oudheid is daar ’n sterk tradisie van elegiese tekste in die Westerse letterkunde waarin plegtige lamentasies oor die dood, die afgestorwene, rou en verlies voorkom. Tekste wat betrek word, omvat nie net verse deur bekende digters soos Vondel, Totius, Enquist en Thomése nie, maar ook werk van nieliterêre skrywers. Teenoor elegiese poësie, skryf Betsie van der Westhuizen oor humor as biografiese element in die geesgenootlike verse van Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos. Daarvoor put sy uit die versamelbundels Ziezo: 347 kinderversjes (1987) en Mallemeuleman (2004). Tot slot is daar ’n artikel deur Yves T’Sjoen wat handel oor Karel Jonckheere se reis na Suid-Afrika in 1948 en sy ontmoeting met onder andere N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman. Die reis word met behulp van Jonckheere se memoires gerekonstrueer. Jonckheere se bekritiseerde redakteurskap van Standpunte kom met behulp van oorgelewerde briewe van Louw en Opperman uit die Dokumentesentrum in Stellenbosch aan bod. Hartlike dank aan al die binne- en buitelandse keurders; aan Elbie Adendorff, projeksekretaresse; aan Madaleine du Plessis, teksversorger; aan Christa van Zyl, grafiese ontwerper; en aan Human & Rousseau vir die toestemming om die afbeelding op die voorblad te gebruik. Universiteit van Stellenbosch TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) II: 2
2
3
Die verhale in en om die verse, met spesifieke verwysing na “Het stuwmeer” van Willem van Toorn Heilna du Plooy This article presents some of the results of an investigation of the ways in which narrative strategies and techniques are employed in contemporary poetic texts. The research is not directed at epic poetry as such, but concerns itself with the innovative and subtle use of narrative in poems which would primarily be regarded as lyrical. The aim of the research is to describe, analyse and interpret the complexity and variety of poetic texts in which manifestations of the “narrative turn” can be discerned, focussing on the way in which the lyrical and narrative modes are used simultaneously to enhance poetic tension in the poems. The narrative aspects of poems and volumes of poetry of several Afrikaans poets are discussed in the first part of the article while the second part of the article is devoted to a detailed analysis of the narrative aspects of the cycle of poems, “Het stuwmeer”, by the Dutch poet Willem van Toorn.
1.
Inleiding Die verhouding tussen die liriek, epiek en dramatiek is in die geskiedenis van die literatuur en die literatuurstudie op baie verskillende maniere omskryf. Dit vorm immers die grondslag van die basiese genre-onderskeidinge waarmee daar tradisioneel gewerk is en wat in die praktyk van die literatuurstudie steeds geld (vergelyk Van Gorp et al., 1991: 158). Desnieteenstaande vertoon baie literêre tekste die inherente onskeibaarheid van die liriese, die epiese en die dramatiese as denkmodusse en in spesifieke gevalle ook van teksstyle, omdat in die praktyk verskeie tegnieke en style in al die verskillende genres gebruik word. Die vermenging van genre-eienskappe en -tegnieke geskied egter telkens op ’n eiesoortige manier wat by ’n bepaalde teks aanpas en inpas, ’n verskynsel waarna Wolfgang Kayser (1967: 60) al verwys het en waarna Van Gorp (1991: 159) ook eksplisiet verwys. ’n Oorbekende voorbeeld is die klassieke en Middeleeuse eposse en dramas wat verhalende tekste is, wat verhale vertel en opvoer of dramatiseer, maar tekstueel die poëtiese vorm gebruik met versreëls, ritme en rym (Aristoteles in De Kock en Cilliers, 1991: xxii-xxv; Abrams, 1981: 50; Cloete, 1991: 80, 102; Lind, 1998: 324, 327). Aan die ander kant word daar in die postmodernistiese literatuur dikwels verwys na “poëtiese” romans, wat nie in versvorm geskryf is nie, maar wat wel eerder ’n ruimtelike as ’n temporele vertelstyl gebruik en sterker steun op metaforiese koherensie as op die temporele voortstuwing van ’n sterk lyn van gebeurtenisse (vergelyk Van Schalkwyk, 1998: 137-138). In hierdie artikel word aandag gegee aan die verskynsel dat moderne poëtiese tekste (modernistiese en postmodernistiese tekste) wat primêr as liries beskryf sou kon word, ook op vindingryke maniere narratiewe tegnieke en strukture inkorporeer. Dit gaan dus nie om epiese poësie nie, maar om die subtiele wyse waarop ’n verskeidenheid narratiewe eienskappe in liriese poësie gebruik (kan) word. Die doel van die ondersoek is om sinvolle gevolgtrekkings te kan maak aangaande die kompleksiteit van tekste wat sowel die liriese as die narratiewe modusse gebruik en uitbuit om sodoende boeiende vorme van binnetekstuele spanning sowel as buitetekstuele relevansie te bewerkstellig. TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) II: 2
4 Daar word eers na drie voorbeelde uit die Afrikaanse literatuur gekyk en daarna word die narratiewe aspekte van “Het stuwmeer” van Willem van Toorn uitvoeriger bespreek.
2.
Die narratief in die Afrikaanse poësie In Afrikaans is daar baie narratiewe of epiese gedigte, versreekse of ander langer tekste wat sekerlik ’n verband vertoon met die voorliefde vir vertel wat in die Afrikaanse kultuur en literatuur opgemerk kan word, ’n eienskap wat selfs deur Etienne Leroux herken (en betreur!) is (Leroux, 1971: 57). Dit is egter juis nié tekste soos Martjie van Jan F.E. Celliers, die versdramas van N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman of selfs ballades en eksplisiet verhalende gedigte, soos byvoorbeeld die gedigte in die mooi bundel verhalende verse Die tweede gerf – Stories op rym saamgestel deur Pieter W. Grobbelaar (2003), waarop ek die aandag wil vestig nie. Dit gaan om liriese verse, versreekse en bundels waarin die narratief ’n sekondêre instrument word in ’n gedig wat nie primêr verhalend is of ten doel het om ’n verhaal te vertel nie. In die Afrikaanse literatuur is daar verskeie prominente digbundels wat juis die aandag op hierdie verskynsel vestig, bundels waarin narratiewe tegnieke of narratiewe as sodanig gebruik word om die liriese of poëtiese aard van die gedig te dra, te ondersteun of uit te bou. Die volgende bundels kan onder meer in hierdie verband genoem word: In Komas uit ’n bamboesstok van D.J. Opperman (1979) gebruik die digter1 twee geskiedenisse as stramien en as ’n soort metaforiese arsenaal vir die verslag van die persoonlike reise van sy lewe. Deur eksplisiete aanduidings op die titelblad en die verwerkte foto en onderskrif op die blad teenoor die titelblad, bring die digter die verhale van Bontekoe en Marco Polo die bundel binne. In haar boek Kolonnade maak Lina Spies (1992: 156-253) ’n uitvoerige analise van Komas uit ’n bamboesstok (1979) waaruit duidelik blyk hoe die geskiedenisse en oorvertellings van Bontekoe en Marco Polo as verhalende intertekste metafories ontgin word. Die bundel is duidelik outobiografies maar dit gaan om ’n digterspersoonlikheid binne die teks. In sewe “boekrolle”, voorafgegaan deur ’n “Proloog” en afgesluit met ’n “Epiloog”, rekonstrueer die digter kerngebeure en belangrike momente in ’n hele lewensverloop (Spies, 1992: 19-20, 167-168). Die lewe word voorgestel as ’n reis, en die verslag van die siekte word ook aangebied as ’n reis deur die ongekaarte streke van die gees. Die ontdekkingsreise van Bontekoe en die rampsalige skipbreuk word indirek metafoor vir onder meer die skipbreuk van die digter se gesondheid. Die uitgesmokkelde sywurmpapies in die bamboes waarmee Marco Polo terugkeer na Italië word indirek metafoor vir onder meer die verse wat die digter uit sy komas saambring. Daar is dus duidelik in die bundel narratiewe lyne: die konstruksie van ’n lewensverhaal deur die poëtiese representasie van opeenvolgende geselekteerde elemente uit die digter se lewensgeskiedenis en veral die aanloop tot, die verloop en afloop van die komas waarin die digter geraak het as gevolg van lewerversaking. Bekende geskiedenisse of narratiewe word as intertekste gebruik om die metaforiese moontlikhede van die verse uit te brei. Die geskiedenisse van Bontekoe en Marco Polo word verder gebruik as jukstaponerende verhale wat aan aspekte van die digter
5 se eie verhaal en die swaar verworwe insig in sy eie lewe reliëf gee en dus deel vorm van die komplekse stelsel van motiewe, gestaltes en beelde as werktuie en poëtiese vooropstellingstegnieke in die bundel. Die gebruik van sulke figure en verhale sluit aan by D.J. Opperman se voorkeur vir gestaltepoësie in sy hele oeuvre. In hierdie soort poësie gaan die persoon, die gedagtes en insigte van die digter (en selfs van die werklike persoon) agter gestaltes skuil (vergelyk Kannemeyer 1983: 95; Spies 1992: 22). Soos wat gestaltes en natuurdinge motiewe word wat in individuele verse ontgin word, word vertellings en oorvertellings in die bundel Komas uit ’n bamboesstok as uitgebreide motiewe gebruik binne ’n poëtika wat by voorkeur van ’n “fluit” gebruik maak, die figuurlike fluit waarvan Nijhoff in sy bekende essay, “De pen op papier”, praat. In Die burg van hertog Bloubaard gebruik H.J. Pieterse (2000) ’n soortgelyke tegniek, hoewel hierdie bundel stilisties baie verskil van die werk van Opperman. Die digter gebruik die legende van hertog Bloubaard as interteks, spesifiek die variant wat in die opera van Bela Bartok uitgebeeld word, om verskillende aspekte van die verlies en afskeid van die geliefde vrou (vroue) te ondersoek (Du Plooy, 2006: 409-427). Ek haal aan (Pieterse, 2000: 89): Deur droomgange soek julle elke nag na sleutels van my gegrendelde kamers. My kasteel se mure sug sonder ophou die lae bloedtoon van ’n eerste lied min gheselle chumet niet.
Die verse in Die burg van hertog Bloubaard is bedrieglik helder en eenvoudig in styl en formulering, voortreflik afgerond wat betref ritme en klank. Die rykheid en kompleksiteit van die bundel word opgebou deur die metaforiese ontginning van elemente uit die Bloubaardlegende wat kaleidoskopies rondgeskuif word in verskillende kombinasies. Daar is duidelike onderlinge verbande tussen die gedigte wat heen en weer op mekaar inspeel sodat betekenis in lae opgebou word, sodat betekenis agter betekenis agter betekenis skuil (Du Plooy, 2006: 422). Hier kom dit dus weer voor dat die bekende verhaal, die legende van Bloubaard, as ’n uitgebreide metafoor funksioneer en aan die digter ’n metaforiese woordeskat en ’n stel potensiële beelde verskaf waarop en in terme waarvan hy kan improviseer. Gedigte dra titels soos “Bloubaard verwelkom sy vrou”, “Droom van Bloubaard se vrou”, “Rei van my vrouens” en “Bloubaard se muistoring”, maar die burg word ook ’n skuiling van papier, die burg word die bundel, die poësie self (Pieterse, 2000: 18): Jy was reg: daar bly min vir ons oor hier. Ek trek my terug in my burg van papier.
Die Bloubaardlegende word aangevul deur ’n verdere ryk verwysingsveld van figure en plekke en kunsvorme wat in die gedigte metafore word vir die komplekse prosesse van verwerking wat die digter deurleef. Die verwysings betrek onder meer Tibettaanse
6 figure (“Atisja en Dharmakirti”), Indiese danse en musiek (“Ra-ga”), komponiste soos Sibelius (“Swanesang”) en Middeleeuse figure soos Hildegard van Bingen (“Sinfonia”) (Du Plooy, 2006: 423). Nogtans is daar ’n sterk voorkeur vir die verhale agter en om die figure wat in die gedigte voorkom: die verhaal van die ontmoeting van Sibelius en sy vrou, die anekdote van die vispreek van Antonius van Padua, die verloop van die laaste fase van die lewe van Hildegard van Bingen. Die burg van hertog Bloubaard is ’n ryk bundel waarin gedagtegang en tegniek, vormgewing en emosionele deurleefdheid mekaar feilloos vind (Du Plooy, 2006: 424). Die onderliggende verhale wat metafories gebruik word, is een van die sterkste bindingsmiddele in die bundel, maar is ook medewerksaam in ’n proses waardeur betekenis soos weerkaatsing op weerkaatsing in woorde gevang word. Vir die digter is die verse self soos water, waarin die weerkaatsings onbepaalbaar diep lê (Pieterse, 2000:17): Ek kyk af in ’n grag met swane en dink hoeveel dieper weerkaatsings as water is.
Die derde digter wie se werk hier genoem moet word en wat op veelvuldige maniere die narratief as ’n poëtiese middel ontgin, is Antjie Krog. Die bundel Lady Anne (1989) kan inderwaarheid as ’n roman op rym gelees word. Daar is verskillende verhaallyne wat regdeur die bundel nagetrek kan word: die verhaal van lady Anne Barnard se reis na en verblyf in Afrika wat in haar dagboek opgeteken is en wat deur die digter ondersoekend gelees en aanvanklik bewonderend en later toenemend krities “berym” word; die verhaal van die politieke situasie in Suid-Afrika in die tagtigerjare van die twintigtse eeu; die verhaal van die ontstaan van die bundel; die verhaal van die digter, “Antjie”, as digter en ma en Suid-Afrikaner en haar verhoudinge met die historiese figuur van lady Anne (vergelyk Minnie, 1992). Die onderliggende verhale en verhaallyne kompromitteer nie die poëtiese gehalte van die gedigte of die gedigte as sodanig nie, maar verleen ’n binding en toenemende intensiteit aan die bundel sodat die betekenisse van die individuele gedig in ’n klankkamer of eggogrot sterker spreek. In Kleur kom nooit alleen nie (Krog, 2000) ontgin die digter weer eens die narratief, maar meer eksplisiet en op veelvuldige maniere: Die titel suggereer ’n onderliggende verhaal; die foto’s op die voorblad en die agterblad suggereer ’n reis; die afdelings in die bundel (“Mondweefsel”, “Wondweefsel”, “Sgraffito” en “Bindweefsel”) suggereer ’n progressie wat as ’n verhaal gelees kan word; daar is die onderafdelings soos “ses narratiewe uit die Richtersveld” en daar is die dagboekverse en opgetekende oorvertellings soos “Samba Diam Werdi – opgeteken langs die Niger”. Uiteindelik is die bundel in sy geheel ’n polifoniese teks waarin baie stemme meespreek. Ek gebruik doelbewus die term polifonie of meerstemmigheid, omdat dit die eienskap is waarmee Bakhtin (1984: 60) die voortreflikheid van Dostojewski se romans omskryf en ek daarmee klem wil plaas op die feit dat die bundel ook in dié opsig met narratiewe tekste in verband gebring kan word (vergelyk ook Du Plooy, 1990: 4-5). Daar kan aangetoon word dat die digter verhale en narratiewe strategieë op ’n
7 verskeidenheid maniere gebruik (vergelyk Du Plooy, 2004) en dat dit nie net die bundel kenmerk en saambind nie, maar dat sy daarmee die geldigheid van verskillende belewenisse van die Suider-Afrikaanse geskiedenis en werklikheid aan die orde wil stel, d.w.s. dat sy die “klein geskiedenisse” plaas teenoor en in die plek van die meesternarratiewe wat ongeldig en gestigmatiseer geraak het (vergelyk Taljard, 2007: 134-141). Die werkwyse as sodanig maak implisiet die stelling dat menslike belewenis altyd deel van ’n deurlopende verhaal is. Selfs gedigte wat nie ’n verhaal vertel nie, funksioneer as die uitbeelding van ’n kernmoment of gebeurtenis of insig wat in ’n groter gesuggereerde of veronderstelde verhaal inpas. Die werkwyse in hierdie bundel sluit verder eksplisiet aan by die sterk orale verteltradisie wat eie is aan die inheemse kulture van Suid-Afrika sodat die poëtiese tegniek die bundel ook ideologies duidelik merk. In “narratief van die parkboer” vertel oom Jakobus de Wet die verhaal van sy grond met die herhaling van die mees tradisionele frase waardeur natuurlike vertellinge gekenmerk word: “toe vra ek …”, “toe sê hulle …”, “sê ek weer …”, “toe sê hulle …”, “toe sê ons …” (Krog, 2000: 22-26). In sowel Lady Anne as in Kleur kom nooit alleen nie is daar ook die onderliggende verhaal van Krog se voortgaande gesprek met voorgangerdigters, veral N.P. van Wyk Louw, soos duidelik blyk uit onder meer ’n vergelyking tussen Louw se “Groot ode” in Tristia en Krog se “Skryfode” in Kleur kom nooit alleen nie. Die gevolgtrekking kan gemaak word dat Krog die samebindende werking van die narratiewe strukture en die beswerende krag van die poëtiese segging gelyktydig gebruik en uitbuit om ’n buitengewoon sterk stelling te maak wat teksintern die poëtiese digtheid van die verse intensiveer, maar wat ook resoneer met verhale buite die teks sodat die bundel groter aktuele waarde en ideologiese relevansie verkry, sekerlik een van die sterkste karakteriserende eienskappe van Krog se oeuvre. Sonder om dieper daarop in te gaan, kan hier ook genoem word dat die werk van kontemporêre jonger digters soos Charl Pierre Naudé en Danie Marais ’n steeds sterker wordende narratiewe aard en styl vertoon. In die Nederlandse literatuur kan dieselfde verskynsel opgemerk word in die werk van Robert Anker, Tomas Lieske, Willem van Toorn en Eva Gerlach, om slegs enkeles te noem.2
3.
Teoretiese begronding Die sterker aanwesigheid van narratiewe inhoude en strategieë in die poësie is tans ’n internasionale verskynsel. Frederick Feirstein, ’n Amerikaanse psigoanalitikus en digter, omskryf hierdie verskynsel as ’n vernuwingstrategie in kontemporêre Amerikaanse poësie. Volgens Feirstein (1998: 255) het die modernistiese poëtiese tradisie uitgedien geraak: In the latter part of this century [the twentieth century – H.d.P.] when modernism in the hands of its imitators became dogma rather than adventure, and academic literary criticism became politicized, the techniques of rhyme and meter, like the genres of narrative and dramatic poetry, fell into disrepute.
Volgens Feirstein het hierdie “uitputting” van modernistiese konvensies die weg gebaan
8 vir wat hy noem “expansive poetry”, liriese poësie wat nogtans ’n reeksagtige karakter vertoon. In ’n artikel waarin hy die verskillende funksies van rym bespreek in sulke ekspansiewe of voortvloeiende verse en versreekse, wys hy op die vermenging van vorme, genres en denkmodusse in kontemporêre poësie: “The sequential form, though lending itself best to the lyric and meditative poem, can encompass other genres as well” (Feirstein 1998: 265). Dieselfde gedagte, naamlik die vermenging van genres en style as die lewensasem en die dinamiek van die poësie, word gevind in Michael Lind (1998: 333) se uitvoerige bespreking van die moontlikhede van ’n kontemporêre versepos: If the question is whether it is possible to blend elements from epic predecessors with aspects of living genres of fiction, drama and cinema, and techniques of contemporary poetry, in the same way that Virgil and Dante and Tasso and Camoens and Milton renovated epic by hybridization, the answer is clearly yes.
Die voorkoms van verse wat ’n “langer asem” het, is waarskynlik die rede vir die toenemende belangstelling in die kontemporêre verhaalteorie vir die narratiewe aspekte van liriese poësie, alhoewel die herlees van ouer gedigte ook toon dat die verskynsel wel algemeen in uiteenlopende poëtiese tradisies en in vroeër tydperke voorgekom het (vergelyk Dubrow, 2006). Die aanwesigheid van narratiewe inhoude en strategieë in kontemporêre poësie as ’n eienskap van laatmodernistiese en postmodernistiese poësie of minstens van die poësie van die laat twintigste en vroeë een-en-twintigste eeu sowel as die kontemporêre teoretiese belangstelling daarin en ondersoek daarvan hou waarskynlik verband met die sogenaamde “narratiewe wending” wat tans in soveel dissiplines en kommunikatiewe toepassings ’n prominente rol speel. James Phelan (2005: 85) redakteur van die Amerikaanse tydskrif NARRATIVE verwys na hierdie verskynsel soos volg: “And the study of narrative across the disciplines, ‘the narrative turn’ in the academy, is still going strong and promises to continue generating important insights for years to come.” In ’n insiggewende artikel, “The Interplay of Narrative and Lyric. Competition, Cooperation, and the Case of the Anticipatory Amalgam”, wys Heather Dubrow (2006: 254-271) daarop dat die onderskeid tussen liriese en verhalende tekste dikwels slegs in breë trekke beskryf word na aanleiding van oppervlakkige opposisies soos dat die liriek staties is en verhale met veranderinge gemoeid is, dat die liriek na binne gerig is en verhale ’n eksterne situasie uitbeeld of dat liriese eienskappe die voortstuwende vloei van die verhaal terughou. Volgens haar moet ’n mens eerder gaan kyk wat gebeur as die voor die hand liggende verskille tussen die twee modusse ondersoek word in die lig van die kompleksiteite van ’n spesifieke teks wat beide modusse gebruik maar hulle ook tematiseer. In bogenoemde artikel ontleed sy ’n gedig van sir Thomas Wyatt (1503-1542), “My lute, awake!”, waarin die digter die beëindiging van sy verhouding met ’n dame oënskynlik as ’n feit stel, terwyl dit algaande duidelik word dat hy dit nog in die vooruitsig stel. Die dame se potensiële verlies van skoonheid in die toekoms bring hom daartoe om sommer nou al die liefde af te lê, maar die gedig kan ook gelees word dat hy afgesê is en dus wraak neem deur sake anders voor te stel. Dit is ook moontlik dat hy hom
9 net troos deur te sê dat aangesien sy lelik gaan word, die verlies van hierdie liefde geen groot ramp is nie. Haar waarskynlike toekomstige verlies aan skoonheid maak sy verlies sagter en die gedig as sodanig is ’n verdere poging tot ’n versagting van sy verlies. Die digter vertel dus eintlik aan homself ’n toekomstige verhaal wat op ’n veronderstelling berus as selftroos. Dubrow (2006: 255) stel dan as ’n moontlike hipotese dat “here … a lyric encases a narrative, a reversal of but not a radical challenge to the more common models of narrative incorporating but ultimately rejecting lyric”. Die gevolgtrekking waartoe Dubrow (2006: 264) kom na aanleiding van die analise van die wisselende verhouding tussen narratiewe en liriese inhoude en eienskappe in ’n aantal tekste, lui soos volg: I am arguing, then, that we need to calibrate our scales, devoting proportionately less attention to conflicts between lyric and narrative in order to recognize the frequency and variety of their cooperative interactions.
In die boek The Dynamics of Narrative Form: Studies in Anglo-American Narratology (Pier 2005), bespreek Peter Hühn die moontlikhede wat die gebruik van die narratologie kan inhou vir die analise van poëtiese tekste met narratiewe eienskappe in ’n artikel met die titel “Transgeneric narratology: application to lyric poetry” (Hühn 2005). Hy beklemtoon, net soos Dubrow, dat wanneer die verhouding tussen narratiewe en liriese elemente en aspekte in poëtiese tekste ondersoek word, bepaalde eienskappe van die narratief in die analise van die poësie belangrik is, maar dat daar ’n uniekheid is in die narratiewe eienskappe van so ’n poëtiese teks. Die verhouding van narratiewe eienskappe tot die “kerneienskappe” van die poësie moet verder vanselfsprekend geskied met inagneming van die historiese dimensie. Dit is ook veiliger om in so ’n omskrywing eerder van ’n kluster van eienskappe te praat, onder meer die dubbele referensialiteit van poësie (wat aansluit by die konsep ikonisiteit soos omskryf deur Bronzwaer, 1993), d.w.s. die oorkodering van tekste wat die referensiële werking van taal aanvul deur die invoer van fonetiese, sintaktiese, metriese en metaforiese strukture en kodes (Hühn, 2005: 142). Die gebruik van die narratief kan dus as ’n bykomende kode beskou word, maar dit kan ook ikonies gebruik word in samehang met al die ander aspekte van poëtiese taalgebruik (vergelyk ook Lotman 1977: hoofstuk 5, 6 en 7). Hier kan ook verwys word na Culler (1981: 148-149) wat die essensiële eienskap van poësie omskryf as die apostrofiese aard van hierdie tekste sodat daar verwag kan word dat daar ook ’n apostrofiese soort narratief of apostrofiese verwysings na narratiewe in (spesifiek liriese) poëtiese tekste sal voorkom. Hy haal aan uit Shelley se A Defense of Poetry [sic] en stel dat die selfgerigtheid of internalisering van die poëtiese teks staan teenoor die opeenvolging, kousaliteit, tyd en teleologiese betekenis in die verhalende teks. Volgens Shelley is hierdie verband tussen verhalende tekselemente voorspelbaar en eenvoudig, terwyl hy ’n gedig sien as “the creation of actions according to the unchangeable forms of human nature as existing in the mind of the creator, which is itself the image of all other minds” (Culler, 1981: 149). Hieruit volg dat indien verhalende eienskappe soos opeenvolging, kousaliteit, tyd en teleologie in ’n poëtiese teks gebruik word, dit in ’n getransformeerde vorm gebruik sal word, gefilter deur die
10 gees van die digter wat volgens eie poëtiese aanvoeling alles waarskynlik sal integreer in ’n unieke komplekse poëtiese stelsel binne ’n bepaalde vers of versreeks of bundel. Ek onderskryf hierdie standpunte en wil soek na manifestasies van die narratief in liriese poësie sodat so veel as moontlik variasies en variante van die hantering van narratiewe konsepte en strategieë in liriese poësie onderskei, beskryf, geanaliseer en geïnterpreteer kan word. Die fokus op narratiewe aspekte is myns insiens ’n alternatiewe benadering tot bepaalde tekste in die verskuns wat kan lei tot vars lesings en insigte asook tot ’n wyer siening van die poësie. Verder kom die vraag na die kategorieë en onderskeidings waarmee ons in die literatuurstudie werk weer aan die orde en bring ’n mens daarby om opnuut en dalk vernuwend te dink oor die verskynsel wat ons literatuur noem. As raamwerk vir my argument in hierdie artikel gebruik ek die mees basiese eienskappe van ’n verhaal: • •
•
’n narratief is ’n reeks samehangende elemente/’n opeenvolging van samehangende (kousale en/of logiese) gebeurtenisse; die noodwendige mediëring van ’n interpreterende en waarnemende instansie, d.w.s. die rol van die fokalisasie of perspektief in die representasie van verbeelde of fiktiewe elemente wat lei tot bepaalde ingrepe in die ordening van materiaal veral ten opsigte van temporele verhoudinge, die visie op karakters en ruimte en die invoer van vervreemdende strategieë (hou hierby in gedagte dat in die klassieke narratologie die fokalisator as “die een wat sien” beskou word as die instansie wat die vloei en beskikbaarheid van inligting reguleer en filter – Bal, 1980: 108); die artikulasie van narratiewe stof, ’n vertelhandeling, ’n representerende handeling in taal, m.a.w. onder meer die instansie wat in die narratologie beskou word as die verteller, “die een wat praat” (Bal, 1980: 108 e.v.; vergelyk ook Hühn, 2005: 140-142).
Die aanname waarmee ek dus werk, is dat die poësie ook narratiewe eienskappe vertoon, maar in unieke onderlinge verhoudinge en in ’n unieke verhouding tot ander poëtiese middele. Die narratiewe aspekte wat ook as vlakke onderskei kan word, manifesteer nie gewoon soos die algemene kommunikatiewe narratiewe eienskappe nie, maar word telkens in ’n getransformeerde vorm as ’n baie spesifieke soort narratief aangebied.
4.
Die narratiewe aspekte van die inhoud en tematiek van “Het stuwmeer” van Willem van Toorn In my lesing van die gedigsiklus “Het stuwmeer” uit die bundel Het stuwmeer van Willem van Toorn (2004: 35-52) volg ek ’n heuristiese benadering en het ek gepoog om nie vaste gedetailleerde teoretiese aannames op die teks af te dwing nie. Die narratiewe kategorieë is wel in gedagte gehou en word as struktuur vir die analise gebruik, maar as oop kategorieë sodat die teks se moontlike transformasies en variasies van die narratief binne ’n onbeperkte aantal potensiële konfigurasies nie misgelees of beperk word nie. Die lesing gee ten aanvang agtereenvolgens aandag aan die opeenvolging van
11 elemente in die teks, die mediëring en die artikulasie van die materiaal.
4.1 Opeenvolging van elemente “Het stuwmeer” bestaan uit ’n siklus van elf gedigte wat referensieel ’n tydsverloop suggereer. Die volgorde waarin die verskillende gedigte georden is, is van groot belang. In sommige gedigte word daar skynbaar los episodes beskryf en dit skep die indruk dat ’n mens eerder met ’n reeks as ’n siklus van gedigte te make het, maar ’n nadere lesing wys uit dat die ordening wel ’n bepaalde ontwikkeling suggereer.3 In “Het stuwmeer” beklee die eerste vier gedigte en die slotgedig aanduibaar vaste posisies in ’n chronologiese verloop van gebeurtenisse. In die eerste vier gedigte word die gebeure beskryf wat as agtergrond dien vir wat daarna volg, gebeure wat nie net chronologies nie, maar ook kousaal, logies en tematies in verband met die res van die reeks staan. Die slotgedig bevat ’n tematiese samevatting en gevolgtrekking wat duidelik die afsluiting van die siklus is, hoewel dit allermins op ’n sluiting van betekenis dui. Die ander ses gedigte is meer episodies en impliseer op die eerste sig nie ’n noodwendige volgorde of ’n onderlinge kousale verband nie, hoewel elke afsonderlike gedig inhoudelik kousaal en logies met die siklus as geheel skakel en poëties op grond van die deurlopende temas en motiewe in die geheel inpas. Daar is dus in die siklus ’n duidelike narratiewe struktuur, met ’n begin, ’n middel en ’n einde: daar is ’n inleiding waarin die aanleidende gebeurtenis beskryf word, dan volg ’n bepaalde verloop en uitlopers of gevolge van hierdie gebeurtenis wat as ’n ontwikkeling beskou kan word en ’n konkluderende en besinnende slot. Wat belangrik is, is dat hierdie “narratiewe” struktuur van ’n begin, ’n verloop en ’n einde eksplisiet in die siklus self aangedui word. In die eerste gedig staan: “Zo eenvoudig als het begon / schrijf ik het hier neer” (37).4 Daarna volg die reeks insidente wat as ’n apostrofiese verhaal gelees kan word. Die slotgedig gaan eksplisiet oor die in die vooruitsig gestelde einde van hierdie onvoltooide verhaal van herinneringe, oor hoe die herinneringe rondom mense ophou bestaan wanneer die een wat onthou, ophou bestaan: “De troost is dat ooit mét mijn hoofd / zullen eindigen de ontelbare / dierbaren daar beneden …” en in die volgende strofe “Is ook mijn hoofd voorbij ...” (52). Die geselekteerde elemente word aangebied as ’n verhaal, nie bloot as ’n chronologiese geskiedenis of ’n reeks gebeure nie maar ’n verhaal wat doelbewus as verhaal gestruktureer is.
4.2 Narratiewe ontwikkeling Die siklus is gebou rondom bepaalde gebeurtenisse (eers die ontmoeting met die man langs die studam, dan die herinneringe wat opgeroep word deur die man en uiteindelik ’n slotbesinning oor die hele reeks ervaringe). Daar tree karakters op in die gebeurereeks (die spreker in die verse, die man langs die dam, die vader, die boemelaar, die vroeëre geliefde, die vriend, W. die moeder van die digter). Die gebeurtenisse vertoon ’n tydsverloop, maar daar is ook ’n duidelike gemanipuleerde temporele ordening in die verse as ’n vertelling. Daar word in die siklus telkens
12 opvallend duidelik aangedui wáár gebeure afspeel en daar word sterk klem geplaas daarop dat die spreker in die verse die karakters met bepaalde plekke assosieer, sodat plek en ruimte in narratiewe sin belangrike aspekte van die siklus is. Die vier narratiewe elemente, gebeurtenisse, karakters, tyd en plek, figureer dus prominent as ’n raamwerk in die verse, maar in vooropgestelde vorme, as gemanipuleerde en esteties betekenisvolle aspekte van die siklus. Die siklus begin soos volg (37): Er staat een man in de zon aan de rand van een blauw meer. Zo eenvoudig als het begon schrijf ik het hier neer.
Die gedig suggereer dus self dat dit gaan om ’n begin, en dit is ook duidelik dat daar op die begin ’n verloop volg wat neergeskryf word. In hierdie eerste gedig word op ’n afstandelike en saaklike manier vertel van die terloopse ontmoeting tussen die spreker in die gedig en ’n man langs ’n opgaardam of studam. Dit wil voorkom asof die spreker vakansie hou – hy “logeer” iewers en daar is ook sprake van die “seisoen” (vakansieseisoen) en van ’n soort ontspanningsplek teen die helling van ’n berg – maar die man langs die dam is van die omgewing, soos blyk uit sy kopknik as antwoord op die enkele vraag “Bent u van hier?” wat aan hom gestel word. Die twee mans gaan uiteen en die ontmoeting is gou vergete deur die spreker in die gedig. Die man staan egter die volgende dag en ook die dae daarna weer langs die dam, en ná ’n paar keer se oor en weer groet, beduie hy met sy kop na die water. Dit blyk dan dat hy gewoon het in ’n huis langs die rivier en toe die rivier opgedam is, dit wil sê toe daar ’n stuwal gebou is in die vloei van die rivier, het die huis onder die water verdwyn. Die dam is dus ’n mensgemaakte studam of opgaardam. Terwyl dit lyk asof die man die situasie gelate aanvaar omdat sy optrede beskryf word met woorde soos “bedaard” en selfs “doodbedaard”, is dit nogtans betekenisvol dat hy wel weer elke dag langs die water staan en kyk, en die suggestie is dat hy bly dink oor die huis en die lewe in daardie huis wat onder die water verdwyn het. Die derde gedig beskryf hoe die gebeurtenis van die ontmoeting met die man langs die dam simboliese en figuurlike betekenis kry vir die spreker in die verse. Die man en sy huis onder die water word vir hom vertroude beelde in sy gedagtewêreld. Die man verskyn voor die geestesoog van die ek-spreker in die verse wanneer hy hom psigies in ’n grenssituasie bevind, op die grens tussen wakker en slaap, of op die grens tussen denke en herinnering, oftewel wanneer die grens tussen die bewuste en die onbewuste deurdringbaar of poreus raak (40): Hij staat soms aan de rand van de slaap, op dat punt waar je met een schok dreigt te vallen. Daar wacht hij mij op en ik daal met hem af in het meer.
13 Die man word ’n figuur wat telkens die oorgang na die wêreld van die herinnering of na die domein van onverwerkte psigiese inhoude bewerkstellig of medieer. Hy tree op as ’n soort begeleier, byna ’n agent of gids wat bemiddel tussen bewuste lewe en die vergange ervaringe van die spreker in die gedig. Wat opgeroep word, is telkens gebeurtenisse of ontmoetinge met mense wat reeds oorlede is, familie en vriende, geliefdes en agtergelatenes, sodat ’n mens hier nie net te make het met die grens tussen herinnering en huidige lewe nie, maar ook met die grens tussen bewuste denke en inhoude van die onbewuste as ’n arsenaal van verdringde herinneringe. Uiteindelik gaan dit ook oor die grens tussen lewe en dood. Dit is vir die spreker asof hy telkens eers by die huis onder die water uitkom, maar dan word die vreemd bekende landskap van hierdie huis en sy vroeëre bewoners vervang deur mense en plekke uit die spreker se eie herinnering. In die volgende ses gedigte word sulke ontmoetinge beskryf, ontmoetinge waarin droom en werklikheid, herinnering en hede, hede en verlede deurmekaar vloei. In gedig 5 dink die spreker dat sy begeleier hom na ’n onbekende en troostelose buitewyk van ’n stad geneem het, maar besef dan dat die woonstel waarby hy ingegaan het, dié van sy vader is. Dan volg ’n gesprek met sy vader oor die verlede en veral die oorlogservaringe wat hulle gedeel het. In die volgende gedigte ontmoet hy ’n boemelaar aan wie hy eenkeer ’n jas gegee het, sit hy en sy beste vriend W. as jong mans in sy ouers se huis, praat hy met ’n diep bedroefde geliefde vrou wat vroeg gesterf het, reis hy deur die oorlogsgeteisterde landstreek tussen Mostar en Sarajevo, en in die voorlaaste gedig sien hy sy moeder in die vertrek waarin sy sterf. Uit hierdie oorsigtelike nagaan van die verhalende gegewens blyk reeds hoe karakters, gebeurtenisse, tyd en plek meewerk in die totstandkoming van meer komplekse verhoudinge.
4.3 Die fokalisator en verteller in die apostrofiese verhaal Die verhaalgegewens word gekompliseer en uitgebou deur die manier waarop vertel word en veral deur die feit dat die hele “verhaal” deur een spreker in die gedig gemedieer word. Soos dikwels in die geval van eerstepersoonsvertellings, val die fokalisasie en vertellerstem in hierdie siklus saam. Die een wat “sien” en onthou en bespiegel en die een wat aan die woord is, is hier dieselfde instansie. Al die insidente word uit dieselfde gesigspunt gesien en beleef en in dieselfde vertellerstem oorgedra (behalwe waar daar direkte rede gebruik word, maar selfs dan is die woorde van ander deel van die herinnering van die verteller en ook sy weergawe daarvan). ’n Mens sou dus in hierdie artikel wat die klem plaas op die vertellende aspek van die siklus, deurlopend kon praat van die “verteller” as die instansie wat hier sowel sien as aan die woord is. Hierdie aspek is een van die sterk bindende aspekte van die siklus, aangesien die verskillende insidente ’n bepaalde ontwikkeling in die denkwêreld en psige van die ekspreker/verteller aandui en as ’n verhaal gelees kan word. Die verskillende aspekte van die manier van vertelling moet egter apart ondersoek word, aangesien daar ten spyte van die oënskynlike eenvoud van die siklus, veelvuldige tematiese bindinge tussen die gedigte bestaan wat groter vraagstukke aan die orde stel.
14
4.3.1 Die ruimtes in die gedig as ruimtes van die gees Wat opval in die ontwikkeling in die siklus, is dat die ontmoetinge met die figure uit die verlede nie referensieel temporeel, oftewel histories presies, bepaal is nie. Die inleidende sin is ook inderdaad in die durende teenwoordige tyd: “Er staat een man …” wat dit as’t ware temporeel en histories “bevry” en onbepaald maak. Hoewel daar binne die siklus as geheel ’n chronologiese verloop gevind kan word, word slegs in enkele gevalle na bepaalde historiese gebeure (byvoorbeeld die Tweede Wêreldoorlog en die oorlog in Bosnië) en periodes verwys. Die ruimtes waarin die ontmoetinge plaasvind, word egter baie duidelik gemerk. Trouens, daar word telkens van ’n sterk ruimtelike beeld gebruik gemaak sodat die karakter oor wie dit gaan in enkele frases binne ’n bepaalde ruimte geplaas word: Die tuine en woonstelle in die herontmoeting met die vader staan in reënweer “zo grauw ..als in een na-oorlogse film die treurig afloopt” (42); die sukkelaar sonder tande word ontmoet in “herfstige laan” (44); die digter sit te prate met sy vriend W. in ’n buitewyk van Amsterdam met blou trams wat in die straat verbykletter (45); en die digter loop “alleen door oud groen land” (47) wanneer hy die vroeëre minnares voor die venster sien staan. Al die mense wat ontmoet word, is reeds dood en dit is duidelik dat die verteller nie deurentyd aan hulle dink nie. Hulle lê soos die versonke huis onder die water van die bewussyn en verskyn net momenteel weer in die denke van die verteller, maar telkens is hulle verskyning gekoppel aan ’n baie spesifieke ruimte. Afgesien van die assosiasie met Sigmund Freud se dromende denke en sy siening van die literêre teks as ’n produk van ’n wakende droom en as die wakende droom self (Freud 1992 [1908]), roep die woordgebruik in die siklus vir my verdere assosiasies op wat teoreties in verband gebring kan word met die werk van Carl Gustav Jung. Dit gaan spesifiek om Jung (1992 [1966,1922]: 784-791) se siening dat die inhoude van die persoonlike onbewuste en veral die argetipiese inhoud van die kollektiewe onbewuste wel onbewus is, maar nogtans aktief en kreatief op die aktiwiteite van die psige inwerk: “The poet’s conviction that he is creating in absolute freedom would then be an illusion: he fancies he is swimming, but in reality an unseen current sweeps him along” (Jung, 1992 [1966,1922]: 788). Hiermee wil ek nie beweer dat hierdie verse van Van Toorn ’n psigoanalitiese basis of oogmerk het of wil hê nie, allermins, maar as dit gaan om argetipiese denkpatrone en inhoude, die werking van die dieper lae van die menslike denke en herinnering, die onbewuste en soms vergete geestesinhoude, put die poësie en die psigoanalise uit dieselfde bron, naamlik die kompleksiteite van die menslike gees in al sy dimensies en werkinge (vergelyk voetnoot 6). In die eerste gedig word gesê die man verdwyn “onder” landskappe, tale en slaap (37). In die tweede gedig word beskryf hoe loop die man langs die dam doodbedaard “mijn waakleven uit” (39). In die derde gedig word vertel hoe die begeleier op die rand van die spreker se slaap staan en hoe hulle dan saam in die water afdaal: “Daar wacht hij mij op / en ik daal met hem af in het meer” (40). Daar word dus duidelik ’n verband gelê tussen water en droom en herinnering, herinneringe wat diep onder die oppervlak verdwyn het, maar op onverwagte tye of momente van perseptuele
15 sensitiwiteit weer na bowe kom. Die gedagte van die verlede wat iewers onder die oppervlak bly voortbestaan as meer of minder herroepbare psigiese inhoude of selfs as gedagtes wat hulself soms ongevraag opdwing, spreek duidelik hieruit. Die huis onder die water is egter die sentrale metafoor in die siklus. Die geïmpliseerde vraag in die eerste gedig word in die tweede beantwoord as die man vertel van die huis onder die water. Wanneer die verteller die dromende wêreld van nadenke betree, kom hy dikwels “eerst bij dat huis / van hem daar diep beneden” (41) en daarna word die huis in detail beskryf. Die huis transformeer dan tot (41) … het ander land opgediept uit mijn leven en dan plotseling bewoond door mijn achtergeblevenen en doden.
In die slotgedig is hierdie huis weer sentraal, en wel as die metafoor van ’n nuwe toekoms, as die denke van die verteller tot ’n einde kom, dit wil sê by sy dood. Die water sal dan daal en die huis weer bo die watervlak verskyn, vol modder maar (52) onbewoond en open voor leven dat binnen wil lopen, in een nieuw aards paradijs.
Hierdie spesifieke huis word in die siklus met wyer metaforiese betekenis beklee, maar die huis as sodanig is ook ’n baie sterk en betekenisvolle motief in die wyer kulturele domeine.5 Die huis as ’n plek van beskutting en ’n koesterende tuiste, dra, net soos ander ruimtes, bepaalde kulturele assosiasies. In sy bekende werk oor die betekenis van plek en ruimte, The Poetics of Space (1969), is Gaston Bachelard se uitgangspunt dat plekke en ruimtes die menslike verbeelding aangryp en daarom nooit neutraal of betekenisloos hanteer word of geïnterpreteer kan word nie. Bachelard se poëtika van ruimtes lei tot ’n uitvoerige bespreking van ’n reeks metafore wat hy as bepalend beskou in die uitbeelding en representasie van menslike belewenis. Dit is volgens Bachelard belangrik om in gedagte te hou dat die belewenis van ruimtes altyd gemerk word deur ’n spesifieke verbeelding, en hy wys ook daarop dat herinneringe meestal aan bepaalde ruimtes gekoppel kan word. Verder verduidelik Bachelard (1969: xxxii) dat die essensie van ’n mens se bestaan as’t ware saamtrek en gekonsentreer word binne bepaalde beskermende grense. Vir Bachelard is die huis dus nie net ’n sentrale metafoor in sy stelsel van betekenisvolle ruimtes nie, maar ook ’n aanduiding van die topografie van die intimiteite van ’n bepaalde menslike lewe (Bachelard, 1969: xxxii). Daarom vervul die huis ’n besondere plek in die versameling metafore wat met ruimtelike belewenis verband hou. Bachelard gebruik uitsprake van Jung om die verband tussen die betekenis van ’n huis en konsepte van psigiese geborgenheid te verduidelik. Soos wat die geskiedenis van ’n huis uit sy onderliggende strukture afgelei kan word, word die individu se geskiedenis ook onder die oppervlak van sy bewussyn geberg. Bachelard (1969: xxxiii)
16 haal in dié verband Jung (1928) se beskrywing van die menslike siel as ’n veelvlakkige gebou direk aan [my vertaling – H.d.P.]: Wat ons moet beskryf en verklaar, is ’n gebou waarvan die boonste verdieping in die negentiende eeu gebou is en die grondvloer in die sestiende eeu. Indien die steenwerk noukeurig ondersoek word, blyk dit dat die gebou ’n rekonstruksie is van ’n toring uit die elfde eeu. In die kelder ontdek ’n mens Romeinse fondasiemure en onder die kelder ’n ingevalle grot waarvan die bolaag van die vloer klipwerktuie oplewer en die dieper lae dierfossiele uit die ystydperk. Dit is ’n beeld van die struktuur van die menslike gees.
Hoewel Jung se uiteensetting nie algemeen geldend is nie, sluit dit volgens Bachelard tog daarby aan dat die menslike psige ’n tuiste vir die self is. Hy lê dan ’n verband tussen die mens wat as’t ware in homself woon en die werklike fisiese ruimtes van ’n mens se bestaan en stel dat ’n mens leer om in homself te lewe deur die manier waarop hy huise en woonplekke en die ervarings wat daarbinne afgespeel het, onthou (Bachelard, 1969: xxxiii). Daar kan veelvuldige verbande gelê word tussen Van Toorn se “Het stuwmeer” en Bachelard se siening van die belangrikheid van ruimtes vir die mens en die spesifieke betekenis van die huis as beeld van menslike geborgenheid. Die versonke huis word vir die digter beeld van versonke belewenis, maar die versonke belewenisse is ook in die meeste gevalle gekoppel aan plekke en veral ook aan huise. In die herinneringe van die digter sien hy telkens die mense uit sy verlede in die ruimtes waarin hy hulle geken het, sy vader in sy woonstel, die boemelaar in die laan, sy vriend in die kamer, met Gorter en Nijhoff op die tafel, die dooie geliefde in haar woonstel, die moeder in haar sterfkamer. Die plekke is dus onlosmaaklik deel van die herinnering en die besinning daaroor. Die herinnering sluit spesifiek in hoe hierdie mense hulle ruimtes bewoon het – die musiek wat gespeel is, die ervaringe in daardie ruimte, soos die brand voor die klein seuntjie se venster tydens die oorlog, die idealistiese gesprekke tussen die twee jeugdige vriende in ’n kamer in die ouerhuis. Die ruimtes dra ook telkens ’n sterk emosionele lading wat ’n bepaalde atmosfeer skep; die tipiese voorkoms van ou films word in verband gebring met die vader se woonstel; en die omgewing waarin die geliefde gewoon het, word beskryf as ’n “oud groen land” waarin die digter alleen is. Daar word sterk klem gelê op die troosteloosheid van die kamer waarin die moeder sterf, ’n troosteloosheid wat die vraag na die sin van die lewe ondersteun. In die gedig oor die reis deur Bosnië is die skrynende detail wat opval, dat dit net die skoorstene is wat oorbly van die vernietigde huise. Die skoorsteen is vir die digter en sy vriend simbool van geborgenheid, van warmte en die voorbereiding van kos. Die skoorsteen word simbool van die huis en omdat dit alleen oorbly, word dit simbool van nie net vernietigde huise nie, maar ook en veral van vernietigde lewe. Weer eens is die huis as sodanig belangrik en wel spesifiek as die beskutte ruimte waarin gelewe word.
17
4.3.2 Onverwerkte ervaringe Wat ook blyk uit gedigte 5-10 is dat dit telkens gaan om ’n bepaalde onverwerkte of onafgehandelde ervaring: Die spreker in die gedig vertel aan sy vader dat hy onthou hoe die vader hom getroos het toe hy bang was tydens die oorlog, maar as hy vra wat sy vader onthou van hulle twee saam, vervaag die beeld en die vader bly sy seun ’n antwoord skuldig. Die volgende gedig gaan oor die verteller se angs dat die sukkelaar dalk die jas wat hy van die verteller as geskenk gekry het, aangehad het toe hy hom voor ’n trein gegooi het. Die gedig gaan onder meer oor die vreemde man se stelling dat iemand wat van ’n brug afloop, ’n besluit uitvoer, terwyl afspring ’n daad van wanhoop sou wees, en noudat hy dood is, besin die verteller oor die kwellende vraag of hierdie man se selfmoord ’n besluit was of wanhoop. Die uiters heldere en byna onemosionele verteltrant staan in skerp kontras met die onderliggende toonaard van heimwee en weemoed in die verse. Die sobere verteltoon is trouens myns insiens ’n besonder effektiewe vorm van onderbeklemtoning. Dit gaan om onafgehandelde en kwellende kwessies in verhoudinge, sake wat onvoltooi of onduidelik is wanneer die mense te sterwe kom en wat dan onvermydelik in die denke van die spreker vir altyd onafgehandel sal bly. Die hoë ideale wat die spreker saam met sy vriend W. in jeugdige oormoed bepraat het, staan teenoor die wreedheid en banaliteit van die huidige wêreld, maar die spreker kan die vriend nie daarvan vertel of dit met hom bespreek as ’n voortsetting van hulle jeugdige idealisme nie. Daar is ook ’n onontkombare oopeindigheid in die beeld van die gestorwe geliefde wat haar trieste aanklag voor sy hoof werp (47): Waarom jij nog altijd uit bed, gekreukeld van intieme slaap met die ander, mag komen, de tuin vertrouwd en teder van dauw mag sien door het raam, koffiezetten voor haar, de Beatles aan of Brahms, de strijkkwartetten. Heb jij meer leven dan ik verdiend en waarom?
Daar is ’n toenemende toon van dringendheid en konfrontasie in die laaste drie gedigte voor die slotvers. Daar is eers hierdie vraag van die geliefde oor die regverdigheid van haar vroeë dood. Wanneer die spreker die verwoesting in Bosnië sien en ontsteld is omdat dit deur godsdiensverskille veroorsaak en geregverdig is, vra die begeleier, die vroeëre bewoner van die versonke huis, aan hom hoe seker hy is dat hy nie dieselfde sou doen nie. Uiteindelik staan die spreker gekonfronteer met sy moeder se dood: Op haar oudag is sy deurmekaar en verswak, haar lewe gereduseer tot lyding sodat die spreker hom voorstel dat sy sou moes vra of dít nou is waartoe ’n hele lewe gelei het. Maar wanneer sy sterf, glimlag sy skielik en hy wat al herhaaldelik genoem het dat hy geen god het nie, kan hierdie vreugde in die aangesig van die dood nie miskyk nie. Dit laat hom diep nadenkend.
18 Die begeleier of agent van oorgang, die gids van die versonke huis, wat die spreker van bewuste na onbewuste, na oënskynlik vergete belewenisse of onverwerkte ervarings lei, kan ook gesien word as ’n aspek van die psige van die spreker. Hy sluit aan by die argetipe van die gids wat assosiasies het met sowel die vaderfiguur as die wyse ou man (Boeree, 2006). So ’n argetipe is ’n beeld, ’n metafoor vir ’n bepaalde psigiese belewenis of proses wat deur die leser herken kan word op grond van die gedeelde argetipiese geestesinhoude van mense (vergelyk Jung, 2003 [1969,1953]). Die gedigte gebruik geen woord met enige psigoanalitiese assosiasies nie en die digter wil volgens eie uitspraak dit ten alle koste vermy.6 Maar die verkennings van die herinnering het inhoudelik duidelik die aard van ’n selfondersoek en dit word verder ondersteun deur die metaforiese taalgebruik wat verband hou met dit wat onder taal, onder landskappe en slaap verborge lê. Die digter word gekonfronteer met ongemaklike aspekte van sy verhouding met sy vader, sy moeder en haar geloof, sy vriend se onverwagte dood sowel as die dood van die geliefde vrou, asof hy in haar geval skuldig voel om die een te wees wat bly lewe het. Dit gaan om vergete of ontwykende of ontkende waarhede waarmee die onderbewuste die bewuste konfronteer in ’n proses wat nie net kreatiewe denke en selfvernuwing stimuleer nie, maar wat ook tot ’n kreatiewe aktiwiteit lei, wat tot verse aanleiding gee.7 Die begeleier sou dus gesien kon word as ’n aspek van die ego van die spreker wat simbolies die grens oorsteek uit die nugtere werklikheid na die herinnering, uit die lewe na die dood, uit die bewuste na die onbewuste, om insig te verkry in die self en in die dinge wat onherroeplik verbygegaan het. Die inleidende frases van die verskillende gedigte wys telkens op so ’n oorgangsproses. As insig as sodanig nie moontlik is nie of nie bereik word nie, is die proses van herbesinning wel heilsaam en die verwoording van die ongrypbaarhede van die verlede wel ’n soort erkenning aan die figure en gebeure uit die verlede. In die gedigte is daar telkens so ’n moment van besinning en ommekeer soos dat die boemelaarfiguur dalk nou langs die grootvader na die sonsondergang sit en kyk (44), of die versekering aan die vriend W. dat mense nog moed hou (46), of die konfronterende vraag van die begeleier aan die verteller of hy wel seker sou kon wees dat hy nie in oorlogsomstandighede ook geweld sou pleeg nie (50). Dit wil byna voorkom asof die prosesse van ontwikkeling in die denke van die spreker in die siklus vergelykbaar is met ’n bewuste individuasieproses waarin dood en hergeboorte as argetipes ’n rol speel, waar hierdie argetipes die simboliese uitdrukking is van ’n proses wat volgens Jung nie in die werklikheid plaasvind nie, maar in die gees. Die ego keer dus terug na die onbewuste asof dit deel word van die dood, maar keer terug in ’n vorm van hergeboorte en herlewing. Segal (1998: 4) beskryf Jung se analise van die argetipe van dood-hergeboorte as “a symbolic expression of a process taking place not in the world but in the mind. That process is the return of the ego to the unconscious – a kind of temporary death of the ego – and its re-emergence, or rebirth, from the unconscious.” Die man wat langs die water staan, word dus by nadere beskouing die manifestasie van ’n aantal argetipes, soos die gids wat in ’n veelheid van vorme in die literatuur voorkom, die skadu (wat verband hou met die onderdrukte en onverwerkte skuldgevoelens), die alter ego, selfs die wyse ou man (wat hom konfronteer met sy selfregverdigende gedagtes
19 in Bosnië). Verder is dit opvallend dat die mense wat in die herinneringe verskyn, ook in verband gebring kan word met argetipes van die kollektiewe onbewuste: die vader, die moeder, transformasie, die offer (hier sterf die geliefde sodat die digter se libido weer in nuwe vorms kan vloei). Hiermee wil ek vir geen oomblik beweer dat die digter Jungiaans dink of skryf nie. Allesbehalwe, maar wat wel blyk, is dat Jung se werk lig werp op die universele en individuele dilemmas waaroor die gedigte handel en prosesse van verwerking wat gesuggereer word. Dit gaan vir my hier nie om die spesifieke argetipes of om psigoanalitiese verklarings te probeer gee nie, maar om die bevrugtende werking van die proses waarin daar oor die grens tussen herinnering en hede beweeg word. Omdat die nadenke in die gedigte oor gestorwe mense gaan, word dit ook duidelik dat die implisiete vrae oor die grens tussen lewe en dood die sterkste deurlopende tema van die siklus is. Verder neem die begeleiersfiguur by implikasie die spreker ook telkens uit sy nugtere bestaan weg na die wêreld van nadenke, die wêreld van die dromende denke waarin die poësie ontstaan en waaruit die poësie kom (vergelyk ook Cloete [1961] oor die dromende denke by J.H. Leopold). Die man kan dus ook gesien word as ’n soort boodskapper van die muse, ’n soort Hermes wat die kreatiewe prosesse aan die gang sit. Die “karakter” word dus metafoor van die onderliggende herinnering sowel as agent van kreatiewe denke sodat die verhalende gegewens getematiseer word en die kreatiewe proses en die tekstualiteit self daardeur gefasiliteer word.
5.
Gevolgtrekkings oor die narratief in “Het stuwmeer” – die spanning tussen verhaal en metafoor Wat vir die argument in hierdie betoog belangrik is, is die manier waarop die narratiewe modus gebruik word in interaksie met die liriese toonaard en metaforiese rykdom van die siklus.
5.1 Die gebruik van ’n uitgebreide metafoor In die siklus “Het stuwmeer” word ’n verhalende weergawe van ’n bepaalde insident breër uitgewerk en as metafoor gebruik op ’n besondere wyse. Die sentrale metafoor in die siklus is dié van die man langs die dam met sy versonke huis langs die rivier. Die metafoor van die gids en/of die onbewuste psigiese inhoude groei uit die konkrete beskrywing van ’n insident, naamlik die ontmoeting met die man en die oordra van die inligting oor die onsigbare huis onder die water. Die man verdwyn dan ook in die werklikheid uit die spreker se geheue net soos wat ander herinneringe verdwyn om weer later na bowe te kom. Daar word dus deur middel van ’n klein verhaaltjie ’n motief daargestel wat verder uitgewerk en ontwikkel word, en dié verhalende motief word verderaan metafories gebruik. Die tegniek word meermale in romans aangetref (veral Henriette Grové gebruik byvoorbeeld die strategie herhaaldelik in haar novelles, vergelyk Du Plooy, 1986: hoofstuk 7) en maak dit moontlik om ’n komplekse metafoor te ontwikkel. Dit
20 gaan nie net om ’n enkele stel assosiasies van tenor en vehicle of selfs die meervoudige verhoudinge tussen rame en fokusse of argumente en fokusekspressies nie, maar om ’n hele stel verhaalgegewens wat afsonderlik en gesamentlik meewerk aan ’n hele spektrum van metaforiese moontlikhede. Die figure en “karakters” en gebeure kan deur die ondersoeker in verband gebring word met verbandhoudende figure en karakters en gebeure in die werklikheid en in ander kulturele tekste en so ontwikkel hierdie elemente as verhalende metafore wat ’n baie wye betekenisveld betrek. Die werkwyse in die gedigte is dus inderdaad ’n narratiewe tegniek wat poëties ontgin word en omdat die verhalende stof ’n metafoor (eintlik ’n stelsel van metaforiese moontlikhede) word, is die uitwerking daarvan poëties in die sin dat dit meewerk tot die kompaktheid en samehang van die verse in die siklus.
5.2 Die apostrofiese aard van die verhaal in ’n liriese teks Die siklus vertoon ’n duidelike verhalende struktuur, hoewel die verhaal heeltemal anders ontwikkel as in ’n gewone prosavertelling waar die primêre klem val op die logika van ontwikkeling en handeling. Die tipiese verhalende teks word bepaal deur die beginsel van verandering wat daartoe lei dat daar normaalweg baie inligting gegee word oor die handeling as sodanig en oor die verhouding tussen karakters en handeling. In hierdie siklus is daar wel ’n sentrale verhaallyn en verskillende sekondêre verhaallyne, maar die klem val op die dieptewerking van bepaalde momente in daardie verhaal, en logiese bindinge word weggelaat omdat dit nie vir die poëtiese teks relevant is nie. Die siklus is in sy klem op bepaalde aspekte en insidente van die verhaal inderdaad apostrofies, soos wat alle poëtiese tekste in hulle streng fokus, hulle seleksie en verfynde gebruik van weglatings en suggesties apostrofies is (vergelyk Culler, 1981: 148-149). Die verhouding tussen verhalende inhoud en betekenisgenererende metaforiek val dus anders uit: Die verhalende teks bevat gewoonlik baie verhalende elemente en relatief min metaforiese elemente, en die poëtiese teks suggereer die onderliggende verhaal en maak veel sterker gebruik van die metaforiese, tematiese en selfs ikoniese moontlikhede van die taal en die genre. Dit gaan in “Het stuwmeer” om bepaalde momente van insig en selfondersoek, momente wat telkens ’n verwante tema anders belig en verken en wat uitgroei tot ’n soort mistieke ervaring waardeur die spreker/ verteller groei. Die opeenvolgende gedigte is telkens terselfdertyd momente in ’n proses en die produkte van die groei. Daar is binne die poëtiese werkwyse eintlik geen nodigheid om ’n noukeurige verhaal te konstrueer of te rekonstrueer nie, aangesien dit inderdaad gaan om ’n apostrofiese hantering van (verhalende) gegewens waarvan slegs dié elemente gebruik word wat binne die siklus poëties funksioneel is.
5.3 Die kreatiewe spanning tussen verhalende struktuur en liriese aanbieding Die meerduidigheid van die gedigte word deur die integrasie van ’n verhalende struktuur en die liriese aanbieding daarvan vergroot. Elke gedig gaan oor iemand na aan die spreker wat reeds gesterf het, maar in die ontwikkeling van insident na insident, of herinnering tot herinnering is daar ’n intensiverende lyn. In die verhalende teks word
21 gewoonlik ’n sterk spanningslyn verwag en in dié opsig vertoon “Het stuwmeer” dus ook ’n narratiewe eienskap, maar die spanning wat hier opgebou word, gaan nie oor ’n ontknoping in terme van handeling of gebeure nie. Weer eens het dit te make met die verskil dat die tipiese narratief kommunikeer in terme van handeling en gebeure, wat die basiese boustene van die verhaal is wat uiteindelik metaforiese betekenis kry. Die gedig werk primêr metafories, en alles, ook die verhalende aspekte, staan ten dienste van die metafoor en metaforiese betekenisse. My interpretasie is dat die spanning in hierdie siklus teweeggebring word deur ’n toenemend meer intense selfkonfrontasie wat bewustelik of onbewustelik te make het met diepgaande vrae oor die dood en die betekenis van die lewe. Elke gedig dra onder meer ’n volgende aspek of fase van die abstrakte vraagstelling metafories oor. Ek vermoed ook ’n versweë metafisiese vraag. Die gedig oor die boemelaar sluit nogal nonchalant af met ’n suggestie dat die boemelaar nou saam met die grootvader rustig op die klipbank langs die rivier sit, maar in die laaste gedig gaan dit oor ’n meer algemene sowel as ’n intens persoonlike siening van die voortgang van die tyd en die verganklikheid van alles. Die spreker troos hom met die gedagte dat al die geliefdes in sy geheue by sy dood ook sal ophou bestaan en dat die water in die studam dan weer sal daal totdat die huis verskyn. Die huis sal dan oopstaan vir nuwe lewe en ’n nuwe aardse paradys. Maar daar is steeds ’n rivier, daar is steeds ’n man wat op die rivierwal op die bank sit en na die water kyk en wag dat die water weer styg. Die huis, die man langs die water en die water wat styg en daal en weer styg word dus metafore vir die oneindige voortgang van tyd en generasies en die prosesse van lewe en dood. Die metafoor van die man en die onderwaterse huis kom vertellend tot stand, word deur die loop van die siklus as geheel uitgebou en sluit af met ’n toekomsprojeksie, ’n soort prolepsis in die slotvers. Hierdie laaste mymeringe kan beskryf word as ’n voorbeeld van wat Gerald Prince noem “the disnarrated” (1988: 1-8), dit wil sê gerepresenteerde gebeurtenisse waarna die teks verwys maar wat nie gebeur in die fiksionele wêreld nie. Die spreker vertel dus nie in die sin dat hy iets wat werklik gebeur oordra nie, maar wat hy vertel is aan homself gerig: Hy vertel aan homself wat hy dink hy graag sou wou glo en vertel. Hier word die verhalende metafoor van die openingsverse nog verder geabstraheer en word daar oor die toekoms bespiegel in terme van die “realistiese” verlede in die siklus wat nou die metafoor vir selftroos word.
6.
Slot In hierdie gedigsiklus word daar dus met gebeurtenisse, met karakters, tyd en ruimte, met kousaliteit en logika en chronologie, met fokalisasie en vertellerstem gewerk, maar alles word metafories ontgin. Die verhalende, temporele en ruimtelike aspekte word in ’n liriese toonaard geartikuleer sodat die siklus veel wen aan intensiteit en seggingskrag. Daar word dus meerdere koherensiesisteme oormekaar geskuif. Die siklus gedigte wys weer eens hoe die ín-kykende en beswerende suggestiekrag van die liriek en die volgehoue en durende uitspoel van die verhaal mekaar aanvul, hoe daar inderdaad ’n besondere en produktiewe spanning uit die interaksie tussen die twee modusse ontwikkel.
22 Die gebruik van narratiewe moontlikhede in liriese verse manifesteer op uiteenlopende maniere soos ek probeer aantoon het in die werk van vier digters, Opperman, Pieterse, Krog en Van Toorn. Die verskynsel dat die digter op ’n “wyer doek” wil werk, of met ’n “langer asem”, is dus weldeeglik aanwesig in die werk van belangrike kontemporêre digters in Afrikaans en Nederlands. Binne die verskeidenheid kan ’n mens egter samevattend beweer dat die liriese vers se vermoë om die momentele vas te vang en die temporele te transendeer, in hierdie soort poësie ingesluit is en gedra word deur die groter wêreld van die verhaal sodat die register wat geaktiveer en die visie wat gegenereer word, wyer en meervoudig word. Noordwes-Universiteit
Bronnelys Abrams, M.H. 1981. A Glossary of Literary Terms. New York: Holt, Rinehart and Winston. Adams, H. (red). 1992. Critical Theory Since Plato. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich College Publishers: 712-716. Anoniem. 2007. Jung, C.G. http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Jung (geraadpleeg op 1 September 2007). Aristoteles. 1991. Poetika. In: De Kock, E.L. en L. Cilliers. Aristoteles. Poëtika – vertaling en uitleg van betekenis. Johannesburg: Perskor. Bachelard, Gaston. 1969. The Poetics of Space. Boston: Beacon Press. Bal, M. 1980. De theorie van vertellen en verhalen. Muiderberg: Coutinho. Bakhtin, M.M. 1984. Problems of Dostoevsky’s Poetics. Minneapolis, Minnesota: University of Minnesota Press. Boeree, C. George. 2006. Carl Jung. http://webspace.ship.edu/cgboer/perscontents. html (geraadpleeg op 1 September 2007). Bronzwaer, W. 1993. Lessen in lyriek: Nieuwe Nederlandse poëtica. Nijmegen: Sun. Cloete, T.T. 1961. J.H. Leopold oor die dromende denke. Potchefstroom: Potchefstroomse Universiteit vir CHO. Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr. Culler, J. 1981. The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. Londen: Routledge & Kegan Paul. De Kock, E.L. en L. Cilliers. 1991. Aristoteles. Poëtika – vertaling en uitleg van betekenis. Johannesburg: Perskor. Dubrow, H. 2006. The Interplay of Narrative and Lyric: Competition, Cooperation, and the Case of the Anticipatory Amalgam. Narrative, 14(3): 254-271. Du Plooy, Heilna. 1986. Verhaalteorie in die twintigste eeu. Durban: Butterworth. Du Plooy, Heilna. 1990. Die polifoniese gesprek – intertekstualiteit as leesmodus. Stilet, II(2): 1-14. Du Plooy, Heilna. 2004. Veelvlakkig vertel. Ongepubliseerde referaat, gelewer by
23 die Hoofkongres van die Afrikaanse Letterkundevereniging, Dikhololo. September 2004. Du Plooy, Heilna. 2006. H.J. Pieterse. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en Profiel. Deel 3. Pretoria: J.L. van Schaik: 409-427. Feirstein, Frederick. 1998. Rhyme. In: McDowell, Robert (red.). Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line Press: 255-267. Freud, Sigmund. 1992 [1908]. Creative Writers and Daydreaming. In: Adams, H. (red). Critical Theory Since Plato. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich College Publishers: 712-716. Grobbelaar, Pieter W. 2003. Die tweede gerf – stories op rym. Pretoria: LAPA. Hühn, P. 2005. Transgeneric Narratology: Application to Lyric Poetry. In: Pier, J. The Dynamics of Narrative form: Studies in Anglo-American Narratology. Berlyn: Walter de Gruyter: 139-158. Jung, C.G. 1928. Contributions to Analytical Psychology. New York: Harcourt, Brace: 118-119. Jung, Carl Gustav. 1992 [1966, 1922]. On the Relation of Analytical Psychology to Poetry. In: Adams, H. (red.). Critical Theory Since Plato. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich College Publishers: 784-791. Jung, C.G. 2003 [1969, 1953]. Four Archetypes. Translated by R.F.C. Hull. Londen en New York: Routledge. Kannemeyer, J. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur. Deel 1. Pretoria: Academica. Kayser, Wolfgang. 1967. Das Sprachliche Kunstwerk. Bern en München: Francke Verlag. Krog, Antjie. 1989. Lady Anne. Bramley: Taurus. Krog, Antjie. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke. Leroux, Etienne. 1971. Etienne Leroux in gesprek met F.I.J. van Rensburg. In: Gesprekke met skrywers I. Kaapstad: Tafelberg: 40-69. Lind, Michael. 1998. On Epic. In: McDowell, Robert (red.). Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line Press: 323-361. Lotman, J. 1977. The Structure of the Artistic Text. Vertaal deur Gail Lenhoff en Ronald Vroon. Michigan: Ann Arbor. Lotman, Y.M. 2000. Universe of the Mind. A Semiotic Theory of Culture. Vertaal deur Ann Shukman. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press. McDowell, Robert (red.). 1998. Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line Press. Minnie, Tertia. 1992. Teks en gemeenskap: ’n Skryfmatige lesing van Lady Anne van Antjie Krog. Ongepubliseerde M.A.-tesis. Potchefstroom: PU vir CHO. Opperman, D.J. 1987 [1979]. Komas uit ’n bamboesstok. In: Opperman, D.J. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg. Phelan, J. 2005. Spreading the Word(s). NARRATIVE, 13(2): 85-89. Pier, J. 2005. The Dynamics of Narrative Form: Studies in Anglo-American Narratology. Berlyn: Walter de Gruyter. Pieterse, H.J. 2000. Die burg van hertog Bloubaard. Kaapstad: Tafelberg.
24 Prince, G. 1988. The Disnarrated. Style, 22: 1-8. Segal, Robert A. 1998. Introduction. In: Jung on Mythology. Princeton: Princeton University Press: 3-48. Spies, Lina. 1992. Kolonnade. ’n Studie van D.J.Opperman se bundels Heilige beeste, Negester oor Nineve en Komas uit ’n bamboesstok binne verband van sy oeuvre. Kaapstad: Human & Rousseau. Taljard, M.E. 2007. Tussen Gariep en Niger – Die representasie en konfigurasie van grense, liminaliteit en hibriditeit in Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. Ongepubliseerde proefskrif. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. Van der Starre, E. 2001. Eenheid en volgorde. In: Zuiderent, A. en E. van der Starre (reds.). De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press: 29-46. Van Gorp, H., R. Ghesquire, D. Delabastita en J. Flamend. 1991. Lexicon van literaire termen. Leuven: Wolters-Noordhoff. Van Schalkwyk, P.L. 1998. Die paradokse van koherensie in Karolina Ferreira (Lettie Viljoen) en Vincent (Willem Brakman). Ongepubliseerde M.A.-tesis. Potchefstroom: PU vir CHO. Van Toorn, W. 2004. Het stuwmeer. Amsterdam: Querido’s Uitgeverij.
Note 1
2
3
4
5
6
Ek gebruik die term digter spesifiek vir die digtersaktiwiteit in die teks, d.w.s. die sogenaamde implisiete outeur of die ordenende hand in die teks. Wanneer daar na die oeuvre of digterseienskappe verwys word, gebruik ek die naam van die werklike digter as digterspersoonlikheid, wat onder meer uit sy/haar werk aan lesers bekend is vir bepaalde tegnieke en temas (die sogenaamde abstrakte outeur). In die bespreking van die gedigte word daar egter van die term spreker in die gedig gebruik gemaak, omdat dit gaan om bepaalde gedagtes wat via ’n sprekende stem in die gedig aan die orde gestel word. Hierdie Nederlandse digters het al vier in onderhoude, gevoer in November 2007, aan die outeur van hierdie artikel te kenne gegee dat daar onteenseglik ’n sterk narratiewe aanwesigheid in sommige van hulle gedigte gevind kan word en dat hulle dit selfs as ’n belangrike aspek van hulle werk beskou. Die onderskeid tussen ’n reeks en ’n siklus berus op die sintagmatiese en paradigmatiese hantering van verselemente en verskeuse sodat in ’n reeks gedigte saamhoort op grond van die herhaling van temas en motiewe wat in tyd en ruimte diskontinu is en in ’n siklus die verse in ’n vaste volgorde gerangskik is en so gelees moet word (Van der Starre, 2001: 38-39). Bladsynommers tussen hakies verwys verderaan na “Het stuwmeer” in die bundel Het stuwmeer van Willem van Toorn (2004: 35-52). Lotman omskryf drie aspekte wat die totale semantiese waarde van ’n teks beïnvloed soos volg: • die primêre semantiese waarde van woorde, wat referensieel is en wat in ’n woordeboek nageslaan kan word; • die herorganisasie van semantiese elemente wat metafories, sintakties, akoesties of ritmies van aard kan wees; • die ekstratekstuele/buitetekstuele ook kulturele en interkulturele assosiasies wat intertekstualiteit bewerkstellig (Lotman, 2000: 29). Willem van Toorn het tydens gesprekke met die outeur van hierdie artikel oor die vertaling van die
25
7
gedigsiklus “Het stuwmeer” in Afrikaans, dit baie duidelik gestel dat hy psigologiese terme vermy omdat dit aan die gedigte ’n “psigologistiese” kleur sal gee. Dit staan dan ook vas dat die verse in die eerste plek sterk poëtiese tekste in hulle eie reg is. Die verse ontlok reaksies by lesers op grond van hulle poëtiese trefkrag. By noukeurige analise kan die ondersoeker egter myns insiens wel teoretiese verbande lê wat uit die verwysingsraamwerk van die ondersoeker relevant vir die bespreking is. Vergelyk die volgende uitspraak oor Jung (Anoniem, 2007) se sieninge: “Jung’s primary disagreement with Freud stemmed from their differing concepts of the unconscious. Jung saw Freud’s theory of the unconscious as incomplete and unnecessarily negative. According to Jung (though not according to Freud), Freud conceived the unconscious solely as a repository of repressed emotions and desires. Jung believed, that the unconscious also had a creative capacity [my kursivering – H.d.P.], that the collective unconscious of archetypes and images which made up the human psyche was processed and renewed within the unconscious”. (http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Jung)
26
C. Louis Leipoldt en J. Slauerhoff se reisgedigte oor die Ooste Johann Lodewyk Marais During the seventeenth century Dutch officials in the East were instructed to keep journals to record daily events. Many of these journals were published, stimulating interest in the East. A fine example is the comprehensive Oost-Indische voyagie of the Dutch ship’s doctor Wouter Schouten (1639–1704), which was published in 1676 in Amsterdam. This readable book about Dutch East Indian experiences was written after Schouten’s voyage while he was practising in Haarlem and was supplemented by 36 (unpublished) poems about his experiences and the wonders he saw during the voyage. The highlight of the broarder Dutch literature about the Dutch East Indies, however, is Multatuli’s novel Max Havelaar (1860). The tradition of travel writing was also pursued by the Afrikaans poet C. Louis Leipoldt (1880–1947) and the Dutch poet J. Slauerhoff (1898–1936) during the first half of the twentieth century. This article discusses the origin and nature of the poems about the East by these two poets and highlights the similarities and differences between their works. It also takes a look at the nature of travel poetry as a genre and concludes that Leipoldt and Slauerhoff made a significant contribution towards the Afrikaans and Dutch-speaking world’s understanding of the (then) faraway East.
1.
Inleiding Sowel die Afrikaanse digter C. Louis Leipoldt (1880–1947) as die Nederlandse digter J. Slauerhoff (1898–1936) het die Ooste as skeepsdokters besoek. Die gedigte (en tekste in ander genres) oor hierdie ervarings het ’n opmerklike plek in hulle werk ingeneem en dit selfs ’n eiesoortige karakter gegee. Leipoldt het net een maal na die Ooste gereis – as skeepsdokter op die Alfred Holtlyn. Die skeepstog en besoek aan Nederlands-Oos-Indië gedurende die eerste helfte van 1912 het drie en ’n half maande geduur. Hieroor doen hy verslag in ’n ongepubliseerde Engelse manuskrip asook in 18 gedigte in die afdeling “Uit my Oosterse dagboek” in die bundel Uit drie wêrelddele (1923), enkele ander hoofsaaklik postuum gebundelde gedigte en die reisverhaal Uit my Oosterse dagboek (1932). Anders as Leipoldt het Slauerhoff meer uitgebreid met die Ooste kennis gemaak. Die eerste reis wat hy in 1924, net meer as ’n dekade ná Leipoldt, na NederlandsOos-Indië onderneem het, het weliswaar op ’n teleurstellende noot geëindig toe hy in die hospitaal opgeneem en deur sy werkgewer ontslaan is. Tussen 1925 en 1927 het Slauerhoff talle reise as skeepsdokter van die Java-China-Japan Lijn meegemaak en stede soos Hongkong, Macao, Amoy en Sjanghai besoek voordat hy weer na Nederland teruggekeer het. Slauerhoff het sy eerste gedigte oor China, Japan, Korea en die Filippyne onder die skuilnaam John Ravenswood in die digbundel Oost-Azië (1928) gepubliseer. Daarna volg onder sy eie naam onder meer die romans Het verboden rijk (1932), waarin die stad Macao en die lewensgeskiedenis van die Portugese digter Camoës (of Luís Vaz de Camões, ca. 1524–1580) ’n sentrale rol speel, en Het leven op aarde (1934); en die verhaalbundels Het lente-eiland en Schuim en asch (albei in 1930). Voorts publiseer hy TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) II: 2
27 ook vertalings en verwerkings van Chinese poësie in Yoeng poe tsjoeng (1930). Interessant genoeg het Leipoldt en Slauerhoff mekaar by geleentheid ontmoet. Op 11 Augustus 1935 het Slauerhoff op ’n besoek van enkele weke met die Springfontein in die Kaapse hawe aangekom (Hazeu, 1998: 684–687). Volgens die boekhandelaar G[errit] Bakker (in Kroon, 1981: 23) was Slauerhoff “toen al ten dode opgeschreven. Maar hij hield zich met een uiterste wilsinspanning op de been, en liet zich zelfs een ontvangst te zijner ere welgevallen met alle bezwaren daaraan verbonden.” Nadat hy kort ná sy aankoms lesings by die Hollandsch-Afrikaansche Uitgeversmaatschappij se boekhandel in Kerkstraat en vir Neerlandici verbonde aan die Universiteit van Kaapstad gelewer het, het hy egter siek begin voel. Hy het na sy kajuit op die boot teruggekeer, maar later op uitnodiging van Bakker na dié se kamer in Seepunt gegaan. Daar is hy deur ’n hospita versorg en op 16 Augustus deur Leipoldt ondersoek. Die besoek moes vrugbaar gewees het, want “het onderhoud had vele uren geduurd en had zich niet tot het gebied der medische wetenschap beperkt”. Leipoldt het in sy sakboekie aangeteken dat Slauerhoff “depressed with temperature” was en gereël dat ’n ander geneesheer hom verder ondersoek (vergelyk Kannemeyer, 1999: 594).1 Dat Leipoldt se verbintenis met Slauerhoff verder gestrek het as hierdie onverwagse besoek, blyk uit Leipoldt (in Nienaber, 1980: 79) se mening dat die kritiek wat hy die meeste waardeer het, gekom het van “tydgenote wat self digters is – soos Verwey en Persijn en dr. Slauerhoff – en wat met kundige kennis van die vak kon praat en skryf ”.2 Diegene wat Leipoldt geken het, het uitsprake oor bepaalde eksentrisiteite by hom gemaak. “’n Eienaardigheid van Leipoldt,” skryf Johannes J. Smith (in Nienaber, 1980: 44), “was dat hy daarvan gehou het om mense so af en toe te skok deur sy heterodoxe uitsprake oor algemeen-heersende menings en gevestigde belange; en sowel in die inhoud as in die taal en styl van sy geskrifte is ’n soortgelyke verskynsel te bespeur.” Bakker (in Kroon, 1981: 23–24) het hom ’n keer soos volg oor hierdie besondere ooreenkoms tussen Leipoldt en Slauerhoff uitgelaat: Ik heb Leipoldt en Slauerhoff beiden met eenzelfde verbeten koppigheid en met een verbluffend gebrek aan humor stellingen horen verdedigen, waarvan zij de onhoudbaarheid moesten, doch niet wilden inzien.
By sowel Leipoldt as Slauerhoff sien Bakker (in Kroon, 1981: 23) ’n nuk om op sekere maniere die aandag op hulle te vestig: Daarin wisselden de allermerkwaardigste vondsten af met kinderachtige dwaasheden en wel op vrijwel nauwkeurig dezelfde manier: een mengeling van natuurlijke genialiteit en ondoordachtheid, met in sterke mate de behoefte de omstanders te verbazen, of liever nog, te ergeren.
In 1950/1951 het Bakker (in Kroon, 1981: 22) in sy artikel oor Slauerhoff se laaste reis genoem dat Slauerhoff “in de Nederlanden èn in Zuid-Afrika een uitgebreide en getrouwe gemeente” het.3 My artikel handel oor die aard van die reispoësie van Leipoldt en Slauerhoff, wat mekaar ontmoet, klaarblyklik mekaar se werk geken en in verwante tale geskryf het.
28 Aandag word veral gegee aan hoe die (enkele) Oosterse lande wat die twee digters afsonderlik en by verskillende geleenthede besoek het in hierdie tekste aangebied word en wat die raakpunte of vergelykbaarhede in hulle werk is. Hoe ingeligte lesers oor die jare heen hierdie tekste ontvang en watter waarde Leipoldt en Slauerhoff aan die Ooste geheg het, kom ook ter sprake. (Ter wille van ’n breër kontekstuele blik op veral Slauerhoff se reise sal ook na tekste verwys word wat nie reisgedigte is nie, maar wat daartoe bydra om die leser ’n vollediger beeld van die digter se belangstellings en aktiwiteite te gee.) As ’n vergelykende studie van ’n sekere faset van die werk van twee digters wat, soos reeds genoem, nie vreemd aan mekaar was nie, sal ek ’n breë uitgangspunt nastreef wat erkenning gee aan literêre en kulturele interaksie oor nasionale grense. Hierdie uitgangspunt sluit aan by die volgende uitspraak van die Sloweense literatuurwetenskaplike Jola Škulj (in Tötösy de Zepetnek, 2003: 143): Literary works, genres, trends, and periods of artistic orientation in a given nation, as manifested through history, cannot exist as isolated events of the closed national existence of cultural history and cannot be understood without contacts with literary phenomena of other national cultures. No cultural identity can be identified or analysed only on its national ground.
Die oorkoepelende probleem wat tot hierdie studie gelei het, is die afwesigheid van ’n omvattende en vergelykende studie oor Leipoldt en Slauerhoff se reisgedigte. Bakker (in Kroon, 1981: 23) maak immers die volgende stelling: “Leipoldt en Slauerhoff, twee medici, twee dichters, twee zwervers, toonden een treffende overeenkomst in geestesgesteldheid […].” Deur na bepaalde tekste te kyk en die twee digters met mekaar te vergelyk, kan boeiende afleidings gemaak word. As motivering vir die vergelyking van ’n Afrikaanse en ’n Nederlandse digter kan weer die besondere verwantskap tussen die twee tale waarin hulle geskryf het, genoem word. Die artikel sluit gevolglik aan by die pleidooi wat Johann Lodewyk Marais en Renée Marais (1994: 3) ná die totstandkoming van ’n demokratiese regering op 27 April 1994 in Suid-Afrika gelewer het vir “’n voortgesette debat tussen Afrikaanse en Nederlandse akademici oor ’n verskeidenheid onderwerpe” en vir die uitdaging om “Afrikaans en Nederlands voortaan al meer in eenheidsverband te sien, mét inagneming van die onderlinge verskille”.
2.
Reisliteratuur en -poësie Gedurende die Era van Ontdekking (“Age of Discovery”) van ongeveer 1415 tot 1799 het Europese lande soos Nederland oorsee nuwe gebiede verower. Volgens Robin W. Winks (1979: 191) was dit die gevolg van “the dynamic conjunction of a number of developments that concentrated unprecedented power, energy, and technology within Western Europe, that portion of the continent already oriented toward the sea”. Die sogenaamde Nuwe Wêreld wat ontdek is, het lande in die Stille Oseaan, Suidoos-Asië en Noord-Afrika ingesluit. Oor die verwagtinge wat hierdie reise geskep het, skryf Winks (1979: 196) soos volg:
29 What voyagers saw and what they reported were not always the same. New worlds were expected to be strange and romantic, and sea travel was meant to be dangerous. When the printing press and the rise of vulgates (common speech expressed in writing) created reading publics, audiences expected new thrills to emerge from the unknown.
Hoewel mites tydens hierdie era geskep en in druk en graveerwerk vasgelê is, het die Era van Ontdekking mense gedwing om objektiewe waarnemings te doen. “People began to think in terms of the objects for their own sakes. Renaissance explorers thus also contributed to the scientific method emerging in the sixteenth century: to observe, hypothesize, and experiment” (Winks, 1979: 196). Die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) het op 20 Maart 1602 tot stand gekom en van die State-Generaal, die hoogste gesag in die Republiek van Nederland, die alleenreg gekry om “oos van die Kaap van Goeie Hoop en wes van die Straat van Magellaan handel te dryf ” (Sleigh, 1978: 7). Die “loffelijcke Compagnie”, soos die VOC gewoonlik genoem is, het eers byna twee eeue later op 31 Desember 1799 ontbind. Hoewel handel “the final aim of its activities” (Glamann, 1958: 2; sien ook Israel, 1989) was, het die VOC gedurende hierdie tyd daarvoor gesorg dat die Ooste die Nederlandse reisigers se horisonne op velerlei gebiede verbreed het. Sedert die totstandkoming van die VOC is talle joernale en verslae oor daaglikse gebeure en beskrywings van onbekende stede en gebiede deur skippers, seemanne en ander amptenare van die VOC nagelaat (Nieuwenhuys, Paasman en Van Zonneveld, 1990: 11–12). Mettertyd is talle van hierdie tekste gepubliseer,4 terwyl navorsing oor die nagelate joernale en verslae onder meer in die Nationaal Archief in Den Haag nog voortgaan. In die Nederlandse literatuur geld Wouter Schouten (1639–1704) se omvangryke Oost-Indische voyagie, wat in 1676 in Amsterdam gepubliseer is, “als één van de aantrekkelijkste reisteksten uit zijn tijd” (Barend-van Haeften in Schenkeveld-van der Dussen, 1993: 287). Hierdie “goed verzorgd en leesbaar boek” waarin Schouten onder meer skryf oor talle inter-Asiatiese reise vanuit Batavia, die hoofstad van die VOC, is in Haarlem voltooi nadat hy ses jaar lank as chirurgyn in die Ooste gewerk het. Schouten doen verslag oor politieke gebeure en “had daarbij veel oog voor de flora en fauna en voor de zeden en gebruiken van de inwoners” (Barend-van Haeften in Schenkeveld-van der Dussen, 1993: 288), terwyl die 36 (ongepubliseerde) gedigte by die verskillende hoofstukke daarop dui dat hy “enige literaire pretentie gekoesterd” het. Die hoogtepunt in die Nederlandse literatuur oor die koloniale bewind in NederlandsOos-Indië is egter Multatuli (skuilnaam van Eduard Douwes Dekker) se roman Max Havelaar of De koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy (1860). Sowel Leipoldt as Slauerhoff het hulle reise na die Ooste gedurende die eerste helfte van die twintigste eeu onderneem. Helen Carr (in Hulme en Youngs, 2002: 73) skryf hoedat “[t]ravel writing in this period becomes increasingly aware of globalisation – not a word used but a condition that was widely recognised – and the resulting mixtures of cultures and people it brought with it”. Die modernistiese tekste van hierdie era “register a new consciousness of cultural heterogeneity, the condition and mark of the modern world; in both imaginative and travel writing, modernity, the meeting of other cultures, and change are inseparable” (Carr in Hulme en Youngs, 2002: 74).
30 Hoewel Louise Viljoen (2003: 80) klaarblyklik nie standpunt inneem nie teen die siening dat die reisbeskrywing sedert die Romantiek in die hiërargie van genres “om estetiese sowel as ideologiese redes ’n gemarginaliseerde posisie binne die kanon (ook van die Afrikaanse literatuur) beklee”, dui resente ontwikkeling op ’n durende en selfs toenemende belangstelling in dié genre. Oor die groeiende belangstelling skryf Peter Hulme en Tim Youngs (2002: 1) soos volg: Travel has recently emerged as a key theme for the humanities and social sciences, and the amount of scholarly work on travel writing has reached unprecedented levels. The academic disciplines of literature, history, geography, and anthropology have all overcome their previous reluctance to take travel writing seriously and have begun to produce a body of interdisciplinary criticism which will allow the full historical complexity of the genre to be appreciated.
Alison Russell (2000: 1) maak melding van “[t]he resurgence of travel writing in recent years, evidenced by the appearance of several new travel series by major publishing houses as well as the publication of numerous travel literature anthologies”. Russell (2000: 2) wys voorts daarop dat “the genre of travel literature has a broad appeal to all kinds of writers as well as all kinds of readers”. Die volgehoue belangstelling in die genre skryf sy toe aan die moontlikheid van “increased interest in all forms of nonfiction in recent years”. Meer waarskynlik, volgens Russell, is dat die herlewing van reisliteratuur “indicates readers’ desire for writing that is responsive to the dramatic and complex ways in which the world has changed in the past few decades. Travel literature offers a reflection of such changes, but, more important, it captures our changing perspectives of borders, boundaries, and other spatial concepts.” Nie net is reisliteratuur geruime tyd reeds ’n florerende deel van die boekebedryf nie. Heelwat aandag word ook deur vakkundiges uit verskillende dissiplines aan reisliteratuur en verwante aspekte bestee.5 ’n Skrywer oor reisliteratuur soos M.C.A. Seyffert (1979: 15) maak dit duidelik dat die genre in wese ’n “hibridiese karakter” het. Dit is waarskynlik belangrik om daarop te wys dat reisliteratuur ten beste beskou kan word as “a broad and ever-shifting genre, with a complex history which has yet to be properly studied” (Hulme en Youngs, 2002: 10). Aandag aan reispoësie kan ook die poësie in ’n groter mate deel van hierdie boeiende studieveld maak.
3.
Leipoldt as reisiger Met die SS Persic verlaat Leipoldt op 25 Januarie 1902 vanuit die Kaapstadse hawe sy geboorteland die eerste keer. Sy oogmerk is om as joernalis by die Manchester Guardian in Engeland te gaan werk en voort te gaan om berigte vir ander koerante in Europa en die Verenigde State te skryf (Burgers, 1960: 173–174; Leipoldt 1979: 11–18; en Kannemeyer 1999: 150 en 153). Hoewel Leipoldt in September 1902 by die Guy’s Hospital in Londen as mediese student inskryf en in Mei 1907 sy finale eksamens suksesvol aflê, gaan hy met sy joernalistiek voort (Burgers, 1960: 174; en Kannemeyer, 1999: 183–229). In hierdie tyd onderneem hy uitgebreide reise in Europa.6 Terwyl hy later huisdokter by Guy’s Hospital is, gaan hy sewe maande lank op ’n studiereis na
31 Europa en doen onder meer Berlyn, Göttingen, Praag, Wene, Moskou en Graz aan (Burgers, 1960: 174; Mieny, 1980: 79–89; en Kannemeyer, 1999: 238–249). Volgens J.C. Kannemeyer (1999: 249) was hierdie reis na Europa vir Leipoldt se latere skeppende werk “’n ryk bron waaruit hy jare lank kon put”. Ter ‘voorbereiding’ van sy reis enkele jare later na Nederlands-Oos-Indië is Leipoldt se Transatlantiese reise en reis in die suidelike seë van belang. Van Desember 1908 tot April 1909 was hy as geneesheer in diens van die blinde Amerikaanse koerantmagnaat, Joseph Pulitzer, wat met sy jag, die Liberty, rondgevaar het uit vrees dat hy vir ’n lastersaak teen The World wat met president Theodore Roosevelt verband gehou het, gearresteer sou word. Hierdie aanstelling bied Leipoldt die geleentheid om groot stede soos New York, Havana, Montevideo, Rio de Janeiro, Tenerife en ten laaste Lissabon te besoek (Burgers, 1960: 174; Leipoldt, 1979: 140–148; Mieny, 1980: 91–98; en Kannemeyer, 1999: 249–257).7 In 1911 debuteer Leipoldt as digter met die bundel Oom Gert vertel en ander gedigte op aansporing van Johannes J. Smith, wat toe in Londen gestudeer het (Smith in Nienaber, 1980: 38).8 Ná die Pulitzer-tyd het Leipoldt ’n privaat praktyk in Londen begin, as skooldokter gewerk en uit hoofde van sy werk die Europese vasteland en die Verenigde State besoek (Burgers, 1960: 174; Mieny, 1980: 99–108; en Kannemeyer, 1999: 262– 289). Voordat Leipoldt in 1914 ’n pos as inspekteur van die mediese inspeksiediens van Transvaalse skole sou aanvaar (Burgers, 1960: 174–175; Mieny, 1980: 108; en Kannemeyer, 1999: 366), was hy egter as ’t ware onverwags bestem om nóg ’n reis te onderneem – na Nederlands-Oos-Indië. In die lig van die geskrifte wat hy oor hierdie reis nagelaat het, sou dit sy ‘belangrikste’ oorsese reis word. Ná ’n blindedermoperasie op 21 Desember 1911 in Londen en ernstige bronchopneumonie word Leipoldt aangeraai om met ’n vragskip na die Ooste te reis. “Om gesondheidsredes was dit wenslik dat ek ’n seereis sou doen, en kollegas wat in dieselfde toestand verkeer het en wat as skeepsdokters met vragbote na die Verre Ooste gevaar het, kon my die verskering [sic] gee dat ’n mens op so ’n manier ’n aangename, goedkope en uiters nuttige rondreis kon doen,” verduidelik Leipoldt (1937: 3). Die blote moontlikheid van so ’n reis moes vir Leipoldt (1937: 2) baie opwindend geklink het: Die ‘drang na die Ooste’ het ek van my vroegste jeug af gevoel. Ek gewaar dit soms nog, veral in die wintertyd as dit ondraaglik guur en koud is en die nat, nare reën die hele omgewing, tot in jou murg, klam en kil maak. Dan onthou ek die warm, luilekker lug van die lande om die ewenaar, waar dit stortreën elke namiddag en die son onmiddellik daarna so mooi skyn dat daar geen gevaar is om van die koue te verkluim nie.
Leipoldt (1937: 2–3) het jare lank geput uit “die heerlike inventaris van die verbeelding, gevoed en geprikkel deur wat ek gelees en gehoor het van die wondere van daardie verre Ooste wat die bakermat is van ons beskawing, ons wysbegeerte en ons mensdom”. Leipoldt (1937: 3) noem “die beskrywings van Junghuhn en Wallace” as voorbeelde van sy leeswerk. Waarskynlik verwys hy na F.W. Junghuhn, die skrywer van Licht- en schaduwbeelden (Kannemeyer, 1999: 333), en Alfred Russel Wallace, die medeopsteller van die ewolusieleer (George, 1964 en Williams-Ellis, 1966) en skrywer van onder meer
32 die tweedelige The Malay Archipelago. The land of the orang-utan and the bird of paradise: a narrative of travel with studies of man and nature (1869). Daarbenewens het Leipoldt in ’n onderhoud met P. de V. Pienaar (in Nienaber, 1980: 86) gemeld dat Multatuli, die skrywer van onder meer Max Havelaar, een van die skrywers is wie se invloed “sigbaar in al [sy] werk” is. As kind het Leipoldt (1937: 3) “afgestompte Maleis gebabbel”, terwyl sowel sy grootvader (“bestem om die Chinese te kersten”) as sy vader groot belangstelling in die Ooste getoon het. Sy vader het “op vroegtydige leeftyd onder die mensvreter-Battas aan die Toba-meer in Sumatra gaan werk, waar hy, tesame met sy kollega, dr. Schreiber […] die Bybel in die Batta-Angola-taal oorgesit het, en het eers na jarelange arbeid in die sendingveld na sy geboorteland teruggekeer”. Sy ouers het tuis Batta en Maleis gepraat en “in die familiekring was dit gewoonte om die Ooste voor te stel as iets wat verruklik skoon, ongeëwenaard mild deur die Voorsienigheid bedeeld was”. Leipoldt (1937: 1) se reis op die “afgeleefde stoomboot” SS Ulysses van die Alfred Holt-lyn het op 21 Januarie 1912 in Liverpool begin – “’n [g]ure Januarie-dag, beneweld, koud, met ’n bitter-snydende windjie wat die vodde langs die rivierwal in waggelende dodedans laat rondflenter. Uit die loodgrys mis rys die groot geboue wat die Mersey aan weerskante oortroon.” Die reis het om Ierland (Kannemeyer, 1999: 334), deur die Baai van Biskaje, die Straat van Gibraltar, die Middellandse See, die Suezkanaal, die Rooi See en die Maledive gegaan. In Nederlands-Oos-Indië word die eilande Soematra, Java en Borneo besoek. Op Soematra doen Leipoldt Emmahaven op 23 Februarie aan en besoek die stad Padang. Op 27 Februarie kom hulle aan in Tandjong Priok, die hawe van Batavia, wat tans as Djakarta, die hoofstad van die Republiek van Indonesië, bekend staan. Daarna vorder die reis na Cirebon, verder oos aan die kus van Java, Semarang en Surabaya, wat op 9 Maart aangeteken word, en van waar hy per motor na die vakansieoord Trètes reis. Hierna vaar die boot na Balikpapan, ’n stad aan die ooskus van Borneo, wat hulle op 23 Maart bereik. Op Borneo gaan Leipoldt op ’n uitstappie na die tropiese woud. Op die terugreis doen die SS Ulysses weer Semarang en Tandjong Priok (Batavia) aan. Vanaf Batavia gaan hy per trein na die botaniese tuin by Buitenzorg (deesdae Bogor). Tydens die terugvaart, wat op 4 April in Tandjong Priok begin, gaan Leipoldt by Port Said en Amsterdam aan wal voordat hy op 12 Mei 1912 ná ’n reis van net meer as drie en ’n half maande weer in Londen terug is.9 Tydens die reis na en van Nederlands-Oos-Indië het Leipoldt aan ’n ongepubliseerde Engelse manuskrip, Visit to the East Indies, gewerk en ’n artikel vir The South African News oor die reis voltooi (Kannemeyer, 1999: 362). In 1932 verskyn Uit my Oosterse dagboek, wat die jaar vantevore in 16 artikels in die weekblad Die Huisgenoot gepubliseer is. Vir sy Oosterse dagboek het Leipoldt aantekeninge in “’n dikkerige donkergroen hardebandnotaboek” (Grobbelaar, 1980: fotobyskrif 24) gemaak. Hy skryf ook gedigte tydens en/ of ná die reis. Die belangrikste en ‘opvallendste’ hiervan is “Uit my Oosterse dagboek”, ’n siklus van 18 gedigte in Uit drie wêrelddele (1923). Nog gedigte wat na aanleiding van hierdie ervaring geskryf is, is gedeeltes van “’n Voorspel vir ’n Afrikaanse heldedig” en “Van Noodt se laaste aand” in dieselfde bundel; en “Oos-Indië”, “In die oerwoud”, “Welirang en Ardjoeno”, “Hier sal geen mens”10 en “Op Poeloe-piesang” wat postuum
33 in Geseënde skaduwees (1949) verskyn. Leipoldt (1938: Voorwoord) het die reis na Nederlands-Oos-Indië ook onder meer benut om Jan van Riebeeck se “sterweplek, Batavia, te besoek, om my in staat te stel om daaroor deur persoonlike ondervinding te skryf ”.11 Hy doen ook argivale navorsing hieroor in Batavia. Die reis na Nederlands-Oos-Indië het Leipoldt nie teleurgestel nie. Inteendeel, dit het hom gehelp om ná sy operasie volkome te herstel en dit het hom “geestelik verruim” (Kannemeyer, 1999: 363) en eerstehandse ervarings en insigte gebied wat hy in die jare daarna in ’n hele aantal literêre en nieliterêre geskrifte kon benut. Met sy terugkeer na Suid-Afrika in 1914 was Leipoldt dus nie alleen ’n goed gekwalifiseerde geneesheer en ’n digter met ’n normdeurbrekende digbundel nie; hierdie 33-jarige man was uiters berese en het ’n wye perspektief gehad.
4.
Slauerhoff as reisiger Slauerhoff het sy jeugjare deurgebring in Leeuwarden, die hoofstad van Friesland in Nederland, wat hy benouend gevind het (Hazeu, 1998: 22–75).12 Daarna, van 1916 tot 1923, het hy medies aan die Universiteit van Amsterdam studeer (Hazeu, 1998: 76–191). As student skryf en publiseer hy hoofsaaklik Franse gedigte en Nederlandse “scheldpoëzie” (Francken, Van Munster en Pos, 1983: 8) en debuteer in 1923 met die digbundel Archipel. Op 31 Januarie 1924 vertrek Slauerhoff uit Amsterdam op die SS Riouw,13 ’n boot van die Stoomvaartmaatschappij Nederland, op sy eerste seereis na die Ooste (Kelk, 1981: 97 en Hazeu, 1998: 192). Voor hierdie reis bring hy wel kort besoeke aan Parys in 1920, Bordeaux en Oporto in 1922, en Bretagne en weer Parys in 1923 (Francken, 1977: 10). Om skeepsdokter te wees, “betekent een leven van betrekkelijke materiële weelde, en, wanneer hij vaart op een passagiersschip, het verkeer in de salon met mensen, die hij allerminst als gezelschap heeft uitgezocht en onder wie hij maar zelden als bij toeval iemand aantreft met wie hij overweg kan” (Kelk, 1981: 98). Reeds tydens die eerste reis ervaar Slauerhoff die frustrasie dat hy slegs “door een kijker op grote afstand het nieuwe mag verkennen” (Kelk, 1981: 98) en min plekke aandoen. In ’n onderhoud wat hy in 1933 met G.H. ’s-Gravesande (in Kroon, 1981: 18) gevoer het, het hy reis en die geleentheid om ervarings buite Nederland op te doen, belangrik vir sy skryfwerk beskou: Want in Holland moet je voorzichtig zijn. Het is een heel goed land, ook in het wereldverkeer, maar als je daar je inspiratie moest halen zou het treurig gesteld zijn. Ik beschouw Spanje en China als de beschaafdste landen van de wereld. De Hollandse beschaving is als roggebrood: substantieel, degelijk, maar niet gracieus.
Dit is nietemin ook ’n feit dat die beroep van skeepsdokter in mediese kringe in Nederland as ’n “laag aangeslagen functie” (Zwier, 1987: 5) beskou is, soos Slauerhoff oor die jare terdeë sou agterkom. Slauerhoff se eerste reis na Nederlands-Oos-Indië het vyf weke geduur. Die vaart
34 na Tandjong Priok, die hawe van Batavia, het via Southampton, Cabo de Finisterre, Gibraltar, die Middellandse See, Algiers, Port Said, die Suezkanaal, die Golf van Suez, die Rooi See, die Aposteleilande, Makallah, die Indiese Oseaan, Ceylon en Colombo, en Sabang in Nederlands-Oos-Indië gegaan. Aangesien Slauerhoff se maag tydens die reis aan die bloei gegaan het, is hy in die Bonifatiusziekenhuis in Welgelegen, ’n voorstad van Batavia, opgeneem (Van Wessem, 1979: 51; Kelk, 1981: 99–100; en Hazeu, 1998: 193–194). Hy skryf tydens die reis vyf gedigte en vertaal twee kwatryne van die Persiese digter Omar Khayyam (sien afdeling 6). As gevolg van sy siekte haal Slauerhoff hom die argwaan van sy Amsterdamse werkgewer op die hals en word hy as skeepsdokter ontslaan (Kelk, 1981: 100 en Hazeu, 1998: 200) en gedwing om as passasier na Nederland terug te keer. Volgens Kelk (1981: 100) sou Slauerhoff terugslae soos hierdie beskou “als een van die geheimzinnige fataliteiten, die hem eeuwig en altijd in zijn doen en laten belemmerden en die op den duur in zijn geest de vorm hadden aangenomen van onoverwinnelijke demonen”. Vervolgens werk hy in Haarlem in die praktyk van dr. D. Hessels met die doel om hom in die tandheelkunde te bekwaam (Hazeu, 1998: 205–206). Aan die begin van 1925 pak die reisgier hom egter weer en vaar hy na Malaga, Alicante en Barcelona in Spanje. Daarvandaan keer hy per trein terug na Parys. Tussen 25 September 1925 en 20 September 1927 word Slauerhoff se jeugdroom om uitgebreid op die Geel en Chinese See te reis, verwesenlik. Hierdie reis het begin toe hy op 19 Augustus 1925 op eie koste per trein vanaf Amsterdam na Parys, Switserland en Genua gereis, en van daar op die Vondel via Port Said, Colombo en Singapoer gevaar, en, nadat die Vondel skipbreuk gely het, sy reis met die Plancius na Batavia voortgesit het (Hazeu, 1998: 220–225). In Batavia het Slauerhoff ’n kontrak met die Java-ChinaJapan Lijn gesluit om vir ten minste twee jaar as skeepsdokter te werk (Hazeu, 1998: 228). Hy het hom wel wetende begeef in ’n loopbaan op “vuile schuiten voor het transport van voornamelijk stukgoed en koelies. Maar het bood hem, eindelijk, die kans om met eigen ogen dat verre China te gaan zien, dat hem meer trok dan het koloniale Indië van toen” (Povée, 1978: 51). Kragtens ’n handelsooreenkoms tussen Westerse moondhede en China kon die Java-China-Japan Lijn uitsluitlik sogenaamde “vrijhavens of verdragshavens” (Pos, 1987: 14; sien ook Hazeu, 1998: 231), waaronder Macao en Hongkong, aandoen. Die Lijn se tuishawe was by Priok naby Batavia en die skepe het met “een vierwekelijkse tussenpauze, volgens de hoofdroute Batavia–Semarang–Soerabaja–Hong Kong–Japan (met een aantal variaties)” gewerk (Hazeu, 1998: 224). Slauerhoff het op die Tjiliboet,14 Tjisaroea, Tjimanoek, Tjikini en Tjikembang (Vernout, 1981: 175–176) diens gedoen en moes veral die Britse kroonkolonie Hongkong meermale aandoen aangesien dit ’n belangrike knooppunt vir die goedere- en passasiersvervoer op die roete was (Pos, 1987: 17), maar hy het min erg aan hierdie bestemming gehad. Slauerhoff “koos partij voor Macao en heeft Hong Kong zijn ‘machtsovername’ nooit vergeven” (Pos, 1987: 18), welke oorname daartoe gelei het dat die Portugese kolonie Macao 65 kilometer daarvandaan ekonomies ver agter geraak het. Oor Hongkong het Slauerhoff geen gedigte geskryf nie, maar wel in ’n poskaart aan Anny Grimmer (sien die afbeelding in Pos, 1987: 21) sy verontwaardiging oor die stad duidelik laat blyk. Slauerhoff (1982:
35 147) skryf ook by monde van ’n karakter in die roman Het verboden rijk soos volg: Ik haatte Hongkong met zijn emporiums en stapelplaatsen, mansionhouses en duizend zeekastelen, die daar drijven in de wijde, blauwe baai. Ik had wel levenslang in Macao willen zijn, daar paste ik bij.
Slauerhoff het Macao op 31 Desember 1926 die eerste keer besoek en “[d]e vergane glorie van de vroeger belangrijke handelshaven oefende een grote aantrekkingskracht op Slauerhoff uit” (Pos, 1987: 29), sodat dit nie vreemd is dat hy daarna heelwat oor die stad geskryf het nie (sien afdeling 6). Dat Slauerhoff in werklikheid ’n obsessiewe belangstelling in sowel “vergane glorie” as die breër geskiedenis gehad het, is duidelik. Tydens sy heel eerste reis op die Tjiliboet sien hy byvoorbeeld die vervalle katedraal in Manila, die hoofstad van die Filippyne, en word hy getref deur die koloniale lotgevalle van die land. Aangesien Slauerhoff as skeepsdokter in diens van die Java-China-Japan Lijn besoek aan Chinese hawens gebring het, kom stede soos Kanton (deesdae Guangzhou), Swatow, Amoy (deesdae Xiamen), Sjanghai, Chin Wan Tao (deesdae Qinhuangdao), Chang Hai Kwan (deesdae Shanhaiguan), Port Arthur (deesdae Loesjoeng) en Dairen (deesdae Dalny/Talièn) in ’n meerdere of mindere mate in sy werk voor. In sommige gevalle is dit wel onduidelik of hy ’n stad waaroor hy geskryf het, inderdaad self besoek of net oor die stad gelees het. Dit geld byvoorbeeld die stad Kanton (Pos, 1987: 60). Daarenteen het hy ongetwyfeld heelwat van Amoy gesien, aangesien die Java-ChinaJapan Lijn telkens hier aangedoen het en daar op die eiland Kau Lung Seu ’n groot Westerse handels- en residensiële teenwoordigheid was (Pos, 1987: 74–87; en Hazeu, 1998: 265) en ’n lewendige sosiale lewe. Dit geld ook vir die groot industriestad Sjanghai, wat hy tydens die stad se bloeitydperk besoek het (Pos, 1987: 89–90). Op sy reise kom hy ook aan wal in Korea, waar hy Seoel besoek (Hazeu, 1998: 272–274); in Japan maak hy kennis met Kobe, Osaka daar naby, Jokohama en Tokio (Hazeu, 1998: 274); in die Suid-Chinese See met die Natura- en Sepato-eilande (Hazeu, 1998: 282– 283); en in Nederlands-Oos-Indië met die indrukwekkende Boeddhistiese bouwerk by Boroboedoer, Balikpapan in Borneo en Soerabaja (Hazeu, 1998: 284–295). In die tweede helfte van 1927 besluit Slauerhoff om nie sy kontrak met die Java-ChinaJapan Lijn te hernu nie (Hazeu, 1998: 293). Ná hy uit hulle diens getree het, vertrek hy met die SS Angers via Suid-Frankryk terug na Nederland. Hoewel Slauerhoff hierna nie weer die Ooste sou besoek nie, het hy met kort tussenpose as vrywilliger by ’n velspesialis in Rotterdam en as assistent by die universiteitskliniek vir vel- en geslagsiektes in Utrecht telkens op reis gegaan en sy brood hoofsaaklik as skeepsdokter verdien.15 Slauerhoff se besoek aan die Ooste en veral China het hom in vele opsigte verryk en hy sou ’n beduidende deel van sy oeuvre aan hierdie ervaring wy. Hy het immers van daardie land “zoveel opgenomen, zoveel geïnhaleerd, dat het een onuitputtelijke bron voor zijn literaire werk was geworden” en hom daarna veral deur sy leeswerk met die land bly bemoei (Hazeu, 1998: 296). Tydens Slauerhoff se reise besoek hy heelwat lande wat nog ten minste deur koloniale moondhede bestuur word (Zwier, 1987: 9) en waar hy die geleentheid kon kry om met die leefwyse en politieke situasie kennis te maak. Tydens Slauerhoff se reise het China baie onrus en politieke spanning beleef
36 (Pos, 1987: 11), terwyl ander lande ook op een of ander manier op die vooraand van belangrike politieke omwenteling gestaan het. Slauerhoff het min tyd in Nederlands-Oos-Indië verwyl aangesien sy kontraktuele verpligtinge hom as ’t ware gedwing het om voortdurend op reis te wees. “Dáár [in Nederlands-Oos-Indië – JLM] zaten zijn opdrachtgevers die hun personeel opjoegen tot aanhoudende vaart en die verstoord waren als een schip niet met de gele vlag de haven binnenvoer. De gele vlag werd gezet als een schip binnenliep uit gebieden waarvoor het ‘vrijgeven door de havendokter’ standaardprocedure was. Een schip zonder vlag wilde zeggen: besmettingsgevaar aan boord. Dat betekende oponthoud en de scheepsarts werd erop aangekeken,” aldus Hazeu (1998: 285). Mettertyd het Slauerhoff sy besoeke al langs die kus van China, aan enkele hawens en ’n hanetreetjie die binneland in sy “slechtste jaren” genoem (Povée, 1978: 51) en dit “dodelijk vervelend” gevind (Zwier, 1987: 5), maar die avontuur, geheimsinnighede en leeswerk uit hierdie tyd het ’n opmerklike rol in sy oeuvre gespeel en ’n besondere karakter daaraan gegee. Hy skryf immers oor eerstehandse ervarings, maar het ook oor plekke in die Ooste geskryf wat hy moontlik nie self besoek het nie.16 Dit stempel hom in die oë van Gerrit Jan Zwier (1987: 14) as “een impressionistisch reiziger, die aan dek van een passerend schip, beurtelings in de boeken en om zich heen kijkt. Hij neemt, tussen de thuisblijver en de echte reiziger, een middenpositie in.” Ná sy reise in die Ooste sou Slauerhoff weliswaar nog as skeepsdokter of in sy privaat hoedanigheid Argentinië, Skotland, Noorweë, Ysland, Frankryk, Spanje, Portugal, Italië, Marokko, Costa Rica en Suid-Afrika besoek om sodoende enduit aan sy swerwersdrang vrye teuels te gee.
5.
Leipoldt se gedigte oor die Ooste Oor sy “werkmetode en tegniek van die digkuns” het Leipoldt tydens ’n onderhoud aan Pienaar (in Nienaber, 1980: 88) onder meer gesê dat ’n gedig selde deur lees ontstaan, maar “meestal by die aanblik van iets”. Hierdie poëtikale uitspraak is van belang vir ’n bestudering van die gedigte wat Leipoldt oor sy besoek aan Nederlands-Oos-Indië geskryf het, want talle van die gedigte is na aanleiding van werklike ervarings tydens sy reis op die SS Ulysses na Nederlands-Oos-Indië geskryf. Dat hy nie net na aanleiding van werklike ervarings geskryf het nie, blyk wel uit die gedigte waarin hy met ander tekste en historiese gebeure in gesprek tree. In ’n artikel wat in 1940 geskryf is, het Leipoldt (in Nienaber, 1980: 78) verklaar dat die grootste gedeelte van Uit drie wêrelddele geskryf is “by my terugkeer van NederlandsIndië in 1911–’12 ofskoon sommige gedigte daarin […] in Londen vervaardig is”. Vir J. Kromhout (1954: 161) is “[d]ie versoeking […] groot om te beweer dat àl Leipoldt se ‘Oosterse’ verse, indien nie in Oos-Indië self nie, op pad terug […] of anders baie gou daarna geskryf is”.17 ’n Mens kan wel met veiligheid aflei dat die ervarings van die reis nog vars in Leipoldt se geheue was toe hy daaroor geskryf het, wat die sterk sintuiglike kwaliteit van die gedigte en die gevoeligheid vir besonderhede verklaar. In daardie vroeë jare van die Afrikaanse poësie en terwyl Leipoldt hom jare lank in Londen bevind en sy mediese studies deur middel van Engels ontvang het,
37 sou Leipoldt egter by die redigering van hierdie gedigte ’n bietjie leiding nodig hê. Gelukkig het iemand in 1907 sy pad gekruis wat ’n groot rol in sy lewe sou speel en in 1926 die eerste hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) sou word. Dié man was die latere prof. J.J. Smith. Vir Leipoldt (in Nienaber, 1980: 70) was Smith “my letterkundige eksekuteur terwyl ek nog in die lewe was!” Trouens, volgens Leipoldt (in Nienaber, 1980: 75) het Smith hom met alles wat hy tot ongeveer 1926 geskryf het, “trou bygestaan […] as taalkundige vriend en raadgewer, en dat ek maar alte bly was om van sy welwillendheid gebruik te maak”. Smith (in Nienaber, 1980: 40) het self geskryf dat hulle mekaar in Londen ná die skrywer se terugkeer uit Oos-Indië “gereeld ’n uur of twee elke week” gesien het om oor die letterkunde te gesels. Uiteindelik het ’n hegte vriendskap en samewerking ontstaan wat tot en met Leipoldt se dood geduur het. Die digbundel Uit drie wêrelddele. Gedigte is in 1923 deur die Nasionale Pers in Kaapstad gepubliseer. Die bundel het 179 bladsye beslaan, wat dit nog steeds een van die omvangrykste bundels in die Afrikaanse literêre geskiedenis maak. In 1948, ’n jaar ná Leipoldt se dood, het die agtste, hersiene druk verskyn, wat daarop dui dat dit ’n baie suksesvolle publikasie was. Hoewel Smith (in Nienaber, 1980: 48) reeds met die eerste druk “gehelp en allerlei wenke omtrent die taal en spelling kon gee” en selfs die bundel se titel voorgestel het, verskyn daar vir die eerste keer in die agtste druk die volgende nota: “Hierdie uitgawe is in oorleg met prof. J.J. Smith sorgvuldig hersien.” Gedigte uit Uit drie wêrelddele en spesifiek uit die reeks “Uit my Oosterse dagboek” is sedertdien in talle Afrikaanse bloemlesings opgeneem.18 Leipoldt se Versamelde gedigte is deur Kannemeyer versorg en het in 1980 verskyn. Kromhout (1954: 161) beweer dat die reisgedigte “die stempel van geleentheidsgedigte dra […] en dat hulle kragtens die uiterlike aanskouing en nie uit innerlike noodsaak nie, ontstaan het”. Opvallend is wel die wyse waarop die reeks “Uit my Oosterse dagboek” in poëtiese vorm oor hierdie reis verslag doen en ook in breë trekke verskillende plekke wat aangedoen of mee kennis gemaak is en bepaalde besienswaardighede voorstel. Anders as in die reisboek Uit my Oosterse dagboek word daar nie oor die vertrek uit Liverpool geskryf nie. Die eerste spesifieke plek waaroor geskryf word, is Gibraltar (in “Gibraltar”); daarna volg die Suezkanaal (in “De Lesseps”), Emmahaven (in “Emmahaven”), die stad Padang (in “Padang”), die vuurspuwende berg Krakatoa (in “Krakatau”), die botaniese tuin van Buitenzorg (in “Buitenzorg”), Balikpapan (in “Balikpapan”) en die oerbos van Borneo (in “Die oerbos”, “Balikpapan” en “In die oerwoud”). Daar is ook twee gedigte met ‘algemene’ titels waarin die naam “Insulinde” voorkom, naamlik “Insulinde” en “Vaarwel aan Insulinde”. Die ‘reiskaart’ van Nederlands-Oos-Indië word verder ook ingekleur deur die noem van name soos Atjeh, Tjilatjap, Padang, Balikpapan en Insulinde.19 Kromhout (1954: 168) praat van die gedigte as “berymde joernalistiek”. Anders as Uit my Oosterse dagboek waarin die reis chronologies aangebied word, word die gedigte in “Uit my Oosterse dagboek” nie chronologies aangebied nie. Sonder die gepubliseerde dagboek sou dit selfs nie moontlik wees om die gang van die reis te volg nie. Dit verklaar waarskynlik die verskynsel dat kritici wat oor die gedigte in “Uit my Oosterse dagboek” skryf ook deurgaans die reis soos dit in Uit my Oosterse dagboek
38 beskryf word in hulle bespreking betrek (Kromhout, 1954: 160–171; Kannemeyer, 1999: 333–365; en Viljoen, 2003)! Meer opvallend selfs is die wyse waarop die gedigte oor onderwerpe handel wat Leipoldt klaarblyklik geïnteresseer het en meermale in sy werk voorkom, soos die plantkunde, landskappe en die geskiedenis.20 Die Afrikaanse (en Nederlandse!) leser lees onder meer van die mangoboom, hibiskus, rasamalaboom, touliaan, doringrottang, kruidjie-roer-my-nie, kaneelbos, wildejas, melati, lotuslelie, lourierstruik, doerian, (ooster)palm, jasmyn, waringinboom, mangostan en varingbos. Daarbenewens word die weelde van “die oerwoud van Borneo, / Waar die takke druip van mos, / En die rasamala-bome / Die son groet bo die bos” (“Die oerbos”; sien ook “Balikpapan” en “In die oerwoud”21) besing. Aansluitend by hierdie gedigte is die gedig “Buitenzorg” waarin Leipoldt hulde bring aan die Nederlander J.E. Teijsmann, wat hierdie beroemde tuin tot stand gebring het: Teijsmann kon immers […] ’n standbeeld opsit in ’n tuin – ’n Lewendige standbeeld tot sy eer Om vir die nageslag te toon hy was ’n Kunstenaar in bome en in gras.
Weliswaar is daar, soos Kromhout (1954: 162) dit tereg aan die orde stel, byna geen “‘suiwere’ natuurgedig […] sonder bygedagte of bybedoeling” by Leipoldt nie en is hy grootliks korrek met sy waarneming dat “die soek na aanknopingspunte buite en rondom die digter asof die gedig self, die natuur wat hy aanskou, nie primêr nie maar sekondêr in sy gedagtes is”. Behalwe vir die gedig “Die doerian”, wat oor dié enigmatiese vrug van die eilande van Suidoos-Asië handel en waaraan die digter “hulde” bring, merk ’n mens duidelike spore van die Simbolisme in talle ander gedigte (vergelyk byvoorbeeld “Die oerbos” en “Padang”). Martjie Bosman (in Steenberg, 1993: 388) wys op “die groot klem op die natuur as onverganklike ‘ander’ werklikheid” in Leipoldt se werk. “Eienskappe soos individualisme, die gevoel vir die vreemde en ’n dualisme in die werklikheidservaring wat reeds in die eerste bundels teenwoordig is, dui daarop dat ’n affiniteit by Leipoldt vir die Simbolisme nie onwaarskynlik is nie,” aldus Bosman. Daar is ook landskappe en veral vergesigte, want hy skryf oor “elke fraaie vergesig wat al my aandag hou” (“Insulinde”) en “[s]kim-gesigte in die vergesig” (“Boroboedoer”) in talle van die gedigte, wat ’n mens kan verwag by ’n digter op reis wat tonele soos vulkane aanskou het (“Krakatau” en “Walirang en Ardjoeno” wat albei oor hierdie natuurverskynsel handel). Dit geld eweneens vir die beskrywings waarin die digter hom oor die skoonheid van ’n sonsondergang of die maanskyn verwonder (“Emmahaven” en “Balikpapan”). Verder opvallend is die gedigte waarin geskiedkundige gebeure of figure betrek word. “De Lesseps” handel oor die beeld van Ferdinand de Lesseps, die man wat volgehou (en “alleen gestaan”) het dat dit moontlik is om ’n kanaal (die latere Suezkanaal) te grawe om die Middellandse See en die Rooi See met mekaar te verbind. Dit is een van die “alleenstaande enkelinge soos hyself ” (Kannemeyer, 1999: 337) oor wie Leipoldt dwarsdeur sy lewe meegevoer sou word. Meester Cornelis is die naam van die plek
39 (in “Meester Cornelis”) waar die laaste geveg tussen die Engelse en die Nederlanders onder aanvoering van generaal J.W. Janssens afgespeel het (Kannemeyer, 1999: 354). In “Buitenzorg” word, soos reeds vermeld, hulde aan Teijsmann gebring; in “Aan Multatuli” aan dié groot Nederlandse skrywer van die negentiende eeu; in “Dipa Negara” aan die Javaanse prins en vryheidsvegter Diponegoro; en in “Hier sal geen mens” aan die tereggestelde Pieter Elberfeld. In reisliteratuur is een van die opvallende verskynsels dat die reisiger meermale by die aanskoue van nuwe ervarings herinner word aan die land van waar hy of sy kom en dan bepaalde vergelykings maak. “Gibraltar”, die eerste van die 18 gedigte wat “Uit my Oosterse dagboek” beslaan, is ’n voorbeeld hiervan. Leipoldt se beskrywing van die besondere landskap by die rots van Gibraltar dui daarop dat hy as ’t ware met ’n (Suid-) Afrikaanse bril na die wêreld kyk: ’n Vestingwerk; ’n gat daaronder Waardeur die apies dwaal Om die Spaanse wêreld te bewonder In Afrikaanse eenvoudigheid, Al lyk dit ook so vaal.
In “Insulinde” weer is daar in die slot van die gedig die volgende versugting: Die wêreld hier is baie mooi, ’n paradys hierbo – Maar hou sy prag, en gee vir my ons vaal, vlak ou Karoo!
Wanneer hy in die slotgedig, “Vaarwel aan Insulinde”, afskeid neem met die woorde “Mirakelland van oerwoud en vulkaan / Ek groet jou in jou glorie!” kom hy tot sy eie verbasing tot die volgende (speelse?) gewaarwording: Ag, ek gewaar My liefde groei tot byna bo verstand! Ken ek nie meer my eie koppie en krans, My hoogland-vlak van Beaufort tot De Aar, Leen dan vir my ’n nuwe vaderland!
Uit hierdie aanhalings blyk dit dat Leipoldt wel deeglik Suid-Afrika as sy eintlike vaderland, waar hy werklik tuis was, beskou het.22 Vir hom, wat op die punt gestaan het om na sy vaderland terug te keer en daarna uitgesien het om ’n bydrae tot die nuwe Unie van Suid-Afrika te lewer (Kannemeyer, 1999: 365–366 en 371), sou dit boonop ’n gerusstellende insig gewees het. Viljoen (2003: 90) se uitspraak dat Leipoldt tot die gevolgtrekking gekom het dat “die idee van ’n ‘vaderland’ relatief is”, lyk nie vir my voor die hand liggend nie. Leipoldt (in Nienaber, 1980: 74) het self gesê dit sou hom spyt “as daar nog lesers is wat dink dat wat ek ook skryf, ooit gemotiveer word deur persoonlike haat of neigings wat oorgedra word op partikuliere groepe van my medemens waar en wie hulle ook
40 mag wees”. Sy gedigte oor Nederlands-Oos-Indië bewerkstellig in werklikheid net mooi die teenoorgestelde: Hy betoon insig en sensitiwiteit vir die mense (“Padang”), hulle geskiedenis (“Hier sal geen mens”) en godsdiens (“Boroboedoer”). Dat Leipoldt se gedigte oor Nederlands-Oos-Indië in sy uitgebreide oeuvre nie maar net nog gedigte of bloot “berymde joernalistiek” is nie, blyk uit die waardering wat onder andere die skryfster Elsa Joubert vir die gedigte uitgespreek het. Joubert (1997: 5) maak naamlik in Gordel van smarag. ’n Reis met Leipoldt, die verslag van haar reis na Indonesië op die spoor van Leipoldt, die volgende uitspraak: “Van al sy werk was daar vir my ’n spesiale opwinding, ’n vreemdheid, ’n bekoring in sy agtien Oosterse verse.” Oor die jare heen en veral ook in die onlangse verlede het Kromhout (1954: 160–171), W.E.G. Louw (in Scholtz, 1980: 44–54), Joubert (1997), Kannemeyer (1999: 333–367) en Viljoen (2003) moeite gedoen om uitgebreid oor een of meer van hierdie gedigte te skryf en die gedigte sodoende “lewendig” te hou.
6.
Slauerhoff se gedigte oor die Ooste Slauerhoff het vroeg in sy lewe en lank voor sy reise na die Ooste in 1924 en weer van 1925 tot 1927 in dié wêrelddeel belanggestel. Hierdie vroeë droomparadys het die poëtika ten opsigte van Slauerhoff se gedigte oor die Ooste beïnvloed. In “Jeugdherinnering” in die postuum gepubliseerde Al dwalend (1941) skryf Slauerhoff soos volg: Dit was mijn eerste visie op de tropen: Een gladde plaat boven de schoorsteenmantel, Waarop, om lange palm, laag bladgekantel, Een tijger sloop, de oogen bloedbeloopen. Daarvoor, ’n Chinees in geel kleed op ’n theebus, Met plat gezicht, hangsnor en scheeve oogen; Op ’t deksel stond een onoplosbre rebus: Karakters van onmetelijk vermogen. Daar staarde ik op en voelde mij rampzalig; Chinees en palmboom deden mij wegdroomen Naar verre landen, meer dan Verne-boeken. ’t Ouderlijk huis was soms zoo duf en stug. ’k Wist niet dat ik heusch wel in de Oost zou komen En even hard mijn lot er zou vervloeken.
Volgens De Vries (in Kroon, 1982: 190; sien ook Van den Bergh, 1979: 9) dateer “datgene wat men zijn oost-west-conflict mag noemen, […] volstrekt niet van zijn Aziatische reizen”, maar was dit reeds in Slauerhoff se jeug aanwesig, soos uit die aangehaalde gedig blyk.23 De Vries (in Kroon, 1982: 190) vra of Slauerhoff “zulk een echtheid, zulk een overtuigingskracht hadden gekregen wanneer hij niet zó
41 jong a.h.w. communie met het Oosten had gepleegd”. So ook bevind De Vries (in Kroon, 1982: 191) dat die “conflict van wie overal en nergens thuis is” ’n wesentlike kenmerk van Slauerhoff was. Ten spyte van hierdie enigsins deterministiese siening van Slauerhoff dat “[z]ijn reizen de middelen tot uiting van zijn conflict versterkt en verrijkt”, dui De Vries ook aan dat die oortuiging waarmee Slauerhoff oor die Ooste gedig en geskryf het, ondenkbaar sou wees sonder “zijn rechtstreekse aanraking met de dagelijkse werkelijkheid daarvan”. Tydens Slauerhoff se eerste kort reis na Nederlands-Oos-Indië skryf hy vyf gedigte, naamlik “Onder het zonnezeil, verrukt door den wind”, “Suez”, “Priok” en “Uitvaart” (in Een eerlijk zeemansgraf, 1936) en “Aposteleilanden”, en vertaal twee kwatryne van die Persiese digter Omar Khayyam. In “Uitvaart” sien Slauerhoff die reis as ’n geleentheid wat hom “Uit dit bekend vijandlijk / Vaderland zal bevrijden”, en in “Onder het zonnezeil, verrukt door den wind” skryf hy met vreugde oor sy sorglose reis: Onder het zonnezeil, verrukt door den wind, Zit ik gelukkig. ’t Noodlot is nukkig, Maar er blijft niets meer dat me aan ’t leven bindt. De vrouwen, vroeger voor eeuwig bemind, Liet ik gelukkig Vroegtijdig achter zonder kind. Ik heb genoeg aan de natuur, Altijd grootmoedig, En aan de stille of stormende oceaan, Eindloos voorspoedig. Een vluchtig avontuur Houdt me even opgetogen: Meeuw, door een golf bewogen, Veilig bevleugeld, toebehoorend aan ’t Onmeetlijk, onuitputtelijk azuur.
Tydens sy reise tussen 1925 en 1927 het Slauerhoff inligting versamel vir sy “Chinese werk, een omvangrijk en belangrijk deel van zijn oeuvre” (Pos, 1987: 7). Die eerstehandse ervarings het hy soms vrysinnig aangevul met inligting en indrukke oor China en Macao vanuit sy leeswerk oor die geografie, geskiedenis, reisverhale en romans (Pos, 1987: 8). Oor Macao, wat vir Slauerhoff ’n groot aantrekkingskrag gehad het (sien afdeling 4), het hy die tweede druk van C.A. Montalto de Jesus se omstrede Historic Macao. International Traits in China Old and New (1926)24 waardevol gevind. Slauerhoff was duidelik “op twee manieren nieuwsgierig: naar het achterland van de havens en naar de literatuur, de buitenlandse vooral” (Hazeu, 1998: 232). As dit enigsins tydens sy reise moontlik was, het Slauerhoff die hawe verlaat om die omgewing te verken en aantekeninge te maak wat hy later “in zijn scheepshut uitwerkte tot gedichten en verhalen” (Hazeu, 1998: 232 en 239). Die geleenthede om die binneland van China, Japan en Korea te sien, was egter beperk. Uiteindelik sou hy sy belewenisse
42 van plekke “meestal langs de kus” (Hazeu, 1998: 244) in dagboekaantekeninge, briewe, reisbeskrywings, gedigte, verhale en romans nalaat. Hoewel hy (later) by F.C. Terborgh (1949: 2) die indruk wek “constant te werken, ook in het bijzijn van anderen”, het hy verkies om aan boord van die skip sy digterskap ’n goed bewaarde geheim te laat bly (Hazeu, 1998: 226–227). Sy eerste reisverslae is nietemin in Nederlands-Oos-Indië in Het Indische Leven en De Locomotief gepubliseer.25 Oor Macao en die Portugese digter Luís Vaz de Camões, vir wie koning João III uit die paleis verban het omdat hy ’n verhouding gehad het met een van die hofdames wat die koning vir sy seun in die oog gehad het, en na vele omswerwinge onder meer op Macao beland het, het Slauerhoff in die roman Het verboden rijk (1932) geskryf. In die sonnet “Camoës”, een van vyf gedigte in die afdeling “Macao” in Oost-Azië, bring Slauerhoff hulde aan dié groot Portugese digter wat op vlug vir die gereg in ’n grot “[d]e zware strophen van de Lusiade”, sy beroemde epos, geskryf het. Met die swerwer-digter en mede-“verdoemde” Camões het Slauerhoff ongetwyfeld ’n sekere verwantskap aangevoel en hom vier eeue later as ’t ware meermale raakgeloop (Povée, 1978: 57–60; en Kageling 1986: 22–33) en ook in van sy ander werk betrek. Die ander gedigte na aanleiding van sy besoek aan Macao handel oor die jonke in die baai (in “De jonken”), die ruïne van São Paulo (in “Kathedraal San Miguel”26), die uitsig vanaf Monte-fort op ’n heuwel naby São Paulo (in “Uitzicht op Macao van Monte af ”) en dagbreek in Macao (in “Ochtend Macao”). In “Het doode Macao” in Soleares (1933) word die vervalle en ekonomies agterlike Macao teenoor ’n roemryke verlede gestel, wat onder meer in die sewende strofe soos volg verwoord word: Verwrongen boomen vragen aan den wind Waarom de zee klaagt aan de steenen ronde, De stad met holle vensters staart zich blind En wrokt om oude, nooit gewroken wonden.
Slauerhoff het duidelik ’n spesiale belangstelling gehad in die vervalle beskawings en glorie van China en Portugal waarmee hy in sy leeswerk en reise kennis gemaak het, want daar “had de geschiedenis tenminste haar sporen nagelaten” (Zwier, 1987: 10). Talle van sy gedigte is daarom “gestoffeerd met dodenakkers, ruïnes, onttakelde heiligdommen en paleizen, scheepswrakken, verrotting en vernieling” (Van der Paardt, 1980: 79). In “Kathedraal San Miguel” lees ons hoe “rijst de façade / Voor het diep verval van ’t heiligdom / Weggevaagd van ’t aardrijk”; in “Ochtend Macao” van “de tuinen / Waar dwars door ’t gebloemte vervallen / Paleizen hun praal in puinen // Storten”; in “De kathedraal, Manila” van “Muren door wortels gespleten, / Torens misvormd”; en in “Thibet” van “puinen / Van tempelsteden”. In die gedig “Manila” is die hoofstad van die Filippyne Verzaakt door ’t oude rijk, te ruste Binnen zijn randgebergte in dorren vree, Vergeten dat de zon eens aan zijn kusten Nooit onderging dan in een Spaansche zee.
43 Volgens Hazeu (1998: 231) het wrakke van oorlogskepe van die Russies-Japannese Oorlog van 1904 wat Slauerhoff gesien het, hom moontlik geïnspireer om die gedig “Zeeslag” (met die subtitel “Torpedo-aanval”) te skryf. Dit handel oor een so ’n slagoffer, “Vergaan, gedrongen in één ramp” ná ’n hewige aanval. “Nagoya-kasteel”, een van ’n aantal gedigte oor Japan in die bundel Oost-Azië, sluit met “gezonken zijn de booten …”, terwyl in “Het veroordeelde vaartuig” die vaartuig wat voor daglig moet sink, sy eie “doodenklage” hou. Maar nie alles wat tot niet gaan, het nog iets konkreets en tasbaars oor nie. In “Iware” is daar stilte en geeste, hoewel die geeste bloot aan ’n vergange era herinner. By Slauerhoff is daar in werklikheid ’n omvattende belangstelling in die geskiedenis, en hierdie belangstelling word konkreter wanneer die leser oplet hoe dikwels “Verlede” met ’n hoofletter in gedigte gespel word. Benewens die gedigte met ’n historiese dimensie wat reeds genoem is, is daar ook dié oor figure. Afgesien van Camões, na wie reeds verwys is, is daar Dsjengis (“Dsjengis”) en Po Tsju I (vergelyk onder meer “Aan Po Tsju I”). In die lang “Dsjengis” waarin Dsjengis met sy vader die Khan praat, word die konflik tussen die Ooste en die Weste op die spits gedryf en die Christelike godsdiens afgemaak (“De God, die steeds aan ’t kruis hangt, laat my koud”). Die Simbolisme het in Slauerhoff se werk (Aalders, 2005: 9) veral ná die publikasie van Fleurs de marécage (1929) opgeval, hoewel ander Nederlandse digters van die 1920’s ook nie die invloed van hierdie belangrike stroming vrygespring het nie. Fleurs de marécage bestaan uit 22 gedigte in Frans, waarvan ’n aantal direk in dié taal geskryf is en spore van die Franse Simbolisme en spesifiek Charles Baudelaire se Les fleurs du mal (1857) vertoon (Van der Paardt, 1980: 11). Van der Paardt (1980: 105) wys op Slauerhoff se “afkeer van de ‘zichtbare’, rationeel te doorgronden realiteit, de pogingen áchter die realiteit een nieuwe, ideële werkelijkheid – een ‘nieuw gebied’ – te ontdekken. Zoals het hunkeren naar het Absolute, naar het doorbreken van de aardse begrenzingen in tijd en ruimte, en de uitgesproken behoefte om aan dit aardse te ontstijgen […]. Zoals ook het hanteren van een reeks ‘eigen’ digterlijke symbolen die abstracta concretiseren, om op die wijze uitdrukking te geven aan het niet-formuleerbare.” Die Simbolisme is ’n goeie sleutel om die aard van Slauerhoff se poësie te verstaan waarin die konkrete wêreld heel dikwels vir die digter se ideolek en register van beelde ingeruil word. By die lees van Slauerhoff se gedigte val sterk op dat hy inderdaad behoort tot “de dichters-van-de-wereldsee” (Van den Bergh, 1979: 12). Die ewige en oneindige see kry in sy werk sterk simboliese betekenis. Een van Slauerhoff se bekendste gedigte, “Het boegbeeld: de ziel”, waarin die boegbeeld reeds in die titel met die siel gelykgestel word, is belangrik vir ’n beter verstaan van die digter se poëtika, maar het nie noodwendig iets met die Ooste te doen nie (soos talle ander gedigte oor die see en skepe!). Ook opvallend ten opsigte van die see is dat Slauerhoff selde oor die werklike seemanslewe skryf en betreklik min seevaartterminologie nodig het. Hy verkies bowendien seilskepe en skryf in “Lof der stoomvaart” afwysend oor stoombote:
44 Voorgoed is ’t zacht, sierlijk gebogen hout Geweken voor het harde en stijve staal; Zeilskepen zijn nu schimmen uit een oud En vaak gedaan, nu gansch vergaan verhaal. Stoommonsters stevenen op alle zeeën, Geschuwd door de enkle zwartverweerde brik Die alleen overbleef om eens ons tweeën Te varen naar het eiland van geluk.
E. du Perron het tussen 1929 en 1935 saam en met Slauerhoff se “goedkeuring en instemming” (Lekkerkerker, 1998: 924) die digter se gedigte versorg totdat daar vervreemding tussen hulle gekom het. Volgens Lekkerkerker (in Slauerhoff, 1998: 924) tref dit by Du Perron se versorging van Slauerhoff se gedigte dat hy “de geslachtsregels van De Vries en Te Winkel nauwgezetter in acht […] nemen dan Slauerhoff gewend was te doen. Dit had vormveranderingen tot gevolg van lidwoorden, voornaamwoorden, telwoorden, bijvoeglijke en zelfstandige naamwoorden, waarbij soms het rijm werd aangetast.” Ná Slauerhoff se dood het ’n kommissie bestaande uit sy literêre vriende D.A.M. Binnendijk, Menno ter Braak, N.A. Donkersloot, J. Greshoff, H. Marsman, A. Roland Holst, Constant van Wessem en K. Lekkerkerker sy literêre nalatenskap versorg (Van Wessem, 1979: 115). Lekkerkerker het dit so laat as 1998 gedoen, onder meer as redakteur van die Verzamelde gedichten. Volgens Hazeu (1998: 407) het Lekkerkerker “met engelengeduld decennia lang het handschrift van Slauerhoff […] bestudeerd, ontcijferd en geannoteerd”. Weens Slauerhoff se moeilik leesbare handskrif kon hy “de betekenis van sommige woorden slechts raden, of moest constateren dat ze niet te achterhalen was. Slauerhoff was zich bewust van zijn, van jongs af aan, slechte handschrift.” Talle van Slauerhoff se geskrifte oor die Ooste is eers ná sy dood (in boekvorm) gepubliseer. Dit geld onder meer die verspreide reisbeskrywings in tydskifte wat in 1981 onder die titel Reisbeschrijvingen gepubliseer is. Volgens Eep Francken (1977: 7) staan gedigte van Slauerhoff “in elke bloemlezing”, terwyl Slauerhoff se vertalings van Chinese gedigte in die bundel Yoeng poe tsjoeng (1930) vir talle Nederlandse lesers “een eerste en enthousiasmerende kennismaking met de klassieke Chinese poëzie” (Idema in Pos, Shaogang en Scheltens-Boerma 1993: 7)27 moontlik gemaak het. Die bundel bevat naas ’n aantal gedigte van onder meer die Chinese digter Po Tsju I uit die Tang-dinastie (618–906 n.C.) wat Slauerhoff vertaal (of, in sy eie woord, “overgebracht”) het, ook oorspronklike gedigte met dieselfde karakter as die Chinese gedigte wat hy tussen 1925 en 1927 geskryf het. Po Tsju I se “Reizend naar Njoe Tse Wang” is in die vertaling ’n gedig wat, soos heelparty ander, goed in die Slauerhoff-oeuvre (sou kon) inpas en illustreer dat die latere Nederlandse digter ’n verwantskap met die Chinese digter aangevoel het wat ook in ander van sy tekste opduik:
45 Weinig slaap en lange wacht na middernacht, Reizen en staren in den zwarten nacht. Een strand ligt blank in de maan, zelf in wolken Onzichtbaar, nimmer door den wind ontbloot. De zeilen kraken hard en stijf bevroren. De golven zoeken winterslaap, ijsschotsen Brijzelt de boeg, wij voeren veertig dagen Door nevelen en nog geen Njoe Tse Wang.
Volgens Francken (1977: 7) was Slauerhoff se werk “vaak aanleiding geweest tot opmerkingen over het leven van de auteur. Zijn overwegend sombere poëzie wordt geïllustreerd met het droevige verhaal van de eeuwige zwerver Slauerhoff, die het nergens lang kon uithouden.” Die Afrikaanse skrywer en letterkundige W.J. du P. Erlank (1939: 1) wys in sy bespreking van Slauerhoff se poësie op die “invretende twyfel aan de autonome bestemming van zyn eigen individualiteit” – ’n verskynsel wat veral ná die Eerste Wêreldoorlog aansien kry, tot die krisis van die individualisme lei en op Slauerhoff se werk van toepassing gemaak moet word. Die wel en wee van “de ewige zwerver Slauerhoff ” het weliswaar tot groot biografiese belangstelling in Slauerhoff (en in sy Oosterse omswerwinge) gelei,28 waarvan Wim Hazeu se Slauerhoff. Een biografie (1998) die jongste en omvattendste voorbeeld is.
7.
’n Vergelyking tussen Leipoldt en Slauerhoff se reisgedigte oor die Ooste Leipoldt en Slauerhoff was albei geneeshere wat hulle mediese opleiding voltooi het voordat hulle na die Ooste gereis het. Albei het ook as gekontrakteerde skeepsdokters gewerk toe hulle uit Wes-Europa na die Ooste gereis het. Voorts was al twee se besoeke aan die Ooste die verwesenliking van ’n “drang na die Ooste” wat hulle reeds in hulle jeugjare gekoester het. Indien ’n mens breedweg tematies na die twee digters se werk kyk, val dit onmiddellik op dat albei se bestemming Nederlands-Oos-Indië was, maar, anders as Leipoldt, was Slauerhoff se reis nie tot daardie land beperk nie. Vir Slauerhoff was Batavia in werklikheid net ’n tuishawe waarvandaan die Java-China-Japan Lijn se skepe na ander bestemmings, veral aan die Chinese kus, vertrek het. Slauerhoff se dagtake as skeepsdokter het egter verhinder dat hy soveel van sy bestemmings kon sien en beleef as wat hy graag wou. Nóg Leipoldt nóg Slauerhoff kon reis “for the sake of writing about it” (Carr in Hulme en Youngs, 2002: 74), maar skryf was geensins vir hulle ’n sekondêre aktiwiteit nie. Dit verklaar die persoonlike en subjektiewe aard van hulle skryfwerk en die besluit om ook gedigte oor hierdie ervarings te skryf. Voorts is die mediese aspek van hulle besoeke aan die Ooste nie in hulle gedigte vervat nie; hierdie besoeke het klaarblyklik grootliks die geleentheid gebied om skeppende skryfwerk oor ander ervarings te lewer. Daar is egter geen aanduiding dat die twee skeepsdokters hulle amptelike take tydens hulle reise afgeskeep of verwaarloos het nie.
46 Die publikasie van Leipoldt se Uit drie wêrelddele in 1923 en veral Uit my Oosterse dagboek in 1932, asook talle van Slauerhoff se reistekste gedurende die 1920’s en 1930’s, sluit aan by tendense wat in hierdie tyd elders in die wêreld voorgekom het, ’n tyd toe veral talle Engelse skrywers hulle in die buiteland bevind het.29 Volgens Hulme en Youngs (2002: 7–8) was “[t]he culture of the 1930s, looking both outward to the world of politics and inward to the world of the unconscious, […] a rich decade for literary travel writing”. Sowel Leipoldt as Slauerhoff het in hulle gedigte oor sosiopolitieke kwessies in die Ooste geskryf, hoewel dit jare voor die groot omwentelinge van die Tweede Wêreldoorlog en die dekolonisering van byvoorbeeld Nederlands-Oos-Indië was. Leipoldt en Slauerhoff se gedigte gee die leser insae in ’n aantal kwessies eie aan die Oosterse lande wat hulle besoek het. Sowel Leipoldt as Slauerhoff se gedigte openbaar ’n sterk historiese bewussyn, wat op ’n grondige kennis van die geskiedenis dui. Leipoldt roep individualiste in die herinnering wat elkeen iets besonders of strydig met tydgenootlike opvattings verteenwoordig of vermag het (byvoorbeeld Ferdinand de Lesseps, Multatuli en Pieter Elberfeld), terwyl Slauerhoff dit het oor groot figure soos Po Tsju I, Djengis Khan en Luís Vaz de Camões en talle “naamloze desperado’s, outcasts en ontdekkingsreizigers die […] in zijn werk bezongen worden” (Van der Paardt, 1980: 83). Heelparty van hierdie figure het hulle in ander sosiopolitieke sfere bevind as dié waarin hulle grootgeword het en hulle met ’n ander standpunt as dié van die heersende orde vereenselwig. Slauerhoff was sterk bewus van verval en verganklikheid. Die gevolge van hierdie verval in Oosterse stede met ’n koloniale verlede word vir die leser aanskoulik gemaak en ook in “ondergangs- en vernietigingsvisioenen” (Van der Paardt, 1980: 81) uitgedruk. Hierdie gegewe kom herhaaldelik voor en gee sy werk iets van ’n melancholiese aard. Slauerhoff skep sodoende sy eie mitologie, maar die konkrete dimensie gaan nie heeltemal verlore nie en die werklikheid word genoeg ingeroep om die leser hierdie tekste met die konkrete geskiedenis, geografie en ander kenniswêrelde te wil laat ‘kontroleer’. Dit is daarom nie vreemd nie dat Arie Pos (1987) in 1986 ’n reis na China onderneem om die plekke te gaan sien waaroor Slauerhoff geskryf het en dat Elsa Joubert (1997) Indonesië in 1995 besoek waar Leipoldt dekades gelede (onder meer) sowel positiewe as negatiewe aspekte van die Nederlanders se koloniale bewind aanskou het. Sowel Leipoldt as Slauerhoff het in meer as een taal gedigte (en ander werk) geskryf en dus ook op hierdie manier oor grense heen gelewe. In Leipoldt se Versamelde gedigte is Afrikaanse en Engelse gedigte opgeneem, terwyl daar in Slauerhoff se Verzamelde gedichten Nederlandse en Franse gedigte verskyn. Hoewel albei in staat was om gedigte in twee van die wêreld se groot en belangrike tale te skryf, het hulle nietemin die oorgrote meerderheid van hulle gedigte in klein en gemarginaliseerde tale geskryf. Of Slauerhoff enige opmerklike invloed in Nederlands-Oos-Indië uitgeoefen het waar hy artikels oor sy reiservarings gepubliseer het, is nie duidelik nie. In hulle onderskeie vaderlande het sowel Leipoldt as Slauerhoff egter ’n groot leserspubliek verwerf en het hulle van die belangrikste figure in hulle onderskeie letterkundes geword. In SuidAfrika is bowendien meer as beduidend van Slauerhoff kennis geneem (sien noot 3). Sowel Leipoldt as Slauerhoff se reise na (onder meer) die Ooste het aanleiding gegee
47 tot bespiegeling oor hoe verbonde hulle hulleself aan hul onderskeie vaderlande geag het. Viljoen (2003: 90) het, soos vroeër genoem, tot die betwisbare slotsom gekom dat “die idee van ’n ‘vaderland’” vir Leipoldt “relatief ” was. In ’n bespreking van Uit my Oosterse dagboek (1996: 67) wys sy op Leipoldt se “ambivalente posisie as ’n koloniseerder en gekoloniseerde” op grond van verwikkelde en selfs teenstrydige keuses wat hy gemaak en/of posisies wat hy ingeneem het. Greshoff (1936: 451) beskou Slauerhoff, wat nêrens tuis was nie, “niet als een kenmerkend voorbeeld van Nederlanderschap”. Slauerhoff se volslae gebrek aan sekerheid en magsmiddele maak hom anders, want volgens Greshoff het “[d]e Hollanders […] van oudsher den aardbol rondgevaren op zoek naar gewin. Alle veroveringen op ieder gebied, door Nederland gedaan, komen voort uit den gepaarden drang naar God en naar geld.” Volgens Hendrik de Vries (in Kroon, 1982: 189) was Slauerhoff “niet zozeer de man van twee vaderlanden als wel van ontelbare vaderlanden”. Dit verklaar die ingesteldheid van “de ewige zwerver Slauerhoff ” (Francken, 1977: 7) wie se konflik die konflik is “van wie overal en nergens thuis is; niet bepaaldelijk het ‘conflict van de westerling over de evenaar’” (De Vries in Kroon, 1982: 190). Ten spyte van die Simbolistiese trekke in sowel Leipoldt as Slauerhoff se gedigte en veral die sterk simboollading by Slauerhoff is daar gedigte wat die Ander, met wie hulle in die Ooste kennis gemaak het, insluit. Leipoldt het in sy gedigte “meely” betoon met die vryheidsvegter Diponegoro en hulde gebring aan die tereggestelde Pieter Elberfeld. Hy was ook in ander gedigte in “Uit my Oosterse dagboek” positief oor die mense van Nederlands-Oos-Indië, hulle geskiedenis en godsdiens. In Slauerhoff se oeuvre is daar die perspektiewe op die gevolge van magsbelustheid, soos byvoorbeeld vir Macao. In hierdie gedigte word reeds iets van ’n alternatiewe siening vir “the hegemonic racial hierarchy of the West against the rest” (Carr in Hulme en Youngs, 2002: 77) aangebied. Al was die twee digters se besoeke dus relatief kort, het albei belangrike waarnemings gedoen en hulle deur hierdie ander wêrelde laat konfronteer. Hulle gedigte laat ons kennis maak met ander mense en hulle kulture wat vir alle praktiese doeleindes vir Westerlinge, wat met hulle handel gedryf en hulle geregeer en bestuur het, gemarginaliseer was. Tot en met Leipoldt se gedigte is daar in Afrikaans nie oor soortgelyke onderwerpe geskryf nie. Om hierdie gedigte beter te kan waardeer, is dit wenslik om ’n kontekstuele benadering te volg en aspekte van die geskiedenis, biografie, geografie, antropologie, ekonomie en die letterkunde in ’n vergelykende benadering te betrek. Die openheid waarmee Leipoldt nuwe ervarings beleef en sy reis na NederlandsOos-Indië onderneem het, asook Slauerhoff se afkeer van aspekte van die Nederlandse samelewing en keuse om wanneer die geleentheid hom voorgedoen het op reis te gaan, het nie verhinder dat die twee hulle vaderlande en dié se kultuursentrums nodig gehad het om veral hulle skeppende skryfwerk te publiseer nie. Hulle het weliswaar joernalistieke werk in die buiteland gepubliseer (Leipoldt in Engeland, Nederland en die Verenigde State en Slauerhoff in Nederlands-Oos-Indië), maar hulle belangrikste (boek)publikasies en gedigte oor die Ooste het onderskeidelik in Suid-Afrika en Nederland verskyn, waar hulle ook erkenning vir hulle werk gekry het. Die twee digters het daar tewens uitgebreide hulp van redakteurs ontvang om hulle tekste redaksioneel
48 te versorg en persklaar te maak (sien afdeling 5 en 6). In Leipoldt se geval het Johannes J. Smith ’n groot bydrae gelewer en Leipoldt sterker aan Afrikaans en Suid-Afrika help bind. Tot 1935 was E. du Perron Slauerhoff se literêre patroon en ná sy dood het K. Lekkerkerker hierdie rol oorgeneem. Een van die betekenisvolle vroeë uitsprake oor Leipoldt en Slauerhoff is hulle “overeenkomst in geestesgesteldheid” (Bakker in Kroon, 1981: 23). Bakker lê klem op die wyse waarop die twee skrywers die aandag op hulle wou vestig deur omstrede en ondeurdagte uitsprake. Die voorafgaande oorsig dui egter op ooreenkomste wat veel verder as idiosinkrasieë en moedswillighede strek.
8.
Samevattende opmerkings Saam met die vier hoofstukke oor “Die Ooste” in I.D. du Plessis se Kom reis met my (1948)30 en Elsa Joubert se Gordel van smarag. ’n Reis met Leipoldt (1997) is Leipoldt se gedigte oor die Ooste en sy reisboek, Uit my Oosterse dagboek, die enigste Afrikaanse reisverhale oor die Ooste. Leipoldt het onteenseglik met sy besoek aan die Ooste en moontlik veral met sy reeks gedigte “Uit my Oosterse dagboek” Afrikaanse lesers se belangstelling in hierdie deel van die wêreld geprikkel. As direkte navolger van Leipoldt sou Du Plessis met sy belangstelling in die Ooste en veral die Kaapse Maleiers genoem kon word. ’n Ander navolger is Henriette Grové. Sy het Ontmoeting by Dwaaldrif. Radiodrama (1980), ’n geleentheidstuk in opdrag van die SAUK vir die Leipoldt-jaar geskryf. Dit handel oor ’n fiktiewe ontmoeting tussen Leipoldt en Pieter Erbeveld, iemand oor wie Leipoldt jare lank self wou skryf. Leipoldt se belangstelling in die Ooste het dus ongetwyfeld ’n tradisie aan die gang gesit waarop bevrugtend voortgebou word, hoewel sy bydrae ook aan kritiek onderwerp is. Volgens A.P. Grové en Tj. Buning (1968: 218) is Slauerhoff in die 1930’s “as die grootste Nederlandse digter beskou omdat niemand so markant en skrynend die gevoel van algehele ontgogeling van die Ie Wêreldoorlog gestalte gegee het” nie. Sy poësie het egter volgens hulle geen invloed op Nederlandse digters ná hom gehad nie omdat dit “te gebonde aan sy tyd, te veel die neerslag van sy besondere persoonlikheid” was. In Nederland het kritici ’n soortgelyke oordeel oor Slauerhoff as digter uitgespreek, hoewel Zwier (1987: 5) hom as “de grootste romantische dichter uit deze eeuw” bestempel. Selfs hoër lof is uitgespreek. S. Vestdijk (1936: 400) noem Slauerhoff se beste gedigte “niet alleen hoogtepunten […] in het oeuvre van Slauerhoff zelf, maar in ons geheele poëzie sinds Tachtig”, terwyl Greshoff (1936: 452) hom “een der boeiendste en een der belangrijkste figuren uit de Nederlandsche letterkunde” en W.F. Hermans (Slauerhoff, 1998: Agterblad) hom “[d]e grootste dichter uit het Nederlandse taalgebied” noem. Die biografiese en akademiese aandag aan Slauerhoff en die talle gedigte wat Nederlandse digters oor hom geskryf het (Hazeu, 1998: 822–823),31 het egter ruimskoots vir die (oënskynlike!) gebrek aan invloed op toekomstige geslagte digters en selfs vir die gebrek aan belangstelling in sy poësie as sodanig vergoed en hom sy plek verseker tussen Nederlandse skrywers wat oor die Ooste geskryf het. Nuwe biografieë oor sowel Leipoldt (Kannemeyer, 1999) as Slauerhoff (Hazeu, 1998/1995) het gedurende die tweede helfte van die 1990’s ‘toevallig’ binne enkele
49 jare van mekaar verskyn, wat op volgehoue en omvattende belangstelling in die twee skrywers se werk in die twee literêre sisteme dui. Sowel Leipoldt as Slauerhoff se gedigte oor die Ooste kan vandag as tydsdokumente beskou word. Dit kan ook as die reaksie van twee skerpsinnige en gevoelige skrywers op hulle reise gedurende die eerste dekades van die twintigste eeu beskou word. Die uitspraak van Grové en Buning (1968: 218) as sou daar in Slauerhoff se werk ’n gevoel van “algehele ontgogeling van die Ie Wêreldoorlog” wees, kan vandag met min moeite aangepas word om aan te toon hoedat die digter in ’n groter historiese verband oor aftakeling, verganklikheid en kolonialistiese vergrype besin het. By Leipoldt bestaan enkele soortgelyke gedigte, maar dié laat die leser ook met Nederlands-Oos-Indië en sy unieke plante, landskappe en ander fasette van die geskiedenis kennis maak. Al is daar in albei digters se werk sterk trekke van die Simbolisme, het hulle die kontak met die werklikheid nie volkome verbreek nie. Die dekolonisering van die Oos-Indiese argipel tussen 1942 en 1949 het uiteindelik “bij talloze Indonesiërs en Nederlanders diepe sporen nagelaten”. Die belangstelling in die Nederlandse koloniale tydperk duur ook in Nederland voort, soos uit die stygende produksiesyfers van bellettristiese werk en egodokumente sedert die begin van die 1970’s blyk (Termorshuizen, 1993: 716–720). Literêre tekste en veral ook reisbeskrywings is deel van die nalatenskap wat ons help om insae in gevoelige waarnemers se ervaring van vreemde plekke, mense en gebeure te kry. Leipoldt en Slauerhoff se werk uit die dekades voor die groot omwentelinge in die Ooste verdien daarom meer aandag. In hierdie artikel is na ’n minder toeganklike genre soos die poësie gekyk en aangetoon hoedat sowel Leipoldt as Slauerhoff in hulle gedigte oor besondere ervarings in die Ooste geskryf het. Ander ondersoekers van die werk van Leipoldt en Slauerhoff sal waarskynlik liewer na die skrywers se meer ‘toeganklike’ prosawerk wil kyk om die aard van die twee skrywers se werk oor die Ooste te bepaal. Hulle poësie moet egter betrek word om ’n volledige oorsig van hulle ervarings te kan kry. Albei skrywers het immers in hulle onderskeie literature ’n besondere plek as digter verwerf. Vyftig jaar gelede het die geskiedkundige, G.D. Scholtz (1957: 10), verklaar: “Sonder inagneming van die wisselwerking wat daar oor ’n tydperk van soveel eeue tussen die Ooste en die Weste bestaan het, kan die geskiedenis eenvoudig nie verstaan word nie.” Scholtz (1957: 10) verklaar ook dat dit “die besondere verhouding tussen die Ooste en die Weste van die afgelope paar eeue [was] wat die geboorte van die Afrikaanse volk moontlik gemaak het en wat ook ’n waarborg vir sy voortbestaan verskaf het”. Hierdie standpunte van Scholtz is steeds geldig, hoewel sy verdere behandeling van hierdie kwessies as hoogs aanvegbaar beskou moet word. Sonder om dus Scholtz se projek volledig te onderskryf, kan genoem word dat hierdie artikel hopelik die noodsaaklikheid onderstreep van vergelykende literêre ondersoeke t.o.v. aansluitingspunte tussen kulture, letterkundes, skrywers en tekste. Skrywers soos C. Louis Leipoldt en J. Slauerhoff het boonop reeds vir die leser ’n belangrike venster (of patryspoort!) op die Ooste oopgemaak. Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria
50
Bronnelys Aalders, Hendrik Gerrit. 2005. Van ellende edel. De criticus Slauerhoff over het dichterschap. Amsterdam: Rozenberg. Anoniem. 1980 [1961]. J. Slauerhoff. (Schrijvers Prentenboek Deel 6.) ’s-Gravenhage: Nederlands Letterkundig Museum en Documtatiecentrum. Antonissen, Rob (samest.). 1984. Digkuns van die Nederlande 1100–1970: II. Van Perk tot Snoek. Stellenbosch en Grahamstad: Universiteitsuitgewers en -Boekhandelaars. Bakker, G. 1981. Slauerhoffs laatste reis. In: Kroon, Dirk (samest.). Ik had het leven me anders voorgesteld. J. Slauerhoff in vraaggesprekken en herinneringen. ’s-Gravenhage: Bzztôh: 22-32. Barend-van Haeften, Marijke. 1993. Wouter Schouten publiceert zijn OostIndische voyagie. Reisteksten. In: Schenkeveld-van der Dussen, M.A. (hoofdred.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen: Martinus Nijhoff: 287–291. Bosman, Martjie. 1993. Simbolistiese trekke in die poësie van C. Louis Leipoldt. In: Steenberg, D.H. (projekleier). Simbolisme in die Afrikaanse digterlike tradisie. Potchefstroom: Departement Sentrale Publikasies, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys: 375–390. Burgers, M.P.O. 1960. C.L. Leipoldt. ’n Studie in stof-keuse, -verwerking en -ontwikkeling. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg: Nasionale Boekhandel. Carr, Helen. 2002. Modernism and Travel (1880–1940). In: Hulme, Peter, en Tim Youngs (reds.). The Cambridge Companion to Travel Writing. Cambridge: Cambridge University Press: 70–86. De Vries, Hendrik. 1982. Slauerhoff in het Oosten. In: Kroon, Dirk (samest.). Er bleef toch geen bewijs. Opstellen over de poëzie van J. Slauerhoff. ’s-Gravenhage: Bzztôh: 189–191. Du Plessis, I.D. 1948. Kom reis met my. (Gedenkboek nr. 8.) Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Erlank, W.J. du P. 1939. Slauerhoff en het zoeken naar nieuwe vormbeginselen in de naoorlogse poëzie van Nederland. (Ongepubliseerde D.Litt.-proefskrif.) Pretoria: Voortrekker-Universiteit. Francken, Eep. 1977. Over Het verboden rijk van J. Slauerhoff. Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij b.v. Francken, Eep, Geerte van Munster en Arie Pos (samests.). 1983. Slauerhoff student auteur. ’s-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar. George, Wilma. 1964. Biologist Philosopher. A Study of the Life and Writings of Alfred Russel Wallace. Londen, Toronto en New York: Abelard-Schuman. Glamann, Kristof. 1958. Dutch-Asiatic Trade 1620–1740. Kopenhagen en Den Haag: Danish Science Press en Martinus Nijhoff. Greshoff, J. 1936. Een korte karakteristiek van Slauerhoff. Groot Nederland, November: 450–452. Grobbelaar, Pieter W. 1980. C. Louis Leipoldt. 28 Desember 1880–12 April 1947. Kaapstad: Tafelberg. Grové, A.P. en Tj. Buning (samests.). 1968. Digters uit die Lae Lande. Bloemlesing uit
51 die moderne Nederlandse en Vlaamse poësie. Pietermaritzburg: Natalse Universiteitspers. Grové, A.P. en J.L. Steyn (samests.). 1968 [1959]. Keur uit die Nederlandse poësie. Kaapstad: Nasou. Grové, Henriette. 1980. Ontmoeting by Dwaaldrif. Radiodrama. Doornfontein: Perskor. Hamel, Hendrik. 1994. Hamel’s Journal and a Description of the Kingdom of Korea 1653– 1666. (Vertaal deur Jean-Paul Buys.) Seoel: Seoul Press. Hazeu, Wim. 1998 [1995]. Slauerhoff. Een biografie. Amsterdam en Antwerpen: De Arbeiderspers. Hermans, W.F. 1998. Aanhaling op die agterblad. In: Slauerhoff, J. Verzamelde gedichten. (Versorg deur K. Lekkerkerker.) Zeventiende druk. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Hulme, Peter en Tim Youngs (reds.). 2002. The Cambridge Companion to Travel Writing. Cambridge: Cambridge University Press: 70–86. Idema, W.L. 1993. Voorwoord. In: Pos, Arie, Cheng Shaogang en Nanneke Scheltens-Boerma. Dronken in de lente. De Chinese gedichten van J. Slauerhoff. Leiden: Barabinsk: 7. Israel, Jonathan I. 1989. Nederland als centrum van de wereldhandel 1585–1740. Franeker: Van Wijnen. Joubert, Elsa. 1997. Gordel van smarag. ’n Reis met Leipoldt. Kaapstad: Tafelberg. Kageling, Martin. 1986. Slauerhoff tussen mare en mythe. ’s-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar. Kannemeyer, J.C. 1999. Leipoldt. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Kelk, C.J. 1981 [1959]. Leven van Slauerhoff. ’s-Gravenhage: Bzztôh. Kromhout, J. 1954. Leipoldt as digter. Pretoria: J.L. van Schaik. Kroon, Dirk (samest.). 1981. Ik had het leven me anders voorgesteld. J. Slauerhoff In vraaggesprekken en herinneringen. ’s-Gravenhage: Bzztôh. Kroon, Dirk (samest.). 1982. Er bleef toch geen bewijs. Opstellen over de poëzie van J. Slauerhoff. ’s-Gravenhage: Bzztôh. Leipoldt, C. Louis. 1923. Uit drie wêrelddele. Gedigte. Kaapstad, Bloemfontein en Pietermaritzburg: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1937 [1932]. Uit my Oosterse dagboek. Kaapstad, Bloemfontein en Pretoria: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1938. Jan van Riebeeck. Die grondlegger van ’n blanke Suid-Afrika. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1979. Dear Dr. Bolus. Letters from Clanwilliam, London, New York & Europe Written Mainly During his Medical Education by C. Louis Leipoldt to Harry Bolus in Cape Town from 1897 to 1911. (Geredigeer deur E.M. Sandler, met ’n inleiding, notas en indeks.) Kaapstad: A.A. Balkema. Leipoldt, C. Louis. 1980a. Oor homself. In: Nienaber, P.J. (samest.). Leipoldt in beeld en woord. Johannesburg: Perskor: 65–81. Leipoldt, C. Louis. 1980b. Versamelde gedigte. (Versorg deur J.C. Kannemeyer.) Kaapstad: Tafelberg. Lekkerkerker, K. 1998 [1940]. Verantwoording. In: Slauerhoff, J. Verzamelde gedichten.
52 Versorg deur K. Lekkerkerker. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar: 919–926. Louw, W.E.G. (samest.). 1962 [1946]. Vyftig gedigte van C. Louis Leipoldt. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg: Nasionale Boekhandel. Louw, W.E.G. 1980. Soos ’n Kersboom … wat geskitter het asof daar lewendige juwele aan gesit het. ’n Proef van rekenskap. In: Scholtz, Merwe (samest.). Leipoldt 100. ’n Bundel opstelle vir die Leipoldt-gedenkjaar 1980. Kaapstad: Tafelberg: 44–54. Marais, Johann Lodewyk en Renée Marais. 1994. Die Afrikaanse letterkunde nader aan Nederlands ná 1994. Ensovoort, 6(1): 3. Mieny, C.J. 1980. Leipoldt in Londen. Die vormingsjare. Pretoria: Geneeskundige Historiese Vereeniging. Multatuli. 1993 [1860]. Max Havelaar of De koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Amsterdam: Em. Querido. Nienaber, P.J. (samest.). 1980 [1948]. Leipoldt in beeld en woord. Hersiene uitgawe van Leipoldt, eensame veelsydige by geleentheid van Leipoldt se honderdste verjaardag op 28 Desember 1980. Johannesburg: Perskor. Nieuwenhuys, Rob, Bert Paasman en Peter van Zonneveld. 1990. Oost-Indisch magazijn. De geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Amsterdam: BulkBoek. Papendorf, Johann Heinrich. 1975. Die leitmotiv “see” in Jan Jacob Slauerhoff se soeke na bestendigheid soos bedryf veral in Een eerlijk zeemansgraf. (Ongepubliseerde M.A.verhandeling.) Pretoria: Universiteit van Pretoria. Pienaar, P. de V. 1980 [1948]. ’n Onderhoud met Leipoldt. In: Nienaber, P.J. (samest.). Leipoldt in beeld en woord. Hersiene uitgawe van Leipoldt, eensame veelsydige by geleentheid van Leipoldt se honderdste verjaardag op 28 Desember 1980. Johannesburg: Perskor: 82–91. Pos, Arie. 1987. Van verre havens. Het werk van Slauerhoff en de Chinese werkelijkheid. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Pos, Arie, Cheng Shaogang en Nanneke Scheltens-Boerma. 1993. Dronken in de lente. De Chinese gedichten van J. Slauerhoff. Leiden: Barabinsk. Povée, Henk. 1978. Jan Jacob Slauerhoff. Brugge en Nijmegen: Orion en B. Gottmer. Russell, Alison. 2000. Crossing Boundaries. Postmodern Travel Literature. New York en Hampshire: Palgrave. Schenkeveld-van der Dussen, M.A. (hoofred.). 1993. Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen: Martinus Nijhoff. Schoeman, Karel. 1980. Die reisiger. Kaapstad, Pretoria en Johannesburg: Human & Rousseau. Scholtz, G.D. 1957. Die gevaar uit die Ooste. Johannesburg: Voortrekkerpers. Scholtz, Merwe (samest.). 1980. Leipoldt 100. ’n Bundel opstelle vir die Leipoldtgedenkjaar 1980. Kaapstad: Tafelberg. Seyffert, M.C.A. 1979. Die reisverhaal in Afrikaans. Ongepubliseerde D.Litt.proefskrif. Potchefstroom: Potchefstroomse Universiteit vir CHO. ’s-Gravesande, G.H. 1981. Interview met J. Slauerhoff. In: Kroon, Dirk (samest.). Ik had het leven me anders voorgesteld. J. Slauerhoff in vraaggesprekken en herinneringen. ’s-Gravenhage: Bzztôh: 15–18. Škulj, Jola. 2003. Comparative Literature and Cultural Identity. In: Tötösy de
53 Zepetnek, Steven (red.). Comparative Literature and Comparative Cultural Studies. WesLafayette, Indiana: Purdue University Press: 142–151. Slauerhoff, J. 1982 [1932]. Het verboden rijk. ’s-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar. Slauerhoff, J. 1998 [1940]. Verzamelde gedichten. (Versorg deur K. Lekkerkerker.) Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Sleigh, Dan. 1978. Jan Kompanjie – die wêreld van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie. Kaapstad: Tafelberg. Smith, Johannes J. 1980. Chris Louis Leipoldt – My vriendskap en “samewerking” met hom. In: Nienaber, P.J. (samest.). Leipoldt in beeld en woord. Johannesburg: Perskor: 38–52. Steenberg, D.H. (projekleier). Simbolisme in die Afrikaanse digterlike tradisie. Potchefstroom: Departement Sentrale Publikasies, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Terborgh, F.C. 1949. Slauerhoff. Herinneringen en brieven. ’s-Gravenhage: A.A.M. Stols. Termorshuizen, Gerard. 1993. Lucebert schrijft zijn “Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia”: Nederlands-Indië in de litaratuur na 1940. In: Schenkeveld-van der Dussen, M.A. (hoofred.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen: Martinus Nijhoff: 715–721. Tötösy de Zepetnek, Steven (red.). 2003. Comparative Literature and Comparative Cultural Studies. Wes-Lafayette, Indiana: Purdue University Press. Van den Bergh, Herman. 1979 [1958]. Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898–1936). Utrecht: Reflex. Van der Elst, J., C.H.F Ohlhoff en H.J. Schutte. 1988. Momente in die Nederlandse letterkunde. Pretoria en Kaapstad: Academica. Van der Paardt, Willem J. 1980. Over de poëzie van J. Slauerhoff. Antwerpen: Wetenschappelijke Uitgeverij b.v. Van Wessem, Constant. 1979 [1940]. Slauerhoff. ’s-Gravenhage: Bzztôh. Vernout, Herman (samest.). 1981. J. Slauerhoff. Reisbeschrijvingen. ’s Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar. Verster, J.R., C.W. Malan en A.C. Viviers. 1975. Spektrum van die Nederlandse letterkunde. Bloemfontein: P.J. de Villiers. Vestdijk, S. 1936. J. Slauerhoff, de dichter. Groot Nederland, November: 399–403. Viljoen, Louise. 1996. Leipoldt en die Ooste. Leipoldt se reisbeskrywing Uit my Oosterse dagboek en die diskoers van die Oriëntalisme. Stilet, 8(1) Maart: 53–71 Viljoen, Louise. 2003. Die digter as reisiger. Twee gedigsiklusse van Leipoldt en Krog. Stilet, 15(1) Maart: 80–100. Williams-Ellis, Amabel. 1966. Darwin’s Moon. A Biography of Alfred Russel Wallace. Londen: Blackie. Winks, Robin W. 1979. Western Civilization. A Brief History. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. Zwier, Gerrit Jan. 1987. Het Slauerhoffjaar. Een lezing gevolgd door een luisterspel. Oosterbeek: Bosbespers.
54
Note 1 2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
J.C. Kannemeyer (1999:594) heg geen verdere waarde aan die kennismaking tussen die twee digters nie. Tot dusver kon ek nie ’n bespreking deur Slauerhoff van Leipoldt se poësie opspoor nie. Hendrik Gerrit Aalders (2005) skryf uitgebreid oor Slauerhoff as kritikus. In Suid-Afrika is twaalf gedigte deur A.P. Grové en Tj. Buning (1968: 218–227), ses deur Grové en J.L. Steyn (1968: 125–128) en twaalf deur Rob Antonissen (1984: 244–253) in hulle bloemlesings opgeneem. J.R. Verster, C.W. Malan en A.C. Viviers (1975: 129–130) gee ’n oorsig van Slauerhoff se poësie, maar J. van der Elst, C.H.F. Ohlhoff en H.J. Schutte (1988) behandel Slauerhoff glad nie as digter nie. W.J. du P. Erlank (1939) skryf ’n D.Litt.-proefskrif in Nederlands oor Slauerhoff en die soeke na nuwe vormbeginsels in die Nederlandse poësie ná die Eerste Wêreldoorlog, terwyl Johann Heinrich Papendorp (1975) se M.A.-verhandeling oor die leitmotiv “see” in Slauerhoff se Een eerlijk zeemansgraf handel. Die eerste uitgawe van Hendrik Hamel (1994) se joernaal het byvoorbeeld in 1668 verskyn en handel oor die skrywer en 33 Nederlanders wat in 1656 by Cheju-do in Korea skipbreuk gely het, gered en in die Pyongyong-fort aangehou is. Hamel en sewe ander gevangenes het egter sewe jaar later ontsnap en na Nederland teruggekeer. Hamel se boek oor die skipbreuk en die oorlewendes se lewe in Korea was die eerste publikasie wat Korea aan die Westerse wêreld bekend gestel het. Benewens die studies waarna reeds hier verwys is, kan ook die volgende genoem word: Ali Behdad se Belated Travelers. Orientalism in the Age of Colonial Dissolution (1994); Eric J. Leed se The Mind of the Modern Traveler. From Gilgamesh to Global Tourism (1991); Sara Mills se Discourses of Difference. An Analysis of Women’s Writing and Colonialism (1991); Karen R. Lawrence se Penelope Voyages. Women and Travel in the British Literary Tradition (1994); en Frances Bartkowski se Travelers, Immigrants, Inmates. Essays in Sstrangement (1995). “Deurdat hy meermale opdragte van koerante ontvang het, was sy persoonlike uitgawes vir dié reise uiters gering,” aldus Kannemeyer (1999: 234). Karel Schoeman het sy roman Die reisiger (1980) op die Pulitzer-tyd in Leipoldt se lewe gebaseer. Schoeman (1980: 144) skryf egter in die “Nawoord” soos volg: “Ek het die episode […] gebruik as basis vir hierdie suiwer fiktiewe herskepping van ’n paar maande vroeg in die digter se lewe, waarmee dit my bedoeling was om ’n interpretasie van Leipoldt as jong man te gee en nie ’n biografiese verslag nie.” Volgens Smith (in Nienaber 1980: 39) het hy tale aan die University College London en regte aan die Middle Temple bestudeer. Leipoldt (1937: 5) skryf dat hy “ses, sewe maande” op die SS Ulysses deurgebring het – waarskynlik een van sy tipiese onnoukeurighede. Oor die presiese duur van die reis skryf Burgers (1960: 175) en Kannemeyer (1999: 334 en 702). Die gedig handel oor die gekleurde Nederlands-Oos-Indiese rewolusionêr Pieter Elberfeld wat in 1722 wreed tereggestel is. Leipoldt se beoogde drama oor Elberfeld is nooit voltooi nie, maar hy het enkele ander korter bydraes oor Elberfeld gepubliseer. Leipoldt (1938: 68 en 69) baseer klaarblyklik sy beskrywing van Batavia wat geleë is “op ’n vlak, moerassige kus van ’n uitgestrekte en taamlik goed beskutte baai, wat vandag nog aangesien word as een van die veiligste hawens in Java” op eie waarneming. “Ons sien vandag nog die oorblyfsels van die gragte, die groot pakhuise en die soliede woonhuise, ofskoon ’n groot deel van die ou stad soos Van Riebeeck dit geken het, nou nie meer bestaan nie.”
55 12
13
14
15
16
17
18
19 20
21
22
23
24
25
26
27
28
Slauerhoff het aan ’s-Gravesande (in Kroon 1981: 15) sy biografie soos volg opgesom: “Geboren te Leeuwarden. Arts; gestudeerd te Amsterdam van 1916 tot 1923.” ’n Faksimilee van die eerste bladsy van Slauerhoff se kontrak met die Java-China-Japan Lijn en ’n foto van die SS Riouw verskyn as foto 25 en 27 in Anoniem (1980: 14). Volgens Hazeu (1998: 758) is die skip tot 1924 as “vracht-passagiersschip” gebruik. Hazeu (1998: 230) spel die skip se naam “Tjileboet” pleks van “Tjiliboet”. In 1934 vestig Slauerhoff hom weliswaar sowat ses maande lank in Tangier (in Marokko), wat in daardie stadium onder internasionale beheer gestaan het. Volgens F.C. Terborgh (1949: 9) was Slauerhoff se “vestiging aldaar […] zijn eenige ernstige poging gewees om tot een gezeten en geordend leven te komen”. Francken (1977: 11–13) verskaf ’n kort oorsig oor Slauerhoff se reise na onder meer Suid-Amerika, Wes-Afrika en Suid-Europa, terwyl Herman Vernout (1981: 175–177) ’n chronologiese oorsig van Slauerhoff se reise gee en ook die name van die skepe verstrek waarmee die reise onderneem is. Volgens Vernout (1981: 175) bestaan daar geen sekerheid oor sommige van Slauerhoff se reise nie. Die geografiese name in Slauerhoff se Verzamelde gedichten weerspieël daarom “in de eerste plaats de veelheid van landen waardoor de dichter zich liet inspireren; het geeft geen betroubaar beeld van Slauerhoffs zeereizen en landenkennis” (Zwier 1987: 6). Sien ook Kannemeyer (1999: 365). Die volgende gedigte uit die reeks “Uit my Oosterse dagboek” verskyn in Louw (1946): “Aan Multatuli”, “Boroboedoer” en “Vaarwel aan Insulinde”. Insulinde is die naam wat Multatuli aan Nederlands-Oos-Indië gegee het (Kannemeyer 1999: 334). Kromhout (1954: 163) beweer Leipoldt het hom nooit tot “die diere- en insektewêreld in die vreemde” gerig nie. Kromhout is egter verkeerd, want daar word wel in die gedigte na diere en insekte verwys. Leipoldt (1937: 168) was nie van mening dat hy as digter die laaste woord oor hierdie oerbos geskryf het nie, soos uit die volgende woorde blyk: “Miskien sal daar later ’n digter wees wat die oerbos sal besing soos hy besing behoort te word.” Viljoen (2003: 83) beweer dat Leipoldt in “Uit my Oosterse dagboek” sy verhouding met sy geboorteland en sy Suid-Afrikaanse identiteit herbedink. Van den Bergh (1979: 107) noem ’n aantal vertalings van Chinese gedigte wat tydens Slauerhoff se jeug ’n invloed op hom kon gehad het. “De neo-chinoiserie zat ten onzent wel bijzonder in de lucht.” Die boek had “een zeer kritisch deel over het overheidsbeleid en de weinig rooskleurige perspectieven van Macao. Het boek werd kort na de heruitgave verboden, de overheid legde beslag op de hele oplage en liet die in het openbaar verbranden. Het exemplaar van Slauerhoff is een van de zeer weinige die werden behouden” (Pos 1987: 29). Van hierdie tekste is saamgestel en geannoteer deur Vernout (1981: 1–59). Volgens Pos (1987: 37) “wijdde Slauerhoff de kathedraal in twee gedichten in plaats van aan São Paulo aan San Miguel. Dat het om een andere kerk met deze Spaanse naam zou gaan, lijkt in beide gevallen zeer onaannemelijk. Beide gedichten beschrijven onmiskenbaar de kathedraal in Macao.” Pos, Shaogang en Scheltens-Boerma se Dronken in de lente. De Chinese gedichten van J. Slauerhoff (1993) bevat Slauerhoff se Chinese gedigte, asook die bronne, oorspronklike Chinese tekste en ander vertalings van digters en Sinoloë wat die digter geraadpleeg het. Vergelyk byvoorbeeld veral Constant van Wessem se Slauerhoff (1979/1940); F.C. Terborgh se Slauerhoff. Herinneringen en brieven (1949; ook in Verzameld werk, deel IV); C.J. Kelk se Leven van
56
29
30
31
Slauerhoff (1981/1959); en Louis J.E. Fessard se Jan Slauerhoff (1898–1936): L’homme et l’oeuvre (1964). Dirk Kroon (red.) versamel biografiese en outobiografiese bydraes in Ik had het leven me anders voorgesteld. J. Slauerhoff in vraaggesprekken en herinneringen (1981). Britse skrywers wat hulle gedurende die eerste dekades van die twintigste eeu en tot voor die Tweede Wêreldoorlog in die buiteland bevind het, sluit in W.H. Auden, Robert Byron, Norman Douglas, Lawrence Durrell, Peter Fleming, Robert Graves, Graham Greene, Aldous Huxley, Christopher Isherwood, W.H. Lawrence, W. Somerset Maugham, V.S. Pritchett en Evelyn Waugh. Du Plessis (1948: 1–63) wy die vier hoofstukke aan “Batavia”, “Tempeldanse”, “Bali” en “Eiland van die Gode”. Die “Voorwoord” laat ’n mens vermoed dat die reis voor die Tweede Wêreldoorlog plaasgevind het. Hazeu (1998: 822–823) gee ’n lys van 53 gedigte deur 49 digters uit verskillende generasies. Dit sluit digters in soos C. Buddingh’, Hendrik de Vries, Anthonie Donker, J. Eijkelboom, A. Roland Holst, Ed Hoornik, C.O. Jellema, Karel Jonckheere, Jan Kal, Rutger Kopland, Ed Leeflang, Jan van Nijlen, Willem van Toorn en S. Vestdijk.
57
Migrante- of verplasingspoësie in Nederlands en Afrikaans, met spesifieke verwysing na gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop
Ronel Foster
In this article the phenomenon of migrant literature in the Dutch and Afrikaans literary systems is discussed, utilising selected poems as demonstration material. Following the introduction, a brief overview is given of various definitions and typologies regarding literature of migration, exile, diaspora, displacement, etcetera (part two). Cognisance is also taken of relevant theories on remembering, for example the difference between personal, factual and procedural memories (Reeves and Wedding, 1994); collective memories (Halbwachs, 1980 and 1992); counter-memory (Foucault, 1977); and postmemories (Hirsch, 1997). In the third part of the article the emergence of migrant literature in the abovementioned literary systems is traced, followed by a discussion (in part four) of poems by Mustafa Stitou, whose parents emigrated from Morocco to the Netherlands when he was only three months old, and Sydda Essop, whose grandparents emigrated from India to South Africa. In the end I come to the conclusion that the selected poets, in their search for their origins and identities, do not excavate their memories in archaeological sense, but construct them genealogically (Pattynama, 2003: 271). Migrant poetry serves an important function in making readers aware of the fate, experiences and challenges of migrants all over the world. For those who come from elsewhere, and cannot go back, perhaps writing becomes a place to live. (Russel King, John Connell en Paul White)
1.
Inleiding “The age of migration is just beginning.” So beweer Stephen Castles en Mark J. Miller in die voorwoord tot hul gesaghebbende boek oor internasionale migrasiepatrone in die moderne wêreld, getiteld The Age of Migration (1998).1 Omdat migrasie in die afgelope aantal dekades tot ’n uiters belangrike bron van maatskaplike transformasie oor die wêreld heen ontwikkel het, is dit ’n verskynsel wat van groot belang is vir navorsers in die politieke en sosiale wetenskappe. Maar ook vir die letterkundenavorser is die onderwerp van migrasie en verplasing van belang, omdat die migrante-ervaring toenemend in prosa en poësie beslag kry. “Migratie is van alle tijden geweest, maar nog nooit heeft de literatuur van migranten zo sterk het aanzien van de boekenkast bepaald als in de laatste decennia,” beweer Michiel van Kempen in die voorwoord van die literêre tydskrif Armada (aangehaal deur Stiller, 2000: 19). Die doel van hierdie artikel2 is tweeledig van aard. Enersyds word ’n vergelykende en kontekstualiserende oorsig van die verskynsel van migrante- of verplasingspoësie in die Nederlandse en Afrikaanse literêre sisteme gebied. Andersyds word die bruikbaarheid al dan nie van bepaalde genealogiese en generiese modelle rakende migranteliteratuur getoets, asook die bruikbaarheid al dan nie van bepaalde herinneringsteorieë. Gedigte van Mustafa Stitou en Sydda Essop dien as voorbeeldmateriaal. TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 14DE JAARGANG (2008) II: 2
58
2.
Begripsomskrywing, tipologisering en teoretisering Volgens Carter (1992: 101) kan migranteliteratuur beskou word as die literêre uitsette van verskillende lande waarin daar sowel ’n konstruksie as ’n verwerking plaasvind van verplaastes se ervaring van ’n wêreldruimte waarin die norm beweging is, in plaas van stilstand (vergelyk Conradie, 2002: 69; ook Crush, 1995: 230). Hierdie norm van beweging beskou hy nie as ’n “awkward interval between fixed points of arrival” nie, maar eerder as ’n “mode of being in the world” (Carter, 1992: 101). Migranteliteratuur is ingestel op kwessies soos kulturele wortels, identiteit, emigrasie, die postkoloniale wêreld en die politiek van ballingskap en vlugtelingskap. Waar die postkoloniale literatuur dikwels die klem plaas op die verwerking van die gevolge van kolonialisme, plaas migranteliteratuur die nadruk op die verwerking van die gevolge van verplasing. Die term migranteliteratuur is afgelei van die woord migrasie, wat landverhuising, trek of verplasing beteken, en kan beskou word as ’n soort sambreelterm vir literêre tekste wat hoofsaaklik benoem word volgens die soort verplasingsposisie van die skrywer – byvoorbeeld immigranteliteratuur, emigranteliteratuur, diasporaliteratuur, expatliteratuur, ballingskapsliteratuur, vlugtelingeliteratuur, gaswerkersliteratuur, allochtoneliteratuur, vreemdelingeliteratuur, verplasingsliteratuur, post-etniese literatuur, literatuur deur buitelanders, interkulturele literatuur, multikulturele literatuur en letterkunde gekenmerk deur kulturele meervoudigheid.3 Hierdie benamings kan almal geproblematiseer word, omdat hulle die buitestanderskap impliseer van die betrokke outeurs met betrekking tot die gemeenskap waarin hulle hul bevind. Hierdeur word die binêre opposisie tussen binne/buite, insider/outsider en outochtoon/allochtoon beklemtoon. Pogings om dié binariteit te ontduik, soos post-etniese literatuur, slaag ook nie daarin om te ontkom aan die “diskriminerende outeursgerigte benadering” (Conradie, 2002: 69) nie. Hoewel die term migranteliteratuur ’n nuttige sambreelterm is vir die literatuur van sowel emigrante as immigrante, is dit enigsins problematies. In eng sin, byvoorbeeld, kan dit verwys na literatuur van migrante wat amptelik of uit eie wil van een land na ’n ander emigreer – so ’n omskrywing laat dan egter vlugtelingeliteratuur buite rekening. Tog wil dit voorkom asof die term migranteliteratuur internasionaal ingang gevind het – veral te oordeel na die proliferasie van artikels en boeke wat die afgelope dekade of wat oor hierdie onderwerp verskyn het, en te oordeel na die duisende resultate wat websoektogte oplewer. Opvallend is ook die vele universiteite in die VSA en Europa wat hierdie soort literatuur as kursusonderwerp aanbied. In die teoretisering oor migranteliteratuur is daar verskillende bruikbare tipologieë. Ten opsigte van die verskynsel van Ierse emigrasie onderskei Patrick Duffy (1995: 20-21; vergelyk King, Connell en White, 1995: x) byvoorbeeld tussen enersyds outobiografiese werk van emigrante self, dit wil sê regstreekse, persoonlike verslae; en andersyds algemene fiksie wat regstreeks of onregstreeks handel oor emigrasie as ’n realiteit van die lewe in Ierland, geskryf deur meer ‘professionele’ skrywers in en buite Ierland.4 Wat Indiese5 migranteskrywers betref, wys Pamela Pattynama (2003b: 272) weer op die verskil tussen eerstegenerasie-skrywers, wat ervaringsherinneringe opteken (dit wil sê diegene wat self in Indië gewoon het en hul “eigen ervaring”
59 representeer), en tweedegenerasie-skrywers, in wie se werk postmoderne en postkoloniale tendense voorkom. Graeme Dunphy (2001: 20-21) kategoriseer weer die uitsette van Turks-Nederlandse migranteskrywers soos volg: skryfwerk deur gaswerkers (deur Dunphy bestempel as emigranteliteratuur); skryfwerk van die jong, tweedegenerasie-migrante (die emigrant het nou immigrant geword); en skryfwerk van die geïntegreerde intellektuele (bikulturaliteit word as verrykend ervaar – die immigrant het ‘gearriveer’). In die voorwoord tot hul Writing Across Worlds. Literature and Migration (1995) maak Russel King, John Connell en Paul White (1995: xi-xiii) gebruik van ’n eenvoudige generiese model wat uit vier kategorieë bestaan. Die eerste kategorie is dié van preliteratuur, bestaande uit nuusbriewe, gemeenskapskoerante, dagboeke, liedere en orale vorme – nostalgiese geskrifte in die moedertaal. Die tweede kategorie omvat verslaggewing en terapeutiese werk in die vorm van gedigte en kortverhale, gewoonlik in gemeenskapkoerante en -tydskrifte. Die derde kategorie behels gesofistikeerde, volwaardige literêre werke, byvoorbeeld komplekse romans, dramas, films en poësie, deur professionele skrywers en in die taal van die gasheerland. Die vierde kategorie word deur King, Connell en White (1995: xiii) postmigrasieliteratuur (“the literatures of post-migration”) genoem. Hierdie werke werp nie meer bloot lig op migrasieprosesse nie, maar die migrante of skrywers wat uit ’n migrante-agtergrond kom, speel ’n toenemend belangrike rol in die ontwikkeling van die voormalige ‘suiwer’ nasionale (en internasionale) literature. Wat byvoorbeeld die Engelse en Franse literêre sisteme betref, is dit duidelik dat migrasie en kolonialisme ten grondslag lê aan bepaalde literêre strukture (King, Connell en White, 1995: xii). Die eerste drie tipologieë – dié van Duffy (1995), Pattynama (2003b) en Dunphy (2001) – is gebaseer op spesifieke gevallestudies (oor onderskeidelik Ierse, Indiese en Turkse migrante). Hierdie tipologieë maak gebruik van genealogiese modelle waarvolgens daar tussen verskillende generasies migranteskrywers onderskei word, van die gasarbeider wat in sy of haar moedertaal skryf tot by die meer gesofistikeerde skrywer wat in sy of haar eie taal of dié van die gasheerland skryf.6 Teenoor hierdie drie spesifieke, gelokaliseerde studies met hul outeursgerigte benaderings word daar in die laaste tipologie, die model van King, Connell en White (1995), meer gefokus op die literêre en generiese aspekte van migranteliteratuur in die algemeen en die plek daarvan in nasionale en internasionale literêre sisteme. Hoewel daar geargumenteer sou kon word dat modelle en tipologieë soos wat kortliks hier genoem is, té rigied is en by die toepassing daarvan op ander tekskorpusse verengend kan inwerk en die navorser kan bevooroordeel, kan hulle tog eksperimenteel (en ter wille van opvoedkundige doeleindes) aangewend word – wat ek in hierdie artikel probeer doen. Voordat aandag bestee word aan migranteliteratuur (spesifiek migrantepoësie) in die Nederlandse en Afrikaanse literêre sisteme, moet daar ook vlugtig gekyk word na enkele teorieë oor die geheue en herinnering, juis omdat herinneringe so ’n belangrike rol in migranteliteratuur speel. Oor die jare heen is heelwat teorieë en modelle wat met herinneringe en die geheue te doen het, gepostuleer: in die sielkunde, die filosofie en die sosiologie. Sou hierdie teorieë van nut kon wees by die bestudering van byvoorbeeld identiteitskwessies in migrantepoësie?
60 Reeves en Wedding (1994) noem drie soorte herinneringe in hul The Clinical Assessment of Memory. A Practical Guide. Eerstens onderskei hulle persoonlike herinneringe, dit wil sê outobiografiese herinneringe wat met spesifieke gebeurtenisse en ervarings verband hou (ook genoem episodiese herinneringe). Tweedens is daar feitelike of semantiese herinneringe, byvoorbeeld dit wat as algemene kennis beskou word. Hierdie twee vorme staan bekend as deklaratiewe (artikuleerbare) herinneringe. In die derde plek onderskei Reeves en Wedding prosedurele of gewoonteherinneringe, wat beliggaamde herinneringe en vaardighede omvat, soos byvoorbeeld die vermoë om fiets te ry. Van belang vir my studie is ook die invloedryke werk van die Franse sosioloog Maurice Halbwachs (1980 en 1992),7 wat in die eerste helfte van die twintigste eeu die nosie van die kollektiewe herinnering gemunt het. Halbwachs (1992: 37-38) betoog dat alle persoonlike herinneringe sosiaal geproduseer word. Omdat herinneringe dikwels verhuld is (Halbwachs, 1980: 71, verwys daarna as “shrouded remembrances”), herroep en herskryf individue dikwels hul eie herinneringe deur die herinneringe van ander. Dit is juis deur lidmaatskap van bepaalde groeperinge soos die familie (Halbwachs, 1992: 54-83), die religieuse groep (Halbwachs, 1992: 84-119) of die sosiale klas (Halbwachs, 1992: 120-166) waardeur individue herinneringe verwerf, herroep en rekonstrueer (Halbwachs, 1980: 68). Waar Freud ’n ontsaglike reservoir van herinneringe in die onbewuste sien, beskou Halbwachs die individuele herinnering as fragmentêr en onvolledig, “something guided by the script that collective memory provides” (Sturken, 1997: 4). Halbwachs verwerp ook Henri Bergson se siening van die herinnering as ’n persoonlike, subjektiewe ervaring en argumenteer dat dit ’n sosiale konstruksie is wat in die teenswoordige8 gesitueer is – “an instrument of reconfiguration and not of reclamation or retrieval” (Davis en Starn, 1989: 4). Juis om hierdie rede behoort kollektiewe herinneringe sorgvuldig bestudeer en ontbloot te word, meen Davis en Starn (1989: 4). Ter aanvulling van bogenoemde teorieë sou ook poststrukturalistiese en postmodernistiese teorieë oor tekstualiteit en historiografie betrek kon word. Ten opsigte van die migrante-ervaring sou gesê kon word dat ongeag hoe persoonlik deurleef die gebeurtenisse ook al is, is die herinneringe aan die plek van oorsprong altyd diskursief (deklaratief volgens Reeves en Wedding, 1994) en konteksgebonde (Pattynama, 2003b: 273). Herinnering is net so dubbelsinnig en onbetroubaar as ervaring, betoog Pattynama (2003b: 273), met verwysing na Culler (1985: 63): “It has always already occurred and yet is still to be produced – an indispensible point of reference, yet never simply there.” Hieraan sou ek Linda Hutcheon (1988: 89, 122) se onderskeid tussen gebeurtenis (event) en feit (fact) wou toevoeg en aanpas. Hoewel die migrant bepaalde ervaringe in sy of haar tuisland gehad het, wat selfs empiries bewysbaar kan wees, verloop die proses vanaf gebeurtenis tot persoonlike herinnering tot kollektiewe herinnering en tot feit nie reglynig nie. Weens die subjektiewe aard van sowel persoonlike as kollektiewe herinneringe is hulle ook nie altyd betroubaar nie. Herinneringsbeelde is dikwels teenstrydig, versteur mekaar en oorvleuel met mekaar; konsensus oor die mees korrekte herinnering ontbreek (Pattynama, 2003b: 275). Teoretici soos Culler (1985), Bakhtin (1990) en Halbwachs (1992) benadruk die dialogiese dimensie van taal en herinnering. Hulle suggereer dat
61 elkeen van ons verskillende stemme of identiteite in ons omdra wat afhanklik van die konteks is. Wat ons onthou of (omgekeerd) vergeet, is onlosmaaklik verweef met dit wat ander onthou, neergeskryf of weggelaat het (Pattynama, 2003b: 273). In hierdie verband funksioneer die letterkunde as alternatiewe vorm van historiografie en dien dit dikwels as gemeenskapsvormende medium en gesamentlike identifikasiebron (Pattynama, 2003b: 275). Wanneer die ervaringsherinneringe van die eerste generasie oorgeneem word deur latere generasies, kan Marianne Hirsch (1997: 22) se term postherinnering (“postmemory”) benut word (vergelyk Pattynama, 2003b: 276; ook 2003a). Soms word die herinneringe egter nie getransformeer tot feite nie, byvoorbeeld as hulle geïgnoreer, verontagsaam of selfs onderdruk word; of as hulle nie korreleer met die nasionale of amptelike herinneringe nie. Hierna kan verwys word as teenherinneringe: daardie oorblywende of weerstandbiedende herinneringe wat die amptelike weergawes van historiese kontinuïteit teenstaan (Foucault, 1977: 139-164; vergelyk Davis en Starn, 1989: 2). Literêre tekste funksioneer nie noodwendig slegs as draers van openbare of kollektiewe herinneringe nie, maar ook as teenhangers van die dominante weergawe van die geskiedenis (vergelyk Pattynama, 2003b: 285). Dit dra daartoe by om die oop kolle van die geskiedenis in te vul (Davis en Starn, 1989: 5). In afdeling 4 word die bruikbaarheid (al dan nie) van die genealogiese en generiese tipologiseringe, sowel as die teorieë oor herinnering, aan enkele voorbeeldtekste getoets. Voordat dit gedoen word, word – ter wille van vergelyking en kontekstualisering – ’n kursoriese oorsig van die verskynsel van migrantepoësie in die Nederlandse en Afrikaanse literêre sisteme gebied.
3.
Migrantepoësie in die Nederlandse en Afrikaanse literêre sisteme In die Afrikaanse literêre sisteem beteken migrantepoësie tans in die besonder die skryf van Afrikaanse werk in die buiteland, en hier verskil dit van die situasie in Nederland, waar een van die opvallendste tendense juis die toename is in Nederlandstalige bundels9 deur skrywers wat nie oorspronklik van Nederlandse afkoms is nie, soos byvoorbeeld Rodhan Al Galidi,10 Abdelkader Benali,11 en Ibrahim Selman.12 13 Die prominensie van Nederlandse migranteliteratuur die afgelope aantal jare, sowel prosa as poësie, is te danke aan die ryk panorama van kulturele interverwisselinge wat die gevolg is van die koloniale geskiedenis van die land (Dunphy, 2000: 1). Die sogenaamde allochtoneliteratuur is in hoofsaak die literatuur van die grootste van die etniese minderhede in die Nederlandse samelewing, diegene wie se stamland (miskien heelwat generasies gelede) Indonesië, die Nederlandse Antille of Suriname was (Dunphy, 2000: 1). Naas hierdie migrante is daar ook betekenisvolle groeperinge van naoorlogse migrante vanuit Turkye, Marokko en ander Mediterreense lande, die sogenaamde gaswerkers. Hierdie werkers is in die jare vyftig en sestig deur Nederland en ander Noord-Europese lande gelok om te help met ekonomiese heropbou. Dunphy (2001: 1) beklemtoon: “The colonial migrant and the post-war migrant-worker may experience the host country in similar ways, but the historical context of migration is distinct.” Anders as in die tydperk voor die Tweede Wêreldoorlog het baie maatskappye,
62 bygestaan deur die owerheid, self aktief arbeiders in die buiteland gaan werf (Lucassen, 2003: 428). In 1973 is die werwing van gaswerkers vanweë die resessie stopgesit, maar in plaas van die verwagte afname het die immigrasie toegeneem. Die immigrante het nie teruggekeer na hul lande van herkoms nie, maar hul gesinne of huweliksmaats na Nederland laat kom. Volgens Lucassen (2003: 428) was hierdie sogenaamde “volgmigratie” vele male groter as die oorspronklike immigrasie. Tans is daar meer as 500 000 Moslemimmigrante in Nederland (uit verskillende lande) en ’n onbekende aantal vlugtelinge met ’n Islamitiese agtergrond (Abdus Sattar, 2001: 142) (byna 17% van die totaal van ongeveer 16,5 miljoen inwoners is nie-Westerlinge).14 In hierdie relatief klein landjie15 is daar meer as 350 moskees, 25 Islamitiese skole en ander Islamitiese instellings (Abdus Sattar, 2001: 142). Wat interessant is, is dat die “nieuwkomers” hulle in spesifieke stede vestig: Marokkane en Surinamers het byvoorbeeld ’n voorkeur vir Amsterdam, terwyl Antilliane en Turke Rotterdam verkies (Lucassen, 2003: 429). Met die toenemende ekonomiese probleme in Nederland is die gasarbeiders egter mettertyd as las begin sien – en dit in ’n gemeenskap wat sigself as tolerant beskou (vergelyk Castles en Miller, 1998: 235-236). In hierdie verband skryf Lucassen (2003: 435) soos volg: Potentiële immigranten van buiten de Europese Unie worden niet alleen als problematisch beschouwd omdat ze er (deels) anders uitzien en een andere culturele achtergrond hebben, maar vooral ook omdat ze beslag leggen op ruimte en geld en veel Nederlanders niet overtuigd zijn van hun nut op de langere termijn.
In 1994 is ’n nuwe integrasiebeleid ingestel, met die doel om die opvoedkundige en beroepsmoontlikhede van jong migrante te verbeter, sowel as die veiligheid en behuisingstoestande in woonbuurte (Castles en Miller, 1998: 231). Die beleid omvat onder meer taalverwerwingskursusse, maatskaplike oriënteringsprogramme en beroepsopleiding. Terwyl daar na my wete geen kreatiwiteitsprojekte in Suid-Afrika bestaan wat immigrante motiveer om in Afrikaans en Engels (of ander Suid-Afrikaanse tale) te skryf nie, bestaan daar verskillende inisiatiewe in Nederland wat skryfwerk stimuleer – in sowel die moedertaal as in Nederlands. Hulpverlening aan migranteskrywers is in ’n groot mate geïnstitusionaliseerd. Verskeie projekte het ten doel om die migranteliteratuur te stimuleer, soos byvoorbeeld die stigting El Hizjra, ’n organisasie vir Arabiese kultuur, wat sedert 1992 jaarliks ’n literatuurwedstryd aanbied vir aspirantskrywers van Arabiese afkoms wat in Nederland woon. Anbeek (2002: 299) meld dat El Hizjra ook sedert 1995 gereeld versamelbundels publiseer, met Stemmen onder water. Gedichten en verhalen van Marokkaanse en Arabische Nederlanders as die eerste een. ’n Ander voorbeeld is die bundel Uit het hart. Auteurs in twee culturen (Al-Sady et al., 1998) wat bydraes van elf digters bevat; die werk van ses van hulle is uit Arabies vertaal deur Kees Nijland. In 1999 begin ’n ander organisasie, Stichting Schrijven, met twee kursusse: “Grenzeloos Prosa” en “Multicultureel Poëzietraject” (Stiller, 2000: 20). Ook aktief is Stichting Dunya wat in Rotterdam gesetel is en gereeld kreatiwiteitsprojekte loods. So word sewe digters
63 se werk in 2002 gepubliseer in die bundel Een hand uit de nacht. Gedichten (De Jager et al., 2002). Dit is die uitvloeisel van die tweede Dunya Literair Traject, wat bestaan het uit werksessies onder leiding van Remco Ekkers, Henry Habibe en Jana Beranová.16 In 2001 is die Nederlandse Boekenweek aan migranteskrywers gewy, met as tema “Het land van herkomst – Schrijvers tussen twee culturen” (Van Voorst, 2007: 13). Ten einde interkulturele diversiteit op die boekemark te bevorder, is verskillende befondsingsinstansies in die lewe geroep, soos byvoorbeeld die Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds en die Fonds voor de Letteren (Stiller, 2000: 21 en Van Voorst, 2007: 12). Die Fonds voor de Letteren is onder meer besig met ’n seleksie van nie-Westerse en kwalitatief goeie outeurs. Die nadruk lê op outeurs wat (nog nie) in Nederlands skryf (nie) en nog geen boek in Nederlands gepubliseer het nie. Hul data en voorbeelde van hul werk word opgeneem in bekendstellingsdossiere wat aan geïnteresseerde uitgewers besorg word, wat weer by die Produktiefonds aansoek kan doen om befondsing vir byvoorbeeld vertaling. Dit wil voorkom asof dit veral die kleiner uitgewers is wat debuterende migranteskrywers tot hul fondslyste byvoeg, soos Van Gennep en Vassallucci. Mustafa Stitou, byvoorbeeld, se eerste twee digbundels het by Arena en Vassallucci verskyn, terwyl sy derde deur die groter uitgewer De Bezige Bij gepubliseer is. Uitgewers soos De Geus (Breda) en In De Knipscheer (Haarlem) rig hulle volledig op skrywers wat in Nederland woon, maar ’n buitelandse agtergrond het (Stiller, 2000: 19 en Van Voorst, 2007: 14). Die toename in migranteliteratuur het gevolglik ’n beduidende effek op die tradisionele verdeling van oorspronklike (Nederlandse) literatuur en vertaalde (wêreld-)literatuur – daar is dus nou ’n derde kategorie van skrywers. In België staan migranteliteratuur nog nie in die kollig nie, of nie so sterk soos in Nederland nie. Toe Gierik en Nieuw Vlaams Tijdschrift – ’n tydskrif wat al meer as 20 jaar lank verskyn en die subtitel het van Literair Tijdschrift met Initiatief – in 2002 ’n uitgawe wy aan “Literatuur van allochtonen in België”, het Guy Commerman, een van die stigterslede en lid van die ad hoc-redaksie van die temanommer, dit gerade geag om in sy voorwoord ’n motivering te skryf vir die keuse van dié betrokke uitgawe. Hy skryf onder meer (Commerman, 2002: 4): “In Nederland is de literatuur van allochtonen al een heel stuk verder ontwikkeld én ook gepubliceerd.” Pogings om prominensie aan allochtoneliteratuur te verleen, word egter dikwels as “randverschijnsel” beskou – dit geld ook die temanommer van Gierik, beweer Commerman (2002: 6).17 Ten spyte van die “enorme volksverschuiving” wat die afgelope dekade in die Lae Lande plaasgevind het (Stiller, 2000: 21), is daar nog weinig werk van vlugtelinge, allochtone en buitelanders in België gepubliseer. Hieroor lewer die jong prosateur Rachida Ahali18 soos volg kommentaar in ’n onderhoud met Jeroen de Preter (2005): “In België regeert het eigen-volk-eerst-principe. In Nederland geven ze mensen makkelijker een kans.” Wat taal betref, bestaan daar groot verskille tussen die situasies in die Lae Lande en Suid-Afrika. Waar Nederlands die ampstaal is in Nederland, en Nederlands, Frans en Duits die ampstale in België,19 word van migrante in albei lande verwag om Nederlands te bemeester (óf Frans in België). Hierteenoor beskik Suid-Afrika oor elf amptelike tale,20 met Engels as taal van hoofsaaklik die politiek en die handel. Suid-Afrika ervaar tans ’n toestroming van vlugtelinge en migrante uit Afrikalande soos Zimbabwe, Angola,
64 Mosambiek en Nigerië, wat nou meestal Engels as lingua franca gebruik. Of hierdie mense ooit in Afrikaans sal skryf, is te betwyfel, hoewel sommiges Afrikaans begin praat, soos byvoorbeeld die informele handelaars in Bellville, 'n Afrikaanse stad.21 Voordat daar gekyk kan word na die voorkoms van migrantepoësie binne die Afrikaanse literêre sisteem, moet daar eers rekenskap gegee word van die relevantheid van die term migrantepoësie, wat hier te lande nie so ingeburger is nie. In die eng betekenis van die woord beteken die term poësie wat deur migrante geskryf of geskep is, byvoorbeeld dié van die sewentiende-eeuse Nederlandse en Franse immigrante wat hulle aan die suidpunt van Afrika kom vestig het. Een van die heel eerste ‘digters’ aan die Kaap was Marie Jeanne du Preez (Marié Jeanne du Pré), dogter van die Hugenoot Hercules du Preez en vrou van Jacques Theron. Sy het teen 1710 ’n register van haar kinders se geboortedatums opgestel, met ’n kort gediggie by elkeen se naam (Coertzen, 1988: 102, en Pretorius, 1998: 24-25). Die dokument is in Nederlands geskryf – ’n bewys dat sy met dié taal vertroud was. Die poësie van die vroeë koloniste word egter nie in hierdie artikel onder die loep geneem nie, omdat daar gekonsentreer word op ontwikkelinge in die Afrikaanse en Nederlandse poësielandskap in die afgelope eeu. In die breë betekenis van die term migrantepoësie kan dit ook as verplasingspoësie opgeneem word – en hiervan is daar verskeie voorbeelde in Afrikaans, veral deur digters wat Suid-Afrika om een of ander rede verlaat het. ’n Eerste voorbeeld is gekanoniseerde wit digters wat hulle om persoonlike of akademiese redes tydelik of permanent in die buiteland bevind of gevestig het (soos C. Louis Leipoldt in Europa en die Ooste, Uys Krige in Spanje en Frankryk, Elisabeth Eybers in Nederland, Olga Kirsch in Israel, Sheila Cussons in Nederland en Spanje en N. P. van Wyk Louw in Nederland) (vergelyk Jansen, 2003: 102). ’n Tweede voorbeeld is gekanoniseerde en minder bekende wit en bruin digters wat tydens die apartheidsjare om politieke redes in ballingskap gegaan het of die land verlaat het (Breyten Breytenbach na Frankryk en Spanje, P.J. Philander, Barend J. Toerien en Julian de Wette na die VSA, Vernie February na Nederland en Jan Wiltshire na Duitsland). Derdens kan verwys word na die jong, hoofsaaklik wit digters wat sedert die negentigerjare om ekonomiese of politieke redes (soos regstellende aksie)22 vir korter of langer tydperke in die buiteland gaan werk (die sogenaamde expatdigters wat ná skool of universiteit in byvoorbeeld Engeland of Taiwan gaan woon en werk en hul gedigte op LitNet publiseer). Danie Marais se bundel In die buitenste ruimte (2006) word as die eerste gepubliseerde expat-bundel beskou. Teenoor bogaande voorbeelde van digters wat Suid-Afrika verlaat het, is daar ’n vierde groep voorbeelde: diegene wat beskou kan word as verteenwoordigers van binnelandse migrasie of verplasing (vergelyk Viljoen, 2005),23 soos byvoorbeeld die bruin24 digters wat self tydens apartheid onderhewig was aan uitsetting en gedwonge verskuiwing soos in die geval van Distrik Ses en Riemvasmaak of digters wat hieroor geskryf het (byvoorbeeld Adam Small, S.V. Petersen, P.J. Philander, Patrick Petersen en Peter Snyders).25 Wat migrasie na Suid-Afrika in die twintigste eeu betref (vyfde groep), is die voorbeelde van digters wat in Afrikaans skryf, veel minder. Die bekendste voorbeeld is dié van Peter Blum, wat blykbaar in Triëst in Italië (Kannemeyer, 1993: 9) gebore is en na Suid-Afrika geëmigreer, in Afrikaans geskryf en hom later in Engeland gaan vestig het. Ander interessante voorbeelde is dié van twee derdegenerasie-migrante wie
65 se grootouers uit Indië na Suid-Afrika gekom het: Sydda Essop (van wie ek in afdeling 4.2 ’n gedig bespreek) en Achmat Dangor (na wie ek deur middel van ’n voetnoot in afdeling 4.2 verwys). Die wêreldwye fenomeen van migrasie en die teoretisering daaroor kan ’n waardevolle basis verskaf vir die bestudering en vergelyking van Nederlandse en Afrikaanse poësie waarin migrasie sentraal staan.26 Hoewel daar beduidende verskille ten opsigte van die verskynsel van Nederlandse en Afrikaanse migrantepoësie bestaan, kan die twee literêre sisteme op grond van so ’n vergelyking binne groter, internasionale literêre (poli-) sisteme en netwerke gesitueer word. Meer nog: dit kan ’n waardevolle bydrae tot die interdissiplinêre diskoers oor migrasie lewer. Waar die sosiale wetenskappe die politieke, sosiale en ekonomiese aspekte van migrasie in die breë bestudeer, kan letterkundiges sodanige migrasiestudies aanvul deur insae in die posisie van die enkeling te verskaf (vergelyk White, 1995: 16). My voorbeeldtekste stel juis die migrante-ervaring voor as kleiner, gelokaliseerde verhale; as kleingeskiedenisse in Lyotardiaanse sin. Ek wil probeer aantoon dat hierdie gedigtekste in ’n dinamiese web van literêre, historiese, historiografiese en (outo-)biografiese kontekste funksioneer.
4.
Voorbeeldtekste Vir my teksseleksie het ek besluit op gedigte van Mustafa Stitou, ’n bekende en bekroonde tweedegenerasie- Nederlandse digter, en Sydda Essop, ’n redelik onbekende derdegenerasie- Afrikaanse digter. Die keuse van laasgenoemde digter mag verrassend wees of vreemd opval. Omdat daar al heelwat navorsing gedoen is oor die werk van digters wat tot die hierbo genoemde eerste vier kategorieë van verplasingspoësie gereken kan word, asook oor Peter Blum (vyfde kategorie), het die geval van die minder bekende digter Sydda Essop my aandag getrek. Haar beskeie digterlike uitset kan as teenhanger van die ‘gekanoniseerde’ migrante- of verplasingspoësie beskou word. Hoewel die gedigte van Stitou en Essop ’n soeke na identiteit deur middel van postherinneringe openbaar, is daar geen verlange om terug te keer na die plek van oorsprong nie. Om die waarheid te sê, die plek van herkoms word gedeterritorialiseer in hul poësie – die nuwe land en die nuwe tuiste vorm dus ’n ruimte van die herinnering aan dit wat verby is. Hierdie ruimte is geensins staties nie, maar versadig met migranteherinneringe. Ook sluit dit aan by die diskoers oor transmigrasie, wat ’n transnasionale perspektief behels en waaruit ’n kreatiewe energie kan voortspruit (Jansen, 2003: 92). Volgens Fortier (2000: 129) lê die krag van die diaspora juis in “its liberation from the necessary rootedness of origins in a single territory, or a single place. Here, origins are emphatically evanescent, even metaphysical.”
4.1 Mustafa Stitou: Gedigte uit Mijn vormen Die dualiteit of meervoudigheid van die digter se ruimtelike en kulturele identiteit blyk duidelik uit Stitou se werk: aan die een kant Marokko, die ruimte van die konserwatiewe vader en sy Islamitiese religie en kultuur; aan die ander kant Nederland, die ruimte van die opgroeiende kind wat hom in ’n liberale, sekulêre Westerse kultuur bevind.
66 Sou die vereenselwiging met die een ruimte ’n verwerping van die ander beteken? Hierdie soort ambivalensie is volgens White (1995: 3) ’n kenmerk van baie migrante en migrantekulture. Dit is ’n ambivalensie tussen die verlede en die hede: Was dinge voorheen beter as nou? Maar dit is ook ’n ambivalensie wat die toekoms betref: Moet daar vasgeklou word aan ’n mite van terugkeer of moet dit verwerp word? Ook ten opsigte van die gasheerland kan ambivalensie bestaan in die afwisselende gevoelens van optimisme, onsekerheid, aanvaarding en teensinnigheid. Ambivalensie kan ook ervaar word ten opsigte van gedragswyses: Moet die oue behou of laat vaar word? Is sodanige ambivalensie aanwesig in Stitou se werk? Mustafa Stitou is die eerste Nederlandse digter27 van Marokkaanse afkoms wat ’n debuutbundel in Nederlands publiseer (Overmars, 1994).28 Hy is op 20 Oktober 1974 in Tetouan in Marokko gebore en verhuis as baba van drie maande saam met sy ouers na Nederland, waar hy grootgemaak is volgens die Islamitiese geloof en die Marokkaanse taal en kultuur. Buite die huis praat hy Nederlands, sê hy tydens ’n onderhoud wat drie leerders van die Nova College met hom voer (Hassan, Kamal en Hiba, 2003). Stitou kom in 1992 onder die aandag toe hy die skryfwedstryd van die reeds genoemde stigting El Hizjra wen met sy “Twee gedichten voor bijna-doden” wat in 1995 opgeneem word in die versamelbundel Stemmen onder water. Gedichten en verhalen van Marokkaanse en Arabische Nederlanders. Op die ouderdom van 19 jaar debuteer hy met die digbundel Mijn vormen (1994). Hieroor sê Remco Campert ietwat ekstaties in ’n resensie in Crossing Border Festival Magazine: “Eindelijk weer een dichter!” (Hierdie woorde pryk dan ook op die buikbandjie om die debuutbundel.) In die gedig “Zomaarcafé” uit hierdie bundel stel Stitou hom bekend as die “jonge Marokkaan” met sy “anderstalige gedachten”29 – nie slegs Nederlandse gedagtes nie, maar andersoortige gedagtes, herinnerend aan Bakhtin (1988: 138 en verder) se konsep van heteroglossie. Hoewel dit wil voorkom asof daar maar net enkele verwysings na Marokko in Stitou se werk voorkom, meen kritici soos Bresser (1998) dat Stitou se verlede ’n beduidende rol in sy werk speel. Vier jaar later verskyn Mijn gedichten (1998) wat in die jaar 2000 saam met die debuut in een band uitgegee word (Mijn vormen en Mijn gedichten). Ná die verskyning in 2003 van die bundel Varkensroze ansichten: gedichten bestempel Piet Gerbrandy (2003) vir Stitou as die belangrikste digter van sy generasie. In 2004 word die bundel met die VSB-poësieprys bekroon. In ’n artikel oor die werk van Marokkaans-Nederlandse outeurs (digters én prosateurs) onderskei Anbeek (2002: 293) drie motiewe (hy noem dit “decorstukken”): eerstens die motief van die vader wat eintlik nog in sy geboorteland, en dus in die verlede, leef; ten tweede die motief van die jonger generasie wat die geloof laat vaar; en laastens die motief van die identiteitsprobleem van daardie kinders wat besef dat hulle tussen twee kulture leef. Hierdie drie motiewe is duidelik sigbaar in Stitou se debuutbundel en word vervolgens aan die hand van enkele gedigte bespreek.30 Eerstens: die motief van die vader. Stitou erken openlik in onderhoude dat die geskiedenis van sy Islamitiese ouers deurwerk in sy gedigte (Overmars, 1994). Dit geld veral sy debuutbundel, waarin plekname en beelde van sy land van herkoms mildelik voorkom: Tetouan, Fez, Medina, woestynsand, dwelms uit Noord-Afrika, Berbers en
67 bergbewoners. Dit word gekontrasteer met tipies Nederlandse plekname en beelde: die Rembrandtsplein, Albert Heijn, kip met patat, friet en snelfiltermalingkoffie. Eintlik speel die gedigte in die bundel in drie wêrelde af: sommige gedigte handel oor sy geboorteland, Marokko; ander is stadsgedigte oor byvoorbeeld Amsterdam, waar hy tans woon; en ’n aantal gedigte speel af op die breukvlak van beide kulture. Dit is wat Said (1984) ’n kontrapunktale ervaring noem: die gelyktydige bewussyn van sowel sy onmiddellike Europese omgewing as van sy land van herkoms. Omdat Stitou se herinneringe aan Marokko gebaseer is op dié van sy ouers, is hulle vir hom die verpersoonliking van Marokko en dit wat Marokkaans-wees beteken. Terwyl hulle bly vaskleef aan Marokko as verbeelde gemeenskap (“imagined community” – Anderson, 1983), bevind hul seun hom in ’n totaal andersoortige wêreld en laat hy dit neerslag vind in sy skryfwerk. Of soos wat Vergeer (s.a.) dit stel: Stitou laat “zijn langzaam veranderende identiteit en zijn zelfgenoegzame postmoderne omgewing naast, en zelfs door elkaar” bestaan. Die twee titellose openingsgedigte van Mijn vormen handel oor onderskeidelik die digter se vader en sy moeder. (Anders as wat Anbeek [2002: 293] te kenne gee, gaan dit in Stitou se werk nie slegs oor die vader nie, maar in vele gedigte ook oor die moeder.) Die eerste gedig lui soos volg: hij spaarde altijd dirhams en guldens uit maar hij heeft een te mooi gezicht om gierig te zijn. hij spaarde voor zijn zoons natuurlijk en heeft er tien huizen mee gebouwd. terwijl hij bouwde, ongeveer vanaf zijn nulde, is zijn lijf langzamerhand defect geraakt. zijn zoons: één dief, één slaper, één opstandeling. ze schieten met een geweer (uit hun onschuld opgetrokken. een geweer van piepschuim. maar volgens deze bijna-dode) het geweer van dit heidendom. dit Hollanda.
Hoewel die gedig volgens verskillende bronne (outo-)biografies is (Overmars, 1994), word die vader nie geïdentifiseer nie en word daar ’n afstand geskep tussen die sprekerdigter en die vader (vergelyk die feit dat die vader “hij” in plaas van “vader” genoem word). Tog kom daar, veral in die tweede strofe, ’n verskuiwing van perspektiewe en ’n heteroglossie van stemme voor wat tot ’n sekere onbepaaldheid lei. Wie se standpunt word byvoorbeeld in die parentese aangebied – die vader of die seun s’n? Die vader word voorgestel as ’n sterk, kultuurvaste en gelowige familiehoof wat deur sy spaarsamigheid die toekoms van sy kinders op die hart dra – spesifiek sy seuns, die draers van die familienaam. Dat hy hom lewenslank vir sy seuns afsloof in sowel sy tuisland as sy gasheerland, word as iets natuurliks en vanselfsprekends voorgestel (reël 3). Hy tree nie net op soos wat daar van hom verwag word nie, maar omdat dit deel van sy grein is, van sy identiteit. Daarom wy hy hom as ’t ware vanaf sy geboorte (“ongeveer
68 vanaf zijn nulde”) aan sy lewensroeping toe, totdat sy liggaam mettertyd afgetakel raak. Die feit dat hy oorvloediglik voorsiening vir sy seuns maak deur tien huise te bou, hou nie slegs verband met die voorwaardes van gaswerkerskap nie (naamlik dat hy en sy familie ná sy gasarbeiderskap na sy tuisland sou moes terugkeer); ook dien dit nie net om in sy seuns en hul families se fisiese behoeftes te voorsien nie. Waarom dit eintlik gaan, is om ’n geestelike onderdak vir hulle te verseker. Die seuns het egter vernederlands en blyk nie terug te hunker na Marokko nie. By geleentheid vertel die digter aan ’n joernalis (Overmars, 1994): “Mijn vader heeft in Tetouan een gigantische huis voor ons gebouwd. Veel Marokkaanse families hebben voor hun vertrek huizen in Marokko gebouwd – zo’n leegstaand huis is het symbool van desillusie. Ze kunnen het niet verkroppen dat de kinderen niet terug willen. Ons huis is gewoon verhuurd.”
In die oë van die vader is die seuns met die heidendom van “Hollanda” besmet – ’n volksvreemde kultuur van religieuse afvalligheid. Hul Islamitiese geestelike weerbaarheid is nou vervang deur ’n kultuur van goddeloosheid en afvalligheid. Die nuwe kulturele en ideologiese bewapening is soos “een geweer van piepschuim” (polistireen) wat uit hul onskuld (op)getrek31 is, dit wil sê iets kunsmatigs, verteenwoordigend van die oppervlakkige verbruikersmaatskappy. In hul jeugdige opstandigheid wend hulle hul tot ’n ‘speelgoedgeweer’ – ’n nuttelose en verwerplike instrument van die verfoeilike “heidendom”. “Hollanda” is daarvoor verantwoordelik dat hulle ontaard het in ’n “dief ”, ’n “slaper” en ’n “opstandeling” – aanduidings wat in opposisie is met die vader se eerlikheid, hardwerkendheid en onderhorigheid. Omdat die seuns tot oneerlike, ruggraatlose en rebelse deugniete ontwikkel het, kan geredeneer word dat die toegewydheid en ywer van die vader tevergeefs was. Die ironie van die gedig is daarin geleë dat die vader self daaraan skuldig is dat sy seuns so losbandig in die “heidendom” grootgeword het, omdat dit hy was wat geëmigreer het en te goed vir hulle wou sorg. Naas die motief van die vader wat eintlik nog in sy geboorteland – en dus in die verlede – leef, noem Anbeek (2002: 293) ’n tweede motief in die werk van MarokkaansNederlandse outeurs, naamlik dié van die jonger generasie se afkerigheid van hul tradisionele geloof. Stitou erken dat hy teen die ouderdom van twaalf reeds sy geloof verwerp het (Rijghard, 2004). In die gedig “Grote mannen” vind nie net ’n dekonstruksie van die religie plaas nie, maar ook van die voorstelling van die man as sterk figuur: Grote mannen Het godshuis in het winkelcentrum daar gaat het niet goed mee. Berbers en bergbewoners kunnen elkaars bloed wel drinken. (Een wijze woordvoerder van de bergbewoners werd zelfs op zijn bek geslagen.) Het betreft geen religieus vraagstuk maar wie zal gaan over de subsidies van de gemeente.
69 Het gerucht gaat dat de bergbewoners een eigen godshuis zullen stichten Honderd meter verderop, tegenover de Hema. (Vaart maken, Ramadan komt eraan.) De jongens die klein naar het godshuis moesten de Koran vanzelfsprekend als moedermelk kregen voorgeschoteld dus ervan dronken met dierlijke tegenzin Abderzak en ik bijvoorbeeld liggen dubbel.
Dit gaan in hierdie gedig om twee Marokkaanse volksgroepe (eintlik faksies), wat ook in Nederland verteenwoordig word: die Berbers (woestynbewoners) en die bergbewoners. Hierdie twee groepe is in ’n hewige woordewisseling betrokke. Die aanvanklike vermoede is dat dit oor ’n godsdienstige twis gaan, maar in die slot blyk dit dat die debat eintlik oor iets profaans en selfs banaals gaan: ’n relletjie oor die subsidie wat die Marokkane van die stadsraad ontvang het om ’n plek van aanbidding te skep. Die bergbewoners wil naamlik nie saam met die Berbers vergader nie (ironies genoeg woon albei groepe nou in die waterryke “Lae” Lande), maar sowat een kilometer daarvandaan nog ’n godshuis stig, teenoor die Hema, ’n bekende kettingwinkelgroep in Nederland. Omdat Ramadaan32 op hande is, is dit ’n dringende saak. Die daaglikse vastyd van Ramadaan (tussen sonsondergang en sonsopkoms mag wel geëet word) staan in sterk kontras met die Hema-supermark wat volgepak is met ’n wye verskeidenheid voedsel en delikatesse – onder meer hul beroemde rookwors, wat ook varkvleis bevat (www. kb.nl/dichters/stitou/stitou-02.html). Die jong seuns wat sedert hul vroeë jare na die moskee (“godshuis”) moes gaan en met die Koran (op-)gevoed is, so vanselfsprekend soos met moedersmelk, het egter intussen ’n teensin in hierdie praktyke ontwikkel en hul rug op die geloof gedraai. Daarom vind die ek-spreker en sy vriend Alderzak die getwis van die “grote mannen” besonder snaaks en belaglik. Die titel van die gedig funksioneer ten slotte hoogs ironies, want die groot manne van die gemeenskap, dit wil sê die imam, die gemeenskapsleiers en die vaders, maak rusie, raak handgemeen, en word uitgelag deur die jong seuns (laaste twee reëls). In Anne-Marie Fortier (2000) se ondersoek na die vorming van ’n samehorigheidsgevoel onder Italiaanse migrante in Brittanje, gebruik sy die term “re-membering” met ’n koppelteken om die dubbelbetekenis daarvan te suggereer: Aan die een kant beteken dit “remembering” of “unforgetting” (Fortier, 2000: 129), dit wil sê om te onthou en te ont-vergeet; om ’n herinnering lewend te hou van dit wat ‘was’ in die plek van herkoms. Aan die ander kant beteken “re-membering” die aanvulling van die getalle van diegene wat die herinneringe deel en daarmee assosieer. Net soos die St. Peter-kerk in Londen vir die Italiaanse migrante ’n plek van herinnering is, is die vele moskees in die Lae Lande herinneringsplekke. So ’n plek is vir Fortier (2000: 153) “a place of re-membering; a place of collective memory, in which elements of the past are brought together to mould a communal body of belonging. […] [It] is at once a place where individual lives, present and past, are called upon to inhabit the present space, to ‘member’ it. It is a site where
70 individual bodies circulate, come and go, return to; where bodies are signifying actors.” Terwyl die volwassenes wil vashou aan hul geloof en hul aanbiddingsplekke, is dit vir die kinders duidelik dat daardie selfde geloof ook tot konflik aanleiding kan gee, sodat daar van “re-membering” nie veel sprake kan wees nie. Daarom word die geloof vergeet en mettertyd versaak. In die gedig “Negentien”, die slotgedig van Stitou se debuut, word te kenne gegee dat die fantasie die plek inneem van die geloof wat vergeet en agterweë gelaat is (strofe 3). Uit die gedig skemer ook die identiteitsproblematiek van die jongmens deur, wat Anbeek (2002: 293) die derde motief in die werk van Marokkaans-Nederlandse outeurs noem: Negentien Het heilige kwijt gewillig genoeg aan mijn handzame manipulator besla ik een aantal reflexen wetend mijn gevonden ogen wijzend op natuur in de straat het handschrift van een bejaarde leugens in de tussentijd wat nooit heeft bestaan vervangt wat wordt vergeten. Het heilige kwijt ben ik als een droom mijn grabbelton toeval slaat de klok maar de dood is geen gerucht mijn angst zoekt maakbaar een ander onderkomen een Koran van herinneringen aan een moskee poëzie?–
Hoewel die godsdiens agtergelaat is, het die konfrontasie met die dood behoue gebly en soek die jong spreker-digter na ’n onderdak vir sy eksistensiële angs. Die enigste plek wat verewiging en transendensie kan bied, is die poësie – interessant genoeg hier voorgestel in terme van die versaakte religie: “een Koran van herinneringen / aan een moskee / poëzie?–”. Al gaan die spreker nie meer na die moskee nie, sal die Koran altyd in sy gedagtes wees omdat hy dit as kind moes memoriseer en in sy herinneringe moes bewaar. In ’n gesprek met drie leerders vertel Stitou die volgende
71 (Hassan, Kamal en Hiba, 2003): Ik moest vroeger naar de koranschool. Om de Koran uit mijn hoofd te leerden. En als dat niet snel genoeg ging, kregen we klappen. De Koran is heel mooi. De verzen, de soera’s, zijn eigenlijk net als gedichten (Mustafa reciteert uit zijn hoofd een soera in het Arabisch). Dat klink net als een gedicht, he?33
Net soos wat die Koran ’n Ewige Boek van Herinneringe is, kan die poësie as toevlugsoord funksioneer wat sy herinneringe kan huisves, wat sin aan sy lewe kan gee en wat sy skynbare behoefte aan die metafisiese (die “heilige”) kan bevredig. Die poësie is boonop ewig en kan voortleef, ook ná die dood van die digter. Die geloof word dus vervang met die digkuns, maar ’n mens sou ook kon sê dat die digkuns ’n aspek van die geloof is wat in die herinneringe agtergebly het – die Koran is immers die openbaring van God in verse. Tog blyk die ek-spreker nie honderd persent oortuig te wees van die sublimeringspotensiaal van die poësie nie, soos wat die vraagteken en aandagstreep aan die einde van die gedig te kenne gee. Terselfdertyd suggereer die slot ook iets van die onsekerheid van die jong digter oor die resepsie van sy debuutbundel, Mijn vormen. Veelseggend genoeg heet sy tweede bundel Mijn gedichten, waardeur gesuggereer word dat die digter ’n stewiger greep op die poësie het. Om terug te keer tot Anbeek (2002: 293) se kategorisering: In hierdie gedig is ’n skrywer van die jong generasie aan die woord, wat gebreek het met die geloof, kultuur en tradisie van die vader en vervolgens met ’n identiteitsprobleem sit. Vir Anbeek (2002: 292) sluit Stitou hier aan by ’n tradisie van tweehonderd jaar lank in die Europese poësie, naamlik die tradisie dat die digkuns as substituut vir die godsdiens kan optree. In sy derde bundel, Varkensroze ansichten, wat ’n provokerende omslag van ’n varkhuid vertoon, word ook die Darwinistiese wetenskap as substituut aangebied. Die genealogiese modelle wat dikwels ten opsigte van migranteliteratuur gebruik word, kan oorsigtelik goed toegepas word op Stitou se oeuvre – van ’n identiteitsoekende tiener wat om terapeutiese redes skryf, tot by iemand wat meer bewustelik dig, wat wegskryf van die Marokkaanse verlede, en ’n postmodernistiese vers bedryf. Tog wil ek betoog dat daar by Stitou van meet af aan ’n sterk kritiese en skeptiese ingesteldheid teenoor sy land van herkoms is, en nie ’n nostalgiese hunkering na ’n verbeelde gemeenskap nie. In sy geval gaan dit nie soseer om persoonlike herinneringe aan sy geboorteland nie, maar om postherinneringe en teenherinneringe – deklaratiewe herinneringe volgens Reeves en Wedding (1994) – wat ’n bydrae lewer tot identiteitsformasie. Terselfdertyd blyk dit baie duidelik uit Stitou se gedigte dat hy hom tuis vind in Nederland en juis nie gevoelens van ambivalensie ervaar nie, maar eerder profiteer van ’n transnasionale identiteit.
4.2 Sydda Essop: “moeder van afrika” As voorbeeld van die weinige Afrikaanse gedigte oor migrasie na Suid-Afrika het ek Sydda Essop se “moeder van afrika” gekies, wat oorspronklik verskyn het in Ampie Coetzee en Hein Willemse se tweetalige bundel I Qabane Labantu. Poetry in the Emergency. Poësie in die noodtoestand (1989):
72 u was ’n plattelandse indiërdame van die landerye in gugurat, u het gekom as ’n tienderjarige bruid vir ’n landbewoner verstekeling op s.s. kampala op ’n boot na afrika land van melk en heuning u het hoë verwagtings gekoester goud het geglinster in u oë vryheid tussen u bene hoopvol, soekend wou u kinders baar grootmaak tussen die warmte van u borste in ’n vrye afrika ver weg van koloniale, oorloggeteisterde indië weg van die aarde wat u verwerp het weg van die regeringstelsel wat u amper versmoor het tog het u gevind dat afrika nie indië was nie u het gekom na ’n vreemde land na swart hawelose, landlose moeders wat hulle babas gevoed het met melklose borste en armoede in die gesig staar u het gevlug van koloniale indië na koloniaal geokkupeerde afrika om voort te bestaan moet u werk soos hel leer om die wit man se taal te praat lewe tussen mensgemaakte gode onder mensgemaakte bepalings die lyding was bitterswaar beroering het die hart versmoor dié is die skepping van mensdom nie God drome het verlore gegaan u het besef dat om hierdie duiwelse krag van die koloniale te oorleef moes u trots staan
73 regop, stewig soos ’n rots die wapen sou nie onmenslike wette wees nie, nie nuutgeskrewe bybels nie dit sou menslikheid wees u het gekom om soos ’n besetene die hongerpyne te beveg dit te oorlewe nie as ’n indiër maar as ’n afrikamoeder geboorte te gee aan afrikababas stewig soos ’n rots 1987
Aangesien Essop nog nie ’n volwaardige, eie bundel gepubliseer het nie, is sy ’n relatief onbekende figuur in die Afrikaanse poësiesisteem. Essop se gedig is ’n versluierde (outo-)biografie wat ’n herskrywing bied van ’n deel van die SuidAfrikaanse geskiedenis, en wel vanuit ’n vroulike perspektief. Hoewel die gedig oor ’n goed gedokumenteerde stuk geskiedenis handel, naamlik dié van die immigrasie van Indiërs in die negentiende eeu, hoofsaaklik om op die suikerrietplantasies in Natal te kom werk (Spies, 1994: 67), is dit ’n stuk geskiedenis wat meestal deur Afrikaners geïgnoreer is. Sodoende bied die gedig ’n teenherinnering vir die geskiedskrywing tydens die apartheidsbewind waarvolgens die rol van die Indiërs in die ontwikkeling van die land verswyg is. Na my wete is daar weinig of geen ander literêre tekste oor hierdie stuk geskiedenis in Afrikaans geskryf.34 Die titel van die gedig skep die indruk dat hierdie vers oor ’n swart vrou (“African”) gaan handel, as “Mama Africa”, as universele figuur, as simbool van ’n donker, ryk, vrugbare kontinent. Die digter se van, Essop, en die eerste reël laat blyk egter dat dit oor ’n Indiërvrou handel, iemand wat nie in Afrika gebore is nie. Dit gaan dus hier om ’n vroue-immigrant se lewensgeskiedenis van ontheemding, vervreemding, lyding, onderworpenheid en vasgevangenheid. Met die opkoms van die suikerrietbedryf teen die middel van die negentiende eeu het die boere gevind dat Zoeloemans nie gretig was om op die lande te werk nie, aangesien hulle die landbou as vrouewerk beskou het (Schirmer, 1981: 209). ’n Ooreenkoms is tussen die destydse Britse en Brits-Indiese owerhede aangegaan en reëlings getref om Indiërs te werf om as kontrakarbeiders op die plase te kom werk. Hierdie sogenaamde ingeboekte arbeiders (“indentured labourers” – Spies, 1994: 67)35 is vanaf 1860 tot 1911 in Natal ‘ingevoer’. Die Natal Witness bied insae in die houding van die suikerboere oor die koms van die Indiërs (Oakes, 1988: 224):
74 The ordinary Coolie [...] and his family cannot be admitted into close fellowship and union with us and our families. He is introduced for the same reason as mules might be introduced from Montevideo, oxen from Madagascar or sugar machinery from Glasgow. The object for which he is brought is to supply labour and that alone. He is not one of us, he is in every respect an alien; he only comes to perform a certain amount of work, and return to India [...]
Die meeste van die oorspronklike Indiërs was ongeskoolde, ongeletterde Hindoewerkers uit die onderste kastes. Naas die ingeboekte arbeiders het groot getalle Goedjarati-handelaars36 ook na Suid-Afrika gekom – geskoolde mense van die hoër kastes (Oakes, 1988: 225 en Spies, 1994: 68). Omdat hulle self hul passaat betaal het (hulle is gevolglik “passengers” genoem), was dit nie vir hulle nodig om formeel te registreer om in Suid-Afrika te werk nie. Sommige van hulle het met heelwat kapitaal die land binnegekom en spoedig florerende sakeondernemings gehad, nie net in Natal nie, maar ook in ander dele van die land. Dit het gelei tot bitterheid onder blanke handelaars, wat hulle as mededingers beskou het (Schirmer, 1981: 209). Mettertyd het die Indiese regering in verskeie twiste met Brittanje betrokke geraak oor die status van Indiërs regoor Suid-Afrika – Mahatma Gandhi se rol in hierdie stryd is goed bekend. Op 21 Julie 1911 is die werwingsbeleid beëindig en die immigrasie opgehef. Sowat 52% van die meer as 150 000 Indiese immigrante het besluit om in Suider-Afrika aan te bly ná die verstryking van hul kontrakte (Spies, 1994: 67). (Volgens die sensus van 2001 is daar sowat 1 miljoen Indiërs en Asiate in die land, meestal Engelssprekend – Lehohla, 2004.) Hulle het nie net in Natal in die suikerrietplantasies gewerk nie, maar regoor die land in steenkoolmyne, in sakeondernemings en in die ontluikende hotelbedryf (Schirmer, 1981: 209). In die gedig tree die spreker op as representeerder of biograaf van die kleingeskiedenis van ’n spesifieke individu. Hierdie ‘ware verhaal’ van die ongeïdentifiseerde vrou word vertel deur ’n gesprek met haar te voer. Die “u”-aanspreekvorm aan die begin van vyf van die ses strofes is besonder opvallend. Hoewel hierdie vrou moontlik afkomstig was van ’n lae kaste, word sy hier deur die digter-spreker op ’n hoflike wyse aangespreek. Al was die onbekende vrou afkomstig uit ’n plattelandse, nederige omgewing, waar sy waarskynlik op die ryslande gewerk het, word sy hier voorgestel as “moeder” en “Indiërdame”, as iemand wat respek en agting afdwing. Waar die ek-spreker in Mustafa Stitou se ongetitelde (outobiografiese) openingsgedig in Mijn vormen afstandelik – en miskien selfs spottend – oor sy vader (“hij”) praat, tree die ek-spreker in Essop se gedig regstreeks en eerbiedig met haar grootmoeder in gesprek. Die onbekende vrou is nog maar jonk, eintlik ’n tienderjarige. Haar omstandighede blyk nie gunstig te wees nie: Sy is ’n “verstekeling” op ’n stoomskip. Sy bevind haar in ’n onbenydenswaardige, gevaarlike posisie. Die skepe was oorlaai, en boonop kom sy die land onwettig binne. Indiërvroue is glo ook dikwels tydens die seetogte seksueel misbruik. Haar reis na Afrika is dus ’n groot risiko. Die eienaamsgebruik in die eerste strofe funksioneer in sekere sin ironies: Hoewel die ek-spreker ‘weet’ (beweer?) dat die vrou met ’n stoomskip van “gugurat” af kom, word haar naam nie bekend gemaak nie. Sy kom voor as ’n ongeïdentifiseerde wese – net maar ’n nommer. En in werklikheid was dit ook so dat die ingeboekte Indiërs van
75 nommers voorsien is – Oakes (1988: 222) verduidelik dat die dertigjarige Davarum byvoorbeeld “Coolie No. 1” genoem is; sy vrou en twee kinders was respektiewelik Koelies 2, 3 en 4.37 Naas haar oënskynlike anonimiteit, word die aangesproke vrou boonop gedefinieer in terme van haar toekomstige man – sy is as “bruid” beloof vir “’n landbewoner” (iemand van die platteland). Die vrou wou nie na Afrika gaan net om te oorleef nie, maar om haar drome uit te leef in ’n “land van melk en heuning”. Hierdie beeld roep die Koran in die herinnering, waar daar in hoofstuk 47 vers 15 verwys word na riviere van melk en heuning, in ’n tuin van oorvloed wat vir diegene beskore is wat teen die kwade waak. Vir Afrikaanssprekende lesers wat bekend is met die Bybel, sal Eksodus 33:3 in die herinnering geroep word: “hierdie land wat oorloop van melk en heuning”. Sodanige lesers sal dan tereg kan vra waarom die spreker-digter hierdie ‘Christelik-religieuse’ beeld aanwend en of dit maar bloot ’n retoriese uitdrukking is. Die vrou was immers heel waarskynlik van die Hindoe- of Moslem-geloof. Indien so ’n leeswyse gevolg word, sou geredeneer kon word dat Afrika (Suid-Afrika) sodoende voorgestel word in terme van die religie van die blankes: die oorheersers, dié met die mag in die hande. Ook op grond van haar religie word die vrou dus gemarginaliseer. Hoe dit ook al sy: Die vrou kom voor as ’n onderdrukte – op grond van ras, klas, geslag en moontlik religie. Die beeld van Afrika as ’n vasteland van oordaad en geilheid wat ’n oplossing sou bied vir die jong vrou, suggereer ’n mate van mitologisering van die vasteland. Die tienermeisie het in die waan geleef dat Afrika haar van al haar probleme sou verlos. Kan dit ’n aanduiding van naïwiteit of onkunde wees? Of moet dit eerder toegeskryf word aan die werwingskomitee se bewieroking van die land aan die suidpunt van Afrika? Die digter-spreker laat dit voorkom asof die vrou moederskap as die oplossing van haar probleme gesien het. Die “hoë verwagtings” en “goud” in haar oë hang saam met haar vrouwees en seksualiteit (“vryheid tussen u bene”). Sy het vir haar en haar kinders ’n lewe van vrede in die vooruitsig gestel, binne die konteks van ’n “vrye afrika”, weg van Indië. Hoewel sy ook in Indië swaargekry het, word die swaarkry nou vererger deur die vreemdheid van die land. Die landskap en die mense verskil immers in belangrike opsigte van dié in Indië. Dit is duidelik dat die vrou geskok was deur wat sy in Suid-Afrika aangetref het: swart vroue sonder heenkome, ondervoede babas, armoede. Sy wat verlang het na ’n “land van melk en heuning”, moet nou sien dat die inheemse moeders se liggame so uitgeteer is dat hulle nie melk vir hul kinders kan voorsien nie. Daar is vir hierdie vrou geen ontsnapping uit die sisteem van kolonialisme nie. Suid-Afrika en Indië was in daardie stadium albei kolonies onder Britse heerskappy. Om te oorleef (“voort te bestaan”) moes die vrou baie hard werk (“soos die hel”). Net soos wat sy ’n ondergeskikte in Indië was, net so is sy steeds ’n ondergeskikte, al bestaan hier in Suid-Afrika nie ’n kastestelsel nie. Meer nog: Sy moet ’n ander taal leer praat – die “wit man” se taal (my kursivering). Dit kan ’n verwysing na Engels of Afrikaans wees, maar terselfdertyd sou dit ook betrekking kon hê op die diskoers van die (manlike) maghebbers. Die “mensgemaakte bepalings” van strofe 3 hou waarskynlik verband met al die
76 reëls en regulasies waaraan die Indiërs onderworpe was, en impliseer die begrensinge waarbinne hierdie vrou moes werk en oorleef. Sou die “mensgemaakte gode” betrekking kon hê op diegene wat vir hulle die reg en die mag toe-eien, wat hulle as meerderwaardig bokant ander (rasse) beskou, wat die wette opstel? Die “bepalings” is immers nie goddelik verordineer nie, maar deur mense gemaak – dikwels is dit geregverdig deur middel van kultuur en godsdiens (vergelyk ook “bybels” in strofe 5). Die vrou se oorlewing het in menslikheid gelê (strofe 5), in ooreenstemming met Gandhi se filosofie van satjagraha of lydelike verset (Spies, 1988: 236). Te midde van benouende en vernederende leef- en werksomstandighede het sy haar trots en waardigheid behou. Sy sou haar nie soos die owerhede beroep op skrynend diskriminerende wette of regverdigings van religieuse aard nie, maar op haar menslikheid, spesifiek haar vroulike menslikheid (strofe 5). In die slot wil dit voorkom asof die vrou haar geestelik aangepas het by die harde, ongenaakbare, klipperige landskap van Afrika. Deur deel te word van hierdie landskap, kon sy die eienskappe van die landskap in haar opneem en “stewig soos ’n rots” wees. Die ruimte bepaal nou haar identiteit. Waar die vrou oorspronklik na Suid-Afrika gekom het ter wille van haar voorgenome huwelik en vooruitsigte van moederskap, is haar uiteindelike doelstelling bloot om te oorleef, om soos “n besetene die hongerpyne te beveg / dit te oorlewe”. Mettertyd het ’n belangrike verskuiwing egter plaasgevind: Die vrou het in sekere opsigte haar Indiër-identiteit prysgegee en ’n nuwe identiteit aangeneem. Sy was aanpasbaar en het haar begin herdefinieer in terme van die landskap. Deur hierdie verskuiwing het sy ook meegewerk aan die identiteite van haar kinders: Hulle is “afrikababas” wat sal opgroei tot volwaardige individue. Sydda Essop se gedig vestig die aandag op gemarginaliseerde vrouefigure in die SuidAfrikaanse geskiedenis. Sodoende kan die gedig beskou word as ’n alternatiewe vorm van geskiedskrywing en dien dit dus as teenherinnering. Dit is ’n huldeblyk aan ’n onbekende vrou – ’n vrou wat uitgroei tot verteenwoordiger, simbool van alle Afrikamoeders wat ten spyte van haglike omstandighede hul menslikheid behou. Ek het aanvanklik geskryf dat “moeder van afrika” ’n versluierde (outo-)biografie is, en ek keer nou terug na hierdie punt. Ná ’n lang speurtog het ek in 2004 telefonies in verbinding gekom met Sydda Essop, wat my meegedeel het dat hierdie gedig oor haar ouma Fatima handel; in 2007 het ek die digter in Beaufort-Wes besoek. Sydda Essop se oupa, Essop Mohammed, het in 1910 na Suid-Afrika gekom – die jaar toe die Unie van Suid-Afrika tot stand gekom het en ’n jaar voordat die ‘invoer’ van Indiërs gestaak is. Essop Mohammed, wat ’n mate van skoolopleiding gehad het, het besluit om Indië te verlaat as gevolg van die politieke toestande en die groot armoede in die land. (Sy pa is ná ’n opstand oor die soutbelasting opgehang.) Hy het nóg as ingeboekte arbeider nóg as passenger na Suid-Afrika gekom, maar op riskante wyse – as verstekeling. Sy plan was om in Kaapstad aan wal te gaan en na die goudvelde te reis, maar sy geld het net tot in Beaufort-Wes gehou. Hier het hy en sy broer ’n winkel geopen: Mohammed’s. Twee of drie jaar ná sy aankoms het Essop die tienderjarige Fatima laat kom. Toe Essop en sy broer se paaie uitmekaarloop, het hy sy eie sakeonderneming tot stand gebring: F. Essop Trading Company. Sy voornaam het nou as van (agternaam) in
77 die onderneming se naam gefunksioneer en sy vrou is ook vereer met die letter F (vir Fatima). Saam-saam het die egpaar hul onderneming in die Karoo-gemeenskap bedryf. Hulle was gerespekteerde mense op Beaufort-Wes: Bruin én wit het na hulle verwys as Oubaas en Oumies Essop. Essop en Fatima het mettertyd verafrikaans en hul kinders is in Afrikaans grootgemaak, hoewel hulle ook Goedjarati geleer het en in die Moslemgeloof opgevoed is. Sydda self kan die taal nog praat, maar nie haar twee jonger susters nie. Die digter vertel dat ouma Fatima ’n eienaardige sêding gehad het telkens wanneer daar ’n dogtertjie in die familie gebore is, naamlik “’n Klip is gebore”. Dit herinner aan die slagspreuk “If/When you strike a woman, you strike a rock”,38 wat ontleen is aan die lied wat op 9 Augustus 1956 gedreunsing is toe 20 000 swart vroue na die Uniegebou in Pretoria opgeruk het uit protes teen die paswette. Iets hiervan kan in die slot van die gedig gesien word. In aansluiting by die tipologieë van Dunphy (2001) en Pattynama (2003b) kan Sydda Essop beskou word as ’n derdegenerasie-skrywer wat sogenaamde postherinneringe in die lewe roep. As postherinnering bied “moeder van afrika” ’n uitbeelding van ’n vroue-immigrant se lewensgeskiedenis van ondergeskiktheid, ontbering en lyding; as teenherinnering vertel dit ’n narratief wat verswyg is deur die apartheidsregime (’n voorbeeld van Halbwachs [1980: 71] se “shrouded remembrances”). Dit vestig nie net die aandag op ’n redelik verwaarlooste stuk geskiedenis (of ’n ‘blindekol’ in die geskiedenis) nie, maar ook op die lot van die nog meer gemarginaliseerde Indiërs wat Suid-Afrika ‘onwettig’ as verstekelinge binnegekom het. Met inagneming van die konteks van die bundel waarin haar gedig oorspronklik opgeneem is, naamlik I Qabane Labantu. Poetry in the Emergency. Poësie in die noodtoestand (1989) moet die gedig uiteraard ook binne die die (sub-)sisteem van die struggleliteratuur gesitueer word. Die huldeblyk aan ’n migrante-voorouer gee iets te kenne van die soeke na sowel ’n persoonlike as ’n kollektiewe identiteit tydens die apartheidsjare en kan myns insiens beskou word as ’n voorbeeld van selfrepresentasie – van sowel die individu as die groep. Die gedig bied dus nie slegs ’n postherinnering aan die ouma se verlede van ontworteling en verplasing nie, maar skep ook verbande met die gedwonge verplasing van baie bruin en swart mense tydens apartheid. So gesien, is dit ’n identiteitskeppende, identiteitsproklamerende, toekomsgerigte teks. Daar moet in gedagte gehou word dat die literatuur van ‘swart’ Afrikaanse skrywers van die tagtigerjare nie tot die kanon gereken is nie (Willemse, 2007: 154 en verder). Essop se gedig is geskryf toe apartheid op ’n hoogtepunt was. Die behoefte aan ’n kollektiewe identiteit (met kollektiewe herinneringe – vergelyk Halbwachs, 1980 en 1992) by mense van kleur was besonder sterk – daarvan getuig die werk van die struggle-skrywers. Deur middel van die poësie kon ’n verbeelde gemeenskap geskep word, ’n “imagined community” in die woorde van Benedict Anderson (1983). Die proses waardeur stories en simbole benut word om ’n gemeenskap of nasie te verbeel(d), kan “imagining the community/nation” genoem word. Die nasie soos wat ons dit ken, is immers nie ’n natuurlike entiteit nie, maar ’n sosiale en simboliese konstruksie; “[it] is always conceived as a deep, horizontal comradeship” (Anderson, 1983: 15-16). In hierdie verband skryf Boehmer (1995: 185; sien ook Fortier, 2000: 38 en 83) soos volg:
78 Every new instance of independence, therefore – and some might say each new stage in the process of winning independence – required that the nation be reconstructed in the collective imagination; or that identity be symbolized anew. [F]ictional narrative, with its potential to compose alternative realities, provided a rich medium for the purpose.
6.
Ten slotte Hoewel daar beduidende verskille ten opsigte van die verskynsel van migrantepoësie in die Afrikaanse en Nederlandse literêre sisteme bestaan, kan hierdie tekste waardevolle insae in die identiteit van veral die migrante-individu bied. Deur middel van ekstrapolasie kan sodanige tekste die leser bewus maak van die lotgevalle en identiteitsproblematiek van migrante en migrantegroepe wêreldwyd. Die voorbeelde van migrantepoësie wat ek in hierdie artikel betrek het, wissel van die identiteitsoekende jeugwerk by Mustafa Stitou, ’n tweedegenerasie-skrywer, tot by die identiteitsproklamerende werk van die struggle-digter Sydda Essop, ’n derdegenerasie-skrywer. Hoewel die beskikbare tipologieë van migranteliteratuur ’n nuttige sistematiseringsmeganisme kan wees by ’n deskriptiewe benadering tot migrantepoësie, en hoewel hulle sinvol ter wille van eksperimentele en opvoedkundige doeleindes benut kan word, dien tipologisering slegs ’n beperkte doel wanneer dit by teksbesprekings kom.39 Dit sou die ondersoeker loon om, naas genealogiese en generiese modelle, ook teorieë oor die geheue en herinneringe te benut ten einde die uitwerking van migrasie op die individu (en die groep) na te gaan. Die implementering van sodanige teorieë kan ’n meerwaarde aan teksbesprekings toevoeg, in die besonder wat individuele en kollektiewe identiteitsformasies betref. Universiteit van Stellenbosch
Bronnelys Abdus Sattar, Sajidah. 2001. Islam voor beginners. Een heldere inleiding tot de wereld van de islam. Amsterdam: Forum. Al-Sady, Atta Issa et al. 1998. Uit het hart. Auteurs in twee culturen. Amsterdam: El Hizjra. Breda: De Geus. Anbeek, Ton. 2002. Doodknuffelen. Over Marokkaans-Nederlandse auteurs en hun critici. In: D’Haen, Theo (red.). Europa buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europesen talen. Amsterdam: Bert Bakker. Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities. Reflections of the Origins and Spread of Nationalism. Londen: Verso. Bakhtin, Mikhail. 1988 [1940]. From the Prehistory of Novelistic Discourse. In: Lodge, David (red.). Modern Criticism and Theory. A Reader. Londen en New York: Longman: 124-156. Bakhtin, M.M. 1990 [1981]. The Dialogic Imagination. Four Essays (red. M. Holquist, vert. Caryl Emerson en Michael Holquist). Austin: University of Texas Press.
79 Benali, Abdelkader. [s.a.]. Bibliografie. http: //www.abdelkaderbenali.nl/boekboek/ show/id=89523 (geraadpleeg op 9 September 2007 en 3 Maart 2008). Benali, Abdelkader. 2003. Gedichten voor de zomer. Amsterdam: Uitgeverij 521. Benzakour, Mohammed. 2004. 2 mei 1996. Hafid Bouazza debuteert met De voeten van Abdullah. Een groteske woordkunstenaar in domineesland. In: Buikema, Rosemarie, en Maaike Meijer (reds.). Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1980-2000. Den Haag: Sdu. Boehmer, Elleke. 1995. Colonial and Postcolonial Literature. Migrant Metaphors. Oxford en New York: Oxford University Press. Boshoff, S.P.E. en G.S. Nienaber. 1967. Afrikaanse etimologieë. Pretoria: Die SuidAfrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Bosman, D.B., I.W. van der Merwe en L.W. Hiemstra. 1984 [1931]. Tweetalige woordeboek. Bilingual Dictionary. Kaapstad: Tafelberg. Bresser, Jan Paul. 1998. Mustafa Stitou in de kritiek. Elsevier. www.kb.nl/dichters/ stitou/stitou.05html (geraadpleeg op 20 April 2008). Buikema, Rosemarie en Maaike Meijer (reds.). 2003. Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980. Den Haag: Sdu. Buikema, Rosemarie en Maaike Meijer (reds.). 2004. Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1980-2000. Den Haag: Sdu. Bybel. 1983. Nuwe vertaling. Kaapstad: Bybelgenootskap van Suid-Afrika. Cameron, Trewhella en S.B. Spies (reds.). 1988 [1986]. Nuwe geskiedenis van SuidAfrika in woord en beeld. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau; Johannesburg: Southern. Carter, P. 1992. Living in a New Country. History, Travelling and Language. Londen: Faber & Faber. Castles, S. en M. Miller. 1998 [1993]. The Age of Migration. International Population Movements in the Modern World. Londen: Macmillan. Coertzen, Pieter. 1988. Die Hugenote van Suid-Afrika 1688-1988. Kaapstad: Tafelberg. Coetzee, Ampie en Hein Willemse (samests.). 1989. I Qabane Labantu. Poetry in the Emergency. Poësie in die noodtoestand. Bramley: Taurus. Commerman, Guy. 2002. Allochtone auteurs in België. Gierik en Nieuw Vlaams Tijdschrift, 20(77) (winter): 4-7. Conradie, Rachelle. 2002. Henk van Woerden se Een mond vol glas en die skep van ’n kultureel meerstemmige Suid-Afrikaanse geskiedenis. Ongepubliseerde M.A.-tesis. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Coser, Lewis. A. (red. en vert.). 1992. Introduction: Maurice Halbwachs 1877-1945. In: Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. Chicago en Londen: University of Chicago Press: 1-34. Crush, Jonathan. 1995. Vulcan’s Brood. Spatial Narratives of Migration in Southern Africa. In: King, Russel, John Connell en Paul White (reds.). Writing Across Worlds. Literature and Migration. Londen en New York: Routledge: 229-247. Culler, Jonathan. 1985. On Deconstruction. Theory and Criticism after Structuralism. Londen: Routledge & Kegan Paul.
80 Dangor, Achmat. 1983. Bulldozer. Johannesburg: Ravan. Dangor, Achmat. 1997. Kafka’s Curse. A Novella & Three Other Stories. Kaapstad: Kwela. Dangor, Achmat. 2001. Bitter Fruit. A Novel. Kaapstad: Kwela. Davis, Nathalie Zemon en Randolph Starn. 1989. Memory and Counter-Memory. Representations, 26: 1-6. De Jager, Youetta et al. 2002. Een hand uit de nacht. Gedichten. Rotterdam: Stichting Dunya. De Preter, Jeroen. 2005. “Die prijs betekent niets voor mij”. Antwerpse winnares El Hizjra-literatuurprijs Rachida Ahali blijft buurtwerkster. De Morgen, Dinsdag 19 April: 3. Doorman, Maarten. 1994. Geraffineerd spreken met dubbele tong. De Volkskrant, 16 Desember. Dorsman, Robert. 2004. “Ze zijn net even anders gekruid”. Over de poëzie van Ramsey Nasr, Alfred Schaffer en Mustafa Stitou. Passionate Magazine, 11(5) (September/Oktober): 35-37. Duffy, Patrick. 1995. Literary Reflections on Irish Migration in the Nineteenth and Twentieth Centuries. In: King, Russel, John Connell en Paul White (reds.). Writing Across Worlds. Literature and Migration. Londen en New York: Routledge: 20-38. Dunphy, Graeme. 2001. Migrant, Emigrant, Immigrant. Recent Developments in Turkish-Dutch Literature. Neophilologus, 85(1): 1-23. Essop, Sydda. 1989. Moeder van Afrika. In: Coetzee, Ampie, en Hein Willemse (samests.). 1989. I Qabane Labantu. Poetry in the Emergency. Poësie in die noodtoestand. Bramley: Taurus. Essop, Sydda. 2004. Telefoongesprek, 11 September. Essop, Sydda. 2007. Persoonlike gesprek, Beaufort-Wes, 25 Mei. Fortier, Annemarie. 2000. Migrant Belongings. Memory, Space, Identity. Oxford en New York: Berg. Foster, P.H. 2000. Postmodernisme en poësie, met spesifieke verwysing na Wilma Stockenström se historiografiese metagedig Die heengaanrefrein. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Foster, Ronel. 2004. Migrantepoësie as (outo)biografie. Referaat. Potchefstroom: Gesamentlike kongres van die ALV en die SAVN. Foster, Ronel. 2007. Migrating Memories. Migrant Poetry in Dutch and Afrikaans. Referaat. Puebla, Mexiko: Annual Meeting, American Comparative Literature Association. Foucault, Michel. 1977. Language, Counter-Memory, Practice. Selected Essays and Interviews. Donald F. Bouchard (red.). New York: Ithaca. Galidi, Al. 2000. Voor de nachtegaal in het ei. Leeuwarden: Bornmeer. Galidi, Al. 2002. De fiets, de vrouw en de liefde. Amsterdam en Antwerpen: De Arbeiderspers. Gerbrandy, Piet. 2003. In de maag van een dood paard. Op het randje, dat is wat Mustafa Stitou wil. De Volkskrant, 12 Desember. Gerits, Joris. 2003. Podium: Al Galidi: Irakees, uitgeprocedeerd azielzoeker en
81 dichter. Streven (April): 360-364. Halbwachs, Maurice. 1980 [1950]. The Collective Memory. Francis J. Ditter jr. en Vida Yazdi Ditter (vert.). New York: Harper & Row. Halbwachs, Maurice. 1992 [1941 en 1952]. On Collective Memory. Lewis Coser (vert. en red.). Chicago en Londen: University of Chicago Press. Hassan, Kamal en Hiba. 2003. Mustafa Stitou Dichter. www.nova.esprit-sg.nl/ schoolkrant/feb2003/dicthermustafa.htm (geraadpleeg op 9 Maart 2006). Hirsch, Marianne. 1997. Family Frames. Photography, Narrative and Postmemory. Cambridge: Cambridge University Press. Hutcheon, Linda. 1988. A Poetics of Postmodernism. History, Theory, Fiction. Londen: Routledge. Jans, Erwin. Azielzoeker van de eeuw. Boekenbeurs 2002. Tijd Cultuur. Jansen, Ena. 2003. ‘Ampie aan de Amstel’. De creatieve energie van grensoverschrijding in de Zuid-Afrikaanse letterkunde. Stilet, 15(2): 84-110. Kannemeyer, J.C. 1993. Wat het geword van Peter Blum? Die speurtog na die Steppewolf. ’n Narrasie in veertien episodes met ’n naspel. Kaapstad: Tafelberg. King, Russel, John Connell en Paul White (reds.). 1995. Preface. Writing Across Worlds. Literature and Migration. Londen en New York: Routledge: ix-xvi. Koran. [s.a.] http: //quod.lib.umich.edu/cgi/k/koran/koran-idx?type=simpleenq1=m ilkensize=First+1 (geraadpleeg op 12 September 2007). Krog, Antjie en Alfred Schaffer. 2005. Nuwe stemme 3. Kaapstad: Tafelberg. Lehohla, Pali. 2004. Stats in Brief, 2004. Ten Years of Democracy Governance. Pretoria: Statistics South Africa. Lucassen, Leo. 2003. Appendix. Een kort overzicht van de immigratie naar Nederland in de twintigste eeuw. In: Buikema, Rosemarie en Maaike Meijer (reds.). Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980. Den Haag: Sdu: 421-435. Oakes, Dougie (red.). 1988. Indian South Africans. Reader’s Digest Illustrated History of South Africa. The Real Story. Kaapstad: The Reader’s Digest Association South Africa: 222-225. Overmars, Karin. 1994. Een leeg huis in Marokko. HP/de Tijd, 14 Oktober. Pattynama, Pamela. 2003a. 26 febrari 1948. Oeroeg van Hella Haase verschijnt als boekenweekgeschenk. Herinneringsliteratuur en ‘postherinneringen’ bij eerste en tweede generatie Indische schrijvers. In: Buikema, Rosemarie, en Maaike Meijer (reds.). Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980. Den Haag: Sdu: 207-222. Pattynama, Pamela. 2003b. Herinnerend Indië. Autobiografische teksten van Indische migrantenschrijvers. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 10(2): 270-286. Pretorius, Celestine. 1998. Al laggende en pratende. Kaapse vroue in die 17de en 18de eeu. Kaapstad, Pretoria en Johannesburg: Human & Rousseau. Reeves, Dennis en Danny Wedding. 1994. The Clinical Assessment of Memory. A Practical Guide. New York: NY Springer. Rijghard, Ron. [s.a.]. The Absolute Must be Undermined. Mustafa Stitou Forces a Clash of Concepts. http: //netherlands.poetryinternational.org/cwolk/view/27304
82 (geraadpleeg op 9 Maart 2006). [Oorspronklik gepubliseer in NRC Handelsblad, 2 April 2004; vertaal deur George Hall.] Said, Edward. 1984. Reflections on Exile. Granta: After the Revolution 13: 157-172. Schirmer, Peter. 1981. Die beknopte geïllustreerde ensiklopedie van Suid-Afrika. Johannesburg: CNA. Schoonees, P.C. (hoofred.). 1970. Die woordeboek van die Afrikaanse taal. Pretoria: Die Staatsdrukker. Spies, S.B. 1988 [1986]. Unie en onenigheid, 1910-1924. In: Cameron, Trewhella en S.B. Spies (reds.). Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika in woord en beeld. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau; Johannesburg: Southern: 231-248. Spies, S.B. 1994 [1993]. 1900-1919: Satyagraha, the APO and the SANNC. In: Liebenberg, B.J., en S.B. Spies (reds.). South Africa in the 20th Century. Pretoria: J.L. van Schaik Academic: 66-77. Spoormans, Geno. 2004. Figuraties van verschil in Kader Abdolah’s De reis van de lege flessen. Ongepubliseerde referaat, gelewer by die Gesamentlike kongres van die ALV en SAVN, September: 22-25. Stiller, Louis. 2000. Wereldliteratuur in Nederland. Contouren, 2(1) (Februarie): 1921. Stitou, Mustafa. 2000. Mijn vormen en Mijn gedichten. Amsterdam: Vassallucci. Stitou, Mustafa. 2003. Varkensroze ansichten. Gedichten. Amsterdam: De Bezige Bij. Stockenström, Wilma. 1988. Die Heengaanrefrein. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau. Sturken, Marita. 1997. Tangled Memories. The Vietnam War, the AIDS Epidemic, and the Politics of Remembering. Berkeley, Los Angeles en Londen: University of California Press. Van den Broek, Gretel. 2005. De angst als broertje. De verloren zoon. De Standaard, 3 Januarie. Van Voorst, Sandra. 2007. Wordt vervolgd: de receptie van Nederlandse migrantenliteratuur. Neerlandica Extra Muros, 45(1) (Februarie): 11-22. Vergeer, Koen. [s.a.]. Mustafa Stitou en de kritiek. De Morgen. www.kb.nl/dichters/ stitou/stitou.05html (geraadpleeg op 20 April 2008). Viljoen, Louise. 2005. Displacement in the Literary Texts of Black Afrikaans Writers in South Africa. Journal of Literary Studies. Tydskrif vir Literatuurwetenskap, 21(1/2) (Junie): 93-118. Visagie, Andries. 2004. Suid-Afrika en Nederland in die migranteliteratuur van Kader Abdolah: De reis van de lege flessen (1997) en Portretten en een oude droom (2003). Ongepubliseerde referaat, gelewer by die Gesamentlike kongres van die ALV en SAVN, 22-25 September. Vuylsteke, Catherine. 2004. “Ons hart is dieper door al het leed”. Gesprek met de Iraakse schrijver en vluchteling Al Galidi. De Morgen, 24 November. White, Paul. 1995. Geography, Literature and Migration. In: King, Russel, John Connell en Paul White (reds.). Writing Across Worlds. Literature and Migration. Londen en New York: Routledge: 1-19. Willemse, Hein. 2007. Aan die ander kant. Swart Afrikaanse skrywers in die Afrikaanse
83 letterkunde. Talatala-reeks 2. Pretoria: Pretoria Boekhuis. www.belgium.be/eportal/application?origin (geraadpleeg op 23 Oktober 2008). www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=scha067 (geraadpleeg op 23 Oktober 2008). www.en.wikipedia.org/wiki/Netherlands (geraadpleeg op 17 Oktober 2008). www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=70714 en www.info.gov.za/view/ DownloadFileAction?id=70434 (geraadpleeg op 21 Oktober 2008). www.kb.nl/dichters/schaffer/schaffer-01.html (geraadpleeg op 23 Oktober 2008). www.kb.nl/dichters/stitou/stitou (geraadpleeg op 9 Maart 2006 en 20 April 2008). www.kb.nl/dichters/stitou/stitou-02.html (geraadpleeg op 9 Maart 2006 en 20 April 2008). www.ned.univie.ac.at/scripts/LF.asp?K=LICenF=/1/4/1_4_Wende1.4.1.htm (geraadpleeg op 13 September 2004). www.nl.wikipedia.org/wiki/Jana_Beranov%C3A1 (geraadpleeg op 9 September 2007). www.nl.wikipedia.org/wiki/Nederland (geraadpleeg op 17 Oktober 2008). www.nl. wikipedia.org/wiki/Zuid-Afrika (graadpleeg op 17 Oktober 2008). www.sahistory.org.za/pages/chronology/thisday/1956-08-09. htm+%22you+strike+a+woman%22&hl=en&ct+clnk&cd=73&gl+za (geraadpleeg op 9 September 2007). www.schrijversnet.nl/stitou.htm (geraadpleeg op 13 September 2004). www.wereldomroep.nl/actua/nl/cultuur/080425-kader-koran (geraadpleeg op 17 Oktober 2008). www.ukzn.ac.za/cca/images/pa/pa2007/cat/PoetryAfrica07Marais.pdf (geraadpleeg op 23 Oktober 2008). Zahnoun, Abdelkader. 2002. Antwerpen in de woestijn. Gierik en Nieuw Vlaams Tijdschrift, 20(77): 30-33.
Note 1
2
3
Castles en Miller (1998) gee ’n historiese oorsig van internasionale migrasie voor en ná 1945 onderskeidelik in hoofstukke 3 en 4. In daaropvolgende hoofstukke word tersaaklike verskynsels bespreek en geanaliseer, soos byvoorbeeld die globalisering van internasionale migrasie; nuwe voorbeelde van migrasie; migrante en minderhede in die werkmag; migrasieprosesse; etniese minderhede; en immigrantepolitiek. Gevallestudies word onderneem en statistiek verskaf. Castles en Miller (1998: agterplat) wys waarom migrasie feitlik altyd lei tot die vorming van etniese minderhede. Hulle bestee aandag aan die wyses waarop die groeiende etniese diversiteit ekonomieë, kulture en politieke instellings beïnvloed, sowel as die wyses waarop dit bestaande vorme van burgerskap en nasionale identeit uitdaag. Hierdie artikel is gebaseer op dele van twee referate wat ek in 2004 en 2007 in respektiewelik Potchefstroom en Puebla, Mexiko, gelewer het. ’n Hartlike woord van dank aan die personeel van die Poëziecentrum in Gent vir hul hulp en ondersteuning tydens verskeie navorsingstydperke. Ander nuttige omskrywings en teorieë wat ten opsigte van die migrante-ervaring en -letterkunde gebruik sou kon word, is meerstemmigheid (Bakhtin, 1988 en 1990), transmigrasie (vergelyk Jansen, 2003) en literatuur op die snypunt van historiese, outobiografiese en literêre diskoerse (Pattynama, 2003b: 280).
84
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Ter wille van wetenskaplikheid word terme soos immigrant of emigrant gebruik soos wat hulle in die relevante tekste verskyn. Die openingsin van Duffy (1995: 20) se artikel lui: “Emigration has been at the core of Irish consciousness for many generations.” Hy vervolg (Duffy, 1995: 21): “Irish society has experienced continuous out-migration for more than 150 years.” Tans is daar sowat 60 miljoen mense van Ierse afkoms oor die wêreld versprei. Pattynama (2003b: 285) verduidelik in ’n voetnoot dat sy die term “Indische literatuur” gebruik ter aanduiding van “Nederlandse teksten van en over Indië en/of Indonesië”. Barbara Fennell se drieledige model het betrekking op die individuele oeuvre van ’n allochtone skrywer (nie ’n generasie nie), gedefineer in terme van stryd (sien Van Voorst, 2007: 14): die stryd om ’n eie stem (pre-literatuur); die stryd om erkenning van die geskrewe werke as literêre werke (migranteliteratuur); en die stryd om toelating tot die establishment van die literatuur van die vestigingsland. La mémoire collective het postuum in 1950 verskyn en is in 1980 uitgegee as The Collective Memory, met Francis J. Ditter en Vida Yazdi Ditter as vertalers. ’n Ander Engelse publikasie, On Collective Memory (1992), vertaal en geredigeer deur Lewis A. Coser, bestaan uit twee hoofgedeeltes: “The Social Frameworks of Memory” (Les cadres sociaux de la mémoire) uit 1952 en “The Legendary Topography of the Gospels in the Holy Land” (La topographie légendaire des évangiles en terre sainte: Etude de mémoire collective) uit 1941. Sturken (1997: 262, voetnoot 11) wys op besware teen Halbwachs se sogenaamde “presentist approach”, waarvolgens representasie van die verlede gekonstrueer word deur teenswoordige aangeleenthede. Sien ook Coser (1992: 25, inleiding tot Halbwachs, 1992). Slegs bundels waarin ek insae gehad het, is in die bronnelys opgeneem. Rodhan Al Galidi is in die suide van Irak in die dorpie Al-Najaf gebore – waarskynlik in 1971. (Hy weet self nie wanneer nie, omdat daar nie aandag aan verjaardae in die woestyn bestee word nie, sê hy – Gerits, 2003: 360). Hy is ’n El Hizjra-bekroonde en skryf naas poësie ook prosa (Jans, 2002; Van den Broek, 2005, en Vuylsteke, 2004). Van hom verskyn die digbundels Voor de nachtegaal in het ei (2000) en De fiets, de vrouw en de liefde (2002). Hy is ook bekend vir sy rubrieke (Gerits, 2003: 361). Abdelkader Benali is in 1975 in Marokko gebore (www.abdelkaderbenali.nl/boekboek). Hy skryf sowel prosa as poësie. In 2003 verskyn die bundel Gedichten voor de zomer en in 2006 die bundel Panacee. Van die Koerdiese vlugteling Ibrahim Selman verskyn daar ’n digbundel by De Geus, naamlik Dans van een bevroren land (Stiller, 2000: 21). Interessant is ook die posisie van Alfred Schaffer, wat in 1973 gebore is as seun van ’n Nederlandse vader en ’n Arubaanse moeder, maar van 1996-2005 in Kaapstad gewoon, gestudeer en gedoseer het (Dorsman, 2004: 35). Alfred Schaffer was saam met Antjie Krog verantwoordelik vir die samestelling van Nuwe stemme 3 (2005), waarin verse van die expat-digter Danie Marais verskyn (gebore in 1971). Daar bestaan interessante verbande tussen Alfred Schaffer en Danie Marais. Albei het ’n tyd lank in die buiteland gewoon en gewerk – Schaffer van 1996-2005 in Suid-Afrika en Marais van 19942002 in Duitsland. Albei ontvang pryse vir hul debute. Schaffer publiseer tussen 2000 en 2006 vier digbundels: Zijn opkomst in de voorstad (2000; genomineer vir die C. Buddingh-prys en bekroon met die Jo Peters-poësieprys), Dwaalgasten (2002; genomineer vir die VSB-poësieprys), Geen hand voor ogen (2004; ook genomineer vir laasgenoemde prys) en Schuim (2006; aangewys as Poëzieclub-keuze) (www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=scha067; www.kb.nl/dichters/schaffer/schaffer-01.html). Marais ontvang drie pryse vir sy debuut, In die buitenste ruimte (2006): die Eugène Marais-prys, die Universiteit van Johannesburg-debuutprys en die Ingrid Jonker-prys (www.ukzn.ac.za/cca/images/pa/
85 14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
pa2007/cat/PoetryAfrica07Marais.pdf). Die demografiese verspreiding sien soos volg daar uit (Lucassen, 2003: 421-435 en www.en.wikipedia. org/wiki/Netherlands): 80,9% Nederlands, 2,4% Duits, 2,4% Indonesies, 2% Surinaams, 2,2% Turks, 1,9% Morokkaans, 0,8% Antilliaans en Arubaans en 6% ander. Die totale oppervlak van Nederland is 41 526 km2, waarvan 7 643 km2 of 18,4% deur water beslaan word. Suid-Afrika is byna dertig maal so groot (www.nl.wikipedia.org/wiki/Nederland en www. nl.wikipedia.org/wiki/Zuid-Afrika). Jana Beranová is in 1932 in Tsjeggië gebore, maar moes ná 1948 met haar ouers vlug en kom uiteindelik in Nederland tereg. Tussen 1992 en 2007 verskyn sewe digbundels uit haar pen, onder meer Tussen de rivieren (1999) en Vinger van de tijd (2007) (Stiller 2000: 20 en www.nl.wikipedia.org/ wiki/Jana_Beranov%C3A1). Een van die skrywers wat in Gierik verteenwoordig is, is die digter Abdelkader Zahnoun, wat in 1957 te Sidi Bel Abbes in Marokko gebore is. Hy is ’n musiekonderwyser en tree op as musikant in vele produksies; ook bied hy werkswinkels in skole aan om jongmense te laat kennis maak met verskillende musiekstyle en instrumente (Zahnoun, 2002). Rachida Ahali is in 1972 in Marokko gebore en ontvang in 2005 die El Hizjra-literatuurprys (De Preter, 2005); sy is een van die weinige vroueskrywers van buitelandse afkoms. Daar kan tereg gevra word of die taalverskeidenheid in België nie ook ’n bydrae lewer tot die probleme van migrante om toegang tot die Vlaamse literêre sisteem te verkry nie. Wat demografie betref, is die gegewens soos volg (www.belgium.be/eportal/application en www.nl.wikipedia.org/ wiki/België): bevolking 10,6 miljoen, wat bestaan uit 92% Belge, 1,7% Italianers, 1,1% Franse, 1% Nederlanders, 0,8% Marokkane, 0,4% Spanjaarde, 0,4% Turke, 0,3% Duitsers en 1,4% ander. Die oppervlak beslaan 32 547 km2. Die 92% “Belge” vorm geen eenheid nie, maar is op taalgronde uiters verdeel, soos wat die politieke krisis van 2008 aangetoon het. Die immigrantekwessie is ook ’n pertinent stedelike saak. Die 2001-statistiek is soos volg (Lehohla, 2004): IsiZoeloe 11 miljoen, IsiXhosa 8 miljoen, Afrikaans 6 miljoen, Sepedi 4,2 miljoen, Engels 3,7 miljoen, Setswana 3,7 miljoen, Sesotho 3,6 miljoen, Xitsonga 1,9 miljoen, SiSwati 1,2 miljoen, Tshivenda 1 miljoen, IsiNdebele 711 821, Ander 217 293. Met dank aan Wium van Zyl vir hierdie inligting, wat hy by die skrywer E.K.M. Dido bekom het. “Regstellende aksie” is die stelsel waarvolgens daar deur die staat of werkgewende instansies aan voorheen benadeelde mense (swartmense, vroue en gestremdes) voorkeur verleen word by aanstellings of bevorderings, ten einde die betrokke instansie meer verteenwoordigend van die SuidAfrikaanse samelewing te maak (Wet op Diensbillikheid van 1998 en die Witskrif op Regstellende Aksie – http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=70714 en http://www.info.gov.za/view/ DownloadFileAction?id=70434). Viljoen (2005) onderskei die volgende kategorieë: verplasing deur kolonisasie en grondtoe-eiening; verplasing deur gedwonge verskuiwing; verplasing deur gevangenskap; en verplasing deur verbanning. Meer as 50% van die ongeveer 6 miljoen Afrikaanssprekendes (uit ’n totaal van 45 miljoen SuidAfrikaners) (Lehohla, 2004) bestaan uit bruin mense (“Kleurlinge”). Heelwat van hierdie skrywers het hulle in die apartheidsjare met die swart meerderheid vereenselwig en verwys steeds na hulself as “Swart Afrikaanse skrywers” (vergelyk Willemse, 2007). Ander voorbeelde van binnelandse of plaaslike migrasie is dié deur seisoenswerkers of mynwerkers – vergelyk in hierdie verband Jonathan Crush (1995: 229-247) se artikel oor die belangrikheid van die lifela, ’n bepaalde vorm van orale poësie, vir Basotho-migrante op Suid-Afrikaanse myne.
86 26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Ena Jansen (2003: 84) is van mening dat Suid-Afrikaanse literatuur waarin migrasie die hoofonderwerp of -tema is, ’n waardevolle vennoot kan wees in die verhouding tussen eietydse Nederlandse en Suid-Afrikaanse studies. Migranteliteratuur kan ’n interessante basis vir ’n nuwe tak van vergelyking tussen die twee letterkundes wees, meen sy. Stitou se debuut is voorafgegaan deur Hoezo bloedmooi (1994), die prosadebuut van die Marokkaanse Nederlander Hans Sahar (Anbeek, 2002: 293, en Benzakour, 2004: 307). Vir die inligting oor Stitou het ek (tensy anders aangedui) gebruik gemaak van die webbladsye van die Koninklijke Bibliotheek (die nasionale biblioteek van Nederland), Nedweb en Schrijversnet. Die gedig “Zomaarcafé” (Stitou, 2000: 44) verskyn ook in Stitou se tweede bundel, Mijn gedichten (Stitou, 2000: 60), en wel as slotgedig van die eerste afdeling, “Zes gedichten”. Die tweede afdeling, “Troubadoer!”, word ingelei deur die gedig “Zomaarcafé 98”, wat ’n herbewerking van die ‘oorspronklike’ gedig is. Anbeek (2002: 291-292) bespreek dieselfde gedigte oorsigtelik, nie in diepte nie. Vir Doorman (1994) maak Stitou se gedigte soms ’n onbeholpe indruk, “zoals dat uit onschuld opgetrokken geweer al liet zien (wellicht een soort contaminatie van ‘een pistool trekken’ en ‘een gebouw optrekken’)”. In die gedig is die spelling “Ramadan”; in Afrikaans is die spelling “Ramadaan” (Afrikaanse woordelys en spelreëls). Kader Abolah het ’n nuwe Nederlandse vertaling van die Koran gemaak, “op een hele vrije, persoonlijke manier”: De Koran, een vertaling (2008) (www.wereldomroep.nl/actua/nl/cultuur/080425kader-koran). In die Engelse verhale en romans van Achmat Dangor kom daar soms Afrikaanse woorde voor. Die romans Kafka’s Curse (1997) en Bitter fruit (2002) bevat selfs glossaria met Afrikaanse woorde (Dangor, 1997: 192-194 en 2001: 252-254). Die digbundel Bulldozer (1983) bevat ’n dertigtal gedigte (oorwegend) in Afrikaans, onder meer “Odyssey”, ’n gedig oor die geskiedenis van Doela die Moor van Kholvad en Ahmedabad wat uiteindelik na Suid-Afrika gekom het en tien jaar op Robbeneiland uitgedien het (Dangor, 1983: 65-66). Dangor is ’n derdegenerasie-migrant wie se oupa uit Indië gevlug het. Sy werk bevat sterk outobiografiese trekke, byvoorbeeld oor sy oupa (Dangor, 2001: 177 en verder). Die stelsel van inboeking het volgens Castles en Miller (1998: 53) ook bekend gestaan as die “coolie system” en is in veertig lande toegepas deur al die belangrike koloniale magte. Daar was tussen 12 en 37 miljoen ingeboekte werkers tussen 1834 en 1941, toe inboeking finaal afgeskaf is in die Nederlandse kolonies (Castles en Miller, 1998: 54). In die gedig is die spelling “Gugurat”; die Afrikaanse woordelys en spelreëls gee “Goedjarat” aan. Boshoff en Nienaber (1967: 359) se Afrikaanse etimologieë meld dat die woord “koelie” reeds in die 17de eeu in Nederlands gebruik is vir Asiate, spesifiek Indiërs, of vir “gekleurde arbeider[s]”. Die woord is blykbaar afkomstig van ’n Voor-Indiese rasse- of kastebenaming, Koli, of van die Indiese woord kuli, wat “loon” of “huur” beteken. Indien die woord nie regstreeks uit die Ooste in Afrikaans tereggekom het nie, dan kon Afrikaans dit uit Nederlands of via Engels gekry het, lui hierdie bron. By die Afrikaanse inskrywing in Bosman, Van der Merwe en Hiemstra (1984) se Tweetalige woordeboek word gemeld dat die term neerhalend is (“derog.”); in die Engelse afdeling word slegs die woorde “koelie” en “arbeider” aangegee, maar daar verskyn geen opmerking oor die pejoratiewe waarde van die woord nie. Die lied “Wathint’ abafazi Wathint’ imbokodo!” (“Now you have touched the women, you have
87
39
struck a rock”) is spesiaal vir hierdie geleentheid geskep (www.sahistory.org.za/pages/chronology/ thisday/1956-08-09.htm+%22you+strike+a+woman%22&hl=en&ct+clnk&cd=73&gl+za). Spoormans (2004) lewer tydens ’n referaat by die Gesamentlike kongres van die ALV en die SAVN repliek op die voorafgaande referate van Foster (2004) en Visagie (2004). Volgens hom bied hierdie twee referate ’n demonstrasie van twee benaderingswyses tot die migranteliteratuur wat hy nie as van waarde beskou nie: eerstens die benutting van genealogiese modelle en tipologiseringe (Foster) omdat dit te eng en rigied is en tweedens die teorievorming van Homi Bhabha oor die sogenaamde derde ruimte (Visagie) omdat dit te sinteties en dialekties is. Met behulp van Peter Sloterdijk se boek De sferen stel Spoormans ’n ander benaderingswyse voor. Hiervolgens word die digotomie tussen byvoorbeeld outochtoon en allochtoon wel erken, maar die ‘identiteitsfere’ word toegelaat om – juis deur die wrywing van grense – mekaar te beïnvloed (die metafoor van skuimborrels of -sfere word hier ter illustrasie gebruik). Analisering met behulp van begrippe soos liminaliteit, hibriditeit, grensoorskryding en interkulturaliteit (in plaas van multikulturaliteit) behoort wins op te lewer, meen Spoormans. Met Spoormans se eksklusiwistiese aandrang op ’n enkele model, naamlik dié van Sloterdijk, ondervind ek egter probleme. Wat teoretiese inslag betref, is my (postmodernistiese) benaderingswyse juis een van én ... én, en nie een van óf ... óf nie. Ek verskaf en benut ’n verskeidenheid genealogiese modelle en tipologiseringe, wys op die ooreenkomste en verskille tussen hulle, maar beperk my nie hiertoe in die teksbesprekings nie. Ek is verder van mening dat hierdie modelle nie toereikend is vir poësie met migrasie as tema nie, geskryf deur skrywers wat nie self migrante is nie (of wat nie die kinders of kleinkinders van migrante is nie), byvoorbeeld Wilma Stockenström se lang epiese gedig oor die koms van die Hugenote na Suid-Afrika in 1688, naamlik Die Heengaanrefrein (1988). Ek bespreek hierdie gedig in my doktorale proefskrif as voorbeeld van historiografiese metapoësie (Foster, 2000).
88
“Zo helpt poëzie”. Die funksie van taal in die verwerking van die verlies van ’n kind
Renée Marais
Texts – solemn meditations and laments – on death, the deceased, bereavement and sorrow have been part of Western literature since Ancient times. This article investigates (by means of close reading of primary texts and the study of interpretative texts) elegiac poetry and prose by Afrikaans and Dutch authors who have suffered the loss of a child. Particular attention is paid to the work of Vondel, Totius, Anna Enquist and P.F. Thomése. The article also seeks to investigate the role of language in mourning, and whether writing about such a devastating loss offers solace and healing. For this reason, texts by parents who have suffered a similar loss but are not literary writers, and texts by professional counsellors are read alongside the chosen elegiac poetry and prose.
1.
Beknopte oorsig oor die ontwikkeling van elegiese poësie Tekste oor die dood en afgestorwenes vorm ’n betreklik prominente kategorie in die literatuur, veral in die poësie, en dateer ver in die geskiedenis terug. In die Antieke Tyd (Klassieke Oudheid) het die term elegie nie in die eerste plek na ’n teks se inhoud verwys nie, maar na sy vorm: Die elegie is uit distigons (“di-stichon”: strofes met twee versreëls, dit wil sê koeplette) opgebou, met ’n metriese skema waarin heksameter en pentameter mekaar per versreël afgewissel het. Hierdie elegieë is met fluitbegeleiding uitgevoer (Van Gorp, 1986: 103). Die (latere) Latynse elegie het die Griekse elegie se vorm oorgeneem, maar nie die fluitbegeleiding nie. Van ongeveer 500 v.C. af het die elegie se inhoud meestal tot versugtinge en klagtes, droefheid en dood beperk geraak. Dit is dikwels aan die gestorwe geliefde vrou gerig, soos in die werk van Catullus (84–54 v.C), Ovidius (43 v.C.–17 n.C.) en Tibullus (± 50 v.C.–17 n.C.). Die liedere wat by begrafnisse of by die liggaam van die gestorwene uitgevoer is, het spesifieke name gehad, soos kommos, threnos, threnodie, nenia en epicedium, na gelang van hulle inhoud of funksie. As die hoofmotief van die lied troos was, is dit byvoorbeeld consolatio genoem. Dié liedere is later in allerlei liriese en dramatiese genres oorgeneem (Van Gorp, 1986: 112). In die Wes-Europese letterkunde dui elegie op enige liriese gedig waarin die tragiese aspekte van die lewe as gevolg van die dood van ’n geliefde of ’n ander droewige gebeurtenis beskryf word. Volgens Grové (1992: 96) was dit waarskynlik aan Ovidius se postume invloed te danke dat “die aksent wat die elegie betref gaandeweg van die bou na die onderwerp en stemming verskuif [het] en […] die elegie gewoonweg ’n gedig geword [het] waarin daar oor die dood van ’n dierbare getreur word”. In die elegie vind die digter dikwels troos in nadenke oor een of ander ewigheidsbeginsel. Elegie het die algemene term geword vir klaaglied, klaagsang, treursang, treurlied, in memoriam-gedig, dodeklag, lyksang, lykdig, ensovoorts. Die dirge1 en complainte (Franse Middeleeue, Engelse Renaissance) val ook in hierdie subgenre. Soos hierbo genoem, is elegieë aanvanklik met fluitbegeleiding gesing. In die Westerse klassieke musiek het die genre van begrafnis- of doodsmusiek (net soos TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 14DE JAARGANG (2008) II: 2
89 begrafnis- of doodspoësie, in Nederlands ook “funeraire poëzie” genoem) eweneens behoue gebly. Die bekendste voorbeelde van hierdie musikale genre is die gelyknamige elegie (’n gesonge of instrumentale treurlied) en die requiem (dodemis).2 Enkele ander vorme word soms ook met hierdie genre geassosieer, soos die pavane,3 wat dikwels met Maurice Ravel geassosieer word. Sy “Pavane pour une infante défunte” (1899, oorspronklik vir klavier) “recalls the old Spanish court custom of a solemn ceremonialdance [sic] on occasions of mourning” (Scholes, 1975: 433). Elegiese tekste sluit vandag tekste in oor die dood van beroemde figure, soos staatsmanne en populêre ikone; tekste oor oorlog, dood op die slagveld en in krygsgevangenskap; tekste oor martelare en heiliges; oor mededigters en -skrywers; oor familielede; oor gestorwe geliefdes. Die elegie het tydens die Middeleeue en Renaissance dikwels ’n lerende of waarskuwende funksie gehad, soos uit die memento mori-gedigte blyk: Dink daaraan dat ook jy sal sterwe. Lof aan die gestorwene, troos aan die agtergeblewenes, ’n beskrywing van die oorsaak van die dood en ’n les wat daaruit te leer is, was van die komponente wat in elegiese gedigte voorgekom het. S.F. Witstein (1969)4 wys op bogenoemde eienskappe van elegiese gedigte – soos die memento mori-funksie, lering en lof – in haar vormlik-retoriese ontleding van enkele gedigte van die Renaissance-digters Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel. Constantijn Huygens (1596–1687), wat doodsgedigte in Latyn, Frans en Nederlands geskryf het, was net sestien jaar oud toe hy in 1612 sy oudste oorgelewerde doodsgedigte geskryf het: drie grafgedigte oor die dood van sy veertienjarige sussie Elisabeth. Anders as die vroeë gedigte oor Elisabeth, is Huygens se poësie na aanleiding van die dood van sy vrou, Suzanna van Baerle (in 1637, ná ’n huwelik van tien jaar) literêr van hoogstaande gehalte, soos die elegiese sonnet “Op de dood van Sterre” (gedateer 24 Januarie 1638) toon. In hierdie sonnet val die memento mori (kenmerkend van die gedigte oor Elisabeth)5 weg, en spreek Huygens in die slotreëls sy verlange uit om hom by sy geliefde “Sterre” aan te sluit: Komt, dood, en maect mij korts van deze Cortsen vrij:6 ’Kverlang in ’teewigh licht te samen te sien sweven Mijn Heil, mijn Lief, mijn Lijf, mijn God, mijn’ Sterr en mij.
2.
Elegiese tekste in Afrikaans en Nederlands, veral oor die dood van ’n eie kind Vir elke mens is die dood ’n onontkombare werklikheid wat ’n einde aan jou (aardse of stoflike) lewe sal bring. Die dood en sterflikheid is dan ook onderwerpe wat sentraal staan in verskeie dissiplines, soos die teologie, die filosofie en die kunste. In sommige skrywers se oeuvres figureer die dood meer prominent as in dié van ander. Die Amerikaanse digteres Emily Dickinson kan hier as voorbeeld genoem word. In die Afrikaanse letterkunde kan Totius, Petra Müller, Johann de Lange en Eveleen Castelyn genoem word as vier digters in wie se oeuvres die dood deurlopend figureer. Ofskoon die dood die stramien vorm in Daniel Hugo se Dooiemansdeur (1991) en in Joan Hambidge se Lykdigte (2000)7 is dit binne die oeuvre-geheel minder prominent as
90 in die vooraf genoemde digters se oeuvres. D.J. Opperman se Komas uit ’n bamboesstok (1979) kan beskou word as ’n bundel wat geskryf is vanuit die perspektief van ’n digter wat as ’t ware uit die dood teruggekeer het. Omgekeerd het Koos Prinsloo sy laaste prosa (1992 en 1993), en Johann Johl sy laaste digbundel (1992), geskryf met die wete dat hulle ’n terminale siekte onder lede het. Met bostaande wil ek geensins ’n eensydige tipering van die genoemde outeurs se werk gee en ook nie misken dat daar talle ander Afrikaanse skrywers en digters is wat ook oor die dood geskryf het nie. Soos reeds genoem is, kan elegiese tekste oor die dood van beroemde figure, soos staatsmanne en populêre ikone; oor oorlog, dood op die slagveld en in krygsgevangenskap; oor martelare en heiliges; oor mededigters en -skrywers; en oor familielede handel. Die uitgebreidheid van die onderwerp maak dit onmoontlik om ’n volledige inventaris hier weer te gee, maar ek wil tog enkele digters in enkele van bogenoemde kategorieë uitsonder. Let daarop dat die voorbeeldtekste wat vervolgens genoem word, letterlik oor die sterwensverloop of proses, die dood en/of begrafnis (afskeid) van die gestorwene handel, en nie (soos talle in memoriamgedigte) net oor die gestorwene se karaktereienskappe of lewensloop nie. Afrikaanse en Nederlandse digters en skrywers wat oor die dood van ’n lewensmaat geskryf het, is (onder andere) A.G. Visser (1927 en 1930), Ina Rousseau (1989), Elisabeth Eybers (1994 en 1968),8 H.J. Pieterse (2000), Petra Müller (2002), T.T. Cloete (2007), Fanie Olivier (2007), Gerrit Achterberg, Herman de Coninck [s.a.], Connie Palmen (1998) en Kristien Hemmerechts (1998). In die Afrikaanse poësie kom gedigte oor die dood van een of albei ouers, familielede en vriende voor in die werk van (onder andere) Totius (1912), D.J. Opperman (1945, 1947 en 1970), Lina Spies (1976 en 1998), Petra Müller (1977, 1984 en veral 1997), Eveleen Castelyn (1978, 1984 en 1999), Olga Kirsch (1982), Ernst van Heerden (1985), Joan Hambidge (1985 en veral 2006), Johann de Lange (1986 en 1993), Johann Lodewyk Marais (1987 en 1989), Tom Gouws (1995), Heilna du Plooy (1997 en 2003), Cas Vos (1999), Anlen Marais (1999) en Bernard Odendaal (2007). Gedigte oor mense wat ’n onnatuurlike dood gesterf het, kan as ’n afsonderlike subkategorie onderskei word. Oor selfmoord alleen is daar talle gedigte in Afrikaans geskryf; en binne hierdie kategorie kan daar verdere subkategorieë onderskei word, soos gedigte oor die dood van digters en skrywers wat selfmoord gepleeg het: Eugène N. Marais (Opperman, 1947; en gedigte deur verskeie digters in die huldigingsbundel Honderd jaar later; Marais, 2006), Ingrid Jonker (byvoorbeeld De Lange, 1990), Wilhelm Knobel (Du Plessis, 1980; Spies, 1976), Pieter Claassens (De Lange, 1986), Ernest Hemingway (Hugo, 1986; Hambidge, 1991), Marina Tsvetaeva (Müller, 1984; Hambidge, 1995), en Sylvia Plath (Hambidge, 1995). (Hierdie lys is nie volledig nie.) Die sanger Johannes Kerkorrel se selfmoord is die onderwerp van Neels Jackson se “† Johannes” (in Marais, 2006); en Kerkorrel is ook een van twintig bekende SuidAfrikaners wat in Louis Esterhuizen se “Ballade van die groot toeval” (in Marais, 2006) gelys word as mense wat ’n onnatuurlike dood gesterf het. Van alle vorme van verlies wat ’n volwasse mens kan ly, is die dood van ’n eie kind stellig die skrynendste en ingrypendste, en die allermoeilikste om te verwerk. Een van die redes hiervoor is dat die dood van ’n kind teennatuurlik is: Kinders behoort
91 hulle ouers te begrawe, en nie andersom nie. In byna alle kulture is ’n lewende kind die simbool van nuwe lewe en morele vernuwing, en verteenwoordig die verlies van ’n kind “in wezen altijd het verlies van de toekomst” (Louise Kaplan, aangehaal in Geerinck-Vercammen, 2000: 14). Ide Wolzak (2005: 20), wie se seun op tienjarige ouderdom gesterf het, skryf: “Wanneer je kind sterft vergaat de wereld en je toekomst.” Die ouer van ’n gestorwe kindjie se drome en toekomsverwagtinge sal nooit vir daardie kind waar word nie, en vir die res van hulle lewens sal die ouers gekonfronteer word met situasies wat die onvoltooidheid van hulle vroeggestorwe kind se lewe telkens beklemtoon: Al die situasies waaroor die ouers reeds drome vir die kind gekoester het, sal hulle voordoen – maar die kindjie self is nie daar om hulle te verwesenlik nie.9 Hierdie ondersoek fokus op tekste oor die dood van kinders; ’n subkategorie wat in die meeste gevalle met die subkategorie “dood weens onnatuurlike oorsake” oorvleuel. Ofskoon heelwat digters oor die dood van kinders geskryf het, stel hierdie navorsing spesifiek ondersoek in na die werk van enkele skrywers en digters wat ’n eie kind aan die dood afgestaan en ’n volledige digbundel of prosateks daaroor gepubliseer het: Totius (Passieblomme, 1934), Anna Enquist (De tussentijd, 2004) en P.F. Thomése (Schaduwkind, 2005). Hierdie kriterium sluit talle bekende Afrikaanse gedigte uit, soos gedigte deur Lina Spies (wat dikwels oor die lyding en dood van kinders geskryf het, byvoorbeeld in “Op die dood van Riëtte”, 1971), C. Louis Leipoldt (oor die lyding en dood van kinders tydens die Anglo-Boereoorlog, soos in “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”, 1911), Eugène N. Marais (1925) en Eveleen Castelyn (veral oor die AngloBoereoorlog, in Marais, 2006; die bosoorlog in Angola, 1978 en 1984; en “KinderTotenlieder”, 1990). Ingrid Jonker se bekende gedig “Die kind” (1963) en die verhaal “Noodtoestand” (postuum opgeneem in Jonker, 1983) word ook uitgesluit, net soos Marita van der Vyver se roman Stiltetyd (2006)10 en Nanette van Rooyen se roman Chinchilla (2007). In hierdie artikel sal Totius se omstandighede en elegiese gedigte met dié van Vondel vergelyk word. Daarnaas sal spesifiek aan bogenoemde tekste van Enquist en Thomése aandag gegee word, met verwysings na die werk van Jan Wolkers, Esther Jansma en M. Vasalis, eweneens ouers van ’n jonggestorwe kind (in die geval van Jansma twee), Eveleen Castelyn, Ingrid Jonker en Elisabeth Eybers.11 Een van die kernvrae wat ter sprake sal kom, is in watter mate die geskrewe woord as troos dien wanneer ’n tragedie van hierdie omvang ’n ouer tref.
3.
Totius en Vondel
3.1 Die dood in gesins- en familieverband Daar word aanvaar dat die Afrikaanse letterkunde kort ná 1900 as ’t ware sy voete gevind het. Afrikaans is toenemend as skryftaal gebruik (eerder as Nederlands), en ’n tematiese verruiming het ingetree (Kannemeyer, 1988: 46–47). Dié verruiming kan waarskynlik in ’n groot mate aan die uitwerking van die Anglo-Boereoorlog (1899– 1902) toegeskryf word. Dood en lyding was belangrike faktore wat daartoe gelei het dat die Afrikaanse poësie meer persoonlik geword en dieper emosies verwoord het. In
92 1905 verklaar Gustav Preller mitologiserend na aanleiding van Eugène N. Marais se “Winternag” (gepubliseer in die koerant Land en Volk) dat dié gedig “afdoende bewys [is] van die bruikbaarheid van ons Moedertaal [Afrikaans – RM] vir die uitbeelding van ons mees subtiele gewaarwordings” (aangehaal in Marais, 1993: 15).12 “Winternag” handel weliswaar nie oor die dood nie, maar het ’n onmiskenbaar elegiese toon. Drie jaar later verskyn die eerste twee individuele digbundels in Afrikaans, geskryf deur Jan F.E. Celliers (1908) en Totius (1908). Totius (1877–1953), die teoloog en digter wat veral vir sy werk as eerste Afrikaanse Bybelvertaler en psalmberymer bekend staan, se poësie word baie sterk met die kodes “lyding” en “dood” geassosieer. Hy het nie net oor die dood van eie familielede geskryf nie, maar ook oor die lyding en dood wat die Anglo-Boereoorlog tot gevolg gehad het, spesifiek dié van vroue en kinders in konsentrasiekampe. Op grond hiervan kategoriseer Kannemeyer (1988: 54) Totius se poësie in twee temas, naamlik die persoonlike lewe en die nasionale verlede. Hierdie artikel neem slegs die lydenspoësie wat op sy persoonlike lewe betrekking het, in oënskou.13 Totius se elegiese poësie oor eie familielede sluit gedigte oor die dood van sy broer, suster en vader in (Wilgerboombogies, 1912). Sy oudste broer, David, is in Augustus 1910 aan ’n hartaanval oorlede, sy suster Bettie in Januarie 1911, twee dae ná ’n blindedermoperasie, en sy vader teen Mei 1911 weens beserings wat hy in ’n perdekarongeluk op pad na die begrafnis van sy oudste seun, David, opgedoen het. C.J.M. Nienaber (1962: 59–60) tipeer hierdie poësie soos volg: • • • •
Aangename herinnerings aan die gestorwenes wissel af met uitinge van verdriet oor die leemte wat hulle nagelaat het; Die grondstemming van die bundel is teerheid en vrome aanvaarding, nie opstandigheid nie; Totius sien in die natuurverskynsels simbole van bepaalde aspekte van die menslike lewe; en Hierdie bundel se taal is minder retories en suiwerder Afrikaans as in baie van Totius se vroeëre poësie.
In 1920 word Totius en sy gesin egter veel swaarder beproef. In Oktober word sy seuntjie Francois, die jongste van die ses kinders, ernstig siek aan breinvliesontsteking (meningitis). Drie weke later, op Sondag 7 November 1920, sterf hy in die ouderdom van een jaar en sewe dae ná ’n bittere lyding waartydens hy deur sy ouers en oudste suster Wilhelmina (13 jaar oud) verpleeg is. Twee dae later word hy begrawe. In Desember van dieselfde jaar gaan die gesin per ossewa na Krugerskraal, Totius se plasie 24 km oos van Potchefstroom. Op Vrydag 31 Desember steek swaar donderweer teen die aand op, maar dit reën nie. Wilhelmina word in die huis deur die weerlig doodgeslaan toe sy ’n kombers voor die venster probeer hang. Die straal is by haar linkeroksel in en by haar regtervoet uit. Die buurman se seun ry te fiets in die gietende reën dorp toe om die dokter te gaan haal, wat tweeuur die oggend daar aankom en verklaar dat sy op slag dood is. Haar liggaam word op Saterdag 1 Januarie per ossewa dorp toe geneem en sy word die volgende oggend, op Sondag 2 Januarie 1921, langs haar jongste boetie begrawe.14 Totius en sy vrou het hul oudste en jongste kind binne die bestek van twee maande verloor. Negentien jaar later (op 16 Maart 1940) sou ook sy
93 kleindogter Annemarie (sy enigste oorlewende dogter, Bettie, se kind) op twintigjarige ouderdom sterf. Die profiel van Totius se persoonlike beproewings stem in baie opsigte met dié van Joost van den Vondel (1587–1679), Nederlandse Renaissance-digter en tydgenoot van Huygens, ooreen. Onder sy bekendste gedigte tel “Kinder-lyck” (oor die dood van sy seuntjie Constantijntje, wat in 1632 gebore en oorlede is), “Uitvaert van mijn dochterken” (oor die dood van sy agtjarige dogtertjie Sara in September 1633), “Lyckklaght aan het vrouwenkoor” (oor die dood van sy vrou Maria [Maaike] de Wolf in 1635) en “Uitvaert van Maria van den Vondel” (oor die dood van sy kleindogter, dogter van Vondel se seun Joost, op twintigjarige ouderdom in 1668). Hierdie gegewens kan skematies soos volg voorgestel word: Dood van naasbestaandes
Vondel
Seun: Constantijntje, voor hy 1 jaar oud was
1632
Dogter: Sara, 8 jaar oud Sept. 1633
Totius
Broer, suster en vader
Aug. 1910 tot Mei 1911
Seun: Francois, 1 jaar oud 7 Nov. 1920 Dogter: Wilhelmina, 13 jaar oud
31 Des. 1920
Kleindogter: Annemarie, 20 jaar oud
16 Mrt. 1940
Eggenote: Maria (Maaike) 1635 de Wolf Kleindogter, 20 jaar oud 1668
3.2 Twee vaders se rou: ooreenkomste tussen Vondel en Totius se poësie In al twee bogenoemde gedigte oor die dood van sy kinders Constantijntje en Sara is dit opvallend dat Vondel pertinent na die smart van die moeder verwys. Die aspek van vertroosting (consolatio) oorheers in “Kinder-lyck”, waarin die seuntjie sy moeder vertroos met die boodskap dat hy in die hemel veel beter daaraan toe is as op aarde. Hierteenoor spreek ’n onmiskenbare toon van bitterheid uit die gedig “Uitvaert van mijn dochterken”, wat Vondel begin met die uitspraak dat die dood oumense spaar, maar kinders soos Sara, “de vreught van de buurt”, se lewe neem. In teenstelling met “Kinderlyck” wat met ’n duidelike, vertroostende les eindig (“Eeuwigh gaat voor ogenblick”), spreek “Uitvaert van mijn dochterken” van ontreddering oor die futiliteit van Sara se dood. Die sierkranse wat haar speelmaat tot Sara se eer vleg, is “krancke troost”: eerbetoon gaan gou verby. In hierdie gedig is daar, anders as in die vier ander genoemde gedigte deur Vondel, geen troos in die wete dat die gestorwene by God is nie. Ook Totius, wat soos Vondel vanuit ’n diep Christelike lewenshouding geskryf het, tree in enkele gedigte buite die algemeen aanvaarde Christelike opvatting dat ’n mens “niet geacht [wordt] naar de dood te verlangen, maar als hij zich aandient moet men hem ook niet vervloeken, doch blijmoedig aanvaarden” (Van Zonneveld, 1980: 113).
94 “Die Godsbesluit”15 se slotreëls verwoord sy opstandigheid en bevraagtekening van God se besluit: En steek ek dan my hande uit na u besluit, dan gryp ek in die dorings vas.
Verskeie gedigte spreek van die intensiteit van Totius se leed oor die dood van sy kinders. In die gedig “Jy het my amper saamgetrek” beskryf Totius hoe sy seuntjie hom al aan die dood oorgegee het, maar hoe hy, as vader, steeds teen sy seuntjie se dood bly veg het. Die eerste twee (van vier) strofes lui soos volg: Jou armpies het al slap gehang, jou handjies het nie meer getas nie; jy ’t toe al alles losgelaat, aan ouerhart selfs nie meer vas nie. Tog ’t jy my amper saamgetrek, want ’k wou jou nie laat gaan nie; ek het geduisel op die grens waar mensevoet nie meer kan staan nie.
Ook in die openingstrofe van “o Die pyn-gedagte”, wat siklies as slotstrofe herhaal word, verklaar Totius onomwonde hoe diep die dood van sy kinders hom geraak het: o Die pyn-gedagte: my kind is dood! ... dit brand soos ’n pyl in my. Die mense sien daar niks nie van, en die Here alleen die weet wat ek ly.
Totius bevraagteken in hierdie gedig die feit dat juis sy dogter so ’n vreeslike dood moes sterf: Sy was so teer soos ’n vlindertjie, sy’t lugtig omheen geswerf; ’n asempie wind kon haar vlerkies breek en – kyk watter dood moes sy sterf!
Die gedig “Ag, sy het nie gesterwe” stel Wilhelmina se plotselinge dood teenoor die lang lyding van haar broertjie. Vir Totius was sy seuntjie se lyding, die besef dat die kindjie sal sterwe en sy dood verskriklik, maar “die plotsheid” van sy dogter se dood was vir hom “bitterder as bitter”: “Ag, sy het nie gesterwe, / maar sy was somar dood.” Vir die ouers was daar geen voorbereiding op haar dood, geen kans om met verloop van tyd te besef dat die dood onafwendbaar is en om met verdrag afskeid te neem nie. Betty
95 Madill (2001: 20), wie se driejarige dogtertjie in ’n vriendin se swembad verdrink het, beskryf hierdie onverwagse, lewensveranderende ervaring soos volg: I had set out to spend a pleasant morning chatting to a dear friend, while our children played together in the sunshine. Just four hours later, I was to return home, without my precious little girl.
In beide Totius en Vondel se poësie wil dit voorkom asof sowel die intensiteit van die smart as die opstandigheid oor die dood sterker uitgespreek word nadat hulle ’n tweede kind (in albei gevalle ’n dogter van onderskeidelik dertien en agt jaar oud) aan die dood moes afstaan. Hoewel Totius die klem baie sterk op sy eie lyding plaas, gee hy (net soos Vondel) erkenning aan sy vrou se leed deur die bundel Passieblomme aan haar op te dra en die openingsgedig (“Aan my vrou”) aan haar smart en lyding te wy: “My vrou, jy ’t meer verloor as ek [...]”. Uit die gedig in die geheel is dit duidelik dat hy hierdie opvatting baseer op sy siening dat die moeder se band met die kind, veral ook om biologiese redes, veel sterker is as dié wat die vader met die kind vorm. Strofe 4 van “Aan my vrou” lui soos volg: Groot is die man wanneer hy pal staan as die stryders om hom val; maar groter is die vrou wat stáán as stukke van haar eie vlees word deur die doodswaard weggeslaan.
In die literatuur oor professionele hulpverlening aan ouers wat ’n baba voor,16 tydens of kort ná die bevalling17 verloor het, word daar op verskille tussen die vader en die moeder se ervaring en manifestasie van rou ingegaan. “Die swanger vrou staat fysiek en emotioneel dichter bij haar kind tijdens de zwangerschap omdat zij het in haar lichaam draagt en 24 uur per dag de baby voelt. Daardoor heeft zij al in een eerder stadium en op een andere manier een relatie met haar ongeboren baby.” (Geerinck-Vercammen, 2000: 162–163). Die vader van ’n baba wat by geboorte gesterf het, beaam bogenoemde: “Het is voor een man toch altijd anders, een man is immers niet zwanger.” (Geerinck-Vercammen, 2000: 163). ’n Ander (in ’n saamblyverhouding) merk teenoor sy vriendin wat een kindjie van ’n drieling verloor het, op: “Jij hebt leven en dood van meest dichtbij meegemaakt; als man kan ik dat nooit meemaken.” (Geerinck-Vercammen, 2000: 164). Hierdie verskil in die roubelewing van die vader en die moeder berus op die feit dat die vader eers ná die geboorte werklik ’n hegte band met sy kind kan opbou (GeerinckVercammen, 2000: 163). In die afdeling “Hooglied” uit Schaduwkind skryf Thomése (2005: 14) oor sy dogtertjie se geboorte: “Haar geboorte ervoeren wij als verliefdheid, alles raakte geladen, betoverd door het wonder van haar aanwezigheid.” Die geboorte is vir Thomése (2005: 39) die beslissende moment waarop hy vader geword het: “Een kind wordt niet zozeer geboren, het verschijnt aan je”; hy is eufories nadat hy sy dogtertjie se geboorte meegemaak het: “Je hebt je kind geboren zien worden man, dichterbij kan het niet komen.” (Thomése, 2005: 41).
96 Die hierbo aangehaalde kommentaar (uit Geerinck-Vercammen, 2000) is gelewer deur vaders van babatjies wat in die periode tussen die 16de week van swangerskap en 8 dae ná geboorte gesterf het. Dit dui daarop dat die verskil tussen die moeder en die vader se belewing meestal kleiner word namate die kind op ’n ouer leeftyd sterf. Bogenoemde aanhalings uit die literatuur oor rouverwerking onderstreep die ervarings wat in Vondel en Totius se gedigte verwoord word en bied ’n moontlike verklaring vir die feit dat die twee onderskeie vaders klaarblyklik meer intens op die dood van ’n tweede kind gereageer het: Die dogtertjies was veel ouer as die seuntjies toe hulle oorlede is.18 Uiteindelik vind sowel Vondel as Totius die sterkste troos in hulle geloof in God en die ewige lewe.19 In die slotstrofe van “Aan my vrou” vra Totius hom af hoe hy ná die dood van hulle kinders weer hoop by sy vrou sou kon wek, en beantwoord die vraag dan soos volg: Maar nee, daar is ’n Christenhoop wat heetste smart nie kan verskroei, wat uit die barste bodem bloei.
4.
Twee uiterstes: van prenatale sterfte tot die dood van ’n kind in sy middeljare
4. 1 Dood- of stilgeboorte Die samelewing staan meestal simpatiek teenoor die ouers van ’n kindjie wat jonk gesterf het, al glo mense klaarblyklik dat die ouers die verlies binne ’n sekere tyd moet verwerk en te bowe kom: Tyd heel alle wonde, soos die spreekwoord beweer. Volgens Wolzak (2005: 14) is dit nie waar nie: “het gaat om levenslang verdriet”. Wanneer ’n kindjie doodgebore word of pas ná geboorte sterf, reageer die samelewing meestal met minder begrip, onder meer omdat mense dink dat die ouers nog nie tyd gehad het om vir die kindjie lief te word nie. Dat dit hoegenaamd nie waar is nie, blyk duidelik uit talle voorbeelde in Geerinck-Vercammen se studies (1998 en 2000). Eveleen Castelyn se gedig “Stilgeboorte” (1978) is moontlik die enigste Afrikaanse gedig oor hierdie onderwerp: niemand het ’n eerste skreeu gehoor nie, die gemaskerdes swyg, die jammerhartiges wil die liggaampie opwek met suurstofpypies jy roep tevergeefs na jou kind aan wie jy nou net die dood geskenk het
97 Ofskoon die gedig in die tweede persoon na die moeder van die stilgebore kindjie verwys, het dit waarskynlik op Castelyn self betrekking.20 Dit val op dat die digter as titel die Afrikaanse vertaling van die meer eufemistiese Engelse term (“stillbirth”) kies, eerder as die direkter Nederlandse term (“doodgeboorte”). Hierdie eenvoudige gedig teken die absolute keersy van die vreugdevolle gebeure by ’n normale bevalling, en die uiterste woordekonomie gee die onvermoë van diegene wat by die stilgeboorte aanwesig is, weer. Die moeder se roep na haar kind word met stilte beantwoord.
4.2 Swangerskapsbeëindiging in die prenatale fase Die hierbo beskrewe leemte wat op dood by geboorte volg, word ook beleef deur die ouers van ’n kindjie wat prenataal gesterf het, hetsy weens ’n natuurlike sterfte of beëindiging van die swangerskap. Hoe moeilik laasgenoemde besluit moet wees, spreek uit die pleidooi van ’n moeder (Wanda Grimsdell, 28) wie se eerste kindjie 27 dae ná geboorte weens Edward se sindroom (’n chromosomale afwyking van chromosoom 18 Sg trisomie 18) dood is. 50% van babas met hierdie sindroom sterf reeds prenataal in die baarmoeder en van diegene wat lewend gebore word, leef net 5–10% tot hulle eerste verjaardag. Babas met Edward se sindroom is gewoonlik fisiek en intellektueel erg gestremd aangesien die sindroom deur vertraagde groei in die baarmoeder, hartdefekte, abnormaliteite in die vorming van die hande, voete, brein, gesig en ingewande, en dikwels ook spina bifida en gesplete lippies gekenmerk word. Grimsdell (in Pienaar, 2008: 18) verwyt haar dat sy nie, soos haar geneesheer haar aangeraai het, ’n vrugwatertoets vir chromosoomafwykings laat doen het nie: “Ek is nie spyt oor die 27 dae wat ek met haar gehad het nie, maar as ek toe geweet het wat ek nou weet, sou ek eerder vir ’n aborsie gegaan het. […] Dan sou ek nie dié pyn deurgemaak het nie. En sy het só gely. Sy is hoeveel keer in my arms dood. Sy het masjiene op haar gehad en dit is my skuld. […] ’n Kindjie met Down se sindroom kan oorleef en grootword. Edward se sindroom is ’n ander saak.” Nuwe ontwikkelinge in die mediese wetenskap (soos prenatale diagnostiek) en wetgewing wat die beëindiging van swangerskap onder sekere omstandighede toelaatbaar maak (Wet op Keuse oor die Beëindiging van Swangerskap, Wet 92 van 1996, gewysig by Wet 39 van 2004 en Wet 32 van 2007)21 lei dikwels tot nuwe etiese en morele dilemmas en hartverskeurende keuses, soos hierbo beskryf. In ’n onlangse saak het die egpaar Brian en Elizabeth Stewart, wie se seun in 1993 met spina bifida, rugmurg- en breinskade, en abnormale werking van die blaas, dermkanaal en onderlyf gebore is, hul huisdokter en die ginekoloog vir skadevergoeding gedagvaar omdat dié geneeshere, volgens die ouers, nie die misvormings raakgesien en die egpaar daaroor ingelig het, sodat hulle kon besluit het om die swangerskap te laat beëindig nie. In hulle uitspraak op 4 Junie 2008 het die vyf appèlregters egter beslis “[…] dat die finale vraag waaroor die hof moet besluit, bly of die kind hoegenaamd gebore moes gewees het. Dit is ’n vraag wat so diep deurdring tot die hart van menswees dat dit nie eens aan die reg gestel moet word nie. Daarom dink ons dat hierdie hof (en dus voortaan alle howe in die land) nie erkenning aan so ’n eis moet gee nie.” Volgens De Bruin (2008: 7), wat in die oggendblad Beeld oor hierdie saak berig
98 het, gee hierdie uitspraak dus te kenne dat die vraag “onberegbaar” is. In hierdie geval sou swangerskapsbeëindiging egter waarskynlik op grond van die bepalings van artikel 2 subartikel (1) (b) en (c) van Wet 92 van 1996 toelaatbaar wees. In hierdie lig beskou, toon die uitspraak met watter emosionaliteit en moraliteit besluite oor swangerskapsbeëindiging (en aborsie) meestal gepaardgaan.
4.3 Aborsie Artikel 2 subartikel (1) (a) van Wet 92 van 1996 bepaal dat ’n swangerskap “op versoek van ’n vrou gedurende die eerste 12 weke van die draagtyd van haar swangerskap” beëindig kan word, en dat, selfs in die geval van ’n minderjarige swanger vrou, geen ander toestemming as haar eie nodig is om ’n swangerskap in hierdie fase te laat beëindig nie. Terwyl so ’n besluit meestal diepgaande implikasies vir die moeder het, het dit dikwels ook ’n traumatiese uitwerking op die vader van die ongebore baba, wat regtens geen inspraak in die swanger vrou se besluit het nie. In ’n vrouebladartikel berig Luyt (2007: 18–19) dat talle vaders heftig op die beëindiging van ’n swangerskap in die prenatale fase reageer. Die kop van die artikel, “‘My kind is dood’”, word met gebruikmaking van aanhalingstekens duidelik as ’n sitaat uit Totius se gedig “o Die pyn-gedagte” gemerk, en stel hierdie vaders se smart dus by implikasie aan dié van Totius gelyk. Corné Boag, hoof van Neobirth se aborsieberadingsafdeling, beweer dat al hoe meer mans vir post-aborsieberading na hulle toe kom, en dat “die emosies wat ’n man en vrou rondom aborsie ervaar, […] baie dieselfde [is], maar die oorsprong daarvan verskil” (Luyt, 2007: 19). Daar is (soos oor stilgeboorte) min gepubliseerde gedigte oor ’n aborsie wat die outeur self ondergaan het. Ingrid Jonker het egter wel hieroor geskryf. Die openingstrofe van “Swanger vrou” (“Ek lê onder die kors van die nag singend, / opgekrul in die riool, singend, / en my nageslag lê in die water”), bevat talle frases wat regdeur die gedig en in die vierreëlige slotstrofe herhaal word en wat die leser kan verlei om te dink dat hierdie gedig oor aborsie handel. Dit is egter geskryf in 1957, kort nadat Jonker swanger geraak het met haar enigste kind, Simone (Ingrid Jonker in ’n brief van 28 April 1957 aan Uys Krige; sien Metelerkamp, 2003: 81–82). Maar vier jaar later, teen die helfte van 1961, ondergaan Jonker wel ’n aborsie. Dit ontstel haar hewig en laat haar skuldig voel – omdat háár moeder glo jare gelede en onder soortgelyke omstandighede, toe sy Ingrid verwag het, teen ’n aborsie besluit het (Metelerkamp, 2003: 115–117: kommentaar deur Anna Jonker, Peers Hartzenberg, Erna Sadie en Hélène Kesting). Jonker word in Julie 1961 in ’n psigiatriese hospitaal opgeneem. “Korreltjie sand” is na aanleiding van die aborsie geskryf. Die slotkoeplet van hierdie gedig lui: Korreltjie klein is my woord Korreltjie niks is my dood
99
4.4 Die dood van ’n kind wat reeds middeljarig is As aborsie, prenatale sterfte en stilgeboorte in terme van die leeftyd van die gestorwe kind die een uiterste van die spektrum verteenwoordig, verteenwoordig die dood van ’n middeljarige kind van bejaarde ouers die ander uiterste. Twee gedigte wat oor só ’n situasie handel, verskyn as die slotgedigte in Elisabeth Eybers se laaste digbundel, Valreep/Stirrup-cup (2005), waarin elke gedig in Afrikaans én in Engels verskyn. Hierdie kwatryne verwoord op tipies sobere wyse Eybers se gevoelens ná die dood van haar enigste seun, Bert Wessels, op 2 Desember 2002: Vir bert Noudat jy swyg is daar niks meer vir my om ooit nog te begeer buiten die tydstip waarop ek dieselfde stilte mag betrek.
en Waarneming “Dit is my seun” het ek verwaand verklaar soos een wat sorgeloos ’n feit aanvaar, dog plots staan daar slegs één gegewe vas: dat is wreedaardig snel verword tot was.
Ten tye van haar seun se dood was Eybers 87 jaar oud. Sy is self op 1 Desember 2007, bykans op dag en datum vyf jaar later, oorlede.22 Dit val op dat sy haar dus in haar laaste twee gebundelde gedigte met die dood besig gehou (en die wens uitgespreek het om haar seun te volg) – net soos Herman de Coninck die dood betrek het in talle gedigte uit sy laaste digbundel (wat in 1997, maar ná sy dood, verskyn het).23
5.
Mans mag, maar vroue nie?
5.1 Enquist en die problematiek van skryf oor persoonlike leed Anna Enquist se sewende digbundel, De tussentijd, verskyn in 2004 by De Arbeiderspers, met die opdrag: “In memoriam mijn dochter Margit (1974–2001)”. Dit verskyn drie jaar nadat haar dogter op 3 Augustus 2001, te fiets in Amsterdam, haar lewe in ’n botsing met ’n vragmotor verloor het. Een maand ná sy verskyning in Februarie 2004 beleef hierdie bundel ’n eerste herdruk, en in Mei 2004 ’n tweede. Ofskoon die leserspubliek dus duidelik by die bundel aansluiting vind en ofskoon die tema van afskeid neem van haar kinders reeds vroeër in Enquist se poësie voorgekom het,24 spreek verskeie manlike resensente (onder wie Ilja Leonard Pfeijffer, Piet Gerbrandy en Jos Joosten) hulle onvergenoegdheid skerp uit omdat Enquist oor die lewe ná die dood van haar dogter skryf. Gerbrandy beweer byvoorbeeld dat Enquist publisiteit sou soek in die
100 rol van “de droevige mevrouw die zo aangrijpend over haar dochter schrijft” (in de Volkskrant, soos aangehaal in Hanssen, 2004 en 2006: 169). Léon Hanssen argumenteer aan die hand van literêr-historiese gegewens dat genoemde kritici se uitsprake oor Enquist (gebaseer op hulle persoonlike [modernistiese] opvattings van wat poësie behoort te wees; Hanssen, 2006: 172–173) nie rekening hou met die feit dat sy in ’n “respectabele traditie van autobiografisch auteurschap” beweeg nie en dat sy daarom as “steen des aanstoots in de strijd tegen een literatuuropvatting die grote kunstwerken heeft opgeleverd” funksioneer (Hanssen, 2006: 169). Ter illustrasie noem Hanssen vier ander outeurs wat oor die dood van hulle biologiese kinders geskryf het. Die publikasies is, in chronologiese volgorde: M. Vasalis, wie se oudste seun, Dicky, op agtien maande aan polio gesterf het, het in De vogel Phoenix (1947) daaroor geskryf. Hanssen (2006: 174) beweer dat Vasalis met hierdie bundel die “funeraire model” waarop latere digters en skrywers kon voortbou, tot stand gebring het. Jan Wolkers het ’n roman, Een roos van vlees (1963), geskryf oor die dood van sy tweejarige dogtertjie, Eva, wat in 1951 met kokende water verbrand het. Voor die verskyning van dié boek het Wolkers hierdie outobiografiese motief bowendien in ’n standbeeld25 verwerk waarvoor sy eerste vrou, Maria de Roo (Eva se moeder), as model gedien het. Esther Jansma het oor die dood van twee van haar kinders geskryf.26 (Soos Enquist, is Jansma hieroor gekritiseer – deur Gerrit Komrij, in kritiek wat boonop op ’n misverstand berus het: sien Hanssen, 2006: 171). In Bloem, steen27 (1990) verskyn gedigte oor die dood van haar eersteling, ’n dogtertjie, weens suurstoftekort tydens die bevalling. Jansma het ook ’n tweede kindjie aan die dood afgestaan tydens ’n hartoperasie wat hy op nege maande ondergaan het. In Hier is de tijd (1998) skryf sy daaroor. P.F. Thomése, aanvanklik ’n uitgesproke kritikus van literatuur wat ’n persoonlike, outentieke ervaring probeer verwoord (sien Hanssen, 2006: 171), verander van standpunt ná die dood (op 16 April 2002) van sy 18 maande oue dogtertjie aan breinbloeding en publiseer die novelle Schaduwkind (2005).28 Die kritiek teen De tussentijd is dat hierdie gedigte van Enquist te na aan die werklikheid is, dat sy haar verdriet uitstal, en dat die bundel vol “larmoyante29 kitsch” en “schaamteloos sentiment” is (Gerbrandy in de Volkskrant; sien Hanssen, 2004). As ’n mens haar gedigte egter met dié van Totius in Passieblomme vergelyk, val dit op hoeveel soberder en meer versluierd Enquist oor hierdie onderwerp skryf30 – in Totius se poësie word sy leed op veel direkter en opvallender wyse aan die leser oorgedra. Miskien is hierdie direktheid te wyte aan die feit dat die gedigte wat in Passieblomme opgeneem is, nie met die oog op publikasie geskryf is nie, maar waarskynlik vir die digter as uitlaatklep vir sy smart gedien het. Die gedigte is oor ’n tydperk van meer as twaalf jaar31 geskryf en is uiteindelik op aandrang van prof. Gerrit Dekker in 1933 uitgegee. Die bundel het in 1946 sy agtste druk beleef. Die gedigte word deur sowel ’n voorwoord as ’n inleiding voorafgegaan. In die voorwoord skryf Totius (1977: 219): Waarom die verse nie al eerder gebundel is nie? ... Hierop kan ek eintlik geen goeie antwoord gee nie. Miskien is ’n seker [sic] mate van skroomvalligheid waar dit ’n persoonlike en intens-deurleefde smart betref, die hoofoorsaak dat ek die gediggies so lank agterweë gehou het.
101 In die inleiding sit Totius (1977: 221) die agtergrond en omstandighede van die kinders se dood presies vir die leser uiteen “om menige vers op te klaar”. Sy (latere) kanonisering as digter illustreer waarskynlik Jan Wolkers se opvatting dat ’n mens nie dinge van jou afskryf nie, maar eerder na jou toe (aangehaal in Hanssen, 2006: 177) op gepaste wyse – Totius word as digter feitlik sonder uitsondering getipeer as “die bedroefde vader wat treur oor die dood van sy kinders, […] die volksman wat troos vir sy volk ná die oorlog bring” (d’Assonville, 1977: flapteks).32 Die invloedryke Afrikaanse digter D.J. Opperman het hom in 1953 oor die hierbo beskrewe problematiek van skryf oor persoonlike omstandighede uitgelaat (“Kuns is boos!”, opgeneem in Opperman, 1975) en spesifiek na Totius se gedigte oor sy gestorwe kinders verwys. Die digter beleef altyd ’n spanning tussen onthul en verhul, of reveal en conceal, soos Tennyson dit in “In memoriam” stel (Opperman, 1975: 145): I sometimes hold it half a sin To put in words the grief I feel; For words, like Nature, half reveal And half conceal the Soul within …
Opsommenderwys kan gesê word dat Opperman aantoon dat die spanning tussen waarheid en verdigsel, en tussen onthul en verhul, reeds in die Middeleeuse literatuur ter sprake gekom het en dat literatuuropvattings deur die eeue heen verskillende standpunte weerspieël oor die toelaatbaarheid van en die wyse waarop die skrywer as mens en die skrywer as kunstenaar met persoonlike kwessies soos leed omgaan of behoort om te gaan.
5.2 Die leed van ’n moeder: herinnering as kode in De tussentijd Die openingsgedig van Enquist se bundel De tussentijd maak die stelling dat die dogter se dood die moeder se identiteit laat versplinter het: Sy het in ’n veelheid van moeders verander en sy moet probeer om alles en almal in die chaos bymekaar te hou (“Een menigte”, Enquist, 2004: 11).33 Die bundel gee die moeder se bestaan ná die dood van haar dogter in breë trekke weer. Van die kodes wat sterk in De tussentijd na vore tree, is verlies en gemis, en die soeke na die dogter, wat nou slegs in haar afwesigheid in Enquist se lewe en werk aanwesig is: Sy is daar omdat sy nie meer in die werklike lewe vindbaar is nie. Behalwe vir haar stem in ’n stemposboodskap op die moeder se selfoon, is die dogter weg (“www. gewicht.com”, Enquist, 2004: 19), en al wat die moeder naas persoonlike besittings (soos klere) van haar oor het, is die gemis: “Ik mis / het vlees, haar linkshandige lichaam”, en “ik mis / haar tot brakens toe dagelijks” (“Essentie van het missen”, Enquist, 2004: 41). Deur te onthou, kan die moeder die afwesige dogter by haar hou. Omdat herinnering egter met verloop van tyd vervaag, moet die tyd teëgehou word (“Nieuws”, Enquist, 2004: 28):
102 Ik duw tegen de tijd. Dat is een trein die langzaam in beweging wil en die mij mee gaat sleuren op termijn.
Die moeder probeer die herinnering op verskillende maniere bestendig, soos deur plekke waar hulle saam was, te besoek en die dogter se klere te dra (“Nieuws”). Die soeke na die gestorwe kind en die aktiewe pogings om haar in herinnering te bewaar, spreek sterker uit Enquist se poësie as uit Totius s’n – miskien omdat die religieuse dimensie wat by Totius ’n deurslaggewende rol in die hantering van sy verlies speel, by Enquist ontbreek. Op grond van sy geloofsoortuiging verbind Totius sy kinders (en ander familielede) ná hulle dood met ’n plek: die hiernamaals. In ’n ongepubliseerde gedig (sien d’Assonville, 1977: 75) aan sy dogter Bettie, ná die dood van haar dogter (Totius se kleindogter) Annemarie, skryf Totius: “[...] Daar is ’n stad! / En bly is ons daarheen op pad.” Nie godsdiens nie, maar musiek is iets wat Enquist en haar dogter dikwels saam beoefen het; daarom skryf Enquist in meerdere gedigte hoe sy haar dogter in (onder meer)34 musiek terugsoek én hoe die dogter ook na haar roep (“Fuga”, 2004: 52; die laaste van die sewe driereëlige strofes): […] Wat in ons beantwoordt aan dit lied, wat smacht er in ons naar klare meisjesklank. Met geweld. Roept zij ons tussen de regels, gestorven, verbergt zij bij alt en sopraan haar partij die klimt en zich klemt aan tijdloze voorhouding? Zij verdwijnt in het stilste accoord, onhoorbaar zingend, met geweld gestorven. Ach hoe wij op de stemvoering studeren, ach hoe wij haken naar haar stem.
Naas die beskrewe verskille is daar egter talle ooreenkomste. In sowel Enquist as Totius se gedigte kom die beeld van die dogter as ’n brose vlinder voor, naas verwysings na slapeloosheid,35 pyn en gemis, beelde van winter, en die beeld van die graf as ’n koue, donker plek.36 In Schaduwkind inkorporeer Thomése “koue” en “donkerte” in die beeld van skadu (2005: 42), en terselfdertyd wys hy ook Vondel se beelde van die hemel en die gestorwe kindjie as ’n “cherubijntje” uitdruklik af:37 Als er nog iets is, dan houdt het zich op in de schaduw, op plekken waar het licht (en dus het oog) net niet kan komen. Geen hemel, maar aarde. Geen engeltje, maar een schaduwkind. Een lelie onder de bloemen.
103
6.
Die rol van taal en skryf in die verwerking van verlies: Schaduwkind deur P.F. Thomése, en ander tekste Uit die voorafgaande deel van hierdie artikel is dit duidelik dat daar dikwels oor die dood, lyding en rou geskryf is/word. Ofskoon die funksie en/of uitwerking hiervan reeds sydelings ter sprake gekom het, sal daar vervolgens ondersoek ingestel word na die (moontlike) terapeutiese aspekte wat die skryfproses én literatuur oor dood en verlies inhou vir ouers wat ’n kind aan die dood moes afstaan. Vrae soos die volgende is ter sprake: Waarom skryf skrywers en digters oor die verlies van ’n kind en hoe dit hulle lewens raak? Vervul die proses of die ver-taling van verlies ’n terapeutiese funksie, met ander woorde, “help” dit om oor ’n traumatiese ervaring soos die dood van ’n kind te skryf? Of is die ervaring so allesoorheersend dat die skrywer, synde ’n skrywer, eenvoudig daaroor moet skryf voordat dit moontlik word om weer iets anders aan te pak? Daar word wyd aanvaar dat verhale ’n onontbeerlike sin- en betekenisgewende rol in die samelewing vervul. “In crisissituaties,” beweer Wolzak (2005: 11): heb ik verhalen nodig om te overleven. In mijn verhalen orden ik de chaos van mijn leven en probeer ik weer houvast te krijgen om verder te kunnen gaan. Door te verhalen kan ik weer op verhaal komen.
Verhale of vertelling word dan ook dikwels as terapeutiese middel deur terapeute, beraders en sielkundiges gebruik in ’n vorm van terapie wat narratiewe terapie genoem word. Vanuit ’n literêr-teoretiese invalshoek moet dadelik beklemtoon word dat die narratologie beslis anders in psigoanalise en terapie gebruik word as in die strukturele ontleding van literêre tekste. Empiriese narratologie is, volgens Herman en Vervaeck (2001), toegespits op psigologiese meganismes by die verwerking van ’n verhalende teks, en gebruik daarvoor byna uitsluitlik positivistiese tegnieke. Om hierdie rede word “de empirische studie van de verwerkingsprocessen uitgevoerd door onderzoekspsychologen” (Herman en Vervaeck, 2001: 109): persone soos Richard Gerrig, Gordon Bower en Daniel Morrow, maar hierdie studies is nié aan die hand van literêre tekste gedoen nie omdat die komplekse en meerduidige aard van die literêre teks sig nie werklik tot hierdie soort studies leen nie. As ’n mens tekste deur ouers wat literêre skrywers is, soos Totius, Enquist en Thomése, vergelyk met tekste deur ouers wat nie literêre skrywers is nie maar ’n boek skryf om ander ouers, wat ook ’n kind aan die dood afgestaan het, te help of te troos, is daar duidelik verskille in die gehalte van die gedigte en in die mate waarin hulle die leser ontroer en bybly. In One Step at a Time. Mourning a Child (Betty Madill, 2001), En huilen doe je maar in de pauze. Worstelen met de taal van rouw (Ide Wolzak, 2005) en Stille baby’s (Christine Geerinck-Vercammen) – almal tekste deur outeurs wat nie literêre skrywers is nie – word gedigte of prosa (hetsy deur die outeur self óf deur ’n literêre skrywer) oor die dood van kinders opgeneem,38 wat toon dat skeppende tekste klaarblyklik ’n terapeutiese funksie vervul. Tekste van literêre gehalte dien dus ’n dubbele rol: Dit help die outeur om sy of haar eie verlies te verwerk, en dit lê ander mense, wat nie self woorde kan vind nie, woorde in die mond (soos Gezelle in Kerkhofblommen eksplisiet
104 beoog het om te doen). Om kreatief besig te wees, en spesifiek om te skryf (byvoorbeeld deur dagboek te hou), word gevolglik as ’n hulpmiddel in die rouverwerkingsproses aanbeveel (Geerinck-Vercammen, 2000: 151): Heftige emoties kunnen met mensen op de loop gaan. Dat zijn de emoties die men niet beheerst, maar waardoor men beheerst wordt. […] Die zo diep en overweldigend zijn dat mensen het gevoel hebben erin te verdrinken. Naast huilen en praten is schrijven het enige wat dan een beetje kan helpen, en soms helpt het veel. Het is goed om deze gevoelens van je te af te schrijven op het moment dat alles dreigt te ontsporen. Als je deze teksten later nog eens leest, kan dat ook meer duidelijkheid scheppen en meer inzicht geven in de eigen belevingswereld of in die van de partner. Je kunt het zien als een soort ordening.
Om oor verlies en smart te skryf, kan vir literêre skrywers egter, paradoksaal genoeg, oënskynlik ook die “verkeerde” uitwerking hê. Soos reeds vermeld is, beweer Jan Wolkers dat jy dinge eerder na jou tóé skryf as van jou af weg. As ’n mens boonop die negatiewe kritiek en geringskattende tipering van skrywers soos Enquist en Jansma in aanmerking neem, lyk dit asof skryf nie noodwendig tot ‘oplossings’ lei nie. Bowendien lyk dit uit sekere tekste asof heelparty ouers wat ’n kind verloor het, skepties is oor dit wat ander mense, of die teorie, veronderstel, verwag en voorskryf.39 In “Essentie van het missen” (Enquist, 2004: 41) reageer die spreker byvoorbeeld negatief op uitsprake wat as “hulp” bedoel is: Het is de kern van gemis, het missen zelf, zegt men. […] Geleerde onzin, schandalige troost. […] De kern van gemis laat mij koud, geen wijsgerige held gaat mij helpen.
Maar deur daaroor te skryf, is die spreker wel besig om haar wrewel oor wat sy as fasiele pogings tot troos ervaar, kwyt te raak. Deur te suggereer dat skryf met die verwerking van verlies en die voltrekking van die rouproses kan help, word nie te kenne gegee dat dit ’n kitsoplossing bied nie: “Tegen de diepste machteloosheid staat ook de taal machteloos” (Jager, 1984: 27). Nie alle ervarings kan verwoord word nie. Herman de Coninck (1997b: 24) skryf soos volg (die eerste van vier strofes):
105 Als alle rivieren van inkt waren en alle bomen pennen, dan nog zou men het leed van Auschwitz niet op kunnen schrijven.
Die Joodse digter Paul Antschel het ná sy terugkeer uit die vernietigingskampe van die Tweede Wêreldoorlog die twee lettergrepe van sy van omgeruil en Paul Celan geword. Die taal, alles, het weens die gebeurtenisse wat in daardie kampe plaasgevind het, niksseggend geword (Thomése, 2005: 25–26). Die onvermoë en die vermoë van taal is een van die deurlopende, sentrale kodes in Thomése se Schaduwkind. Ná die dood van sy dogtertjie Isa bevind die outeur hom “in doodstille kamers, tussen onervaren woorden die hij nog moest leren schrijven”. Die lokteks stel dit soos volg: “Schaduwkind is het adembenemende relaas van dit zoeken naar woorden. Een heel leven wordt overhoop gehaald, elke betekenis moet opnieuw worden uitgevonden.” Een van die opvattings wat duidelik na vore kom, is dat taal by die dood van ’n kind ontoereikend is (Thomése, 2005: 10): Een vrouw die haar man begraaft, wordt weduwe genoemd, een man die zonder zijn vrouw achterblijft, weduwnaar. Een kind zonder ouders is wees. Maar hoe heten vader en moeder van een gestorven kind?
Die ontoereikendheid van taal, en die gevolge daarvan, word telkens beklemtoon (Thomése, 2005: 18): Er is nog iets anders. Dat is de taalkwestie, de kwestie van de mededeelbaarheid. Je weet het, maar je weet niet hoe je het zou moeten zeggen. De tong tast vergeefs het verhemelte af.
Die dood lei tot die verbreking van kommunikasie: in die eerste plek met die gestorwe persoon en in die tweede plek dikwels ook met mense wat nog in die lewe verkeer. Enquist (2004: 29) se gedig “www.gewicht.com” bied ’n voorbeeld van eersgenoemde. Die nagelate stemposboodskap van die sewe-en-twintigjarige dogter lei nie tot kommunikasie nie: Die boodskap “raast / jaren rond de aarde, een pulserende / stroom noodkreetjes”. Ook Herman de Coninck lê in enkele gedigte ’n verband tussen die dood en taal. Hy beskryf byvoorbeeld hoe sy eerste vrou, An, wat in ’n motorongeluk omgekom het, stil daar lê met ’n strepie gestolde bloed uit haar mond, en stel dan “toe” en “nou” teenoor mekaar (“Ik zie je nog altijd liggen”; De Coninck, 1997a: 101; twee strofes uit ’n langer gedig):
106 niks-zeggen was ook vroeger jouw manier van gekwetst-zijn, ik denk: sluit nu maar je ogen, kom, ik zal je helpen – dit is al wat ik nog kan doen: dit niet-meer-weten-wat-zeggen en het zeggen.
“[H]et zeggen”, want dit is belangrik om met mense om jou te praat. Madill (2001: 99) betreur die feit dat ’n tante van haar, wat jare vantevore ook ’n kind verloor het, nie ná die dood van Madill se dogtertjie met haar daaroor wou praat nie (Madill, 2001: 99): [There were times when] I would unexpectedly become angry and depressed. I came to understand that this was the direct result of not being able to talk about Lisa; not necessarily about her death, but primarily of the time she shared with me.
Sprakeloosheid het egter nie net op die gestorwe kind se ouers betrekking nie, maar ook op mense buite die familiekring. Mense vermy dikwels diegene wat iemand aan die dood afgestaan het, omdat hulle nie weet wat om vir hulle te sê nie (Wolzak, 2005: 80). In só ’n geval, waarsku Madill (2001: 73), “[i]t is often better to say nothing than utter some trite words that can add insult to injury”. ’n Onvermoë om met mekaar te kan praat, kom meermale ná so ’n traumatiese ervaring ook tussen die ouers van die kind voor en lei dikwels daartoe dat die lewensmaats heeltemal van mekaar wegdryf en uiteindelik skei, soos in Wolkers se roman Een roos van vlees beskryf word. “Pas als iets weg is, heb je er de woorden voor,” beweer Thomése (2005: 80). “En zo wordt elk woord een nawoord, elke zin een grafschrift.” Hierdie stelling kom sterk ooreen met De Coninck (1997b: 45; slot van die gedig “Ars poetica”) se beeld van die gedig as iets wat by wyse van woorde wat in klip geskryf is, soos op ’n grafsteen, ’n nalatenskap bewaar: Het is hard zwijgen, een gedicht: grafsteen die luistert naar wat erin is gegrift. Letters die luisteren tot ze vol regen staan.
Deur woorde hou ’n mens dinge – en mense – in die lewe. Deur oor Isa te skryf, gee die vader inhoud aan sy dogtertjie se kort bestaan en gee hy gestalte aan sy liefde vir haar (onderskeidelik Thomése, 2005: 80 en 2005: 16): Ze is nergens anders dan in de taal. […] Uit haar lichaam getild en in de taal gelegd. Ze is iemand geworden die steeds opnieuw geboren moet zien te worden: in die woorden die ik voor haar vond.
107 Verdwijnt de verliefdheid als de persoon verdwijnt? Waar gaat de verliefdheid heen als het dode lichaam tot as is verbrand? Ze vlucht in gelijkenissen.
Slegs as mense van ’n afgestorwe persoon weet, bly daardie persoon in mense se bewussyn ‘voortleef ’. Dít maak die verwerking van verlies na bewering in talle opsigte baie moeilik vir ’n ouer wie se kind doodgebore is, want hoe praat jy oor ’n kind wat vir ander eintlik nooit ‘bestaan’ het nie? Wanneer dit gebeur, ontbeer jy wat De Coninck (1997b: 55) “de troost van het zegbare” noem.40 Dat taal ’n bewaringsmedium is, is nie ’n nuwe gedagte nie. De Coninck (“Moeder”, 1997a: 206) beweer dat as jy poësie skryf, jy woorde in die kelder van jouself inlê. Dat taal ook ’n rol speel om die gestorwe kind te bewaar, is ’n beskouing wat uit die onderhawige tekste van sowel Thomése as Enquist spreek. Thomése sê van sy dogtertjie: “Als ze ergens nog is, dan in de taal.” Ook Enquist (“Omslag”, 2004: 14) gebruik taal om haar dogter te onthou, te bewaar en te behou: Wij slijpen haar in steen, wij kerven in het hout haar naam, wij schrijven tegen beter weten in haar taal; ik spreek haar stiekem toe. [...]
Uit die voorafgaande het geblyk dat veral skrywers en digters hulleself dikwels intens bewus is van die ónmag van taal. Jansma (aangehaal in Geerinck-Vercammen, 2000: 153) skryf ná die dood van haar tweede kindjie soos volg: Toen dacht ik: ik schrijf nooit meer. Dit is zo bespottelijk. Wat moet ik nu nog zeggen? Dat ik toch weer ben gaan schrijven, was omdat schrijven prettiger is dan niet schrijven.
In haar derde en laaste digbundel skryf Vasalis (1954: 32): Ik wil een woord, dat toovren kan En tovert dat je bij mij bent En me omhelst, mij, dunne maan. Want woorden woorden woorden toovren niet.
Taal is nie ’n towerstaffie wat verlies en pyn soos mis voor die son laat verdwyn nie. Uit die literatuur blyk dat ’n periode van woordelose onmag kort ná die dood van ’n geliefde meermale voorkom, en dat taal ná die dood van ’n geliefde as ’t ware moeisaam opnuut ‘aangeleer’ moet word (Thomése, 2005: 25–26): Geen woord had zijn betekenis behouden. Alles wat hij kende, moest hij ontkennen. De woorden moesten stuk voor stuk, lettergreep voor lettergreep, heel secuur opnieuw in het zwijgen worden aangebracht.
108 “Opgevoed in zwijgzaamheid,” sê De Coninck (1997b: 58), is dit “sindsdien mijn vak: woorden zoeken / die zwijgen.” En daardeur maak die skrywer of digter ten slotte wel sy of haar eie leed mededeelbaar. Deur oor die gestorwene te skryf, word sy of haar beeld bowendien blywend in mense se bewussyn gegrif.41 Uit die navorsing vir hierdie artikel blyk duidelik dat taal wel in staat is om stilweg op ’n magiese en paradoksale manier troos en heling te bring, ook al is daardie troos nie met die eerste oogopslag klinies meetbaar nie (“Poëzie”, De Coninck 1997a: 181): Zoals je tegen een ziek dochtertje zegt: mijn miniatuurmensje, mijn zelfgemaakt verdrietje, en het helpt niet; zoals je een hand op haar hete voorhoofdje legt, zo dun als sneeuw gaat liggen, en het helpt niet: zo helpt poëzie.
Universiteit van Pretoria
Bronnelys Abrams, M.H. 1971. A Glossary of Literary Terms. New York: Holt, Rinehart and Winston. Achterberg, Gerrit. 1980. Achtergebleven gedichten. Amsterdam: Querido. Antonissen, Rob. 1986. Digkuns van die Nederlande 1100–1970. Stellenbosch en Grahamstad: Universiteitsuitgewers en -boekhandelaars. Apel, Willi. 1976. Harvard Dictionary of Music. Londen: Heinemann Educational Books. Castelyn, Eveleen. 1978.Tussen hemel en aarde. Kaapstad: Human & Rousseau. Castelyn, Eveleen. 1984. Menslikerwys gesproke. Kaapstad: Human & Rousseau. Castelyn, Eveleen. 1990. Minder as die engele. Kaapstad: Human & Rousseau. Castelyn, Eveleen. 1999. Kubermens. Kaapstad: Human & Rousseau. Celliers, Jan F.E. 1908. Die vlakte en andere gedigte. Pretoria: Die Volkstem. Celliers, Jan F.E. 1974 [1908]. Die vlakte en ander gedigte. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr. Cloete, T.T. 2007. Heilige nuuskierigheid. Kaapstad: Tafelberg. D’Assonville, V.E. 1977. Totius: Profeet van die Mooirivier. Kaapstad: Tafelberg. De Bruin, Philip. 2008. Hof mag nie sê oor die lot van so ’n fetus – uitspraak. Beeld, 5 Junie: 7. De Coninck, Herman. [s.a.]. Zolang er sneeuw ligt. Brugge: Orion. De Coninck, Herman. 1997a [1984]. Onbegonnen werk. Gedichten 1964–1982. Antwerpen: Manteau en Amsterdam: Meulenhoff.
109 De Coninck, Herman. 1997b. Vingerafdrukken. Amsterdam: De Arbeiderspers. De Lange, Johann. 1982. Akwarelle van die dors. Kaapstad: Human & Rousseau. De Lange, Johann. 1986. Snel grys fantoom. Kaapstad: Human & Rousseau. De Lange, Johann. 1990. Wordende naak. Kaapstad: Human & Rousseau. De Lange, Johann. 1993. Vleiswond. Kaapstad: Human & Rousseau. Du Plessis, Phil. 1980. Lyksang. Gedigte 1974–80. Johannesburg en Kaapstad: Perskor. Du Plooy, Heilna. 1997. Die donker is nooit leeg nie. Kaapstad: Tafelberg. Du Plooy, Heilna. 2003. In die landskap ingelyf. Pretoria: Protea Boekhuis. Enquist, Anna. 2004. De tussentijd. Amsterdam: De Arbeiderspers. Eybers, Elisabeth. 1968. Onderdak. Kaapstad: Human & Rousseau. Eybers, Elisabeth. 1982. Bestand. Kaapstad: Human & Rousseau. Eybers, Elisabeth. 1994. Nuweling. Kaapstad: Human & Rousseau. Eybers, Elisabeth. 2005. Valreep/Stirrup-cup. Kaapstad: Human & Rousseau. Geerinck-Vercammen, Christine Rosa. 1998. “Met een goed gevoel”. Het rouwproces bij doodgeboorte, reductie in meerlingzwangerschap en zwangerschapsafbreking na prenatale diagnostiek in relatie tot de rol van de professionele begeleiders, in het bijzonder de maatschappelijk werker. Doktorale proefskrif. Leiden: Rijksuniversiteit Leiden. Geerinck-Vercammen, Christine. 2000. Stille baby’s. Rouwverwerking bij doodgeboorte en zwangerschapsafbreking. Amsterdam en Antwerpen: Archipel. Gezelle, Guido. 1930 [1858]. Dichtoefeningen; Kerkhofblommen. Tekskritiese uitgawe, ingelei en verklaar deur Fr. Baur; met ’n inleiding oor Guido Gezelle deur Aug. Vermeylen. Amsterdam: Veen. Gouws, Tom. 1995. Troglodiet. Kaapstad: Human & Rousseau. Grobbelaar, Pieter W. (red.). 1977. Die Afrikaner en sy kultuur. Kaapstad: Tafelberg. Grové, A.P. 1992. Elegie. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr: 96-97 Hambidge, Joan. 1985. Hartskrif. Kaapstad: Human & Rousseau. Hambidge, Joan. 1991. Die verlore simbool. Kaapstad: Tafelberg. Hambidge, Joan. 1995. Interne verhuising. Midrand: Perskor. Hambidge, Joan. 2000. Lykdigte. Kaapstad: Tafelberg. Hambidge, Joan. 2006. Dad. Parklands: Genugtig! Hanssen, Léon. 2004. Een dorst die nooit overgaat. Trouw, 12 Junie. Letter & Geest: 41. Hanssen, Léon. 2006. Een misverstand om in te geloven. De poëzie van M. Vasalis. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep. Hemmerechts, Kristien. 1998. Taal zonder mij. Amsterdam: Atlas. Hemmerechts, Kristien. 2006. Als een kinderhemd. Amsterdam: Atlas. Herman, Luc en Bart Vervaeck. 2005. Vertelduivels: Handboek verhaalanalyse. Brussel: VUB Press en Nijmegen: Vantilt. Hugo, Daniel. 1986. Die boek Daniel. Kaapstad: Tafelberg. Hugo, Daniel. 1991. Dooiemansdeur. Kaapstad: Tafelberg. Huygens, Constantijn. In: Antonissen, Rob. 1986. Digkuns van die Nederlande 1100–1970. Deel I: Van Veldeke tot Gezelle. Stellenbosch en Grahamstad:
110 Universiteitsuitgewers en -boekhandelaars. Jager, Okke. 1984. Liever langer leven. Baarn: Ten Have. Jansen, Ena. 2007. Elisabeth Eybers: 26 Februarie 1915 – 1 Desember 2007. http:// www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=29077 (geraadpleeg op 17 Junie 2008). Jansma, Esther. 1997 [1990]. Bloem, steen. Amsterdam: De Appelbloesem. Jansma, Esther. 1998. Hier is de tijd. Amsterdam: De Arbeiderspers. Johl, Johann. 1994. Roulet. Kaapstad: Tafelberg. Jonker, Ingrid. 1963. Rook en oker. Johannesburg: A.P.B. Jonker, Ingrid. 1983. Versamelde werke. Johannesburg: Perskor. Kannemeyer, J.C. 1978. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1. Pretoria en Kaapstad: Academica. Kannemeyer, J.C. 1988. Die Afrikaanse literatuur 1652–1987. Pretoria en Kaapstad: Academica. Kennedy, Gerlene. 2007. Trane in die Ierse reën. Plus [bylae tot Beeld], 15 September: 2. Kirsch, Olga. 1982. Afskeide. Kaapstad: Human & Rousseau. Leipoldt, C. Louis. 1911. Oom Gert vertel en ander gedigte. In: Leipoldt, C. Louis. 1980. Versamelde gedigte, versorg deur J.C. Kannemeyer. Kaapstad: Tafelberg. Luyt, Shanda. 2007. “My kind is dood”. Vrouekeur, 10 Augustus: 18–19. Marais, Anlen. 1999. Muur van berge. Kaapstad: Tafelberg. Marais, Eugène N. 1925. Gedigte. In: Marais, Eugène N. 2005. Die volledige versamelde gedigte [geredigeer deur Marissa Baard et al.]. Pretoria: Protea Boekhuis. Marais, Johann Lodewyk. 1987. Palimpses. Kaapstad: Human & Rousseau. Marais, Johann Lodewyk. 1989. By die dinge. Kaapstad: Human & Rousseau. Marais, Johann Lodewyk (samest.). 2006. Honderd jaar later. Dainfern: Praag. Marais, Renée. 1993. Die kanonisering van Eugène N. Marais as digter. Stilet, 5(1): 11–22. Madill, Betty. 2001. One Step at a Time: Mourning a Child. Edinburg: Floris Books. Metelerkamp, Petrovna. 2003. Ingrid Jonker. Beeld van ’n digterslewe. Hermanus: Hemel & See. Müller, Petra. 1977. Obool. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1984. Liedere van land en see. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1997. Swerfgesange vir Susan en ander. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 2002. Die aandag van jou oë. Gedigte vir die liefde. Kaapstad: Tafelberg. Nienaber, C.J.M. 1962. Die mens Totius. Kaapstad: Human & Rousseau. Odendaal, Bernard. 2007. Onbedoelde land. Kaapstad: Tafelberg. Olivier, Fanie. 2007. Apostroof. Ongepubliseerde manuskrip, op 7 Oktober 2007 per elektroniese pos aan verskeie vriende gestuur. Opperman, D.J. 1945. Heilige beeste. Kaapstad: Nasionale Pers. Opperman, D.J. 1947. Negester oor Ninevé. Kaapstad: Tafelberg. Opperman, D.J. 1975 [1953]. Kuns is boos! Wiggelstok. Kaapstad: Tafelberg: 142– 155. Opperman, D.J. 1970. Edms. Bpk. Kaapstad: Human & Rousseau.
111 Opperman, D.J. 1979. Komas uit ’n bamboesstok. Kaapstad: Human & Rousseau. Palmen, Connie. 1998. I.M. Amsterdam: Prometheus. Pienaar, Antoinette. 2008. As die toetse ’n fout wys. Beeld, 30 Mei: 18. Pieterse, H.J. 2000. Die burg van hertog Bloubaard. Kaapstad: Tafelberg. Prinsloo, Koos. 1992. Slagplaas. Kaapstad: Human & Rousseau. Prinsloo, Koos. 1993. Weifeling. Pretoria: Hond. Rousseau, Ina. 1989. Grotwater. Kaapstad: Human & Rousseau. Scholes, Percy. 1975. The Concise Oxford Dictionary of Music. Onder redaksie van John Owen Ward. Londen: Oxford University Press. Snoep, D.P. 1980. Sterven en rouwen 1700–1900. Dood en begraven: sterven en rouwen 1700–1900. Utrecht: Centraal Museum: 4-37. Spies, Lina. 1971. Digby Vergenoeg. Kaapstad: Human & Rousseau. Spies, Lina. 1976. Dagreis. Kaapstad: Human & Rousseau. Spies, Lina. 1998. Die skaduwee van die son. Kaapstad: Human & Rousseau. Spies, Lina. 2001. Die elegiese vers in Afrikaans: ’n voorlopige verkenning. Stilet, 13(3): 166–191. Spruit, Ruud [met medewering van Tom Weerheijm]. 1986. De dood onder ogen. Een cultuurgeschiedenis van sterven, begraven, cremeren en rouw. Houten: Unieboek. Thomése, P.F. 2005 [2003]. Schaduwkind. Amsterdam en Antwerpen: Contact. Totius. 1908. By die monument. In: Totius. 1977. Gedigte en prosa. Versamelde werke 10. Eeufeesuitgawe onder redaksie van prof. dr. Hertzog Venter. Kaapstad: Tafelberg. Totius. 1912. Wilgerboombogies. In: Totius. 1977. Gedigte en prosa. Versamelde werke 10. Eeufeesuitgawe onder redaksie van prof. dr. Hertzog Venter. Kaapstad: Tafelberg. Totius. 1924. Skemering. In: Totius. 1977. Gedigte en prosa. Versamelde werke 10. Eeufeesuitgawe onder redaksie van prof. dr. Hertzog Venter. Kaapstad: Tafelberg. Totius. 1934. Passieblomme. In: Totius. 1977. Gedigte en prosa. Versamelde werke 10. Eeufeesuitgawe onder redaksie van prof. dr. Hertzog Venter. Kaapstad: Tafelberg. Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. 2005. Versie 14.0 [CD-Rom]. Utrecht en Antwerpen: Van Dale Lexicografie. Van der Vyver, Marita. 2006. Stiltetyd. Kaapstad: Tafelberg. Van Gorp, H. et al. 1986. Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Van Heerden, Ernst. 1985. Die swart skip. Kaapstad: Tafelberg. Van Rooyen, Nanette. 2007. Chinchilla. Kaapstad: Human & Rousseau. Van Zonneveld, P. 1980. “De teederste blik harer brekende oogen”. De dood in de Nederlandse literatuur in de eerste helft der negentiende eeuw. Dood en begraven: sterven en rouwen 1700–1900. Utrecht: Centraal Museum: 106-113. Vasalis, M. 1947. De vogel Phoenix. Den Haag: A.A.M. Stols. Vasalis, M. 1954. Vergezichten en gezichten. Amsterdam: G.A. van Oorschot. Visser, A.G. 1981 [1927]. Rose van herinnering en ander gedigte. In: Visser, A.G. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg. Visser, A.G. 1981 [1930]. Die purper iris en ander nagelate gedigte. In: Visser, A.G. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg. Vondel, Joost van den. In: Antonissen, Rob. 1986. Digkuns van die Nederlande 1100–1970. Deel I: Van Veldeke tot Gezelle. Stellenbosch en Grahamstad:
112 Universiteitsuitgewers en -boekhandelaars. Vos, Cas. 1999. Vuurtong. Clubview: Benedic Boeke. Witstein, S.F. 1969. Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. http://www.dbnl.org/ tekst/wits007fune01_01/wits007fune01_01_0009.htm (geraadpleeg op 14 Julie 2007). Wolkers, Jan. 1963. Een roos van vlees. Amsterdam: Meulenhoff. Wolzak, Ide. 2005. En huilen doe je maar in de pauze. Worstelen met de taal van rouw. Kampen: Ten Have.
Note 1
2
3
4
5
6 7
8
9
10
Dirges is geskryf by geleentheid van ’n sterfte (soos Shakespeare se “Full fathom five thy father lies”), maar was korter as die elegie, minder formeel en gewoonlik bedoel om gesing te word. Hierdie soort teks se hedendaagse Engelse ekwivalent is die threnodie. Monodie is ’n elegie of dirge wat as die uiting van ’n enkele persoon aangebied word (Abrams, 1971: 45). Die requiem is ’n Katolieke mis waartydens daar van ’n gestorwe persoon afskeid geneem word of waartydens gestorwe persone gedenk word. Die titel kom van die openingsteks, “Requiem aeternam dona eis Domine”, wat beteken: “Gee aan hulle ewige rus, o Heer” (Apel, 1976: 725). Ook Protestantse komponiste het later tot hierdie genre bygedra, soos Brahms met sy “Deutsches Requiem”. Die pavane is ’n stadige, statige dans in enkelvoudige twee- of vierslagmaat met die karakter van ’n prosessie: Die choreografie behels twee enkele treë en een dubbele tree vorentoe, en twee enkele treë en een dubbele tree agtertoe, wat telkens herhaal word (Apel, 1976: 650). Hierdie dans, wat vroeg in die sestiende eeu in Italië (Padua) ontstaan en spoedig oor die hele Europa versprei het, is gewoonlik deur ’n vinnige galliard gevolg. Hierdie twee kontrasterende danse het tot die ontstaan van die suite gelei. Witstein se navorsing verwys na die Renaissancistiese teoretici Corraea en Scaliger se beskouings oor dié komponente wat in elegiese gedigte kan voorkom (of behoort voor te kom). In ’n insiggewende artikel oor elegiese poësie in Afrikaans gee Lina Spies ’n bondige, helder uiteensetting hiervan (Spies, 2001: 169– 172) en bespreek sy enkele Afrikaanse gedigte en gedigreekse met inagneming van hierdie opvattinge. “Nullam crede tibi degi feliciter horam / Quam non invideat Parca maligna tibi” (r. 21–22); dit wil sê: “Weet maar dat jy geen gelukkige uur deurbring / waarop die bose / afgunstige Noodlot nie jaloers is nie” (met dank aan my kollega dr. Koos Kritzinger, Departement Antieke Tale). Kom, Dood, en maak my gou van hierdie smarte van die aardse lewe vry (Antonissen, 1986: 287). Vir ’n kritiese bespreking, gebaseer op die Klassieke komponente van die elegiese vers, raadpleeg Spies (2001: 182–188). Spies (2001: 174–178) bespreek die laaste sewe gedigte in Onderdak (1968) as ’n “groep” wat, volgens Kannemeyer (1978: 478), oor “die dood van die minnaar” handel. Dit is insiggewend om daarop te let dat, naas die ouers, ook grootouers die verlies van ’n kleinkind as ingrypend ervaar. Eybers (1982) se gedig “Ouma” verwoord die diepe liefde van ’n ouma vir haar kleinkind. By die dood van ’n kleinkind ervaar die grootouers dus dubbele hartseer: oor die dood van hulle kleinkind én oor die lyding van hulle kinders, die ouers van die gestorwe kind (GeerinckVercammen, 2000: 170). Ofskoon dit bekend is dat een van Van der Vyver se kinders jonk gesterf het en hierdie roman vertel hoe die oorlewende drie lede van ’n gesin van vier sukkel om die dood van die jongste kind in die gesin te verwerk, maak die skadeloosstelling op die kolofonbladsy dit duidelik dat die dorp Lunel in die verhaal, én al die karakters, “’n produk van die skrywer se verbeelding” is.
113 11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Kristien Hemmerechts het twee seuntjies gehad wat aan wiegiedood gesterf het. In Taal zonder mij (1998) verwys sy ook na hulle. Haar kortverhaalbundel Als een kinderhemd (2006) bevat verhale oor die dood van kinders. Hierdie verhale word nie in hierdie artikel bespreek nie. In Marais se klein oeuvre van 54 gedigte (Marais, 1993: 18, sy prosa buite rekening gelaat) is daar een opvallende gedig oor die lyding van ongeneeslik siek kinders: “Is daar nog trane?”, met as subtitel: “In ’n Belgiese hospitaal vir ongeneeslike kinders”. Met betrekking tot die ondersoeksfokus van hierdie artikel – die dood van ’n eie kind – is dit wetenswaardig dat Marais bykans die omgekeerde situasie beleef het deurdat sy vrou kort ná die geboorte van hulle eerstelingseun aan kraambedkoors oorlede is. Hierdie gegewe vind ook in die eietydse musiek neerslag. “Lightning crashes” van die band Live is ’n lied wat handel oor ’n vrou wat tydens die kraamproses sterf en oor ’n stilgebore baba. Dit is opgedra aan Barbara Lewis, wat in ’n motorongeluk oorlede is (maar handel nie oor haar nie). Lewis was Ed Kowalcyzk, hoofsanger van die band, se vriendin. In vergelyking met Totius se bundels wat op die nasionale verlede betrekking het, beskou Kannemeyer (1978: 116) Totius se poësie oor persoonlike leed as bundels met ’n oorheersend elegiese toon, waarin hy ’n “groter suiwerheid en eenvoud, sowel wat taalvorm as poëtiese idioom en strukturering betref ” bereik. Dit sou interessant wees om die uitdrukkingswyse, beelde en motiewe, en die lewenshouding van Totius se nasionale lydensgedigte meer indringend met dié van sy persoonlike lydensgedigte te vergelyk. In Die Afrikaner en sy kultuur vermeld Grobbelaar (1977: 14) die hulp wat bure verleen het wanneer iemand te sterwe kom (sien ook Snoep, 1980: 9, 10). Daar is geglo dat die oorledene binne drie dae begrawe moes word (Grobbelaar, 1977: 215). Kinderbegrafnisse het merendeels in die namiddag plaasgevind en kinders jonger as 15 jaar is in ’n wit kissie begrawe in ’n graf wat spesiaal volgens maat gegrawe is (Grobbelaar, 1977: 226, 217). Op die dorp het die doodsgelui dikwels die oorledene se ouderdom aangedui: een slag per sekonde vir elke lewensjaar (Grobbelaar, 1977: 220). Lina Spies (2001: 173) beskou “Die Godsbesluit” as “ten diepste elegies en ’n sentrale vers in die bundel” (Passieblomme). Indien ’n swangerskap (wat normaalweg 40 weke duur) voor ’n termyn van 15 tot 16 weke eindig, word dit as ’n miskraam (spontane abortus) beskou. Een uit elke sewe swangerskappe in Nederland eindig op hierdie manier (Geerinck-Vercammen, 2000: 17). “Prenatale sterfte” verwys na óf partus immaturus, tussen 15–16 weke en 24 weke, waartydens die baba geen oorlewingskans by geboorte het nie, óf partus prematurus, ná 24 weke van swangerskap (Geerinck-Vercammen, 2000: 47). Die beëindiging van die swangerskap kan die gevolg wees van natuurlike sterfte of bewuste swangerskapsbeëindiging weens prenataal gediagnoseerde gebreke soos spina bifida, hemofilie, Downsindroom of ander afwykings wat die kindjie nielewensvatbaar of ernstig gestremd sou laat. Perinatale sterfte: in die eerste 8 dae ná die geboorte (Geerinck-Vercammen, 2000: 17). Hierbenewens het albei hierdie vaders vir die tweede keer in ’n kort tydjie ’n kind aan die dood afgestaan, wat die ervaring van smart en lyding sekerlik sou intensiveer. Toe die tyding van Wilhelmina se dood Totius se vriende bereik en een van hulle bevraagteken hoe Totius hierdie slag sou kon hanteer, antwoord die skilder Erich Mayer: “As daar ooit een is wat dit sal kan dra, dan is dit hý. Mense besef nie watter geweldige, onwrikbare geloof hy het nie!” (d’Assonville, 1977: 73). Persoonlike mededeling deur mev. Gerda Ehlers, ’n broerskind van mev. Castelyn (wat in 2004 oorlede is). Artikel 2 van Wet 92 van 1992 onderskei drie periodes tydens die swangerskap: tot en met week 12 mag aborsie op versoek van die swanger vrou geskied; van week 13 tot en met week 20 kan ’n
114
22 23
24
27 25 26
28
29
30
31
32
33
34
35
36
geneesheer ’n aborsie aanbeveel op grond van hoofsaaklik mediese redes wat die moeder en/of die kind affekteer; en ná week 20 mag die swangerskap slegs beëindig word mits twee geneeshere, of ’n geneesheer plus ’n geregistreerde vroedvrou of geregistreerde verpleegkundige, meen dat voortgesette swangerskap die swanger vrou se lewe in gevaar stel, of dat die fetus waarskynlik erg misvormd sal wees, of dat die voortgesette swangerskap “’n gevaar van benadeling vir die fetus sal inhou”. In haar huldeblyk aan Eybers skryf Ena Jansen (2007) ook kortliks oor die gedig “Waarneming”. Ook Hemmerechts (1998: 57) merk terugskouend oor De Coninck op: “Op het einde van zijn leven […] begon [hij], zo besef ik nu, meer en meer met zijn doden te leven: zijn vader, zijn moeder, An.” Hanssen (2004) se formulering is dat Enquist se “oudere poëzie […] gedomineerd werd door het afscheid van haar kinderen” [my kursivering – RM]. Die Watersnoodmonument uit 1956, by Kruiningen op Zuid-Beveland. Sy het hierbenewens ook gedigte oor die dood van ander kinders geskryf. Die “steen”-beeld word ook deur Thomése (2005: 19) gebruik om te beskryf hoe hy ná sy dogtertjie se dood gevoel het: “Een steen was ik geworden, ik kon alleen nog breken.” Hanssen (2006: 173) argumenteer tereg dat manlike literatuurkritici nog steeds die “definitiemacht” besit en in staat is om “vrouwelijke auteurs buiten te sluiten op grond van argumenten waarmee mannelijke auteurs zichzelf juist profileren. Zij hanteren daarbij een dubbele bril.” Larmoyant: “met al te veel en te makkelijk vloeiende tranen; sentimenteel-bedroefd” (Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal). Afdeling IV van De tussentijd bevat die mees regstreekse verwysings na die ongeluk self, en selfs daaruit is nie presies vas te stel wat gebeur het nie. Twaalf jaar: so lank soos ’n hele skoolloopbaan. En ook ná die verskyning van Passieblomme het Totius nog steeds gedigte oor die dood van sy kinders geskryf. Geerinck-Vercammen (2000: 37) skryf, as maatskaplike werker en op grond van haar ervaring met roubegeleiding: “Rouwen vergt intensieve persoonlijke inspanning en kost enorm veel energie.” Madill (2001: 73) beklemtoon die tydsfaktor: “We need time to heal and that time has no limits. We cannot turn our need for our children off like a tap.” Etikettering op grond van gebeure wat lesers aangryp, geskied dikwels baie gou en bly hardnekkig kleef. Hanssen (2004) skryf oor Jansma: “[…] het hinderde haar zeer dat ze te boek stond als ‘die dooie-kindertjes-schrijfster’”. ’n Soortgelyke metafoor kom by Thomése (2005: 34–35) voor, as hy ná sy dogtertjie se dood ervaar dat hy verskillende lewens gehad het: “Al mijn andere levens, wat heb ik ermee gedaan?” Musiek, woorde (skrif), foto’s, die graf(steen), ’n skildery is enkele van die dinge waarin die moeder haar dogter probeer bestendig (sien ook noot 36). Slapeloosheid is een van die simptome waarvan ook in Geerinck-Vercammen (1998 en 2000) se empiriese studies melding gemaak word. Sy noem dat die ouers, naas slapeloosheid, dikwels in die periode ná ’n kindjie se dood allerlei drome ondervind. Hanssen lê na aanleiding van die werk van Jansma (Hanssen, 2006: 171) en Vasalis (Hanssen, 2006: 174) ’n verband tussen drome (selfs voor ’n sterfte) en skryf. Hy beweer dat “de literatuur pas verlossing van de barbaarse realiteit [blijkt] te geven als zij zich in een droom daarvan losmaakt en vanuit die droom de werkelijkheid herschikt en herschrijft” (Hanssen, 2006: 169). Motiewe soos winter, die nag en slaap word steeds met die dood geassosieer. Simbole wat met die dood en die verwerking van rou geassosieer is/word, sluit die volgende in: doodsbeendere en doodshoofde (veral tot die agtiende eeu, en veral as memento mori gebruik), die oop graf, die serk (plat deksteen op ’n graf), die treurwilg, gebreekte suile, gebarste kruike en vlinders; ook die motief
115
37
38
39
40
41
van winter, die nag en slaap. Hierdie simbole, waarvan sommige tot die Middeleeue terugdateer, is dikwels saam met die persoonlike gegewens van die oorledene op “bidprente” aangebring, saam met die versoek om vir die oorledene se siel te bid. Die gedigte in Guido Gezelle se Kerkhofblommen is byvoorbeeld geskryf om op bidprente gedruk te word (sien Spruit, 1986: 96–98). Ter herinnering aan die oorledene is ’n haarlok dikwels ná die persoon se dood afgesny en bewaar; in die negentiende eeu is die hare dikwels in ’n prentjie verwerk wat in ’n medaljon, borsspeld, ring of aan ’n horlosieketting of armband gedra is (Spruit, 1986: 96, 97). Dodemaskers en afgietsels van die oorledene se hand het ook gedien as tasbare voorwerpe waardeur die herinnering aan die oorledene lewend gehou is (Snoep, 1980: 67). Die doodsportret (later -foto) het ook hierdie funksie vervul. Hiermee word nie geïmpliseer dat Thomése (of Enquist) noodwendig ’n ongelowige is nie. Schaduwkind bevat byvoorbeeld heelwat Bybelse verwysings. Wolzak (2005: 111, 113–114) haal uit literêre tekste van sowel Wolkers as Vasalis aan, terwyl Geerinck-Vercammen (1998 en 2000) Vasalis, Enquist, Jansma en ander outeurs aanhaal. Die literatuur oor rouverwerking beklemtoon dat “elk manier om met verdriet om te gaan […] ‘normaal’ [is]” (Geerinck-Vercammen, 2000: 147). Dit impliseer vanselfsprekend dat mense skryf nie as terapie hoef te gebruik nie. In rouverwerking moet “[m]en […] zich door anderen geen gedragsregels laten voorschrijven” (Geerinck-Vercammen, 2000: 147) – iets wat klaarblyklik dikwels gebeur, te oordeel aan Madill (2001: 73) se stelling: “We need your patience, even if we cannot have your understanding. We do not want you to take our place. However, we do want you to stop telling us how to grieve and when it is time to stop – according to your judgment, not ours.” In sterwens- en roubegeleiding word daar, wanneer ’n baba prenataal of by geboorte sterf, besondere aandag aan handelinge en rituele bestee aangesien die kennismaking en afskeid as ’t ware gelyktydig moet geskied. Dit word as belangrik beskou om die vroeggestorwe kindjie ’n naam te gee, hom of haar te bekyk en vas te hou, foto’s te neem, ook ander familielede te betrek, en om die kindjie met die gebruiklike óf met verpersoonlikte rituele te laat begrawe of veras (sien GeerinckVercammen, 2000: 93–137). Op hierdie manier word só ’n kindjie ‘bespreekbaar’ gemaak. Gerlene Kennedy (2007: 2) skryf uit Ierland oor ’n vriendin wie se dogtertjie prenataal op 22 weke gesterf het nadat die naelstring om haar nek gedraai het: “Omdat Maedbh [‘Maeve’] reeds dood was met haar geboorte, moes Julie en Colm haar kissie met heilige water seën en haar benoem tydens ’n diens in die hospitaalkapel.” Sy is daarna in “’n wit kissie, skaars so groot soos ’n skoendoos” begrawe. In die afdeling “Pietà” beskryf Thomése (2005: 52–53) op aangrypende wyse hoe hy en sy vrou ná hul agtien maande oue dogtertjie se dood van haar afskeid geneem het, onder meer deur haar aan te raak, haar te was en vir haar mooi kleertjies aan te trek: “Het lichaam dat zo door en door was gekend, moest nu uit het hoofd worden geleerd.” Vondel se gedigte wat in hierdie artikel bespreek is, roep ná sowat 400 jaar steeds ’n beeld van sy gestorwe geliefdes voor lesers se geestesoog.
116
Humor in die geesgenootlike kinderpoësie van Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos – boeiend tot in die fyn grein van die taal
Betsie van der Westhuizen
Although Annie M.G. Schmidt and Philip De Vos had never met, they are like-minded writers whose work transgresses the boundaries of language, distance, time and genre and whom the reader can meet in many literary interstices. In this article the focus is on the element of humour, which is an integral part of numerous poems by both Schmidt and De Vos. The point of departure is two very short humoristic autobiographical documents with distinct signs of humour. Next, selected humorous poems by Schmidt and De Vos are investigated, after which a number of Schmidt’s poems, which were translated by De Vos and published in Die spree met foete are discussed. Finally some of the functions of humour in the authors’ identity of the writers, and the possible knowledge of the effect thereof, are explained.
1.
Inleiding: aanklank Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos het mekaar nooit ontmoet nie, tog is hulle by grasie van die humor in hulle werk geesgenote wat die grense van taal, afstand, tyd en genres oorskry, en twee kunstenaars wat die leser in ’n soort literêre tussenwêreld kan ontmoet. Die een het van haarself gesê “Ik ben altijd acht gebleven”; die ander sê van homself dat hy in ’n “pre-adolessente stadium vasgevang sit”. Die een was ’n kabaretkunstenaar; die ander is ’n operasanger. Die een was bedrywig in die wêreld van die teater en het kabarettekste, prosa en poësie geskryf; die ander is bedrywig in die wêreld van die opera, is steeds aan die skryf aan (en uitvoer van) musiektekste, prosa en gedigte en is steeds fotografiekunstenaar. Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos is twee van die mees veelsydige en prominente skrywers in Nederlands en in Afrikaans. Schmidt het ’n besonder substansiële oeuvre, waarvan sy twaalf bundels poësie (met titels soos Het fluitketeltje, Dit is de spin Sebastiaan, De lapjeskat, Ik ben lekker stout, Op visite bij de reus, De graaf van Weet-ik-veel en Niet met de deuren slaan) tussen 1950 en 1973 gepubliseer het en wat die eerste keer in 1987 as versamelbundel uitgegee is as Ziezo. De 347 kinderversjes. Henk van Gelder (uit NRC Handelsblad aangehaal op die flapteks van Ziezo) noem haar gedigte “briljante miniatuurtjes vol gekkigheid, fantasie, baldadigheid en verrassende ontwikkelingen”. Die meeste van Schmidt se gedigte het ’n humoristies-speelse trant; dit is deel van haar skrywersidentiteit. Schmidt se werk was tydens haar lewe dekades lank gewild by die breë publiek, en ná haar dood in 1995 is die herinnering aan haar as kunstenaar steeds lewendig deurdat haar vroeëre televisie- en teaterstukke verfilm en heropgevoer word. Haar Jip en Janneke-verhale het selfs in politieke kringe die voorbeeld geword van helder taalgebruik (Bots, 2003: 276). Ook De Vos se omvangryke oeuvre getuig van ’n besonder produktiewe digterstem. Behalwe talle ander werk soos vertalings, het hy sedert 1984 reeds agt digbundels (onder meer O togga! ’n Gogga, Brommer in die sop, Daar’s bitterals in die heuningwals, Moenie ’n mielie kielie nie en Karnaval van die diere), asook TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) II: 2
117 ’n versamelbundel getitel Mallemeuleman. ’n Keur uit Philip de Vos se versies, met illustrasies deur Piet Grobler (2004), gepubliseer. Op die agterblad van Mallemeuleman is ’n goeie aanduiding van die lag-met-’n-traan-trant van De Vos se verse: Kom saam na Philip de Vos se land waar melktertbome bot en ’n mallemeuledeuntjie jou kop laat dans en draai. Kom verkneuter jou in 319½ versies van die afgelope 20 jaar – die lawwes en die lustiges; die stemmiges en die stuitiges – versies vir kinders en vir die kind wat steeds êrens binnein jou is. En vir ekstra lekkerte is daar 40 splinternuwes in hierdie versbredie vir wanneer jy wil huppel en spring of net stilletjies in ’n hoekie wil sit en grens oor die mallemeulewysies wat dalk ophou speel het.
Die vertaling van Schmidt se werk deur De Vos in die bundel Die spree met foete (2002) het ’n besondere bydrae daartoe gelewer dat Annie Schmidt ook in Suid-Afrika onthou word. Philip de Vos het tydens ’n besoek aan Nederland in 1984 kennis gemaak met Annie Schmidt se werk en is onder meer deur die humor daarin getref (De Vos, 2004). Ten spyte van die raakpunte met die werk van Schmidt wat humor en fantasie betref, is De Vos se oeuvre eiesoortig, selfstandig en uniek – hy het ’n baie besonderse staanplek binne die Afrikaanse literêre wêreld en het ook daarvoor internasionale erkenning gekry. Moontlik was die rede vir die aanklank by Schmidt se werk vir De Vos nie net die humor nie, maar ook die herken van ’n geesgenoot in wie se werk hy spore van sy eie denkwyse, lewensgevoel en stylvoorkeure gesien het. Die geesgenootlikheid tussen hulle werk kan regdeur hulle oeuvres – waarbinne daar vele raakpunte tussen hulle is – gesien word. Albei se oeuvres is egter veel groter en veelsydiger as die voorbeelde van humoristiese poësie wat in hierdie artikel betrek word. Vir die doel van hierdie artikel word gefokus op ’n element wat in talle verse van sowel Annie M.G. Schmidt as Philip de Vos voorkom: humor. Die aanknopingspunt is twee heel kort egodokumente waarin daar duidelik outobiografiese spore van humor is. Die eerste is die dankwoord wat Annie Schmidt gelewer het met die ontvangs van die hoogste internasionale toekenning vir kinderliteratuur, die Hans Christian Andersenprys. Die tweede egodokument is Philip de Vos se CV op Storiewerf, ’n Afrikaanse kinderliteratuurwebblad. Vir die teoretiese onderbou van hierdie ondersoek word veral gesteun op die humormodel in Jani van Niekerk se studie getitel Humor in kinderverhale: ’n vergelyking tussen geselekteerde Afrikaanse en Nederlandse tekste (2001; vergelyk ook Van Niekerk en Van der Westhuizen, 2004). Alhoewel hierdie studies handel oor verhalende werk, is die teoretiese model geskik vir die ondersoek van enige literêre genre. Vervolgens word die humor ondersoek in enkele gedigte uit die oeuvres van Schmidt, wat in 1950 gedebuteer het, en De Vos, wat in 1984 gedebuteer het, en daarna word die humor ondersoek in enkele gedigte in Die spree met foete, gedigte van Schmidt wat deur De Vos vertaal en in 2002 gepubliseer is. Verder word besin oor ’n aantal funksies van humor in die outeurs se skrywersidentiteit, die verband daarvan met die lewens van die reële outeurs, en die moontlike effek van die kennis hiervan op die waardering van die werk van hierdie outeurs.
118
2.
Twee kort humoristiese egodokumente Egodokumente deur ’n outeur self kan as bydraes tot insig in die poëtika van ’n outeur beskou word. Die funksie van die betrek van die egodokumente van Annie Schmidt en Philip de Vos is om ’n invalshoek en retrogressiewe klankbord te verskaf vir die ondersoek van die humor in ’n aantal gedigte.
2.1 Annie M.G. Schmidt se dankwoord tydens die ontvangs van die Hans Christian Andersen-prys (1988) Alhoewel Schmidt alle belangrike pryse van die Nederlandse literêre wêreld ontvang het, selfs die Constantijn Huygens-prys van die Jan Campertstichting vir Ziezo (26 September 1987), het die mees prominente internasionale prys vir kinderliteratuur haar bly ontwyk – eers op 77-jarige leeftyd is die Hans Christian Andersen-prys aan haar toegeken. Hiervan vertel Annejet van der Zijl uitvoerig in haar biografie oor Schmidt getitel Anna (Van der Zijl, 2004). By ontvangs van die Hans Christian Andersen-prys in Oslo op 26 September 1988, het sy die dankwoord aan Hans Christian Andersen gerig, “de man wiens sprookjes haar jeugd had opgefleurd en wiens naam haar ouderdom nu van nog extra glans voorzag” (Van der Zijl, 2004: 376-380). Uit die dankwoord blyk onder meer die humoristiese inkongruensie in die anachronistiese (gelyktydig in verskillende tye) en heterotopiese (gelyktydig in verskillende plekke) direkte aanspreek van Hans Christian Andersen (1805-1887), wat tydens haar ontvangs van die prys reeds meer as 100 jaar tevore oorlede is en wat haar vanuit ’n nadoodse ruimte wat sinspeel op die hemel, sonder spot antwoord. Verdere opvallende humor blyk uit haar selfspot met algemeen menslike predikamente soos vrees vir ’n gebrekkige vermoë om haar in Engels verstaanbaar te maak en haar oordrewe selfspot oor haar ligte beangstheid oor onbekende ervarings. Omdat die egodokument hier as die basis gebruik word vir die nagaan van verskillende soorte humor in Schmidt se poësie, word hierdie dankwoord as outobiografiese teks vervolgens in die geheel aangehaal: Dear Hans Christian, I got your award! Needless to say how happy I am. Your fairytales have been a part of my life, since I was a little girl. I laughed and cried over them when I was nine and they still inspire me. So I felt proud indeed when the news reached me in April. Later on however I got scared. I knew I had to fly all the way to Oslo. As you know we fly in aeroplanes nowadays, not on our own wings anymore. Norway is a beautiful and wonderful country, they told me, although alcoholic drinks are difficult to get. However I was more scared because of the speech I had to make. In English. My accent is terrible, even worse than yours was, when you read your story about the ugly duckling to Charles Dickens in London, do you remember? It is a bit curious and frustrating to make a speech in English, when my best books are not available in that language.
119 The international jury had to read my work in German or Japanese or Danish, perhaps to their irritation. The Dutch IBBY (International Board on Books for Young People) kept saying: Oh, she’s very popular in Holland. So is football, the jury replied, but because she is on the nomination list since 1960, we’ll take the risk. And so they did. Dear Hans, I have been an ugly duckling for a long time now, now I am an old and ugly swan. But still a swan. Yours for ever, respectfully, Annie M.G. Schmidt Dear Annie, Congratulations on my award. As for the alcoholic drinks, at the place where I am now, they are even more difficult to get. I know quite well that I have seen you as a little girl of nine weeping over my little mermaid. I was touched. Yesterday I have spoken about you with my friends Heinrich Heine and Charles Dickens. We agreed that you have some talent. So: go on! Proceed! Try again! Don’t go into playwriting. I did and I failed. So stick to your silly old fairytales, like I did. Because we are not without influence here we shall try to punish the English and American publishers, who refuse to publish your best books. On my video – yes, we have video in the conversation-room – I shall follow the IBBY congress. But believe me, I shall turn it off the moment when those professors start trying to convince me, that the so-called media, all those chips and clips and floppydisks and disgusting pictures, will eventually prevail over literature, or replace literature. Language is irreplaceable. It is written in the Scripture: In the beginning was the word. And in my opinion it will stay to the end, which could however be very soon, when you people down there go on destroying your own planet. I hope you will enjoy it, and now I mean Oslo and all that. See you later, Your friend H.C.A.
Die intertekstuele verwysings na Andersen se sprokie oor die lelike eendjie wat in ’n pragtige swaan verander het, maak van die dankwoord ’n fyn netwerk van humoristiese sinspelings. Van der Zijl (2004: 149) verwys na Schmidt se minderwaardigheidsgevoel en haal ’n vriendin van Schmidt aan: “Ze kon de vreselijkste dingen, over haar eigen minderwaardigheidsgevoel bijvoorbeeld, op een ontzettend grappige manier vertellen.” Schmidt het haar inderdaad geïdentifiseer met Andersen se lelike eendjie sedert haar kinderdae; dit was werklik haar “favoriete sprookje”, maar meer – sy het haar ook met Andersen geïdentifiseer: “Annie [...] herkende zich in het leven van de Deense sprookjesschrijver”; soos hy, het sy haar hele lewe lank gedink dat sy tot veel meer in staat is, dat hulle nie werklik gerekende kuns voortbring indien dit nie “Grote Kuns” (gedigte, romans vir volwassenes) is nie (Van der Zijl, 2004: 364). Haar opmerking dat sy toe reeds sedert 1960 op die nominasielys vir die Hans Christian Andersen-prys was, beteken dat sy toe al 28 jaar gehunker het na hierdie prys; al het sy later ná talle
120 toekennings gevoel dat dit alles oordrewe was om haar soveel lof toe te swaai, was die Andersen-prys die één prys wat sy baie graag wou hê (Van der Zijl, 2004: 379). Die eksplisiete verwysing in die dankwoord na hierdie hunkering is ’n bewys daarvan dat dit soms van ’n mens ’n uitsonderlike temperament verg om herhaaldelik teleurstelling te kan oorkom. Hierdie teleurstellings is finaal oorwin deurdat sy uiteindelik met diep vreugde kon lág. Die selfspot in hierdie bedankingstoespraak sluit ook aan by ’n onderhoud, kort ná die ontvangs van die Hans Christian Andersen-prys, deur ’n Engelsman van “York of Yorkshire” – in Engels – met Annie Schmidt, soos aangehaal deur Van der Zijl (2004: 383): Toe die Engelsman gewonder het of haar boeke dan ook buite Nederland gelees word, byvoorbeeld deur Duitsers en Engelse, was haar reaksie soos volg: “En toch werd ik een beetje driftig, hè, toen wou ik dus zeggen en dat zei ik ook: mijn boeken zijn vertaald in alle andere landen. Maar ik wou eraan toevoegen: mijn boeken zijn verspreid door de hele wereld. Maar ik zei: ‘My books are destroyed all over the world […]’ En toe zei de man: ‘Why, why was this?’ “Ik schoot van de ene blunder in de andere. De man vroeg, weer zo neerbuigend: ‘Wat weet u nou van Andersen, wat weet u daar nu van?’ En toen wilde ik dus zeggen: ik ben opgevoed met H.C. Andersen, maar ik zei: ‘I’m fed up with H.C. Andersen.’ Vreselijk. Ik zat me steeds meer in de nesten te werken. En hij had een bandje bij zich dus ik dacht: dat komt allemaal op de Yorkse radio […] Toen hij wegging zei ik als laatste zin, en ik vind het de mooiste zin die ik in mijn hele leven heb gezegd: ‘Please wipe me out.’”
Schmidt se reaksie in ’n netelige situasie kan toegelig word met Graeme Galloway en Arthur Cropley (1999: 306) se navorsing wat aangetoon het dat as die mens kan lag vir probleme wat reeds plaasgevind het, dit sy geestesgesondheid oor die algemeen positief kan beïnvloed.
2.2 Philip de Vos se CV op Storiewerf Ook by Philip de Vos is daar selfspot in sy CV op Storiewerf, gepubliseer toe hy ongeveer 61 jaar oud was; hy is op 16 Junie 1939 gebore: Philip de Vos is in Bloemfontein gebore, maar woon reeds sedert 1967 in Kaapstad waar hy in ’n preadolessente stadium vasgevang sit. As kind wou hy ’n clown in ’n sirkus word of andersins ’n matroos, maar in plaas daarvan beland hy toe vir 15 jaar in die onderwys. Hy sing ook al sedert 1962 operarolle: altyd mannetjies met boggels of dié wat hakkel, want hy was nog nooit so mooi soos Bles Bridges nie. Hy is lief vir foto’s neem en hou eersdaags sy sewende eenmanuitstalling by die KKNK. Hy het ophou vleis eet nadat hy in die rolprent Babe die pratende varkie gesien het, en wag nou net op ’n prent oor pratende visse sodat hy ook kan ophou vis eet. Sy geliefde swart Staffie se naam is Winnie, en hy skryf ook so nou en dan ’n versie of andersins ’n boek wat ietwat dikker is. Hy het ’n baie kort konsentrasievermoë en het nog nooit Triomf gelees nie. In 1998 is sy eerste CD Brommer in die Sop (en ander lieflike en loflike liedjies) uitgereik waarin hy self die Albie Louw-toonsettings van sy versies sing.
121 Die vasgevang wees in ’n “pre-adolessente stadium” kan lyk na ’n humoristiese manier om ’n menslike predikament te oorkom, maar dit is waarskynlik eerder die indirekte uitspreek van ’n tevrede geniet van die vermoë om op die vlak van kinders te kan kommunikeer. Piet Grobler (2004: 152), illustreerder van verskeie van De Vos se boeke, noem dat De Vos sê dat hy eintlik vir homself skryf, wat dan verklaar waarom die uitgewer van hulle gesamentlike werk, Aldré Lategan van Human & Rousseau, meen dat sommige van hulle gesamentlike werk beskou kan word as “sogenaamde crossover-boeke” (oorgangsliteratuur): “hulle sit op ’n draad iewers tussen die ouderdomskategorieë kinderboeke, jeugboeke en volwasse boeke en tussen die genres prenteboeke en poësie”. Die satirisering van wat moontlik deur die samelewing as statusberoepe beskou sou kon word, word vermy en in plaas daarvan word die beroepe van “clown” en matroos in ’n positiewe lig gestel. Selfspot by De Vos behels die verwysing na sy voorkoms wanneer hy hom vergelyk met ’n ander openbare figuur – Bles Bridges, ook ’n sanger, maar van ligte, populêre musiek. Sy beskeidenheid oor die aard van sy oeuvre vergeleke met dié van Marlene van Niekerk (vergelyk die verwysing na haar roman Triomf) dui op humoristiese teenstelling en selfspot: Sy is bekend vir omvangryke, filosofies-intellektuele prosawerke; hy skryf onder meer kort, humoristiese en ligte verse in ’n oeuvre wat veel meer behels as die aanvanklik beskeie indruk wat dit mag maak.
3
Humor in ’n aantal verse van Schmidt en De Vos In ’n humorondersoek in poësie val situasiehumor dikwels eerste op, maar dit is ook belangrik om aan te toon hoe alle aspekte van poëtiese taalgebruik bydra tot die optimale effek van die humor. Om vas te stel dat ’n fantasiekarakter soos ’n “giraf ” of “twaalf sardientjies” in ’n gedig praat, is wel deel van ’n humorondersoek, maar die spesifiek poëtiese moet ook nagegaan word, anders sal die ondersoeker nie kan vasstel of die gedigte inderdaad ook goeie poësie is nie. Dis dus nodig om na te gaan hoe byvoorbeeld fantasiekarakters se gepersonifieerde woorde op humoristiese wyse met ánder soorte beeldspraak en stylfigure versterk word, om te kyk hoe die sintaksis en tipografie op ’n speelse wyse meedoen, om te luister hoe herhalende klankpatrone ingespan is om die humor deur die gedig te laat resoneer en om vas te stel hoe die ritme, metrum en tempo aangewend is dat dit die humor deur die hele gedig kan dra. Die betrek van die aspekte van poëtiese taalgebruik in ’n humorondersoek is nodig om te kan aandui hoe die humor tot in die fyn grein van die taal deurwerk.
3.1 Gedigte van Schmidt Om ’n ondersoek te doen oor die humor in enkele kindergedigte van Annie M.G. Schmidt waarin die humor gekoppel word aan aspekte van haar skrywerskap soos haar voorliefde vir fantasie, die alledaagse lewe van die kind, kinderdrome en verlangens, en die sprokieswêreld, is die volgende gedigte geselekteer: “Dikkertje Dap”, “De spin Sebastiaan”, “Ik ben lekker stout” en “De mislukte fee” (laasgenoemde word as vertaalde gedig bespreek).
122 Een van die bekendste humoristiese kindergedigte van Schmidt is “Dikkertje Dap” (Het fluitketeltje, 1950), deur Herman van Veen opgeneem op CD, en geanaliseer deur Guus Sötemann (1991: 13-14) in ’n artikel getitel “Een kroon voor Annie M.G. Schmidt”. In hierdie bespreking van “Dikkertje Dap”, ’n vyfstrofige verhalende gedig oor die vertroulike gesprek tussen Dikkertje Dap en die kameelperd van wie se nek hy afgegly het, om te ontdek dat “de grond van Artis / [...] heel erg hard is”, is Sötemann (1991: 13) soos volg van mening: “niet alleen vormen Dikkertje Daps belevenissen een kostelijk, evocatief en overtuigend verteld verhaaltje, het is ook noch een zeldzaam speels vers”. Hierdie speelsheid skryf Sötemann toe aan die trogeïese grondpatroon wat “haast voortdurend overspeeld, om niet te zeggen overspoeld wordt door uitbundige ritmische capriolen, zonder uit zijn voegen te raken vanwege de extra lettergrepen en de accentverschuivingen, die voor een niet gering deel te danken zijn aan de naamgeving van de giraf-afdaler”. Die naam “Dikkertje Dap” stel dus ’n patroon vas van die uitsonderlike, die speelse afwyking van die normale trogee: / ∪ ∪ /, wat Sötemann (1991: 13-14) uitwys as Schmidt se manier om persoonsname en plekname te gebruik om ’n dwingende aksentpatroon te skep, omdat dit ’n teenvoeter is vir ’n “dreigende metriese terreur”: Dikkertje Dap klom op de trap ’s morgens vroeg om kwart over zeven om de giraf een klontje te geven. Dag Giraf, zei Dikkertje Dap, Weet je, wat ik heb gekregen? Rode laarsjes voor de regen! ’t Is toch niet waar, zei de giraf, Dikkertje, Dikkertje, ik sta paf.
Voor hierdie fyn uitgewerkte humor staan ook die leser, in nabetragting, byna “paf ” of verstom, omdat die gang van die gedig so spontaan en gemaklik lyk. Om die humor in die vormgewing in “Dikkertje Dap” verder te beklemtoon, haal Sötemann (1991: 14) Schmidt soos volg aan: “Moderne kinderversjes moeten eenvoudig, zangerig en simpel zijn, grappig en verrassend nonsensicaal, en ze moeten vooral aanspreken door dansende rythme.” Hy wys daarop dat sy dit hier het oor verse vir heel klein kinders, maar dat dit ook sou kon geld vir verse vir ouer kinders. Die gedig “Dikkertje Dap” was so gewild in Nederland dat ’n beeld van hierdie karakter in die dorp Kapelle opgerig is, waarvan Schmidt die onthulling op hoë leeftyd, vergesel van Wim Bijmoer, bygewoon het (Van der Zijl, 2004: 368). Verse wat “grappig” en “nonsensicaal” is, is talryk in Schmidt se oeuvre. Die onsinnigheid gaan dikwels oor die inkongruensie wat verband hou met dierefantasie en Schmidt se voorliefde vir die personifikasie van dierefigure. ’n Voorbeeld hiervan is die baie gewilde gedig “Sebastiaan” (Dit is de spin Sebastiaan, 1951). Van der Zijl (2004: 375-376) noem dat Schmidt by geleentheid van De Nacht van de Poëzie wat op 21 Maart 1987 in die Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht gehou is, self die gedig
123 “De spin Sebastiaan” voorgedra het (wel met ’n bietjie gesouffleurde hulp) en dat die gehoor geweldige waardering daarvoor gehad het. Ed Leeflang se kommentaar was soos volg: “Het was een ongelofelijk optreden [...] Ik heb vele Nachten van de Poëzie meegemaakt maar de mensen zelden zó uit hun bol zien gaan. Na afloop braken ze de zaal bijna af.” “Sebastiaan” kan as ’n dramatiese gedig in humoristiese hoogspanning beskou word. Eers is daar ’n aankondiging in ’n openingskoeplet: “Dit is de spin Sebastiaan. / Het is niet goed met hem gegaan.” Daarna volg die hele tragikomediein-versvorm oor die eiesinnige Sebastiaan wat sy drang om te spin nie kan onderdruk nie en hom willens en wetens teen die hoogs emosionele waarskuwings van die ander spinnekoppe in, wél deur die vensterraam na binne begewe en ’n onheldhaftige en glorielose dood sterf wanneer hy gewoon “opgeveeg” word. (Vergelyk ten opsigte van die tragikomiese Johl, 1988: 66-67 en Schutte, 1975: 23-33.) En dit net omdat hy opsluit móés uiting gee aan sy drang om ’n web te weef. Die humor in hierdie gedig is geleë in sowel die situasiehumor as die humor in die beeldspraak en stylfigure. Dit word verhoog deur die disproporsionele gebruik van feitelikheid en voorstelling, die hoogdrawende en verhewe styl, die refreinagtige herhalings van die spinnekopkoor en die eiesinnige Sebastiaan, en die kontras hiervan met die saaklikheid van die laaste strofe waarin dramatiese ironie duidelik word – die ander spinnekoppe (en die leser) was reeds vooraf bewus daarvan dat Sebastiaan sy eie ondergang tegemoetgaan, maar hy juis nié. Humoristiese pastiche kom onder meer tot stand wanneer die erns van die tragiese drama/tragedie verander word tot ’n ligte styl (vergelyk Pretorius, 1992: 372). Alhoewel daar ’n glimlaggende reaksie sou kon wees op die herhaaldelike emosionele, simpatieke waarskuwings van die ander spinnekoppe aan Sebastiaan (“O Sebastiaan, nee, Sebastiaan, / Toe, Sebastiaan [...]” en “O, o, o Sebastiaan!”), is daar terselfdertyd die skep van die spanningsvolle verwagting dat Sebastiaan se eiewilligheid niks goeds voorspel nie en dat hy nie gekeer kan word op sy pad van selfdestruksie en van sy tragiese en gewelddadige ondergang nie (strofes 3, 6 en 7): Zeiden alle and’re spinnen: O, Sebastiaan, nee, Sebastiaan, Toe, Sebastiaan, toom je in! Het is zó gevaarlijk binnen, Zó gevaarlijk voor een spin. (...) Zei Sebastiaan eigenzinnig: Nee, de Drang is mij te groot. Zeiden all andr’en innig: Sebastiaan, dit wordt je dood ... O, o, o, Sebastiaan! Het is niet goed met hem gegaan.
124 Daar is humor in die personifikasie van die spinnekoppe en in die situasie van vergeefse pogings om Sebastiaan tot verstandige optrede te oorreed. Sy domastrante dapperheid word goed gekontrasteer in die opwinding van die afwagting vóór en die antiklimaks ná die dramatiese pouse: Door het raam klom hij naar binnen. Eigenzinnig! En niet bang. Zeiden al die andr’e spinnen: Kijk, daar gaat hij met zijn Drang! PAUZE Na een poosje werd toen éven Dit berichtje doorgegeven: Binnen werd een moord gepleegd. Sebastiaan is opgeveegd.
Soos elders in Schmidt se oeuvre, word humor ook in hierdie gedig tot in die fynste moontlikhede gebruik om op die hebbelikhede van die mens te wys. Humoristiese herkenning kan dan bewus of onbewus plaasvind indien die leser of luisteraar hom- of haarself of selfs die algemeen menslike sou herken in die eiewillige Sebastiaan en die wyse waarop dit poëties uitgebeeld word. Die aspekte van poëtiese taalgebruik wat bydra tot die humor in die gedig is onder meer die geneigdheid tot paarrym en kruisrym, wat uiteindelik as gevolg van ’n teks-intrinsieke dwing na vryheid, gebroke rym word, wat goed aansluit by die betekenis van die gedig – Sebastiaan se drang na vryheid om te doen wat hy wil. Die afwisselende jambiese en trogeïese verse bring op humoristiese trant ’n sangerige voortgang in die gedig, wat ondersteun word deur die treffende gebruik van rymklanke in belangrike woorde, soos die volgehoue [e:] in al vier versreëls van die slotstrofe, om te rym met die wyse waarop Sebastiaan roemloos aan sy einde kom: “Sebastiaan is opgeveegd.” Alhoewel daar ook humoristiese beklemtoning is in die gebruik van ’n hoofletter om die belangrikheid van Sebastiaan se “Drang” uit te hef, blyk dit uit die dramatiese aard van die gedig dat dit vir ’n humoristiese effek die beste sal wees indien die gedig hardop voorgedra of vertolkend voorgelees word. Moontlik is die verskillende vorme waarop die ironie in hierdie gedig werksaam is, soos die teenoorgestelde wat gebeur van wat Sebastiaan beplan het, nie noodwendig negatief nie – alhoewel die spinnekop nie sy web geweef kry nie en met sy lewe boet vir sy voortvarendheid, is die betekenis wat in die gedig ingeweef word, wel ’n doodeenvoudige universele waarheid in die vorm van ’n waarskuwing: Eiesinnigheid teen alle goeie raad in kan lewensgevaarlik wees. Uit die uiteindelike gewelddadige humor in “De spin Sebastiaan” kan die kind op ’n veilige afstand, direk of indirek tot belangrike insigte kom. Alhoewel andersheid en individualisme soms indirek en heel subtiel as nadelig vir die self, of as selfondermynend uitgewys word, is daar ook in talle van Schmidt se gedigte ’n openlike alliansie met die kind wat vasgekeer voel tussen alles wat moet en nie mag nie. So ’n gedig is “Ik ben lekker stout!” (Ik ben lekker stout, 1955). Van
125 die tipe humor in hierdie gedig sê Jan Blokker (soos aangehaal deur Van der Zijl, 2004: 369): “er stak geen kwaad in de humor”, en Xandra Schutte (soos aangehaal deur Pieter Bots, 2003: 277): dit is “veilige anarchisme”. Met verwysing na “Ik ben lekker stout” spesifiek, verduidelik Bots verder: “Als eeuwige achtjarige appelleerde Schmidt aan een zeer herkenbare kinderlijke opstandigheid: de lust om stout te zijn. Maar wel op zo’n manier dat niemand er schade van ondervindt.” As vernuwende klanke in die Nederlandse kinderpoësie van die middel van die twintigste eeu sluit gedigte soos “Ik ben lekker stout” van Schmidt op ’n ietwat meer getemperde wyse aan by internasionale anti-outoritêre kinderliteratuur (alhoewel in ander genres) soos die Duitse Struwwelpeter-reeks (Heinrich Hoffmann, 1844) en die Sweedse Pippi Långstrump-reeks (Astrid Lindgren, 1945). Tog is haar versetpoësie vir kinders in sagter humor ingeklee. Taboeverbreking geskied deur kontraswerking tussen dit wat volgens die norme van volwassenes vir goedgemanierde kinders mag en nié mag nie. ’n Opstapeling van weierings en voornemens oor wat die kinderspreker nié en wél wil doen, kom in ’n stortvloed van kwasi-aggressiewe uitinge aan bod. Goedgemanierdheid teenoor volwassenes, byvoorbeeld, is úit, soos blyk uit strofe 1: Ik wil niet meer, ik wil niet meer! Ik wil geen handjes geven! Ik wil niet zeggen elke keer: Jawel mevrouw, jawel meneer ... nee, nooit meer in mijn leven! Ik hou mijn handen op mijn rug en ik zeg lekker niks terug!
Ook in strofe 4 kom die spreker daarop terug dat goedgemanierdheid in gesprekke nie deel is van die plan van aksie nie: En heel hard stampen in een plas en dan m’n tong uitsteken en morsen op m’n nieuwe jas en ik wil overmorgen pas weer met twee woorden spreken.
Die trefkrag in die gebruik van die humoristiese aggressie word subtiel versterk deur die onopvallende herhaling van die allitererende [e:]- en assonerende [-n]-klanke in strofe 1 (waarin dit ook oor goedgemanierdheid in gesprekke gaan): “geven”, “leven” (strofe 1); “ tong uitsteken”, “spreken” (strofe 4). Dit is heel funksioneel dat goeie tafelmaniere, goeie eetgewoontes, higiëne, oppassendheid en beskaafd praat alles aan die beurt kom, en dat die normale spelling, waarin ook die afwyking van die norm gesien kan word, en die normale lees van woorde soos “m’n” (mijn) en “’k” (ik) doelbewus deur middel van die elisie van sommige klanke gemanipuleer word om by die anargie aan te pas. Tog is hier ten spyte van die deurlopende semantiese anargie, nie grootskaalse taalanargie of vrye vers nie. Inteendeel – daar is vier sewereëlige strofes
126 waarin daar ’n presiese rympatroon is wat oënskynlik moeiteloos regdeur al vier strofes gehandhaaf word: abaabcc deddeff ghgghii jkjjkll. Sewereëlige strofes is wel ietwat afwykend van die meer algemene vaste, gestruktureerde strofesoorte, maar dit sou moontlik wees dat die getal sewe in “Ik ben lekker stout” op ironiese wyse juis die onvolmaakte beklemtoon. As intertekstuele motivering kan genoem word dat sewe ’n getal is wat in talle van Schmidt se gedigte voorkom en wat sy dus waarskynlik bewustelik en met ’n doel gebruik het, onder meer in “Zeven kinderen in het bad”, “Zeven kleine Eskimootjes”, “Zeven mannetjes” en “Zeven motten”. ’n Ander teksinterne dissiplinemiddel is dat, ten spyte daarvan dat dit lyk asof ’n groot aantal sake sonder bepaalde ordening afgerits word, daar wel ’n inherente ordening in die gedig is: Dit wat die spreker nié wil doen nie (“Ik wil niet” en “Ik wil geen”), kom veral in die eerste twee strofes voor, en dit wat die spreker wél wil doen, kom veral in strofes 3 en 4 voor. Humoristiese teenstelling kom voor in die groetwyses in die eerste en die laaste strofes, waarin “Ik wil geen handjes geven” (strofe 1) gekontrasteer word met “en ik wil met de melkboer mee / en dan het paardje zoenen”, asook die hoflike “Jawel mevrouw, jawel meneer” (strofe 1) wat gekontrasteer word met die slotwoord van die vierde strofe van die gedig: “en als ze kwaad zijn, zeg ik: Bil!” Dit sou waarskynlik ietwat vergesog wees om te dink dat heelwat kinders van ongeveer agt tot tien jaar, vir wie hierdie gedig moontlik bedoel is, ’n gedig soos “Ik ben lekker stout” sal analiseer. Dit gaan egter daaroor dat die klankrykheid, die herhaling van patrone, die onbewuste ervaar van die simboliese betekenisse, asook die ironiese omkering daarvan, juis in goeie kinderpoësie moet wees om tydlose, universele kinderpoësie te kan word. Hierdie gedig sal moontlik onmiddellike poëtiese plesier verskaf aan die teikengehoor vir wie dit primêr bedoel is. Maar wat uiteindelik, ná dekades in die lesersbewussyn van menige Nederlandse en anderstalige poësieliefhebber as residu sal agterbly, is die humoristiese beelde van ’n kind wat nie wil “handjes geven”, “geen vieze havermout” wil hê nie, nie wil “tandjes poetsen”, “lekker [wil] knoeien met het zout” en “niet aardig [wil] zijn, maar stout”. Dinge wat hy/sy wel wil doen, is van “de leuning roetsen”, met die voete in ’n plas water stamp, tong uitsteek, op ’n bank met heel vuil skoene klim, sy/haar horison verruim deur saam met die melkboer te gaan en avontuurlike dinge op die boerdery te ervaar en selfs soms taboewoorde gebruik. Sou kinders wat Schmidt se verse lees hulleself in hierdie gedig herken omdat hulle nie altyd alles wil doen soos van hulle verwag word nie en nie byvoorbeeld self taboewoorde mag gebruik nie, kan hulle hul identifiseer met die spreker in die gedig vir wie sy ’n humoristiese spreekbuis is. Annie Schmidt as digter van veelfasettige kinderpoësie se statuur in die Nederlandse letterkunde, veral in die tagtigerjare nadat sy die Hans Christian Andersen-prys in 1987 ontvang het, was van so ’n aard dat sy deur talle kritici as byna onaantasbaar beskou is: “Kritiek op Annie leveren dééd je niet. [...] Je had een soort grenzelose eerbied. Zij was de koningin. Je wilde het gewoon goed vinden, ook omdat ze in persoon zo enig was” (Henk van Gelder, soos aangehaal deur Van der Zijl, 2004: 383). Haar openbare beeld is egter wel deur die afstand van die tyd verander in iets meer neutraal, sodat die Vlaming Rita Ghesquiere (1998) in ’n lesing oor die aard en kwaliteit van Schmidt se oeuvre na hierdie skrywer verwys as “Annie M.G. Schmidt – met en zonder aureool”.
127 Al sou talle van Schmidt se gedigte humoristies dui op ’n ondersoekende bevraagtekening van konvensies en norme, bly haar werk ook die individualistiese soeke na betekenis, wat nie net aansluit by die modernisme as tydsgees nie, maar in die Nederlandse letterkunde uitstaan as een van die belangrikste kunstenaarstemme wat betref die verwoording van ’n algemene lewensgevoel op soek na vernuwing. Wat moontlik die beste van die lewensgevoel in haar oeuvre sal laat bly voortleef, is die humor in haar werk, ’n eienskap wat oor tye heen nuwe generasies lesers sal bly trek.
3.2 Gedigte van Philip de Vos Gedigte van De Vos wat aansluit by die tipe humor wat gevind kan word in sy CV op Storiewerf (vergelyk ook 2.2) en wat as deel van sy digterstem beskou kan word, is “Hallo, walvis”, “Wat is die verskil tussen katte en muise?” en “Twaalf sardientjies in ’n blik”. Al drie hierdie voorbeeldgedigte kom uit O togga! ’n Gogga: Lawwe versies vir stout kinders (1984). Die subversiewe subtitel van die bundel hou intertekstueel verband met C.P. Hoogenhout se Eerste Afrikaanse printjis boeki ver soet kinders, wat ’n eeu vroeër (1879) gepubliseer is. Speelse, verrassende bevestiging van ’n doodnatuurlike feit – water is nat – is te vind in “Hallo, walvis” (O togga! ’n Gogga, 1984): Hallo, walvis, hoesie water? Nat, ou pellie, sien jou later!
Die personifikasie van die walvis bring egter ’n onlogiese fantasie-element, anders gestel “fantasielogika” ter sprake wanneer die ongeïdentifiseerde eerste spreker die walvis aanspreek en dié reageer in vermenslikte spraak. Humoristiese inkongruensie, waarin een van die heel basiese eienskappe van humor gebruik word, naamlik die omkering van die gewone, die “norm”-ale of die verwagte, word binne die bestek van vier kort reëltjies uitgespeel. Een van die beste De Vos-voorbeelde van ’n inkongruente redenasielyn in versvorm kom voor in die ietwat langer gedig “Wat is die verskil tussen katte en muise?” (O togga! ’n Gogga). Die humoristies verwronge, maar móóntlike sintaksis het humoristiese, semanties onlogiese gevolge: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Wat is die verskil tussen katte en muise? Muise het sterte en katte het luise. Ja, muise het sterte en so ook ’n kat, maar geen luis
128 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
het ’n muis of ’n kat op sý blad. ’n Muis het ’n luis en ’n stert nes ’n perd, en perde het luise maar ly nóóit aan muise, en katte het luise en lang gladde sterte en soms kyk hul dromerig dóér in die verte na muise en luise, en perde soos huise. En dís hoe jy weet wat is katte en muise.
Die saak waarom “Wat is die verskil / tussen katte en muise” draai, naamlik verskil, word in reël 1 vooropgestel. Verskille impliseer dat dinge met mekaar vergelyk sal kan en moet word, maar in die gedig word deurgaans nievergelykbare dinge met mekaar vergelyk wat dan neerkom op die onversoenbare of inkongruensie, ’n tipiese kenmerk van humor. Voorbeelde van die onversoenbare in hierdie poëtiese poging om die vraag wat die verskil tussen katte en muise is (reëls 1 en 2) te beantwoord, is die volgende: • Onvergelykbare dinge word vergelyk, soos voorkoms en siekte (reëls 3 en 4). • Enkelvoud en meervoud word oënskynlik lukraak in die vergelyking gebruik (reëls 5 en 6). • Grootte word inkonsekwent gebruik – ’n luis het nie ’n muis (groter as luis) of ’n kat (nog groter) op sy blad (reëls 7-10) nie. In reëls 7 tot 10 is dit duidelik dat daar – weens die grootte van die sake ter sprake – nie ’n omkering van die sin moontlik is nie: Katte en muise kan wel luise hê, maar luise kan nie katte en muise hê nie. • Daar is onversoenbaarheid in die kombinasie van eienskappe van ’n muis: ’n Muis het ’n luis (siekte) en ’n stert (voorkoms) nes ’n perd (reëls 11-14), maar ’n muis se stert lyk nie nes ’n perd s’n (voorkoms) nie.
129 • Die inkongruente gebruik van ’n voorsetselgroep kom voor in die gebruik van ’n uitdrukking waarin die voorsetsel aan voorkom, wat die klem op taal as sodanig plaas, en verdere inkongruensie kom voor in die onlogiese en onnodige gebruik van die tydswoord nooit wat oordadig met akuutaksente beklemtoon is: “en perde / het luise / maar ly nóóit / aan muise” (reëls 15-18). Dubbele inkongruensie kom in hierdie sin voor. • In reëls 11-18 is daar inkongruente sintaktiese verwysing of anaforiek: Eienskappe (van voorkoms) en siekte van ’n muis (enkelvoud) word genoem, maar met ’n pérd vergelyk, nie met ’n kat nie. • In reëls 19-29 word van katte (meervoud) ’n eienskap (van voorkoms – stert), ’n siekte (luise) asook die gewoonte (om “doer in die verte” te kyk) genoem, maar niks word vergelyk nie. • Reëls 11-18, waarin dit gaan oor ’n muis (enkelvoud), is ’n (wel inkongruente) vergelyking, maar reëls 19-29, waarin dit gaan oor katte (meervoud), is nié ’n vergelyking nie. • In die laaste drie reëls van die gedig (30-32) word selfversekerd en met ’n akuutaksent beklemtonend ’n finale slotstelling gemaak: “En dís hoe jy weet / wat is katte en muise.” Die inkongruensie hiervan is dat daar nie gesê word wat die verskil tussen katte en muise is, soos in die aanvangsreëls van die gedig in die vooruitsig gestel is nie. Tussen die aanvangsreëls (1-4) en die slotreëls (30-32) is daar dus ook ’n humoristiese diskrepansie. Ten spyte van die nievergelykbare, die nieversoenbare en die inkongruente is daar tog poëtiese patroonvorming en eenheidskepping, al is dit ietwat verhuld in die gedig. Die gedig ly aan rym, wat op ’n ironiese wyse ’n eenheidskeppende aspek is in die andersins grammatikaal verplukte gedig – die rymelary is ’n doelbewuste “fout”, of “intentional fallacy”, waarskynlik ’n erfenis uit die vroeë modernisme. Nie die feit dat die rym onreëlmatig voorkom nie, maar die feit dat die rymende woorde nie betekenisverbande toon nie, veroorsaak verdere humoristiese verwarring. As gevolg van die absurde redenasielyn is die leser aan die einde nog meer verward oor die verskil tussen katte en muise. Die gedig is ’n anti-illustrasie van wat ’n vergelyking behoort te wees. Moontlik illustreer die gedig eerder iets anders as ’n singewende vergelyking: As postmodernistiese gedig is dit moontlik ’n doelbewuste, selfs moedswillge verwringing van taal om só te demonstreer dat taal (en taalgebruikers?) nie altyd te vertrou is nie. Daar kom deurgaans ’n verwerping van taalkonvensies voor wat tot gevolg het dat juis nié betekenis geskep word en kommunikasie plaasvind nie, maar dat daar ’n postmodernistiese ironisering en karnavalisering van taal plaasvind. “Twaalf sardientjies in ’n blik” se intrinsieke werking word bepaal deur humoristiese personifikasie en herhaling, wat beklemtoon dat die mens soms vasgevang voel en dat hy deur ander uit sy persoonlike ruimte verdring word:
130 Twaalf sardientjies in ’n blik: hemel hou tog op met druk! Dis jy en ek en ek en sy en jy en sy en ek en hy en hy en sy en jy en jy – Dié kermisbed’s te veel vir my. Hier gaan ek niks langer bly – jou elmboog druk in my sy!
Eenheidskeppende elemente in hierdie gedig is dat dit uit drie sinne bestaan waarin die rymende voornaamwoorde “jy”, “hy” en “sy” almal dui op die ander. Die intertekstuele resonansie wat die tematiek van De Vos se gedigte verkry, blyk uit die saamsien van byvoorbeeld die vlugtigheid, ontwykendheid en vervlietendheid van kommunikasie tussen die sprekers in “Hallo, walvis”, waarin die eerste spreker ietwat bedroë agterbly met die ander se opmerking “sien jou later!” en “Knikkop-akkedissie” (Brommer in die sop, 1986), waarin die spreker die ontmoeting ietwat gelate ervaar met “voor ek nog kan dagsê, / het jy weggeglip”. Intertekstuele resonansie met die onlogiese argumentasielyn in “Wat is die verskil tussen katte en muise” kom voor tussen gedigte soos “Termiete hou van stoele” waarin termiete van stoele, tafels soos twee maal twee en drie maal drie, asook van wafels hou (Brommer in die sop). Satiriese kommentaar oor die wyse waarop mense reageer as hulle deur ander verontrief word of bedreig voel, soos in “Twaalf sardientjies in ’n blik”, is te vind in byvoorbeeld “As ’n adder jou beswadder” en “As ’n jellievis jou hap” (in Brommer in die sop) – deurgaans in mindere of meerdere mate humoristies. Anargie teen konvensies in die samelewing word uitgedruk in humoristiese poësie waarin én die gesatiriseerde saak waaroor dit gaan, én die verwronge taal waarin dit gestel word, bewys word van die postmodernistiese verset teen dinge wat as algemeen aanvaarbaar beskou word. Alhoewel die situasies waaroor De Vos skryf gewoonlik nie humoristies is nie, word die onaanvaarbare en die onverstaanbaarheid van dinge in humoristiese taal en humoristiese vormgewing draaglik gemaak, selfs aanvaarbaar gemaak en op dié wyse besweer. Die humor in sy verse is juis geleë in die onlogiese redenasielyne, die draakstekery met konvensies van dit-mag-en-dit-mag-nie, humoristiese poëtiese bondigheid as kontrastering met die uitgesponnenheid van lang, filosofiese prosawerke (vergelyk sy biografie in 2.2) en die subtiele wyses waarop die rykdom van sy lewensfilosofie uitgestrooi is in ’n oeuvre wat veel meer behels as die aanvanklik beskeie indruk wat dit mag maak. De Vos se poësie vermaak; dit lewer satiriese kommentaar op die ongeduld, die selfbeheptheid, die klaagsiekheid, die oordryf van onbenullige vorme van lyding, oormatige ontsteltenis oor kleinighede, strewes, gebreke, tekortkominge, hunkeringe en swakhede van die mens; dit beklemtoon dus indirek positiewe eienskappe soos nederigheid, aanpasbaarheid, dankbaarheid en vreugde. Die kontraste tussen die
131 vrolikheid en die erns in sy humorgebruik bied aan lesers van 8 tot 80 die moontlikheid om die gebrokenheid van die alledaagse lewe te ontstyg (Van der Westhuizen, 2005: 227-229).
3.3 Vertalings van Schmidt se gedigte deur De Vos Op die agterblad van Die spree met foete (2002) is daar, met indirekte verwysing na die publikasie van O togga! ’n Gogga: Lawwe versies vir stout kinders (1984) duidelike blyke van die aanklank wat De Vos reeds vir dekades by Schmidt se werk gevind het, asook die belangrike rol van die werk van illustreerder Piet Grobler in die vertaalproses: Twee weke voordat Philip de Vos se heel eerste boek met lawwe verse gepubliseer is, het hy in Amsterdam die werk van Annie M.G. Schmidt ontdek – die mooiste kinderverse in die hele wêreld, sê hy. Hy het nog altyd gewens hy kon soos sy skryf, maar omdat hy nie kan nie, het hy met groot liefde sommige hiervan uit die Nederlands in Afrikaans vertaal, sodat Suid-Afrikaanse kinders ook van nou af sal weet van hierdie wonderlike, wonderlike skrywer. Die Afrikaanse verwerkings en Piet Grobler se fantasieryke illustrasies open ’n deur op die wêreld van Nederland se mees geliefde skrywer van kinderverse: Annie M.G. Schmidt.
De Vos sê in 1999 van sy vertalings van gedigte van Schmidt die volgende: “My volgende projek is om ’n vertaalde weergawe van Annie M.G. Schmidt se kinderverse te laat uitgee. Dis ’n absolute liefdestaak. Ek speel met woorde, maar haar verse is eenvoudig sjarmant. Ek het tot in die hospitaal daaraan vertaal.” (Truter, 1999: 3.) Dit is betekenisvol dat hy bewondering het vir die werk van Schmidt, dat dit vir hom terapeuties is om met haar besig te wees terwyl hy in die hospitaal is met depressie, en dat hy haar werk in Afrikaans bevorder. Die spree met foete is in 2004 as verteenwoordigend van Suid-Afrikaanse vertaalde kinderliteratuur opgeneem in die Honour List 2004 van die International Board on Books for Young People (IBBY). Van hierdie bundel vertaalde gedigte word in hierdie erelys die volgende gesê (Anoniem, 2008: 72): A selection of the Andersen Award winning Dutch writer Annie M.G. Schmidt’s verse: Ziezo. Philip De Vos has a passion for Schmidt’s work and handles the adaptation and translation with much care and understanding. Like the author, De Vos’ handling of humour and pathos is just brilliant. And like her, he is sharp and clever in his commentary on idiosyncracies of the human race. This is a wonderful book to be enjoyed by young and old.
Die vertaalstrategieë wat De Vos gebruik het by die vertaling van Schmidt se gedigte in Die spree met foete is verinheemsing, die behoud van die ritmiese patroon, die behoud van rympatrone en die behoud van humor (De Kock, 2004: 9-10; De Kock en Van der Westhuizen, 2005: 75-78). Wanneer die humoristiese element in ’n vertaling verlore gaan, gaan daar ’n belangrike element van die gedig verlore. Om hierdie aspek te behou, is daar aanpassinge in die vertaalde weergawe nodig. Situasiehumor is gewoonlik makliker om te vertaal, maar woordhumor, waarin daar in die fyn grein van die taal
132 dikwels vaste uitdrukkinge, idiome en spesifieke kreatiewe nuutskeppinge voorkom, kan selde direk vertaal word. Wat die vertaal van humor verder bemoeilik, is dat daar deurentyd voldoen moet word aan die humorbehoeftes van die doelgroep, omdat die ervaar van humor as gevolg van die kognitiewe en emosionele ontwikkeling van lesers in verskillende ontwikkelingsfases verskil en omdat byvoorbeeld kinders – vir wie Schmidt se gedigte en die De Vos-vertalings primêr bedoel is – se ervaringshorison oor die algemeen ook sal verskil van dié van volwassenes. Uit ’n studie van al die vertalings in Die spree met foete kan tot die gevolgtrekking gekom word dat De Vos moontlik vorm-oordrag, met ander woorde die oordrag van poësie as genre, as die hoofdoel gesien het. Hy het moeite gedoen om die oorspronklike stemming, rym- en ritmepatrone en semantiese kerne te behou, alhoewel die vertaal van die woordhumor in die geval van enkele gedigte ietwat in die slag gebly het – vergelyk byvoorbeeld “De oren van Koning Maggelhaan” / “Koning Magelaan se ore” (De Kock en Van der Westhuizen, 2005: 78). In ’n vergelyking van die bronteks “De mislukte fee” (Op visite bij de reus, 1956) en “Die spree met foete” as doelteks blyk heelwat humor. Met ’n anti-outoritêre houding word volwassenes gesatiriseer, soos die ironie in die situasie waarin ’n moederfee wat haar dogter wat sproete het nie wou aanvaar nie, haar tevergeefs met allerlei middels behandel het en haar uiteindelik, teleurgesteld en radeloos, na koning Barrebijt toe gestuur het met die boodskap dat die moederfee groete stuur. Die humor is reeds voor die ironiese ommekeer teenwoordig wanneer dit gaan om ’n fee met sproete, asof dit glad nie vreemd is dat ’n moederfee twee kindertjies het nie. Die humor word voortgesit in die moeder se misnoeë met die besproete dogtertjiefee met dié humoristies-hiperboliese woorde: Bronteks: Jij bent als fee (zacht uitgedrukt) volledig en totaal mislukt. Doelteks (direk vertaal): Jy het as fee (sag uitgedruk) Volledig en totaal misluk.
Die situasiehumor en woordhumor val in Nederlands en Afrikaans besonder goed en redelik maklik saam, want die ironiese omkering werk uitstekend met die omruiling van enkele klanke: “fee met sproete” word “spree met foete”. Die gebeure waarvan die gedig vertel, bou op in dramatiese spanning wanneer die dogterfee op pad oefen hoe sy haar woorde moet sê wanneer sy die koning ontmoet, waarvan die bronteks wel ietwat verskil van die doelteks:
133 Bronteks: Het feetje ging direct op weg. Het sliep ’s nachts in de rozenheg En ’t prevelde de hele tijd: O Sire, Uwe Majesteit, m’n moeder doet de groeten. Ik ben een fee met sproeten. Doelteks: Die feetjie het toe ver gereis Op pad na daardie blink paleis En prewel sy die hele tyd: O grote Heer en Majesteit, my moeder stuur haar groete. Ek is ’n fee met sproete.
Humoristiese ironie kom voor as gevolg van die verspreek van ’n enkele woordpaar – met ’n totale positiewe ommekeer van die dogtertjiefee se hele identiteit, verdere lewe en houding van almal om haar. Die woordhumor in die situasie toe die hoogs benoude dogterjiefee die koning ontmoet, kon presies so behoue bly omdat die klankmanipulasie in Nederlands en in Afrikaans presies kan ooreenstem: Bronteks: En wit van senuwachtigheid Zei’t feetje: Uwe Majesteit, Mijn moeder doet de groeten. Ik ben een spree met foeten. Doelteks: Skoon wit van senuagtigheid Sê sy: O grote Majesteit, My moeder stuur haar groete. Ek is ’n spree met foete.
Die situasiehumor in die gedig bly behoue, omdat die leser simpatie het met die hulpelose klein feetjie wat deur haar moeder verwerp is. Die dramatiese verloop van die gedig het wel goed behoue gebly in hierdie lewendige verhalende gedig. In sowel die Nederlandse bronteks as die Afrikaanse weergawe sal die gedigte vir kinders klankplesier verskaf – daar is paarrym en jambiese metrum wat vir 13 strofes volgehou word. Dat die “mislukte fee” uiteindelik deur die hele paleis as “opperspree” (strofe 11) op die hande gedra word, is identifiseerbare, humoristiese omkering van die situasie wanneer kinders soms voel dat hulle nie voldoen aan die verwagtinge wat aan hulle gestel word nie. Jan van Coillie (1999: 102) se opmerking dat kinders tussen 7 en 12 jaar humor geniet waarin die karikatuuragtige neerhaal van volwassenes in outoritêre posisies
134 uitgebeeld word, is deels van toepassing in “De/Die mislukte fee”. Dit gaan moontlik in hierdie gedig veral oor volwassenes in gesagsposisies – ook ouers – wat hulle posisies misbruik en kinders afwysend behandel of verneder. Op verskeie wyses sluit hierdie gedig ook aan by die CV’s van sowel Schmidt as De Vos (vergelyk 2.1 en 2.2), waarin die intertekstuele verwysing na voorkoms en selfspot opvallend is. Verskeie ander vertalings van humoristiese gedigte in Die spree met foete bied bewys van De Vos se bewondering vir Schmidt se hantering van fantasie en humor.
4.
Schmidt, De Vos, humor en geestesgesondheid Humor as stylverskynsel het dikwels die inherente tweeledigheid van die vrolike en die droewige. ’n Humoristiese gedig het gewoonlik wel ’n vermenging van albei hierdie stemminge. Maar dis juis in die sáámlees van die humoristiese én die ernstiger gedigte (alhoewel ’n humoristiese gedig ook heel ernstig kan wees) van hierdie twee outeurs dat die verskeidenheid van hulle poësie reliëf kry en die humoristiese gedigte nog sterker uitstaan. ’n Voorbeeld van een van Annie Schmidt se ernstiger gedigte, wat uitmuntend getoonset is, is “Vluchten kan niet meer”. Die gedig handel oor die veranderinge in die moderne wêreld, oor die onmoontlikheid om weg te vlug van oorlog, tegnologiese en wetenskaplike ontwikkeling en heroïen, en lamenteer oor die uitsterf van die natuur. Wat in die laaste instansie as essensie van die lewe oorbly, is die nader na mekaar gekeerdheid in die skuiling wat die liefde bied. Alhoewel Schmidt se vrolike kabarette, toneelwerk en humoristiese kindergedigte die indruk kan skep dat sy altyd optimisties en opgeruimd was, was dit nie die geval nie. Sy was byvoorbeeld van jongs af selfbewus oor haar voorkoms; is later kreatief ontwrig deur haar lewensmaat, Dick van Duijn, se begeerte om afgesonderd op die Franse platteland te woon (omdat sy lief was vir die stadslewe in Amsterdam, was daar vir haar minimale skrywersinspirasie in hierdie afsondering); sy het haar sig byna totaal verloor; sy het haar geliefde Dick ná sy sterwe ontsettend gemis, al was sy toe weer terug in die stad. Tog is sy deur haar seun, Flip, soos volg opgesom (Van der Zijl, 2004: 352): “Annie had een groot optimisme,” zegt Flip. “Tegen de verdrukking in had ze altijd weer enorm veel levenslust. Ze zei het ook over zichzelf: ik ben een duikelaartje. Ik kom altijd weer bovenop.”
In ’n tydskrifonderhoud met De Vos noem Suzette Truter (1999: 30) dat mense dikwels verras is om te hoor dat De Vos by tye aan depressie ly: “Dit is moeilik om so-iets te vereenselwig met die pittige skrywer met sy huis vol rympies teen die steil bult in Groenpunt, Kaapstad. Maar hy is nie skaam daaroor nie; dis deel van hom. Soos skryf.” De Vos het hom soos volg uitgelaat in ’n tydskrifonderhoud (Truter, 1999: 30-32); die vraag was: “Jy’s die skepper van lawwe verse, maar jy’t ook ’n donker sy. Hoe oorwin die vrolike in jou?” Hy antwoord só:
135 Een van my boeke, Daar’s bitterals in die heuningwals, sê dit eintlik: in alles en almal is daar ook ’n donkerder kant. […] Ek is eintlik oor die algemeen ’n opgeruimde mens. […] Maar vier keer in die afgelope twintig jaar het ’n verskriklike neerslagtigheid my getref, so erg dat niks die moeite werd gelyk het nie. ’n Mens weet nie werklik wat die depressie versoorsaak nie.
Dit is in fyngesnaarde verse soos “Die liedjie van my rietfluit” (Brommer in die sop en ander vreeslike versies, 1986) en in “’n Druppel ink” (Mallemeuleman) dat die weemoed in gedempte, fyn afgemete frases deurskemer. Tog is dit nie noodwendig ‘donker’ verse nie – die weemoed plaas die humor in reliëf in die groter omvang van De Vos se oeuvre. Die soort humor in Schmidt en De Vos se werk kan ’n onmiddellike effek, naamlik die lag hê, maar dit kan ook ’n langdurige positiewe nawerking op die mens se geestesgesondheid hê. In navorsing oor die waarde van humor vir geestesgesondheid deur Galloway en Cropley (1999: 301, 308) noem hulle twee soorte sin vir humor in die mens self: humor as ’n kortstondige staat of toestand van lag (“state humor”) en humor as ’n langdurende psigologiese proses wat voordelig kan wees vir die mens se persoonlikheids- en karaktereienskappe en geestesgesondheid oor die algemeen. Dit is ook van toepassing op die wyse waarop humor in kinderpoësie kinders in hulle groeiproses kan beïnvloed. Kinders kan hulleself (indirek) herken in sommige humoristiese uitbeeldinge en hulle daarom met die outeurs en met die karakters in hulle werk identifiseer. Soorte humor hier ter sprake is taboeverbreking, selfsatirisering en satirisering van volwassenes in gesagsposisies, byvoorbeeld in “Ik ben lekker stout”. Dit gaan dan nie daarom dat die kind en latere volwassene maak wat hy of sy wil nie; dit gaan om die ontwikkel van ’n meer komplekse lewensinstelling, naamlik die moontlike bewus word van die lokus van kontrole in sy of haar lewe. Annie Schmidt het as individualistiese kunstenaar (“vakvrouw” soos sy haarself in ’n artikel in Altijd acht gebleven genoem het – Guus Söteman, 1991: 17) moontlik haar lewe lank gevoel dat sy sou leef en skryf soos sý graag wou – die lokus van kontrole of beheer was dus in haarself, wat ’n groter mate van geestesgesondheid tot gevolg het. Dieselfde geld vir Philip de Vos, wat hom met sy stoute verse en satirisering van al wat logies, hoogdrawend of belangrik skyn te wees, nie steur aan konvensies en taboes nie. Dit kan verband hou met ’n wilsbesluit oor die lokus van kontrole. As iemand voel dat die lokus van kontrole in sy lewe ekstern is, kan hy voel dat hy gedwing word, versmoor word, gewantrou word, en is sy selfmotivering en kreatiwiteit gewoonlik baie laag. As die lokus van kontrole intern is, voel die persoon dat hy groter vryheid, groter selfmotivering en groter kreatiwiteit het. Volgens die humorgebruik in die gedigte van hierdie twee outeurs is dit moontlik om te beweer dat hulle albei ’n (bewuste of onbewuste) interne gevoel van lokus van kontrole het: Hulle kreatiewe lewens is ’n sekere bewys daarvan. Humor het die langtermyneffek dat die mens op ’n positiewe wyse veg wanneer hy in moeilike omstandighede is. Annie Schmidt het met humor, ironie en satire teen “benepenheid, burgerlijk fatsoen, dwang (en) onrecht” gereageer (Deckwitz, 1991: 70). Een van die effekte van humoristiese selfsatirisering by sowel Schmidt as De Vos, soos blyk uit hulle CV’s en hulle gedigte, is om ander te uitoorlê wat hulle moontlik sou kon kritiseer. Soos Frank Buckley (2005: 44) dit beskryf: “Through self-deprecation,
136 we step agilely above ourselves, leaving those who are more rigid behind.”
5.
Humor – ’n ontmoetingsgebied Alhoewel daar tematies en tegnies talle ooreenkomste tussen die humoristiese gedigte van Schmidt en De Vos is, het elkeen ’n baie definitiewe eie digterstem en ’n eie oeuvre – Schmidt se werk is duideliker te plaas in die tydsgees van die gewoonlik betekenissoekende modernisme, en De Vos duideliker te sien in die tydsgees van die dikwels betekenisafwysende postmodernisme. Die doel met hierdie artikel was om aan te toon hoe daar ’n intertekstuele resonansieruimte tot stand kom wanneer die outobiografiese tekste en die literêre skeppinge van outeurs saam ondersoek word. Die geesgenootlikheid soos blyk uit die verse in die oeuvres van Annie M.G. Schmidt en Philip de Vos word ’n tussengebied van humor waarin die leser van die een digter na die ander en van een taal na die ander kan beweeg. Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus
Bronnelys Anoniem. 2004. IBBY Honour List 2004. http://www.literature.at/¬BOOK_V01?obj id=14795&page=72&zoom=5&ocr (geraadpleeg op 4 November 2008). Bekkering, Harry. 1990. Van poesie tot poëzie – het kindervers. In: Heimeriks, Nettie, en Willem Van Toorn (reds.). De hele Bibelebontse berg: de geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden: 341-390. Bots, Pieter. 2003. Annie M.G. Schmidt te boek en op doek. Ons Erfdeel, XLVI: 276-278, April. Buckley, F.H. 2005. The Morality of Laughter. Michigan: The University of Michigan Press. Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr. Deckwitz, Sjuul. 1991. “Er zijn geen feeën meer, er zijn hormonen”: Over Annie M.G. Schmidt. In: Prinssen, Magriet, en Lucie Th. Vermeij (samest.). Schrijfsters in de jaren vijftig. Amsterdam: Sara en Van Gennep: 167-177. De Kock, Elma. 2004. ’n Teoretiese en praktiese ondersoek na die vertaling van Nederlandse kinderpoësie. AFNL321-skripsie. Ongepubliseerd. De Kock, Elma en Betsie van der Westhuizen. 2005. Hoe een kaketoe een papegaai wordt: Nederlandsche kinderpoëzie in Afrikaanse vertaling; een theoretisch en praktisch onderzoek. Literatuur zonder leeftijd, 67: 74-82, zomer. De Vos, Philip en Piet Grobler. 2002. Die spree met foete: Afrikaanse verwerkings van Annie M.G. Schmidt-verse. Kaapstad: Human & Roussseau. De Vos, Philip. http://www.storiewerf.co.za (geraadpleeg op 3 Junie 2004).
137 De Vos, Philip. 2004. Gesprek met Philip de Vos tydens IBBY-kongres. Kaapstad. 6 Sept. De Vos, Philip en Piet Grobler. 2004. Mallemeuleman. Kaapstad: Human & Rousseau. Galloway, Graeme en Arthur Cropley. 1999. Benefits of Humor for Mental Health: Empirical Findings and Directions for Further Research. HUMOR: International Journal of Humor Research, 12(3): 301-314. Ghesquiere, Rita. 1998. Annie M.G. Schmidt – met en zonder aureool. Lesing: Honneursklas – Afrikaanse en Nederlandse kinder- en jeugliteratuur. PU vir CHO. Potchefstroom, 7 Okt. 1998. Grobler, P. 2004. ’n Ondersoek na die betekenis in prenteboeke vanuit ’n vertaalteoretiese perspektief. Tesis ingelewer ter gedeeltelike voldoening aan die vereistes vir die graad van Magister in Beeldende Kuns, Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Johl, Johann. 1988. Ironie. HAUM-Literêr-Gidsreeks nr. 2. Pretoria: HAUMLiterêr. Pretorius, Réna. 1992. Pastiche. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr: 372. Prinssen, Magriet en Lucie Th. Vermeij (samest.). 1991. Schrijfsters in de jaren vijftig. Amsterdam: Sara en Van Gennep. Schmidt, Annie M.G. 1991. ‘Dear Hans Christian’: Dankwoord bij de Andersenprijs, 26 September 1988. In: Van Buul, Tine, Aukje Holtrop, Murk Salverda (reds.). Altijd acht gebleven: Over de kinderliteratuur van Annie M.G. Schmidt. Amsterdam: Querido. Schmidt, Annie M.G. 2002. Ziezo: De 347 kinderversjes. Amsterdam: Querido. Schutte, H.J. 1975. Geestigheid as literêre perspektief: ’n literatuurteoretiese ondersoek met spesiale verwysing na die ontwikkeling van geestigheid in die Afrikaanse poësie. D.Litt. Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Proefskrif. Potchefstroom. Van Buul, Tine, Aukje Holtrop en Murk Salverda (reds.). 1991. Altijd acht gebleven. Over de kinderliteratuur van Annie M.G. Schmidt. Amsterdam: Querido. Van Coillie, Jan. 1999. Leesbeesten en boekenfeesten: Hoe werken (met) kinder- en jeugboeken? Leuven: Davidsfonds en Infodok. Van der Westhuizen, Betsie. 2005. Philip de Vos. In: Wybenga, Gretel, en Maritha Snyman (reds.). Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom. ’n Gids tot die Afrikaanse kinder- en jeugboek. Pretoria: Lapa: 224-230. Van der Zyl, Annejet. 2004. Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Van Niekerk, J.E. 2001. Humor in kinderverhale. ’n Vergelyking tussen geselekteerde Afrikaanse en Nederlandse tekste. Potchefstroom: PU vir CHO. (M.A.-verhandeling.) Van Niekerk, Jani en Betsie van der Westhuizen. 2004. Humor in kinderverhale in die tersiêre en intermediêre fases van taalonderwys. Literator, 25(3): 151-179. Wybenga, Gretel en Maritha Snyman (reds.). Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom. ’n Gids tot die Afrikaanse kinder- en jeugboek. Pretoria: Lapa.
138
“In de trein naar het diepe Kaapstad”.1 De maiden trip van Vlaams literair ambassadeur Karel Jonckheere in Zuid-Afrika: een reconstructie Yves T’Sjoen In the spring of 1948, shortly before the South African election which brought the National Party to power and introduced the apartheid system, Karl Jonckheere travelled to the African continent. This Flemish official undertook a tour to promote the literary book in Belgium. He visited the Belgium Congo firstly, where the libraries mainly stocked French-Belgian literature, and then he visited South Africa. The reading tour brought Jonckheere in contact with some of the most prominent South African writers, which included N.P. van Wyk Louw and Dirk Opperman. The first journey took place in the company of Jan Greshoff en J.C. Bloem. At the end of his life Jonckheere wrote in Wuiven naar gisteren over his adventures in the Union of South Africa which produced intense contacts. In this article the relationship with Van Wyk Louw is especially placed in a central position. With the aid of letters, reviews and other documents the relationship between a Flemish writer who plays an intermediary role between the Flemish and literatures of other languages and a South African “Dertiger” (poet of the thirties) is described.
1.
Inleiding In het voorjaar van 1948, kort voor de verkiezingen die in Zuid-Afrika de Nasionale Party aan de macht brachten en het apartheidssysteem invoerden, reisde Karel Jonckheere (1906-1993) naar het Afrikaanse continent. De Vlaamse ambtenaar ondernam een promotietoer voor het literaire boek in Vlaanderen, eerst in Belgisch Kongo, waar de bibliotheken voornamelijk Franstalig-Belgische literatuur aanboden, en in ZuidAfrika. De lezingentournee bracht Jonckheere in contact met enkele vooraanstaande Zuid-Afrikaanse schrijvers, onder wie N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman. De eerste reis geschiedde in het gezelschap van Jan Greshoff en J.C. Bloem. Op het einde van zijn leven getuigde Jonckheere over zijn avonturen in de Unie van Zuid-Afrika die intense contacten hebben opgeleverd. Mogelijk is de anekdote waarmee ik mijn bijdrage aanvat alom bekend. Ze is immers vaak genoeg verteld. Het verhaal staat onder meer opgetekend in het boekje In een anekdote betrapt van Jonckheere (1987: 36-46). Daarnaast komt ze ook voor in het zevende en laatste deel van diens memoires, die de volgende titels omvatten: De vogels hebben het gezien (1968), Ik had die man kunnen zijn (1969), Waar plant ik mijn ezel? (1974), Mijn dochter wordt sirene (1975), De man met de ruiker (1977), Verbannen in het vaderland (1978) en Wuiven naar gisteren (1987). Het gebeurde wel vaker dat Jonckheere zijn anekdoten kopieerde en recycleerde. Jeroen Brouwers heeft ze vervolgens overgeschreven en geselecteerd voor zijn bonte verzameling met literaire anekdoten Zachtjes knetteren de letteren (Brouwers, 2001: 109-110). Ik citeer de eerste overgeleverde versie van Jonckheeres historie (Jonckheere, 1971: 124-125): Jacques Bloem heb ik een paar weken mogen meemaken in Zuid-Afrika, zomer 1948. Met N.P. van Wijk [sic] Louw en Jan Greshoff stond hij me op te wachten in het station te Kaapstad. We moesten
TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 15DE JAARGANG (2008) II: 2
139 elk een reeks lezingen houden en Bloem was mij altijd een week voor. Ik heb in al zijn bedden geslapen, wij werden bij dezelfde gastvrije mensen verwacht. Gastvrij betekent daarom nog niet mild met alcohol. Na enkel ontgoochelingen inzake korte drank had Jacques zich een klein plat koffertje aangeschaft, een dokterstasje of iets in dien aard, en daarin pasten precies twee platte flessen whisky. Ontwaarde Bloem niets geestrijks op tafel, dan kuchte hij even en vroeg oorlof om zich even terug te trekken en zijn borst te verzorgen. Afgezonderd in het toilet dronk hij een paar flinke slokken en was genezen. Zekere nacht logeerde hij vlak vóór een kerk. Omstreeks middernacht hoorden zijn gastheren een deur kraken, een poosje nadien de buitendeur. Er stond wat maneschijn en in deze stralen merkten ze hoe Jacques in pyjama de straat over huppelde in het portaal van de tempel discreet en als gold het een offerande twee lege flessen deponeerde.
Jonckheere haalt hier een herinnering op aan zijn eerste lezingentournee in ZuidAfrika, tussen mei en augustus 1948. Later zou hij trouwens nog drie keer naar ZuidAfrika reizen, telkens op missie voor de Vlaamse letteren (Florquin, 1969: 54). Hij was er die eerste keer, kort na de Tweede Wereldoorlog, te gast op voorstel van de Vlaamse socialist Julien Kuypers, de toenmalige adjunct-kabinetchef van de Belgische Minister van Nationale Opvoeding en Cultuur, en met de steun van het Ministerie van Koloniën. België beschikte over een Ministerie van Koloniën dat instond voor de relaties met Kongo, dat pas in 1960 soeverein is geworden. Jonckheere reisde in zijn ambtelijke functie eerst naar het Midden-Afrikaanse land, en vervolgde zijn route via Johannesburg naar Kaapstad. Hij zou er naar verluidt “poolshoogte […] nemen over wat ginds voor ons kon gedaan worden en vice versa” (Jonckheere, 1987: 31). Over die opdracht tekende hij later, als tachtigjarige, het volgende op in Wuiven naar gisteren, waarin hij terugblikte op zijn vriendschap met Zuid-Afrikaanse schrijvers als N.P. van Wyk Louw, W.E.G. Louw, Etienne Leroux, Uys Krige en Elisabeth Eybers. Aan N.P. van Wyk Louw is overigens een prominente plaats toegedicht in die herinneringen – ik kom daar verder op terug. Het volgende schreef hij over zijn buitenlandse dienstopdracht (Jonckheere, 1987: 31): Er was wat geld beschikbaar om onze taaleenheid te bevorderen. Via ambassadeur Jansen te Pretoria werden onze geestdriftige taalbroederen ingelicht dat een vredelievende doffer niet zou overvliegen daar hij eerst aan boord van de Mar del Plata het oude Zaïre zou aandoen. Hoe lang ik in de Unie zou rondzwerven stond niet vast. Adriaan Roland Holst mocht er acht maanden verblijven, Jacques Bloem zes; anderen, professor Nicolaas Anthonie Donkersloot, oud-minister Van der Leeuw drie à vier maanden. Voor mij was dergelijk kuieren, in de Nederlandse betekenis (in het Afrikaans is kuieren gratis logeren), niet weggelegd. Ik was ambtenaar met administratieve verplichtingen en de Nederlanders hadden meer affiniteit met de Afrikaners dan wij.
2.
“Vlaanderens over drieëndertig paarden getilde wormstekige mandarijn”2 Jonckheere was niet alleen een productief en veelzijdig schrijver, van herinneringsproza, literaire anekdotenbundels en romans, van essays en kritieken, van autobiografische
140 en overwegend tragische gedichten. Hij hanteerde een “classicistische poëtica [die] in de kern zeer sterk expressief belijdend is” (Schoolmeesters, 1997: 15). Hij was vooral ook een alomtegenwoordig staatsambtenaar, eigenlijk een machtige mandarijn in de Vlaamse literatuur (Brouwers, 1994: 292). Sinds 1946 was Jonckheere Rijksinspecteur van de Openbare Bibliotheken van West-Vlaanderen en een jaar tevoren vervulde hij ook een politiek mandaat, met name dat van Privé-secretaris van de Minister van Binnenlandse Zaken, Adolf van Glabbeke. In die laatste hoedanigheid was hij dus vaak onderweg, in Roemenië, Polen, Bulgarije, Cuba, Mexico, de Verenigde Staten, Kongo, Rwanda en Zuid-Afrika. Een bekende dooddoener over Jonckheere is: “Het verschil tussen God en Karel Jonckheere: God is overal, maar Karel Jonckheere is overal geweest.” Later, vanaf 1954, was hij op het Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur achtereenvolgens letterkundig adviseur, hoofd van de dienst letteren en dramatische kunst, en vanaf 1963 directeur voor de verspreiding van de Vlaamse literatuur in het buitenland (tot zijn pensioen in 1973). In een brief aan Louw (21 augustus 1964) zou Jonckheere toelichten dat hij vanaf 15 juli alleen nog de “spreiding van de Vlaamse letteren in het buitenland” voor zijn rekening nam.3 Jeroen Brouwers heeft onder meer in de opstellen “Vlaanderen op zijn erghst” (1977), over de verschillen tussen de Nederlandse en de Vlaamse cultuur, opgenomen in de bundel Vlaamse leeuwen (Brouwers, 1994: 121-122), en “Karel Jonckheere. Grafsteen aan de Dijle” een weinig fraai beeld opgehangen van de literaire persoonlijkheid en de invloedrijke strategieën van Jonckheere. In de zesde aflevering van Brouwers’ eenmansperiodiek Feuilletons, getiteld Papieren levens, en later in Stoffer en blik. Herinneringen aan een periode (1964-1970), staat dit ironische portret van een ambtenaar en diens inspanningen om het Vlaamse literaire erfgoed en de nieuwe productie in het buitenland te promoten. De herinnering aan Jonckheere gaat terug op de jaren zestig, toen Brouwers als redacteur in dienst was van uitgeverij Manteau, dus ruim een decennium na Jonckheeres eerste bezoek aan Zuid-Afrika. Begin jaren zestig hebben de wegen van Brouwers en de oudere Jonckheere elkaar gekruist (Brouwers, 2004: 183): […] hij was “adviseur voor de letteren” bij het ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur. Een luizenbaan met zeer veel macht, die hem in het benarde wereldje der toenmalige Vlaamse letteren talrijke dankbare vrienden heeft bezorgd, alsook een horde verbeten vijanden. Hij beijverde zich voor vertalingen van Vlaams literair werk in al ’s Heren buitenlanden en hun talen, zat in functie van dien vaak in het vliegtuig en sinterklaasde met toelagen en subsidies. Guido Gezelle in het Roemeens, Felix Timmermans in het Lets, een bloemlezing Vlaamse verzen in het Swahili. Het stelde niet echt iets voor en terzake eigentijdse, vernieuwende letteren vanaf circa 1950 legde hij een kokhalzerig dédain aan de dag.
Jonckheere was zelf een klassiek georiënteerd, traditioneel dichter die twee keer de prestigieuze Belgische staatsprijs voor poëzie heeft mogen ontvangen.4 Hij streefde in zijn scheppende werk naar een esthetische expressie van persoonlijke gevoelens en gedachten; zijn gedichten zijn gestileerde uitdrukkingen van een individuele persoonlijkheid. Vandaar dat de term “autobiografische poëzie” (Schoolmeesters,
141 1997: 6) zo goed past bij het dichtwerk dat Jonckheere produceerde. Op het eind van Jonckheeres leven zal Herman de Coninck een bloemlezing samenstellen uit de verzamelde gedichten, waarin hij een honderdtal gedichten presenteerde die wel “nog zo’n vijftig jaar” de dichter zelf konden overleven (De Coninck, 2000: 120-131).
3.
Dietse taal- en bloedbanden Brouwers’ portret van Jonckheere is weinig flatterend, hier en daar snoeihard en messcherp, ofschoon hij hem ook als humoristisch, welbespraakt en onderhoudend typeert. Zo voegde hij nog toe: “Jonckheere kende de hele literaire kosmos, had in binnen- en buitenland honderden schrijffiguren ontmoet en kon daar in speels en geestig woordgebruik meeslepend over vertellen” (Brouwers, 2004: 183). In zoverre Jonckheere al bekendheid in Nederland genoot, dan was dat louter en alleen te danken aan zijn optredens in het populaire AVRO-radioprogramma, later ook op televisie, Hou je aan je woord. Jonckheere was volgens Brouwers in dat programma de “voorzitter van een spitsvondig gezelschap dat moest improviseren op taal- en letterkundige aangelegenheden. Daar behoorden Hella Haasse, Victor van Vriesland, Harry Mulisch en Godfried Bomans toe.” (Brouwers, 2004: 184). In het gezelschap van NoordNederlandse schrijvers moet hij zich in zijn sas hebben gevoeld, al was het vermoedelijk vooral vanuit diens Groot-Nederlandse ideologie. Jonckheere beriep zich meestal, ook al in 1948, toen hij de eerste keer op stap ging in Zuid-Afrika, op de taalverwantschap van Vlamingen en Nederlanders en nadrukkelijk ook de Afrikaners. Die Dietse gedachte lag aan de grondslag van het taalverbond, dat hij hoog in het vaandel voerde en waarover hij graag uitweidde. Enig retorisch GrootNederlands (of Al-Diets) tromgeroffel en vendelgezwaai was hem niet vreemd. Zo heeft hij in persoonlijke gesprekken wel eens een pleitrede gehouden ten faveure van de Afrikaner apartheidspolitiek, die hij met onredelijke argumenten probeerde te rechtvaardigen. Jonckheeres conservatisme is spreekwoordelijk. Zo wekte niet alleen de experimentele literatuur uit de jaren vijftig in Vlaanderen, met Claus en Boon, bij Jonckheere weerzin op, ook de culturele boycot van het apartheidsregime kon niet op zijn sympathie rekenen. Al moet ik er meteen aan toevoegen dat Jonckheeres schaarse zinnen die in de memoires van Wuiven naar gisteren aan de politieke situatie in ZuidAfrika zijn gewijd, terwijl het apartheidssysteem afbrokkelde en onder steeds grotere internationale druk kwam te staan, een vergoelijkend beeld van het rassenregime van de Nasionale Party schetsen.5 Jonckheere mocht dan wel gretig putten uit ideologisch-reactionaire en romantische noties als taal- en bloedverwantschap, en op geregelde tijdstippen Dietse gedachten formuleren. De Groot-Nederlandse gedachte impliceerde evenwel niet dat hij ook wel eens met enig dédain over de Hollanders sprak. Dat bleek evenwel niet uit het boekje Ju, ju, wat een grof volkje!, een bloemlezing waarin samensteller Jonckheere scheldtirades van Nederlandse schrijvers over Vlaanderen had bijeen gesprokkeld en waarin hij vanuit politiek-strategische overwegingen uitspraken over de (vermeende) culturele integratie tussen Noord en Zuid vergaarde. De titel is ontleend aan Lodewijk van Deyssel, redacteur van De Nieuwe Gids, die zich op
142 die laatdunkende toon uitliet over de Vlamingen en hun literaire productie op het eind van de negentiende eeuw. Jeroen Brouwers, die zelf de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen op basis van een gemeenschappelijke taal als een gruwelijk misverstand beleeft, heeft de uitgave van Jonckheeres bundel aangewend om zijn portret van de welbespraakte anekdoten-verteller uit Vlaanderen te completeren. Ik bloemlees twee fragmenten van Brouwers over Jonckheeres positionering als criticus en diens intermediaire rol in Nederland en Vlaanderen: “Vlaanderens opportunistische windhaan nummer één, Vlaanderens grootindustrieel in culturele integratie mitshet-zijn-beurs-maar-vult, Vlaanderens nar, Vlaanderens praatorgel, Vlaanderens over drieëndertig paarden getilde wormstekige mandarijn Karel (“Hou je aan je woord”) Jonckheere. […]” (Brouwers, 2004: 122). En elders: “de dorpsidioot der Vlaamse letteren, de schijnheiligste van alle Sinterklazen, de opportunistische Rijmenamse expert in aangelegenheden betreffende de culturele integratie Noord-Zuid: Karel Jonckheere” (Brouwers, 2004: 129).6 Brouwers’ portrettering van Jonckheere dreigt de beeldvorming van ’s mans cultuurpolitieke en literaire activiteiten, nu ruim vijftien jaar na de dood van de schrijver, te domineren. In deze bijdrage ga ik in op Jonckheeres literair-politieke ondernemingen ter promotie van de Vlaamse literatuur in Zuid-Afrika en ik stel hierbij vooral de vriendschappelijke verhouding tussen Karel Jonckheere en N.P. van Wyk Louw centraal.
4.
Jonckheeres avonturen in de Unie van Zuid-Afrika Brouwers’ polemische uitspraken en destructieve karaktertekening mogen dan wel op de lachspieren werken of in hun overdrijving afkeer voor de “sjacheraar” Jonckheere oproepen, “de opportunistische Rijmenamse expert” was wel degelijk een spin in het literaire web, jarenlang de beeldbepalende adviseur voor de letteren en rijksinspecteur voor de Vlaamse literatuur in het buitenland, een mandarijn bij wie je hoe dan ook langs moest teneinde enige pecunia of schrijfsubsidies te verwerven. Toen de ambtenaar Jonckheere op 31 maart 1948 vanuit Antwerpen naar het zuiden trok, met het schip de Mar del Plata van de Compagnie Maritime Belge eerst naar Kongo en later naar Zuid-Afrika, stond de dienstreis in het teken van de verspreiding en bekendmaking van de literatuur uit Vlaanderen. Hijzelf heeft daar uitvoerig over bericht, onder meer in een reisdagboek dat in feuilletons in Het Laatste Nieuws is verschenen, later gebundeld in Kongo zonder buks of boy (1957).7 Na zeventien dagen varen kwam Jonckheere aan in Matadi aan de Kongorivier. Na enkele weken reisde hij door naar Zuid-Afrika. Sinds 1946 bestond een officiële culturele samenwerking tussen België en Zuid-Afrika. Het was Jonckheere en andere ambtenaren er vooral om te doen “het overzeese belang van de Nederlandse moedertaal” onder de aandacht te brengen. “Dat heeft te maken met de ergernis van de Vlaamse gemeenschappen met het eentalig Franse bestuur in de kolonie [Kongo]” (Stuyck, 2006: 76). De dienstreis van drie maanden in opdracht van het Ministerie van Koloniën, vanaf de lente van 1948, was het gevolg van een (cultuurpolitieke) bekommernis voor het Nederlands buiten het taalgebied. Overtuigd van een homogene taalbroederschap probeerde
143 Jonckheere enthousiasme op te wekken voor de literatuur uit Vlaanderen, niet alleen door voordrachten te houden en aan debatten deel te nemen, maar ook door de belangen van het Vlaamse boek te verdedigen (door te ijveren voor betere distributie, meer vertalingen et cetera). Immers, de lokale bibliotheken boden overwegend Franse literatuur aan. Officieel trad Jonckheere dus op als gezant van die culturele integratie tussen Vlaanderen en Kongo/Zuid-Afrika en hij zou na afloop van zijn dienstopdracht initiatieven nemen om tot een cultureel akkoord tussen België (Vlaanderen) en ZuidAfrika te komen (Stuyck, 2006: 81).8 Aan de hand van velerlei getuigenissen van Jonckheere, onder meer opgetekend in Wuiven naar gisteren, tracht ik enkele hoogtepunten van die reis naar de Kaap te reconstrueren. Het begon voor Jonckheere allemaal met een brief van 26 april 1948, waarin Jan Greshoff Jonckheere uitnodigde naar Kaapstad te reizen (Jonckheere, 1987: 21-35). Greshoff was, samen met zijn echtgenote Atie Brunt, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog (in 1939) verhuisd naar Kaapstad. Tijdens de oorlog verbleef hij weliswaar enige tijd in Nederlands-Indië, Argentinië en in New York, vanaf 1945 had hij zijn vaste domicilie in de Kaap. Op 19 maart 1971 zou hij in zijn Kaapse huis, met de niet bijzonder inventieve naam Grashof, overlijden. Greshoff was ook al een vooraanstaand literair mandarijn, die in de Nederlandse literatuur en daarbuiten zijn rol speelde als intermediaire figuur met veel invloed (Stuyck, 2005: 65). Greshoff was sterk gericht op de Franse cultuur én hij onderhield nauwe contacten in Vlaanderen – in de jaren twintig en dertig heeft hij overigens een tijdlang in Brussel gewoond. Hij wordt getypeerd als een “bemiddelaar” in vele literaire circuits, onder meer ook tussen de Nederlandse en de Afrikaanse literatuur (Francken en Renders, 2005: 57). Deze intermediaire rol is nog niet in extenso onderzocht. Dichter en criticus Greshoff schreef vanuit hotel Radnar (Groenpunt, Kaapstad) naar Jonckheere (Jonckheere, 1987: 32): Beste Jonckheere, Hartelijk dank voor je brief. Ik zal mij vandaag nog met het Belgisch konsulaat in verbinding stellen voor het bespreken van een plaats in de trein van Johannesburg naar Kaapstad. En zo nodig een hotel. Ik weet nl. niet hoe laat je 15 Mei in Joh’burg aankomt. Als je diezelfde avond nog kunt vertrekken ben je 17 Mei des namiddags in Kaapstad. Laat van Joh’burg seinen hoe laat je precies in Kaapstad aankomt, opdat ik je kan komen halen. Ik zal ook met het Belgisch konsulaat de kwestie van je onderdak hier bespreken. De stad is overvol. Men verheugt zich hier over je komst. Het beste is als je postadres in Kaapstad op te geven: Nederlandsche Club Keeromstraat Kaapstad K.P. Met hartelijkste groeten, Steeds tot je dienst Geheel je Greshoff
Na een wekenlang verblijf in Kongo heeft Jonckheere zijn verblijf in de Kaapprovincie
144 als weldadig ervaren. Dat was mede te danken aan zijn gevoel van vertrouwdheid met de Afrikaner cultuur, niet het minst met het Afrikaans. Bij het beluisteren van het Afrikaans, zo stelde hij het voor, gingen zijn herinneringen terug naar de West-Vlaamse (Oostendse) kindertijd, toen in Vlaamse kroegen Krugerbier werd geschonken, en de tweede Anglo-Boerenoorlog – de strijd van de Afrikaner Boeren tegen de Britten – tot de verbeelding sprak van vele flaminganten. Transvaal en Oranje-Vrijstaat waren in de lage landen aan de Noordzee begrippen, zeker in een Vlaams-nationalistische en orangistische context, en president Kruger had zijn naam in Vlaanderen niet alleen aan blondschuimend bier gegeven maar hij stond ook gracieus en imperiaal afgebeeld op koekjestrommels en bierglazen. Kroegen in Vlaanderen droegen niet alleen als opschrift “Den zoeten inval”, maar ook wel eens “Transvaal”. Er zijn Boerencomités opgericht voor noodlijdende families in Zuid-Afrika en Vlaamse toondichters componeerden volksliederen ter ere van het Afrikaner broedervolk. Zo was er bijvoorbeeld de bekende componist Emiel Hullebroeck, die volgens Al-Dietser Jonckheere “een rijke schat volksliederen [heeft] gepopulariseerd”. Jonckheere, en niet alleen hij, kende naar eigen zeggen in zijn jeugdjaren “Sarie Marais” en “Die Stem van Suid-Afrika” van C.J. Langenhoven beter dan de Brabançonne, het Belgisch volkslied. Jonckheere reisde met de trein van Johannesburg naar Kaapstad, waar hij in het station werd opgewacht door J. Greshoff, J.C. Bloem en N.P. van Wyk Louw (vergelijk Greshoff, 1969: 112-114; Gillet, 1971: 31-35). Daar, op het perron in de Kaap, had dus de eerste ontmoeting plaats met de Zuid-Afrikaanse Dertiger Van Wyk Louw, “de onomstreden leidersfiguur in de nieuwe Afrikaanse literatuur” (Francken en Renders, 2005: 57). Het zou, achteraf beschouwd, een betekenisvolle ontmoeting blijken die nog jaren sporen zou trekken door beider levens. Jonckheere heeft tijdens het verblijf in Kaapstad, en allerlei omzwervingen in de omliggende contreien, medio 1948 indruk gemaakt. Hij zou er, zoals later nog uitvoerig zal blijken, levenslange vriendschapsbanden en contacten aan overhouden, zo onder meer ook met die andere gezaghebbende Zuid-Afrikaanse generatiegenoot van N.P. van Wyk Louw, Dirk Opperman. Blijkens de overgeleverde correspondenties bestond in de loop der jaren, vanaf hun eerste ontmoeting medio 1948, een amicale band tussen Jonckheere en Louw. Jonckheere heeft er geregeld getuigenis van afgelegd, in tal van tijdschriften en kranten, in interviews, gelegenheidstoespraken en -gedichten. J.C. Steyn, biograaf van N.P. van Wyk Louw, heeft de contacten en ontmoetingen in kaart gebracht in zijn biografie (Steyn, 1998: 478-479). Ook het jaar van Jonckheeres eerste Zuid-Afrikaans verblijf is uiteraard betekenisvol: 1948 is een mijlpaal in de gewelddadige geschiedenis van het land en markeert de dramatische verkiezingsoverwinning van de Herenigde Nasionale Partij (Kannemeyer, 1984: 262 e.v.). In welke mate Jonckheeres officiële werkbezoek, in opdracht van de Minister en op uitnodiging van Greshoff, aansloot bij een officieel Belgisch regeringsstandpunt ten aanzien van de binnenlandse politiek van Zuid-Afrika is onduidelijk. Onderzoek van regeringsdocumenten kan hier een licht op werpen. Over de treinreis naar “het diepe Kaapstad”, dwars door het onmetelijke ZuidAfrikaanse binnenland, door de Karoo, schreef Jonckheere (1987: 32) de volgende geromantiseerde passage neer:
145 De uitvinders van internationale treinen blijf ik erkentelijk voor de zorgen die ze aan de lange lijnen hebben besteed. Een nacht, een dag en nog een nacht, zesentwintig uren, ontrolde zich voor mij een van de mooiste aardse landschappen. Ik moet de bergen, de hoeven in hun nest van acacia’s, de steden met hun historische en kulturele reminiscenties verdringen, ik rijd naar Jan Greshoff, sedert jaren niet meer gezien. Ik doe mijn ogen dicht voor het Drakengebergte […].
Het is natuurlijk nog maar de vraag in welke mate die beschrijving waarheidsgetrouw kàn zijn. Aangezien Jonckheere vanuit Johannesburg naar het westen reisde, kon hij onmogelijk door de Drakensbergen komen. Tegelijk toont alleen al deze topografische vergissing in dit herinneringsproza aan dat Jonckheeres memorie hem op latere leeftijd wel eens in de steek liet of, en dat lijkt me nog plausibeler, dat hij een verhaal neerschreef dat de werkelijke feiten aan het zicht onttrekt en zijn eigen rol in bepaalde contacten uitvergrootte. En verderop in Wuiven naar gisteren mijmert Jonckheere nostalgisch verder, op weg naar Kaapstad. Hij vergelijkt het leven in zijn geboortestad Oostende met Kaapstads Tafelbaai, en memoreert in dit fragment zijn weerzien met Greshoff (Jonckheere, 1987: 32): Tegen de middag zit ik in de trein een laatste keer iets te verorberen en voel me zalig te moede. Vaderstad Oostende heeft me steeds verrijkt met het besef dat het én eindstation was én haven. Wat een sensatie niet verder te kunnen op het land maar wèl op zee. Vreemd daarenboven te zijn gekanteld op de aardbol van noordelijk naar zuidelijk halfrond. Zich in een ander “werelddeel” te weten; te dromen dat het hier lente is, thuis herfst. Dat men zijn poolster kwijt is en ruilt voor een andere “zekerheid”: het vervreemdend Zuiderkruis. […] Ik bewonder de man [Jan van Riebeeck] die hier landde in 1652 met een veertigtal medewerkers en zijn Waalse vrouw, Marguerite de la Cueillerie uit Doornik. Onwillekeurig prevel ik een paar Afrikaanse woorden en prijs me gelukkig dat ik met mijn oud moedertaaltje [West-Vlaams] de afstammelingen van de pioniers zal kunnen te woord staan.
En dan volgt de ontmoeting der mandarijnen, zodra Jonckheere de trein uitstapt en in de Kaapse zon de silhouetten van de Nederlandse schrijvers Greshoff en Bloem ontwaart. Greshoff had al opgetekend in zijn dagboek, op 22 mei 1948, dat Jonckheere “een bescheiden, menselijke, verstandige man met talent is en zich makkelijk aan de omstandigheden aanpast” (Jonckheere, 1987: 34-35). Ik laat Jonckheere (1987: 35) zelf terugblikken op dat klaarblijkelijk heuglijke weerzien: Jan [Greshoff] heeft zijn lijfwacht meegebracht om mij te verwelkomen. Hem herken ik het eerst aan zijn bebrilde grijze kop met snor. Krijgt hij ooit een standbeeld, dan moet hij er zó op staan, een en al présence, geleund op zijn dikke wandelstok en als steeds blootshoofds. Van Jaak Bloem moet ik evenmin een politioneel signalement hebben, met zijn ingekeerde en toch verbaasde houding van de levensverwonderde, een jaar ouder dan Jan. Georges Simenon zou er een detective mee kunnen maken. De derde ken ik niet maar hij moet N.P. van Wyk Louw zijn, Unies dichter nummer één, de ernst die steeds glimlacht. In de vijftig stappen die ons scheiden tracht ik me zijn stem voor te stellen. We zijn even oud, van 1906. “Dit is Jaak, dit is Wyk en dit is Karel. Wij
146 dragen geen familienaam onder ons”.
Dit lange citaat toont aan hoezeer Jonckheere bepaalde contacten tot vriendschapsbanden en familiaire aangelegenheden ophemelde. Vriendschappen onder schrijvers werden volgens Jonckheeres overlevering duidelijk snel gesloten, wellicht onder het gunstige gesternte van het Zuiderkruis, of in de schaduw van de Tafelberg. In ieder geval zijn Jonckheeres memoires doorspekt met dergelijke amicale liefdesbetuigingen; dichters uit Nederland, Zuid-Afrika en Vlaanderen troffen elkaar in het zuidelijk halfrond en bezegelden daarmee als het ware een collectief bewuste broederband. De neoclassicistische dichter en notoire drinkebroer J.C. Bloem was Karel Jonckheere voorafgegaan op diens tocht door Zuid-Afrika. Bloem was al eerder, vanaf half december 1947, vanuit Nederland naar het zuiden gereisd en hij verzorgde er gedurende zes maanden een intensieve lezingentournee die veel belangstelling wekte (Slijper, 2007: 294-297). Bloem zong op 7 maart 1948 in een brief aan zijn uitgever A.A.M. Stols de lof van Zuid-Afrika (Bloem, 2000: 155-156): Overigens heb ik het hier erg prettig. Z.Afrika is in menig opzicht een heerlijk land en de menschen doen wat zij kunnen om het je naar den zin te maken. Toch zou ik, als die verdomde bolsjewiki er niet waren, op den duur liever in Holland wonen dan hier, maar gezien die ellendelingen er nu eenmaal wel zijn, geloof ik, dat er geen land ter wereld is (natuurlijk buiten Europa) waar ik liever zou willen wonen dan hier. Sinds Woensdag ben ik hier gelogeerd bij prof. Malherbe, erg gezellig. Morgen ga ik mijn “tournee” beginnen. Ik ga eerst naar Johannesburg voor een week, ik logeer daar bij de Wesselsen (Elisabeth Eybers). Precies een maand later hoop ik in Kaapstad terug te zijn. Ik wou, dat het al zoo ver was, want ik zie wel tegen al die lezingen op.
Jonckheere volgde in diens voetspoor, gescheiden door enkele maanden, en meestal te gast bij dezelfde kennissen en vrienden van Greshoff, zelfs – naar eigen zeggen – slapend op dezelfde peluw als Bloem. De dag van Jonckheeres aankomst in Kaapstad, in de namiddag van 17 mei 1948, zijn de vier vrienden naar het huis van Van Wyk Louw gelopen, een woonst “als een zeevogelnest vastgeklampt aan de rots vlak naast de Atlantische Oceaan, waarvan men bestendig ruisregister hoort” (Jonckheere, 1987: 36). Jonckheere beschrijft in zijn memoires niet alleen de plaats waar N.P. van Wyk Louw woont, hij belicht ook de gezinssituatie: Louws tweede vrouw Truida en hun zoontje zijn inwonend – Louw heeft twee oudere dochters uit een eerste huwelijk die buiten Kaapstad studeren. En diens eerste vrouw woont “een end verder, aan de voet van Leeuwkop”. Met deze – hier en daar vertekende – situatieschetsen zijn Jonckheeres memoires gelardeerd, en hij heeft de verhalen uitentreuren herhaald, soms zelfs in identieke bewoordingen in verschillende boekuitgaven opgenomen. Nog bij leven heeft dat soms ongepast opentrekken van de anekdotentrommel hem de toorn van Brouwers en andere critici opgeleverd.
147
5.
17 mei 1948 – Jonckheere, Greshoff, Bloem en Louw Over de dag van zijn aankomst op het zuidelijkste punt van Afrika heeft Jonckheere (1987: 37) zelf het volgende opgetekend: Terwijl Jan [Greshoff] met Truida “gesels”, ik geniet van dit woord, socialer dan babbelen en praten, loop ik met Wyk het pad af naar het strand, waar hele slierten reuzenblaaswier langs de vloedlijn liggen te kronkelen. Ik schep een handvol zand in mijn palm, het ruikt vertrouwd en voelt even fijn en korrelig aan als dat van Oostende. Ik dank mijn kleine gave van bilokatie, die me toelaat samen ginds en hier te zijn.
In een radiotoespraak, ter gelegenheid van Louws vijftigste verjaardag, beschreef Jonckheere “het zeevogelnest” als volgt (Jonckheere, 1956a): Ik mocht Wyk voor het eerst ontmoeten, dank zij Greshoff, in de zomer 1948. Hij woonde een paar mijl ten zuiden van Kaapstad, te Clifton, Tweede Strand, in een huis dat aan de rotsen hing, bijna boven de zee. Het was er wel en niet eenzaam: er hadden zich een hele tros huisjes vastgehaakt aan de bergwand, om Wyk te bereiken moest men zelfs langs en door partikuliere tuintjes, maar in het donker zoog de laatste golvenpartij van de Atlantische Oceaan zo ruig en weerbarstig, dat de verbeelding zich reeds helemaal beneden, bij Kaappunt waande.
Daags na Jonckheeres aankomst, op 18 mei, begon de toen eenenzestigjarige Bloem met zijn reeks lezingen in steden en dorpen op de Kaapse Karoo. Tot het comité van aanbeveling, dat Bloems rondreis begeleidde, behoorden naast Greshoff en Louw ook Karel Jonckheere en Dirk Opperman. De eerste kennismaking tussen Jonckheere en Opperman moet uit diezelfde periode dateren. Later zullen beiden met tussenpozen brieven wisselen9 en beide schrijvers zetelden samen in de redactie van het Afrikaanse periodiek Standpunte (Van Vuuren, 1998: 447-472). Het blad is opgericht door N.P. van Wyk Louw, diens broer W.E.G. Louw en de uit Nederland geëmigreerde dichter H.A. Mulder, met in de redactie onder anderen de Nederlanders Jan Greshoff (die samen met “een Afrikaner strijdmakker” onder het pseudoniem Kees Konijn publiceerde) en Robert Antonissen, en de Dertiger W.E.G. Louw en de Veertiger D.J. Opperman (Viljoen, 1978: 41-50). Het blad wilde volgens Jonckheere “de rijkdom van het Nederlands uit Noord en Zuid plus dat van het Afrikaans kompleksloos en ostentatief [uitstallen]” (Jonckheere, 1987: 80-81). Jonckheere maakte vanaf 1949 (tot in de jaren zestig) deel uit van de redactie.10 Het redacteurschap had hij zonder twijfel te danken aan de rondreis in de Kaap medio 1948 en de contacten die hij daaraan overhield.11 In de overgeleverde correspondentie over Jonckheeres betrokkenheid bij Standpunte is vrijwel alleen sprake van (achterstallige) honoraria en de uitwisseling van boeken. Zo informeerde Opperman in januari 1952 naar de opvolger van Jonckheeres dichtbundel Spiegel der zee, in ruil voor een nieuwe druk van het Groot verseboek (vanaf 1947). Louw en Opperman correspondeerden over Standpunte, en in twee brieven staat het redacteurschap van Jonckheere ter discussie. Eerst had Opperman in een brief van 28 januari 1952 bij Jonckheere geïnformeerd naar kopij (Viljoen, 1979: 53-63). Blijkbaar
148 had Opperman medio 1953 nog steeds niets ontvangen. Naar aanleiding daarvan richtte Opperman zich tot Louw en stelde hij vragen bij Jonckheeres alomtegenwoordigheid in tal van periodieken, terwijl diens bijdragen in Standpunte tot een minimum beperkt bleven (Opperman, 1953): Ons voel wel minder gelukkig oor die geval Karel Jonckheere. Hy staan buite ons letterkunde, belangstelling, strewe, beweging, e.d.m.; hy skryf selfs in die sotste oubladjies allerlei opstelle en aantekeninge, maar vir ons niks nie; hy beantwoord nie briewe nie, stuur nie bydraes nie. Eintlik is dit onsinnig dat sy naam nog verskyn. Alles wat ons wil hê, kan ons self regstreeks via Jan [Greshoff] of Antonissen gebruik. Aangesien ons hom indertyd op jou aandrang ingesluit het, hoor ons graag van jou in die verband.
Uit wat Louw antwoordt op 30 november 1953 kunnen we alvast afleiden dat Jonckheeres betrokkenheid bij het periodiek inderdaad bescheiden was en dat vooral coredacteuren hun beklag deden over de beperkte kopij die de Vlaming bijdroeg aan het blad.12 Maar ook Jonckheere bleek grieven te hebben (Van Wyk Louw, 1953). Eers is daar die saak van Jonckheere. Is dit nou al weer waar dat hy op my aandrang in die redaksie opgeneem is? Ek kan my dit nie goed herinner nie; was Jan [Greshoff] nie eerder die man vir uitbreidings en versterkings nie? Maar hoe of dit ook al sy [sic], ek was tevrede dat sy naam op die buiteblad verskyn; en as ek skuldig was, aanvaar ek alle skuld. Maar nou: van uitskoppery hou ek net so min soos van slim uitbreidings. As die man se naam daar staan, wat hinder dit? As dit waar is dat hy in allerhande blaadjies skrywe en niks vir Stpe [Standpunte] doen nie – ek vrees dat dieselfde van my gesê kan word. Mense handel maar soos hulle omstandighede hulle soms drywe. En J[onckheere] het van sy kant af ook ’n grief. Hy was sowat vier weke gelede hier en toe het hy uit eie beweging daarmee gekom. Volgens hom sou hy dan gedurig verwyte van die mense kry vir wie hy indertyd genader het en van wie hy bydraes ontvang het: hulle kry geen betaling vir wat hulle gestuur het nie en hy kan hulle nie weer vra nie. Hy sê dat Jan destyds toe hy hier in Europa was, geld sou saamgebring het en dit aan J. moes gegee het; maar dat Jan toe met geen woord verder van hom laat hoor het nie, hoewel hy in België was. Hoe die saak sit, weet ek nie. Dit lyk my daar lê heelwat misverstand, selfs miskien kinderagtigheid. Julle moet dit maar met mekaar bespreek. Wat die uitskoppery betref: dit laat dink my aan iets wat Canis13 eenkeer [sic] gesê het: sodra ’n vereniging begin om aan sy konstitusie te torring, wys dit dat hy nie veel te doen het nie. Was dit nie op Jonck. se voorstel dat die Belgiese staat 50 eks. van Stpe vir die biblioteke bestel het nie?14 En gaan die ekss. nog daarheen? Dit is dinge waarvan julle moet weet. Ek is die laaste man om oor hierdie saak te raadpleeg: ek sit op dieselfde manier in die red. van Stpe en Crit[isch] Bull[etin]!15 Daar is selfs iets heerlik klugtigs in die feit dat ek nou hierdie saak moet sit en bespreek. Ek kan alleen sê: by Crit. Bull. het hulle my teen my sin en teen my proteste ingehaal en by Stpe. het ek altans ’n historiese rol gespeel.
De notities over meer redactionele aangelegenheden waar Jonckheere bij betrokken was zijn niet bewaard. Terug naar de dag van Jonckheeres aankomst in Kaapstad. Jonckheere (1987: 38) vertelt:
149 We [Jan Greshoff en Karel Jonckheere] namen de bus naar het eigenlijke Kaapstad, Jan leerde me de kleinste munt van Afrika kennen, een tiekie, in zilver, waarde drie pence. Bij het voorbijrijden groette ik het standbeeld van Jan van Riebeeck, mij bekend van prentkaarten. Ik was maar één keer in Londen geweest en meende in Kaapstad analoge trekken te herkennen. Rustig druk, huizen en winkels van dezelfde snit, reklameteksten uit hetzelfde vat. Toch een heel ander licht, geen smog: een met Pasen grondig gewassen en gestreken helheid.
Naar Jonckheeres eigen zeggen hebben Greshoff en hij die namiddag zelfs ook nog dokter A. Heymans ontmoet, de oud-lijfarts van president Krüger. In de herinneringen zal de verteller in Jonckheere, die zo gul met anekdotes strooide, een eigen werkelijkheid hebben tot stand gebracht. Dat geldt in nog sterkere mate voor Jonckheeres beschrijvingen van diens vriendschapsbanden met Jan en Atie Greshoff, N.P. van Wyk Louw en Truida, Marié en Dirk Opperman in Kaapstad. Allerlei prettige en melige, hier en daar ongetwijfeld geromantiseerde anekdoten staan opgetekend in de memoires. Een verhaal blijkt werkelijk gebeurd te zijn: de dag dat Bloem terug afreisde naar Nederland, met het schip de Bloemfontein (Jonckheere, 1987: 43-44): Ik beëindig mijn eerste tournee op de dag dat Bloem terug naar Nederland zou varen. Dit gebeurde met de Bloemfontein, die wij tot de “Jaakfontein” hadden omgedoopt. Jan die de littekens in zijn vriends portefeuille kende [Bloem zat altijd verlegen om geld] vroeg of we [Greshoff, Jonckheere, Opperman en Louw] weer wat “schellingen” konden bijeenbrengen om Jaak van een verse vaarpenning te voorzien. Ik weet niet meer hoeveel hij meekreeg maar we hadden de hartelijke domheid begaan het bedrag aan Jaak te overhandigen de late avond vóór zijn afvaart. Toen we hem per taxi naar de boot brachten, voorbij Van Riebeecks beeld, roken we aan zijn adem dat hij het dempen van zijn verdriet om het afscheid reeds had ingezet. We kregen waggelende Jakobus Cornelis [Bloem] met enige moeite de loopplank op en waren in de gelegenheid een steward wat nuttige raadgevingen te verstrekken. Toen gebeurde “het” afscheid. Wij stonden op de kaai klaar met de onbevlekte zakdoek. De gangway werd ingetrokken, de sirene loeide, enzovoort. Wie we echter niet over de verschansing zagen liggen, was Jaak. Tot Opperman riep: “Daar! Daar!” Ons dierbaar kind stond wèl over een reling gebogen met een smartdoek in de hand, maar het was die aan bakboord, langs de oceaankant. En wuiven dat Jaak deed in de richting van de horizont, waar hij meende ons te zien staan. Jaak bleef maar zwaaien aan de verkeerde zijde. Wij hebben de regels van het spel gespeeld – een mens groet zo dikwijls in het vage – en hebben de fladderende meeuw van onze zakdoek minutenlang in de ijle hoogte gehouden. Toen we huiswaarts keerden, bleven we zwijgzaam, vroegen ons alle vier af hoeveel dorst Jaak onderweg zou lijden. Ik parafraseerde Van de Woestijnes vers “Van alle reis terug nog eer ze is begonnen” tot “en al zijn geld is op nog eer hij is vertrokken” […].16
6. Vriendschap met N.P. van Wyk Louw Jonckheere en Van Wyk Louw (1906-1970) raakten nauw bevriend. Toen zij elkaar kort na de Tweede Wereldoorlog ontmoetten was de Zuid-Afrikaanse dichter lector
150 aan de faculteit Opvoedkunde van de Universiteit van Kaapstad (Olivier, 1998: 615635). De kiemen voor de jarenlange contacten lagen wat Jonckheere betreft in diens bewondering voor Louws poëzie en drama, voor de “milde schilderende en beeldende taalvaardigheid” in het grote lyrische epos Raka, de volgens Jonckheere “Gezelliaanse” natuurtaal in de bundel Gestaltes en diere, de vormzuiverheid van de debuutbundel Alleenspraak. Door bemiddeling van Greshoff heeft hij de teksten van Louw kunnen “ontdekken” (Jonckheere, 1987: 47-65). Opmerkelijk in het volgende citaat is Jonckheeres taalideologische uitspraak dat Louw een Afrikaans sprak en schreef “door geen vreemden besmet” (Jonckheere, 1987: 49): Sutherland, Wyks geboorteplaats in de Karoo, is een van de koudste dorpen van de Kaapprovincie. Een onherbergzame vlek met ’s winters geregeld sneeuw. Als kind bracht hij een groot gedeelte van zijn dagen door op de schapenhoeve van zijn grootvader, waar hij Afrikaans hoorde door geen vreemden besmet. Dit is van belang, Wyks taal is zeer zuiver. In zijn jeugd heeft er zich nooit een Engels sprekende gevestigd. Wyks voorouders stammen uit Zeeland. In en om Sutherland groeien een paar wilgen, hier en daar een pereboom, een populier, een cipres. ’s Zomers is het er droog, men verbouwt wat koren voor eigen gebruik. Als hoeveknechten werken er kleurlingen die niet minder sappig Afrikaans praten. Wyk gebruikt gaarne hun typische open zegging. Als wild lopen er wat bavianen rond, steenbokken, klipbokken en reebokken.
Met dergelijke ronkende volzinnen schetst de auteur een niet van idolatrie gevrijwaard biografisch beeld van Louw. Hij gaat daarbij in op Louws kritische Afrikaansnationalistische en liberale opvattingen, hij roemt diens open geest en stelt dat Louw meermaals met zijn tegendraadse inzichten de toorn van de Afrikaner reactionairen heeft moeten ondergaan. Jonckheere citeert in het portret zelfs alle opdrachten die de Zuid-Afrikaanse schrijver in de presentexemplaren van diens bundels heeft geschreven. Op de titelbladzijde van het drama Die dieper reg (1948), geschreven naar aanleiding van de eerste-steenlegging van het Voortrekkersmonument in Pretoria (in 1938), staat te lezen: “Kaapstad reik die hand aan die Panne”.17 In Tristia (1962): “Vir Karel, Denise en Floriske in blywende vriendskap. […]” (vergelijk Jonckheere, 1963: 229-230). Er zijn ook talrijke getuigenissen opgetekend over de bezoeken die Wyk en Truida Louw hebben gebracht bij de familie Jonckheere (Jonckheere, 1968: 76 e.v.). In 1948 nam de Afrikaanse dichter een eredoctoraat in ontvangst, uitgereikt door de universiteit van Utrecht. Tijdens die eerste reis naar Europa (die hen in Nederland, Vlaanderen, Italië, Frankrijk, Spanje en Engeland bracht) logeerden de dichter en zijn echtgenote in De Panne, nabij het huis van Jonckheere.18 In die weken zagen ze elkaar vaak, op het moment dat Louw aan zijn bekende tekst Germanicus werkte. In een brief aan Opperman tekende Louw op: “Vlaandere is glo nou eenmaal so: dat hy hom so maklik en so gul oopstel; of anders is dit net ons duisendste geluk dat ons met Karel begin het: sy huis is altyd vol gesprek […]; almal in De Panne + Vlaandere kom daar langs. En almal vra: kom kuier by ons!”. J.C. Steyn heeft het verblijf in Vlaanderen en Nederland uitvoerig beschreven.19 Over dat weerzien, na Jonckheeres eerste verblijf in de Kaap, kunnen we in Wuiven naar gisteren het volgende lezen (Jonckheere, 1987: 54-55):
151 Ik was ze tegemoet gereden tot Antwerpen, waar ik hen voorstelde aan Gaston Burssens, bij wie ze, na De Panne, voor enkele dagen werden uitgenodigd. Na één minuut waren Gaston en Wyk oude vrienden, ze hadden onder meer Paul van Ostaijen om over te filosoferen, hun olijke relativeerkunst werd een dubbele bron van kameraadschap. Truida en Gastons gezellin Blanche hadden eveneens zonder dralen een luchtig akkoord gesloten. Niet ver van de zee mochten we van de vrienden in De Panne een flatje huren. Dit was niet moeilijk na het zomerseizoen, maar in die dagen bestonden er minder appartementen met centrale verwarming. Truida en Wyk vonden dit een weldaad, ze wilden het avontuur meemaken van de ouderwetse kachelverwarming. Toen ze een zak kolen in huis kregen, lachten ze als een kind. Bovendien: sedert Wyk in 1920 zijn geboorteplek Sutherland had verlaten, had hij het niet meer zien sneeuwen. Ze zouden in De Panne blijven tot er sneeuw lag.
In de herinnering van Jonckheere liet de sneeuw op zich wachten. De Louws waren op 14 juli in Amsterdam aangekomen en verbleven van 23 juli tot 9 augustus in De Panne. Later, in februari 1949, verbleven zij weer korte tijd in Vlaanderen (Jonckheere, 1949a). Mogelijk slaat het geciteerde fragment op dat tweede verblijf bij Jonckheere. In ieder geval maakte Jonckheere gebruik van de gelegenheid om zijn Zuid-Afrikaanse gasten in Vlaanderen rond te rijden. Ze bezochten Brugge, Oostende, de stranden in de buurt, ze verbleven in Duinkerken en Veurne. Vanaf 1950 tot 1958 bekleedde Louw de leerstoel Zuid-Afrikaanse letterkunde en geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam – later, tot 1970, zou hij een aanstelling hebben aan de Universiteit van Witwatersrand in Johannesburg. Jonckheere heeft het betreurd dat die leerstoel Afrikaans niet in Gent is opgericht, ondanks pogingen daartoe van Greshoff en Jonckheere zelf. Blijkbaar droegen de politieke tentakels van beide mandarijnen dan toch niet zo ver. De organisator Jonckheere heeft Louw later nog meermaals te gast gehad. Zo nodigde hij hem uit voor lezingen in het kader van de “Middagen van de Poëzie” in Brussel (Steyn 1998: 743). Hij bracht hem in contact met vooraanstaande Vlaamse schrijvers (onder anderen Gaston Burssens en Herman Teirlinck) en zelf trok Jonckheere geregeld naar Amsterdam, naar de Tintorettostraat 8, waar de Louws en hun drie kinderen woonden. Later heeft Jonckheere zich een van die ontmoetingen herinnerd, met name het moment toen hij het net voltooide gedicht “Beeld van ’n jeug: Duif en perd” (opgenomen in Nuwe verse, 1954) beluisterde. Die anekdote heeft Jonckheere gepresenteerd in een radiolezing onder de weinig opzienbarende titel: “Ik heb eens N.P. van Wyk Louw water zien drinken.” (Jonckheere, 1962: 95-103). Jonckheere besteedde in zijn bijdragen in tal van publicaties aandacht aan nieuw verschenen werk van Louw, en zong geregeld de lof van de Zuid-Afrikaanse dichter (vergelijk Jonckheere, 1949b, 1956b, 1963, 1966a, 1966b en 1966c). In een krantenstukje heeft Jonckheere in de jaren vijftig het volgende romantische portret getekend: “Menig uur, bij dag als bij nacht, hebben we tegenover elkaar gezeten, luisterend naar de branding tegen de rotsen of naar de misthoorn van de vuurtoren op Zeepunt. Louw spreekt rustig, wijs en diep. Rustig en dus gemoedelijk, wijs en dus mannelijk beheerst, diep en dus met evenwicht tussen humor en ontzaglijke ernst. Hij ziet er iets ouder uit dan twee en veertig maar hij stamt uit het harde Sutherland,
152 waar de hoogte een gezicht gelooider maakt dan in een laag en zonnig druivendal”. Naar aanleiding van Louws vijftigste verjaardag sprak Jonckheere later voor de ZuidAfrikaanse radio. Op 11 juni 1956 fêteerde hij zijn collega. Archiefmateriaal toont aan dat die causerie is opgenomen op band (eind mei 1956) en dat Jonckheere vooral zijn eerste ontmoeting memoreert die er dankzij de bemiddeling van Greshoff is gekomen (Jonckheere, 1956a). Louw was overigens niet de enige Zuid-Afrikaanse schrijver met wie Jonckheere correspondeerde. Ik verwees al naar de contacten met Opperman, en in Amsterdam zou hij later kennismaken met Elisabeth Eybers, volgens de Vlaamse schrijver “met Wyk en Dirk Opperman het lyrisch hoofdtrio van de Unie”. Ook zij verbleef wel eens in Rijmenam, en net als die andere Zuid-Afrikaanse schrijver Uys Krige heeft Jonckheere ook haar uitgenodigd voor een lezing in de reeks “Middagen van de Poëzie”.20
7.
Jonckheeres dichterlijke hommage Ter afronding van mijn schets van de vriendschap tussen Louw en Jonckheere wijs ik nog op de hommage die Jonckheere Louw heeft gebracht en die in 1973 is opgenomen in de verzamelbundel Poëtische inventaris (1972). Het is trouwens uit die omvangrijke poëzieverzameling dat Herman de Coninck kort vóór Jonckheeres overlijden in december 1993 een bloemlezing heeft samengesteld. Brouwers noteert over die uitgave in “Grafschrift aan de Dijle”: “Aan het eind van zijn leven moet het hem hebben getroost dat er een nieuwe bloemlezing uit zijn gedichten verscheen […], samengesteld door de jonge paus der toenmalige Vlaamse letteren […]” (Brouwers, 2004: 197). De Coninck schreef in de inleiding onverbloemd: “[Jonckheere is] een tragische dichter […] van een goede honderd klassieke verzen in de twee betekenissen des woords: hun vorm is klassiek en ik hoop dat ze nog een vijftigtal jaar eeuwig mogen blijven” (De Coninck, 2000: 123). Poëtische inventaris kreeg nauwelijks aandacht in de pers en bij het publiek, bij leven bleek deze dichter van “rijmpjes” (zoals hij zelf zijn gedichten typeerde) al overleden. In die poëtische boedelbeschrijving is onder meer de bundel In de wandeling lichaam geheten (1969) opgenomen, later gebundeld in de verzameling Poëtische inventaris. Daarin komt een van de zovele gelegenheidsgedichten voor, eigenlijk een opdracht “Voor N.P. Van Wijk Louw”. Tussen de eerste ontmoeting, medio 1948 in de Kaapprovincie, en 1969 ligt een periode van vele brieven en getuigenissen. Een jaar later zou Louw overlijden. In het gedicht blijkt de auteur gebiologeerd door de symboliek van de dierenriem; hijzelf was ram, Louw stier. Beider tragische levensverhalen raken in dit gedicht verweven: Ria, de oudste dochter van het gezin Louw, overleed in Oost-London toen ze tweeëndertig was en liet drie jonge kinderen achter; de enige zoon van Karel en Denise is blind geboren, nadat een eerste huwelijk van Jonckheere kinderloos was gebleven. Met dit gedicht sloot Jonckheere, achteraf beschouwd, een periode van intensief contact met een van de meest vooraanstaande schrijvers uit de Zuid-Afrikaanse literatuur af (Jonckheere, 1973: 488):
153 Over de roerloze horens van de Stier groet mijn buigende Ram uw dubbele eenheid van Tweeling. Dieren lezen ons de woorden uit de hand soms roept in ons vers hun kreet om asiel onze handtekening na jaren slijtage kon hun speelzieke spoor zijn. Spelen en ziek zijn, andermans ogen gezond schrijven zelf achterblijven een verdoolde hond in droge drukken die men Kunst heet. Gij blaft in ’t oudgeboren vaderland de preutse gapers aan zij weten niet dat gij hun leiband zijt als gij bij nacht uw sterren telt in spiegels voor wie vandaag uw vrienden morgen eens uw zonen zijn. Als ik naast u iets zeggen mag voel ik mij nog méér boom een zelfde aantal ringen een schors die ik herdenkend streel. Vergeet wat hier zich schreef want sedert jaren gezegd en wissel in een glimlach over zee met mij die in een glimlach woon onze dode en blinde kinderen uit.
Universiteit Gent
Bronnenlijst Bant, Willem. 1987. Jan Greshoff en het Zuidafrikaanse tijdschrift ‘Standpunte’. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Doctorale scriptie. Bloem, J.C. 2000. Leven in het verleden. Verzamelde aforismen. Ed. H.T.M. van Vliet. DBNL. Brouwers, Jeroen. 1994. Vlaamse leeuwen. Amsterdam en Antwerpen: De Arbeiderspers.
154 Brouwers, Jeroen. 2001 [1975]. Zachtjes knetteren de letteren. Een eeuw Nederlandse literatuurgeschiedenis in anekdoten. Amsterdam: Atlas. Brouwers, Jeroen. 2004 [2001]. Stoffer en blik. Herinneringen aan een periode (19641970). Amsterdam en Antwerpen: Atlas: 179-204. Coninck, Herman de. 2000 [1992, 1994]. Een stamboom in de herfst. In: Wispelaere, P. De, en J. de Preter (reds.). Het proza. Deel 2. Amsterdam en Antwerpen: De Arbeiderspers: 120-131. Florquin, Joos. 1969. Karel Jonckheere. In: Ten huize van … Deel 5. Leuven: Davidsfonds: 9-61, 54 (keurreeks 112). Francken, Eep en Luc Renders. 2005. Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde. Amsterdam: Bert Bakker. Gillet, Louis. 1971. Jan Greshoff. Zijn poëzie en poëtiek. Hasselt: Heiland-Orbis. Greshoff, Jan. 1969. Afscheid van Europa. Rotterdam: Nijgh & Van Ditmar. Jonckheere, Karel. 1948a. Zuidafrikaans letterkundig tegenbezoek: N.P. van Wyk Louw in ons land. Het Laatste Nieuws: 14 juli. Jonckheere, Karel. 1948b. De betekenis van de dichter Van Wyk Louw. Nieuwe Rotterdamse Courant: 20 juli. Jonckheere, Karel. 1949a. Brief aan W.E.G. Louw, 20 februari. Stellenbosch: Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Jonckheere, Karel. 1949b. Vox maris. Voor N.P. van Wyk Louw. De Vlaamse Gids, 33: 723 (gelegenheidsgedicht). Jonckheere, Karel. 1956a. Programma t.g.v. 50ste verjaardag Prof. N.P. van Wyk Louw. Typoscript. Stellenbosch: Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Jonckheere, Karel. 1956b. N.P. van Wyk Louw, vijftig. Nieuw Vlaams Tijdschrift, 10: 553-554. Jonckheere, Karel. 1962. Ik heb eens… Radiolezingen. Brussel en Den Haag: A. Manteau. Jonckheere, Karel. 1963. N.P. van Wyk Louw, Tristia. De Vlaamse Gids, 47: 229-230 (recensie). Jonckheere, Karel. 1966a. N.P. van Wyk Louw [d]oor de Nederlanden. Smal swaard en blink. Bundel aangebied aan N.P. van Wyk Louw by geleentheid van sy sestigste verjaardag. Pretoria en Kaapstad: Academica: 88-94. Jonckheere, Karel. 1966b. Voor N.P. van Wyk Louw. Op zijn 60e verjaardag. Nieuw Vlaams Tijdschrift, 19: 467-468 (gelegenheidsgedicht). Jonckheere, Karel. 1966c. N.P. van Wyk Louw. Het Laatste Nieuws/De Nieuwe Gazet: 3 maart. Jonckheere, Karel. 1968. De vogels hebben het gezien. Brugge en Utrecht: Desclée De Brouwer. Jonckheere, Karel. 1971. In een anekdote betrapt. Duizend jaar schrijvers uit Noord en Zuid. Tielt en Utrecht: Lannoo. Jonckheere, Karel. 1973. Poëtische inventaris. Amsterdam en Brussel: Paris-Manteau. Jonckheere, Karel. 1987. Wuiven naar gisteren. Baarn: De Prom. Kannemeyer, J.C. 1984. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1. Pretoria en
155 Kaapstad: Academica. Louw, N.P. van Wyk. 1953. Brief aan D.J. Opperman, 30 november. Stellenbosch: Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Olivier, Gerrit. 1998. N.P. van Wyk Louw. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. Pretoria: J.L. van Schaik. Opperman, D.J. 1953. Brief aan N.P. van Wyk Louw, 10 augustus. Stellenbosch: Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. Roemans, Rob en Hilda van Assche. 1967. Bibliografie van Karel Jonckheere. Hasselt: Heideland. Schoolmeesters, Jan. 1997. Karel Jonckheere. In: Kritisch Lexicon van Nederlandstalige auteurs na 1945. Groningen: Wolters-Noordhoff. Slijper, Bart. 2007. Van alle dingen los. Het leven van J.C. Bloem. Amsterdam en Antwerpen: De Arbeiderspers. Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Stuyck, Jan. 2005. U Vlaminge, en ons Afrikaners. Abel Coetzee groet André Demedts. Zuurvrij. Berichten uit het AMVC-Letterenhuis, 8: 61-68, juni. Stuyck, Jan. 2006. De kerktorenschaduw-mentaliteit. Karel Jonckheere over het Vlaamse boek in Afrika. Zuurvrij. Berichten uit het AMVC-Letterenhuis, 10: 73-82, juni. Van Coller, H.P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. Pretoria: J.L. van Schaik. Verkruijsse, P.J. 1975. Critisch Bulletin. I: Bibliografische beschrijvingen, analytische inhoudsopgaven; II. Index. Amsterdam: Thespa. Viljoen, Louise. 1978. Die totstandkoming van Standpunte. Standpunte, 31(1): 41-50, Junie. Viljoen, Louise. 1979. Opperman se aandeel aan Standpunte. Standpunte, 32(5): 5365, Junie. Vuuren, Helize van. 1998. D.J. Opperman. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria: J.L. van Schaik.
Note 1
2
3
4
5
Jonckheeres gedicht “Ballade van de slapeloosheid” verscheen eerst in Van zee tot schelp (1955) (Jonckheere, 1973: 366). De titel van de bijdrage is ontleend aan dit gedicht. Brouwers, 1994: 122. De briefwisseling tussen Jonckheere en Van Wyk-Louw is gedeeltelijk bewaard in het Dokumentesentrum van de J.S. Gericke-biblioteek van de Universiteit van Stellenbosch en in het AMVCLetterenhuis in Antwerpen. Brieven waaraan gerefereerd wordt, zijn in de bibliografie opgenomen. Voor Spiegel der zee (1946) ontving hij in 1947 de driejaarlijkse staatsprijs voor Vlaamse poëzie en diezelfde onderscheiding viel Jonckheere nog eens te beurt in 1956, voor de bundel Van zee tot schelp (1955). “Politieke uitspraken over Belgisch Kongo, Zuid-Afrika of Roemenië, landen die hij meerdere malen
156
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
bezocht, worden al of niet bewust vermeden, in ruil voor pittoreske details, relativerende ironie of de beschrijving van menselijke, soms al te menselijke, verschijnselen.” (Schoolmeesters, 1997: 14). Rijmenam is het dorpje in de buurt van Mechelen, waar Jonckheere vanaf begin jaren zestig met zijn veertien jaar jongere oud-leerlinge Denise en hun blinde zoon Floris woonde, in de buurt van “Huize Krekelbos”, waar Brouwers en zijn toenmalige geliefde enkele jaren hebben verbleven. K. Jonckheere, “Op tocht door Zuid-Afrika”, in Het Laatste Nieuws (31 juli 1948-27 oktober 1948, tien afleveringen). Over de reis in Kongo en Zuid-Afrika, zie R. Verhulst, “Interview met Karel Jonckheere n.a.v. zijn culturele tournee in Belgisch-Kongo en de Unie van Zuid-Afrika”, in: Band, 1948, VII, 271-272. Jonckheere publiceerde tussen 1948 en 1954 onregelmatig in Band. Tijdschrift voor Vlaams Kultuurleven (Leopoldstad) en in 1961 eenmalig in Band en Zuiderkruis. Algemeen Tijdschrift voor Vlaams Kultuurleven in Afrika (Leopoldstad). Stuyck (2006) wijst erop dat Jonckheeres inspanningen, met steun van Herman Teirlinck en Julien Kuypers, hebben geleid tot “het eerste plenaire overleg tussen België, Nederland en Zuid-Afrika in de Belgisch-Zuid-Afrikaanse Vaste Gemengde Commissie en in 1967 in Pretoria tot het ‘Suid AfrikaansBelgiese Kultuurverdrag’”. Jonckheere (1949) schrijft als staatsinspecteur der openbare bibliotheken aan W.E.G. Louw over “Belgo-Zuid-Afrikaanse aangelegenheden” waarover hij eerder een gesprek voerde met Teirlinck (op 2 maart 1949). Enkele van de brieven die Jonckheere en Opperman hebben gewisseld, worden bewaard in Dokumentesentrum, J.S. Gericke-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch. De vroegst overgeleverde correspondentie met W.E.G. Louw en D.J. Opperman staat helemaal in het teken van Jonckheeres bijdragen in Standpunte. ’n Onafhanklike kwartaalblad vir literatuur en kuns. Een algemene historiek van het Afrikaanse periodiek Standpunte moet nog worden geschreven (vergelijk Viljoen, 1978 en 1979). Over de rol van Nederlandse en Vlaamse redacteuren en medewerkers, onder wie dus Jonckheere, dient nog onderzoek te gebeuren (vergelijk Bant, 1987). In de periode 1948-1965 publiceerde Jonckheere in totaal tien bijdragen in Standpunte (Roemans en Van Assche, 1967: 234). J. du P. Scholtz (1900-1990), roepnaam Canis. Taalkundige, lector Nederlands en Afrikaans aan de Universiteit van Kaapstad. Een van de stichters van Vereniging vir die Vrye Boek (samen met Van Wyk Louw, W.E.G. Louw en Boerneef). Jonckheere was vanaf 1946 benoemd als Inspecteur van Openbare Bibliotheken (West-Vlaanderen). werkte van 1946 tot 1957 mee aan Critisch Bulletin. Vanaf jaargang 15 behoorden Karel Jonckheere en N.P. van Wyk Louw tot de redactie van het periodiek (Verkruijsse, 1975). Al eerder, meer bepaald in 1962, heeft Jonckheere die getuigenis uitgesproken in een radiolezing, waaruit een selectie is gebundeld in Ik heb eens… (Jonckheere, 1962: 43-50, vergelijk Slijper, 2007: 297). Jonckheere woonde lange tijd in De Panne voor hij begin jaren zestig naar Rijmenam (bij Mechelen) verhuisde. Van Wyk Louw schrijft vanuit Antwerpen over zijn verblijf in Vlaanderen in een brief aan D.J. Opperman. In die brief geeft hij een typering van Jonckheere: “Karel self is ’n man wat jy met langer kennis éérs meer respekteer, dàn baie liefkry. Agter die vrolike Pallieter-dinge vind jy eers later ’n skerp intelligensie, ’n goeie oordeel oor die literatuur, ’n pragtige ewewig in sy oordeel oor politiek, oor mense – vyand sowel as vriend – en na so ’n digterfees waar daar volop gedrink en volop los “geklap” word, merk jy by hom (wat byna nie drink nie) die effens verleë maar baie liefdevolle beskouer van sy medemens”. Brief, Louw aan Opperman, 2 augustus 1948 (Stellenbosch). Over de eerste Europese reis van Van Wyk Louw, zie Steyn (1998: 490-512). Naar aanleiding van het
157
20
verblijf van Van Wyk Louw publiceerde Jonckheere twee bijdragen in periodieken (Jonckheere, 1948a en 1948b). Over meer contacten met Zuid-Afrikaanse schrijvers, zie Jonckheere (1987: 86-103). De banden met andere Zuid-Afrikaanse schrijvers dienen nader te worden onderzocht.
158
159
Me. Renée Marais EAG Universiteit van Pretoria 0002 Pretoria Suid-Afrika E-pos:
[email protected] Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 d
160
Riglyne vir outeurs: Manuskrip vir T.N&A bestaan uit die volgende onderdele: • • •
U naam, adres, telefoonnommer, faksnommer en e-pos adres op ’n afsonderlike bladsy. ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). Genommerde illustrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.
Aanwysings vir die artikel self: • • • • • • • • • • • • •
Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. Ná die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe ná ’n opskrif. Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout, 1984: 40-42). Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde): Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen. het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers. In: Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.
Disket: • • •
Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) -formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. Hou ’n oorspronklike kopie.
Redaksionele beleid: Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die redaksie van die T.N&A. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.
161
162
