Themanummer fotografie . 2014 .
DE CENTRALE AS in beeld en woord
DE CENTRALE AS de centrale as
DE CENTRALE AS de centrale as
THEMANUMMER
FOTOGRAFIE
VOORWOORD De Centrale As in beeld en woord Voor u ligt het Themanummer Fotografie De Centrale As, de tweede in een reeks van een aantal magazines die jaarlijks wordt uitgebracht totdat De Centrale As gereed is. Na het voltooien van de weg worden de themanummers gebundeld en verspreid onder de mensen in het gebied. De themanummers komen tot stand onder verantwoordelijkheid van de gedeputeerden Sietske Poepjes en Johannes Kramer, samen met de betrokken wethouders Pytsje de Graaf, Emke Peterson, Houkje Rijpstra en Marja Krans. “It projekt De Sintrale As omfettet mear as allinnich de oanlis fan nij asfalt. De Sintrale As is de oanlieding foar in ympuls yn de hiele regio” aldus gedeputeerde Poepjes. “De fjouwer pylders fan it projekt binne de berikberheid, ferkearsfeiligens, leefberheid en ekonomy. Dizze brede oanpak wolle wy ek yn de temanûmers fotografy fêstlizze.” De aanleg van De Centrale As is in volle gang. Daarnaast wordt onder de noemers ‘Gebiedsontwikkeling’ en ‘Kansen in Kernen’ invulling gegeven aan de brede aanpak. Gedeputeerde Kramer licht dit toe. “Underdielen fan de gebiedsûntjouwing “Oer weide, sompe en wâld” binne it ferbetterjen fan de lânbou- en lânskipstruktuer, de oanlis fan nije fyts-, kuier- en ruterpaden en de ûntjouwing fan natuer. Sa wurdt der bygelyks tusken De Houtwiel en De Swemmer by De Falom in wiete ekologyske ferbining makke. De tariedings foar de ynrjochting fan in gebiet fan sawat 300 hektare binne wyls yn folle gong. Yn it kader fan kânsen yn kearnen wurde de doarpen, dy’t nei de oanlis fan De Sintrale As net mear trochsnijd wurde troch de hjoeddeiske haadrûte, werynrjochte. It giet dêrby om de doarpen Garyp, Damwâld, De Falom, Feanwâlden, Hurdegaryp en Burgum. Dit betsjut in wichtige ferbettering fan de leefberheid en fergrutting fan de ferkearsfeiligens yn dizze plakken.”
Sietske Poepjes en Johannes Kramer, gedeputeerden provincie Fryslân
Rechts, van boven naar beneden de wethouders: Pytsje de Graaf gemeente Dongeradeel Emke Peterson gemeente Dantumadiel Houkje Rijpstra gemeente Tytsjerksteradiel Marja Krans gemeente Smallingerland
Omdat de eindresultaten van de gebiedsontwikkeling en kansen en kernen nog niet zichtbaar zijn, komen deze thema’s in een van de volgende magazines aan bod. In dit nummer wordt een impressie gegeven van de schoonheid van het gebied Noordoost Fryslân. Fotograaf Hendrik van Kampen heeft verspreid over het gebied meerdere cultuurhistorische en landschappelijke ‘pareltjes’ gefotografeerd. De beelden laten zien hoe het landschap is ontstaan en op welke manier dit nog zichtbaar is in de vormen van het landschap. Daarnaast worden geschiedkundige wetenswaardigheden (waaronder
het kloosterpad tussen Drachten en Klaarkamp dat al dateert uit 1453) natuurgebieden en leefbaarheidaspecten belicht. Ook de betrokken wethouders zijn content met de brede impuls die het gebied krijgt. “Under oaren foar Dokkum binne it ferbetterjen fan de berikberheid troch de oanlis fan De Sintrale As, kombinearre mei de gebietsûntjouwing, wichtige betingsten foar it ekonomysk fitaal hâlden fan dizze stêd en har omkriten, aldus wethouder De Graaf. “Dokkum is as regiostêd ien fan de pearels yn Noardeast Fryslân, in stêd wêr it goed wenjen, wurkjen en rekrearjen is. Der falt in soad te ûntdekken, bygelyks de kuierrûte lâns ferskate skulptueren en bylden wêrby de kuierder in byld kriget fan it histoarysk Dokkum. It Waddenerfgoed it Waad, de eilannen Amelân en Skiermuontseach lizze yn de eftertún fan Dokkum. Wy binne bliid mei de ympuls dy’t it gebiet kriget. En de werynrjochting fan de doarpen (‘Kânsen yn Kearnen’) levert hjir in bydrage oan.” Op de middenpagina is een foto van een schilderij opgenomen die speciaal voor dit magazine is gemaakt door kunstschilder Gosse Koopmans. Het schilderij geeft een beeld van de aanleg van De Centrale As ten zuidwesten van Burgum. Koopmans illustreert treffend hoe weg en natuur elkaar raken en weet daarbij de sfeer in mooie kleurtonen vast te leggen. Het laatste deel van dit magazine is een beeldverhaal, gefotografeerd door een aantal leden van de Fotoclub Objectief uit Hurdegaryp (zie foto achterin het magazine). Zij hebben vol enthousiasme de werkzaamheden rond de aanleg van de onderdoorgang Doniawei gevolgd en dit in beelden vastgelegd. Om ook u als lezer hierin mee te nemen, is in korte bewoordingen aangegeven wat de werkzaamheden inhouden. Met initialen is steeds aangegeven wie de betreffende foto heeft gemaakt. Omdat de onderdoorgang nog niet gereed is, wordt hieraan in het volgende themanummer een vervolg gegeven. Wij danken een ieder die een bijdrage heeft geleverd aan dit themanummer en wensen u veel lees- en vooral ook volop kijkplezier. Sietske Poepjes (gedeputeerde verkeer en vervoer), Johannes Kramer (gedeputeerde ruimtelijke ordening) en Pytsje de Graaf (wethouder Dongeradeel)
MORFOLOGIE 1
5
1} Het ontstaan van het Friese landschap zoals wij dat nu kennen is het gevolg van twee ijstijden, het Saalien (tot 126.000 jaar geleden) en het Weichselien (tot 11.700 jaar geleden). Tijdens het Saalien kwam het landijs tot in midden Nederland. In Fryslân en Drenthe heeft het een dikke laag keileem achtergelaten, dit is het Drents-Fries plateau. De belangrijkste hoogteverschillen in het landschap dateren uit deze tijd. Toen het landijs zich langzaam begon terug te trekken, hebben smeltwaterrivieren dalen in het DrentsFries plateau uitgeslepen. De foto is genomen vanaf de Iestwei bij Sumar. Je kijkt hier over korte afstand naar beneden, van +2,5 NAP naar -0,5 NAP bij het Zuidermeer (achter de bomen). De elektriciteitscentrale aan het Burgumer Mar (-0,5 M) is veel verder weg. 2} Poppestien. Zwerfkei uit het Saalien. De steen van 7000 Kg is met het ijs vanuit Zweden in Burgum terecht gekomen. 3} Pingoruïne. Tijdens het Weichselien kwam het landijs niet tot onze omgeving. Omdat het wel erg koud en guur was met harde winden heeft zich in die periode hier een ijsklomp in de boden gevormd. Het landschap werd bedekt met een dikke laag dekzand. Met het warmer worden van het klimaat is de ijsklomp gesmolten en heeft een mooi rond meertje in het landschap achtergelaten.
2
3
4
6
4} Driesumer Ryd. Na de laatste ijstijd begon de zeespiegel te stijgen.Tegen het zand vormden zich kwelders van klei die door de zee werd aangevoerd. Twee keer per dag kwam zeewater via een stelsel van kronkelende geulen en prielen het land binnen. 5} Door de steeds hoger wordende kwelders aan de kust, kon water vanuit het binnenland niet goed meer afstromen. Het hele gebied raakte bedekt met uitgestrekte veenmoerassen. Het veen is vanaf 1500 door de mens ontgonnen voor de landbouw en afgegraven om het als brandstof (turf) te gebruiken. Er is vrijwel niets meer van over. In de laagte tussen Feanwâlden en Damwâld is een klein stukje gespaard gebleven, het Houtwiel. 6} Wide Ie. De hier aanwezige stroompjes zijn uitgegraven en verbreed tot een belangrijke vaarroute tussen Fryslân en Groningen. De Wide Ie is al jaren in gebruik om zand te winnen.
GESCHIEDENIS 1
5
6
1} Dokkum ligt net ten noorden van het zandgebied aan het Dokkumerdiep, een zeearm in de klei van de kwelder. Dokkum was een havenstad en had behoefte aan een open verbinding met zee. Het Dokkumerdiep begon echter te verzanden en bij stormvloed gaf de diep in het binnenland doordringende zeearm problemen. De zeedijk brak regelmatig door. Bij een doorbraak ontstond door uitspoeling een meertje (Wiel) waar bij het herstel de dijk omheen werd gelegd. Uiteindelijk is het Dokkumerdiep in 1729 afgesloten. 2} Van 1589 tot 1645 was in Dokkum de Friese Admiraliteit van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gevestigd. In de omgeving is nu nog een scheepswerf te vinden. 3} Doordat de ontginning van het veengebied rond De Falom pas later mogelijk werd is het karakter van het landschap hier totaal anders dan langs de rest van het traject van de Centrale As. Hier vind je niet het lommerrijke kleinschalige karakter van de wouden maar een open veenweide landschap.
2
3
4
7
4} Westersingel. Even zuidelijk van Feanwâlden komen we weer op hoger gelegen zand. Hier vinden we enkele mooie oude singels en zandpaden. De begrenzing van de percelen in dit deel van het gebied bestond uit sloten. Langs deze sloten groeiden spontaan Elzen. Boeren gebruikten het hout van de bomen als brandhout en geriefhout. Zo bleven de houtsingels vitaal en heeft het landschap het kenmerkende besloten karakter gekregen. 5} Bij Garyp is er weer een laagte in het landschap. Het dorp ligt op enige afstand van het water. Het drassige land was in gebruik als hooiland. Het dorp kon over water worden bereikt via de Gariper Opfeart, die tegenwoordig is afgedamd. 6} Op de hogere zandgrond zuidelijk van Burgum, worden de percelen op plaatsen waar teveel reliëf is gescheiden door houtwallen en heggen. 7} Leven op de schrale zandgrond was een karig bestaan. Er is nog een aantal van dit soort snel verdwijnende Wâldhúskes te vinden waarvan het ontwerp rechtstreeks is afgeleid van de plaggenhut.
HALEPADEN 1
2
6
1} Hervormde kerk Wâlterswâld. De kerk ligt noordelijk, bij de oude woonkern. Een nieuwe kern is ontstaan aan de zuidelijker gelegen Foarwei. 2} Halepaden. Het dorp Damwâld bestond oorspronkelijk uit 3 kernen te weten Akkerwoude (3), Murmerwoude en Dantumawoude, elk met een eigen kerk. De kernen zijn ontstaan langs een oost-west ontginningsas, de Foarwei, die over de kop van een zandrug loopt, langs 3 en 4. Aan de zuidkant van de as lagen zandkoppen, de “Halen”. De meest waarschijnlijke betekenis van het woord Hale, zal zoiets als “heuvel” zijn geweest. Langs en over deze zandkoppen liep een Halepad evenwijdig aan de Foarwei, met daarop aangesloten tientallen zijpaadjes. Vanaf 1800 vestigden zich op die Halen arme dagloners. Zij moesten vanuit hun woningen bij de scholen, kerken en winkeltjes aan de Foarwei kunnen komen. Daarbij liepen ze langs de kortste route, gewoon dwars over andermans velden en erven. Tot 1963, de komst van de ruilverkaveling, was dit een gebruikelijk recht in Friesland. 3} Het voormalige Akkerwoude, op de foto de splitsing van Foarwei en Achterwei. De schoorsteen is van de voormalige zuivelfabriek. 4} Restaurant “de Kruisweg”, op de kruising tussen Foarwei en Haadwei.
3
4
5
7
5} Johannes Durksloane. Iemand die een stukje grond aan de ontginningsas, de Foarwei bezat, had het recht om in het verlengde van zijn bezit meer land uit de woeste gronden aan te winnen. Om aan het einde van de steeds langere kavels te kunnen komen waren paden nodig. Zo ontstonden lange kaarsrechte singels zoals de Johannes Durksloane. 6} Tjasker. De moerassen rond de zandrug van Damwâld werden door ontginningen steeds verder teruggedrongen. Kleine restanten van de ooit uitgestrekte veengebieden vinden we nog rond De Falom. Rond Damwâld woonden vooral boeren en arbeiders, in De Falom waren het hoofdzakelijk jagers en vissers. 7} Achterwei Damwâld. Damwâld is tegenwoordig vooral een woonkern. Lopend op de Achterwei krijg je nog een goede indruk van het voormalige agrarische karakter van het dorp. Mogelijk is de Achterwei de eerste ontginningsas en is de bewoning later zuidwaarts opgeschoven.
KLOOSTERPAD 1
1453 5
1} Kloosterkapel Sijbrandahuis. Deze kapel is waarschijnlijk gebouwd rond 1300 in de nabije omgeving van het klooster Klaarkamp. Klaarkamp was het eerste cisterci ënzerklooster in Noord-Nederland. De lekenbroeders droegen grijze kappen en werden in het Fries skiere mûntsen (“grijze monniken”) genoemd. Onzeker is of de kapel direct met het klooster te maken heeft gehad. De provincie ging over van het katholicisme naar het protestantisme. Alle kloosters werden op 31 maart 1580 opgeheven, bezittingen vervielen aan de Staten van Friesland. De kloosters zelf werden afgebroken, de grond en de stenen waar het klooster van waren gebouwd (kloostermoppen) werden verkocht. 2} Kruiskerk van Burgum. De kerk is kort na 1100 gebouwd en er hebben veel verbouwingen aan plaats gevonden. Tot 1580 heeft naast de kerk een klooster gestaan, Barraconvent. 3} Beeld van Bonifatius uit 1962 door Gerrit Bolhuis. Het beeld staat bij een bron met zoet kwelwater. Deze bron was belangrijk voor Dokkum dat op de zilte kwelder lag. Achter het beeld zien we de door H.W. Valk in opdracht van het aartsbisdom Utrecht ontworpen bedevaartskapel uit 1934. 4} Westelijk van Broeksterwâld vinden we een monument ter herinnering aan de doop van de eerste bekeerlingen tot de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste dagen in Nederland. 2
3
4
6
5} Schierstins Feanwâlden. De Schierstins is rond 1300 gebouwd als woontoren voor een rijke familie. Men kon er toevlucht zoeken in tijden van gevaar. In Friesland hebben vele van deze torens gestaan. De Schierstins is de enige die bewaard is gebleven. Uit oude documenten blijkt dat de stins van 1439 tot 1580 tot de bezittingen van klooster Klaarkamp behoorde. 6} Goddeloaze Singel en het goddeloaze tolhûs. De singel is vernoemd naar het tolhuis dat bij een brug over de Falomstervaart staat. Over de singel, brug en ook het bruggetje “Skilige Piip” aan het andere eind van de singel doen vele spookverhalen de ronde. Feit is dat de Singel deel uitmaakt van een goed gedocumenteerde middeleeuwse handelsroute, die van het Klooster Klaarkamp, via Barraconvent bij Burgum naar het klooster van Smalle Ee bij het huidige Drachten liep.
NATUUR 1
5
6
Natuur rond de Centrale As. In het verleden gingen de mensen op de hoge droge zandgrond wonen. Van daar uit werd de omgeving steeds verder ontgonnen. De laagtes tussen de zandkoppen kwamen daarbij het laatste aan de beurt. Ze waren het natst en het minst geschikt voor agrarisch gebruik. Daar vinden we nu ook nog de belangrijkste natuurgebieden. 1} Houtwiel. Rietmoeras rond het Houtwiel. Het kerngebied is ontsnapt aan de grootschalige ontginning van natuurgebieden. Het gebied maakt nu deel uit van de “natte as” van natuur- gebieden die van het Lauwersmeer naar de Grote Wielen bij Leeuwarden loopt. Van daar gaat hij via de Friese meren naar de kop van Overijssel en het IJsselmeer. 2} Heggenmus. In het struweel van de houtsingels en bosjes broeden veel zangvogels zoals de Heggenmus.
2
3
4
7
3} Grote Bonte Specht. Overal te vinden waar boomgroepen zijn met grote, wat oudere bomen. 4} Roerdomp. Een bewoner van uitgestrekte rietmoerassen. 5} ’t Syl. Mooi pad in het wandelgebied ten oosten van Burgum. 6} Earnewarrepoel. De zandrug waarover de Centrale As loopt, wordt in het zuidwesten begrensd door de Alde Feanen. Een uitgestrekt natuurgebied met poelen, moerassen, moerasbos en schrale graslanden. De Earnewarrepoel ligt aan de noordpunt hiervan. 7} De Leien. Ondiep meer dat is ontstaan door het afgraven van veen. Het meer heeft mooie natuurlijke oevers.
LEEFBAARHEID 1
2
6
1} Dokkum. Als het vriest vormen de bolwerken met karakteristieke molens een prachtig klassiek decor voor winters vermaak. 2} De Falom. Frisse voorjaarsbloemen omzomen het fiets- en wandelpad langs de vaart. 3} Hurdegaryp. Modern en ruimtelijk wonen in een landelijke omgeving. 3
4
5
7
4} Nijegea. De bruine beukenhaag vormt een sfeervolle entree van het dorp. 5} Burgum. De oorspronkelijke bewoningsas is nu de belangrijkste winkelstraat in het centrum van het dorp. 6} Burgum, jachthaven Burgumerdaam. De aanwezigheid van een goede vaarverbinding is van belang voor recreatie en de plaatselijke economie. 7} Feanwâldsterwâl. Veenkolonie, het oorspronkelijk karakter met een vaart langs de hoofdstraat van het dorp is bewaard gebleven. De huizen aan de zuidkant van de vaart kunnen alleen over bruggetjes bereikt worden.
DONIAWEI
FOTOCUB OBJECTIEF HURDEGARYP beeldverhaal werkzaamheden Doniawei
De keuze is gemaakt om De Centrale As onder de Doniawei door te leiden. De werkzaamheden Doniawei zijn onderdeel van het contract Noord 2, dat wordt uitgevoerd door aannemersbedrijf Heijmans in samenwerking met regionale bedrijven. De werkzaamheden Doniawei zijn begin 2014 gestart en rond de zomer van 2015 gereed.
Werkzaamheden Doniawei starten begin 2014 {RG}
De Doniawei wordt afgesloten voor het verkeer {RG}
Het verkeer wordt omgeleid en de materialen (rioolbuizen voor irrigatie) aangevoerd {RG}
Maart 2014: symbolische start uitvoering werkzaamheden De Centrale As {HHW}
In samenwerking met leerlingen CBS De Bron (Damwâld) de toekomstige gebruikers die de bouw van de onderdoorgang de komende 2 jaren volgen {GvdS}
Sloten worden ontgraven en grondwerk verricht {RG)
Het tracé van De Centrale As wordt zichtbaar {RG)
Nadat archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden (RG)
Grote rollen drainagemateriaal zijn nodig {HHW}
Het tracé van De Centrale As ligt circa 13 meter onder maaiveld (RG)
Ontgraven en gelijktijdig een stabiel talud maken {RG}
Een samenspel van graafmachines {HHW}
De stroken folie wordt aan elkaar gelast {HHW}
De folienaad wordt gelast bij een temperatuur van 400 graden {JV}
De rollen folie worden met een hijskraan op hun plaats gelegd {HHW}
Mei 2014: dag van de bouw {HHW}
Gezien vanuit een ander perspectief {MR}
en door jong ...
en ‘oud’ {HHW}
Big bags met zand vullen {HHW}
Het talud wordt versterkt door een damwand aan te brengen {JV}
En per hijskraan op hun plek {JV}
Onder in de sleuf op de folie komt een zandlaag als fundering {JV}
De folie wordt aangebracht tussen twee beschermende lagen “ondertapijt” {JV} De verschillende lagen tekenen zich kleurrijk af {HHW}
Door de laag zand heen wordt de waterdichtheid van de folie gecontroleerd {JV}
Ter bescherming van de folieconstructie wordt een laag zand aangebracht {RG}
Doorkijk naar de werkzaamheden {HHW}
De waterhuishouding wordt onder controle gehouden. Daarvoor worden o.a buizen voor retourwater geboord {HHW}
In de sleuf wordt grondwater gepompt, naast de sleuf wordt het weer teruggepompt {JV}
Gemeten wordt hoeveel water wordt weggepompt en daarna weer terug moet in de grond {JV}
De damwand moet op de juiste plek komen {JV}
Lokale bedrijven aan het werk {HHW}
“Gewapende” zandlagen zorgen voor stevigheid en maken een verticaal talud mogelijk
Opslagcontainer voor het materieel {HHW}
Big bags houden de folierand op z’n plaats {HHW}
Over de folieconstructie komt zand {GvdS}
Het lassen van de folie lijkt op bergbeklimmen {GvdS}
Detailfoto van het folie {GvdS}
Gerecycled weefsel “ondertapijt” wordt gebruikt als beschermende laag {GvdS}
Beschadigde folie wordt verwijderd {JV}
De restanten folie worden afgevoerd {JV}
Diverse systemen op de bouw, waaronder de webcam, gebruiken stroom {JV}
Tijd voor een bakkie {HHW}
Wordt vervolgd...
COLOFON De Centrale As Fotografie (Linker pagina, links boven) Hendrik van Kampen
Cultuurhistorie, landschap en natuur + omslag
Schilderij (Linker pagina, rechts boven) Kunstschilder Gosse Koopmans
Werkzaamheden Centrale As
Fotoclub Objectief Hurdegaryp (Linker pagina, onder van links naar rechts) Harmen Westra {HHW} Richard Gerrits {RG} Marja Riedstra {MR} Gerrit van der Sar {GvdS} Jan Venema {JV}
Vormgeving Frank Janszoon van Dijk, Dokkum
www.byfrank.nl
Drukwerk Rekladruk, Giekerk
wwww.rekladruk.nl
Contact Wilt u meer informatie over De Centrale As, kijk dan op www.decentraleas.nl of neem contact op met de medewerkers van het projectbureau. Projectbureau De Centrale As Bezoekadres telefoon (0511) 548 598 Postadres Florynwei 3c
[email protected] Postbus 213 9251 MP Burgum twitter @centraleas 9250 AE Burgum www.decentraleas.nl
