Theater PLUS: theater door en met ouderen

Theater PLUS: theater door en met ouderen Actief, ambitieus en een tikkeltje recalcitrant

Kunstfactor | Theater PLUS: theater door en met ouderen | december 2010 | 1

Inhoud

Voorwoord

3

Project Als het Golft | Rotterdams Wijktheater

4

Inleiding

5

Project Positiev Blijve | Stichting Nocturne

9

Verslag rondetafelgesprek

10

Project Op Visite | Het Vijfde Bedrijf

17

Bronnen

18

Inspiratie & Tips

19

Colofon

20


Voorwoord Ouderen worden een steeds grotere groep in de Nederlandse samenleving. Uit cijfers van het CBS blijkt dat in 2030 een kwart van de Nederlandse bevolking uit 65-plussers bestaat. De groep ouderen die haar vrije tijd kan en wil besteden aan het beoefenen van kunst groeit. Theater als een van de kunstvormen biedt uiteenlopende mogelijkheden om op latere leeftijd met eigen of bestaande verhalen theater te maken. Er zijn steeds meer mensen die in hun derde of vierde levensfase zelf het initiatief nemen of verleid (willen) worden om te spelen en op te treden voor publiek. Op dit moment spelen ouderen met name in voorstellingen van het wijktheater, het reguliere amateurtheater en theaterinitiatieven in zorgcentra. Kunstfactor wil de actieve kunstbeoefening in Nederland voor een zo breed mogelijke groep stimuleren en toegankelijk maken, gezien de grote waarde die met het doen aan kunst verbonden is. Ook zoekt Kunstfactor de verbinding met andere sectoren in de samenleving, zoals zorg en welzijn. Samen met een aantal fondsen onderzoeken we de motieven van ouderen om aan kunst te doen en maken we zichtbaar wat het hun oplevert. Ook bevragen we de professionals die kunst maken met ouderen hoe ze werken en wat het werken met ouderen anders maakt dan bijvoorbeeld met jongeren. De publicatie Theater PLUS is een van de activiteiten van Kunstfactor waarin de kracht, de werking en de waarde van kunst door ouderen zichtbaar wordt. Voor deze webpublicatie hebben we een groep oudere spelers en theaterprofessionals die werken met ouderen uitgenodigd voor een rondetafelgesprek. Aukje de Boer, cultuurjournalist, heeft de ervaringen, bevindingen, voorbeelden en anekdotes die ter tafel kwamen opgetekend. Uit de uitspraken van oudere spelers blijkt de voldoening die het toneelspelen en de interactie met oud én jong publiek hen geeft. De bevlogen theaterprofessionals hebben zowel persoonlijke als artistieke motieven om theater te maken met ouderen. Kunstfactor laat met deze publicatie graag zien hoe mooi, zinvol en rijk theater door en met ouderen is. Tom de Rooij directeur-bestuurder


Als het Golft – seniorenrevue Rotterdams Wijktheater | Wijktheater

De voorstelling ‘Als het Golft’ is het vervolg op de theatervoorstelling ‘De Rotterdamse Senioren Revue’. Voor deze voorstelling ging Het Rotterdams Wijktheater met ouderen in Rotterdam in gesprek om een beeld te krijgen van wat deze groep bezighoudt. Door middel van gesprekken en improvisaties is een vrolijke voorstelling ontstaan met muziek, zang en dans, maar ook met sketches en scènes over meer serieuze thema’s zoals eenzaamheid, de oorlog, gezondheid en de liefde. ‘Als het Golft’ wordt niet alleen gespeeld voor ouderengroepen, maar bijvoorbeeld ook voor leerlingen op ROC’s(Regionaal Opleidingen Centrum, red). In de toekomst wil het Rotterdams Wijktheater de inhoud van de seniorenrevue verdiepen. Stefan van Hees, artistiek leider van het Rotterdams Wijktheater: ‘De voordelen om met ouderen te werken zijn groot: ze hebben bijvoorbeeld meer tijd dan andere doelgroepen waar wij ook mee werken. Toen ik begon met het maken van theater met ouderen, raakte ik gefascineerd door de openheid waarmee ze willen vertellen. Jongeren hebben dat ook. De generatie daartussen zit op slot. Ik heb vaak meegemaakt dat er tegen me werd gezegd: ‘Je mag me alles vragen’. Over liefde, seks, eenzaamheid. Er zijn bijna geen taboes, dat is heerlijk als maker. Er is geen tijd nodig om aan elkaar te wennen. Dat gaat vanzelf.’ ‘Ik laat me vooral inspireren door bijvoorbeeld processen die zich afspelen tussen spelers. Zo ontstond er in de spelersgroep een diepe vriendschap tussen twee vrouwen uit twee totaal verschillende milieus. Doordat ze iedere week met elkaar meereden naar de repetities, ontstond er een hechte band die ook na de voorstelling bleef bestaan. Daar wil ik dan iets mee. Over hoe vriendschap ontstaat. En ik wil ze uitdagen. En dat betekent dat ik ze ook nummers laat zingen waar ze zelf niet snel mee zullen komen. Dat geeft een gelaagdheid waar ik als theatermaker naar zoek. Of ik laat ouderen een scène in straattaal spelen. Dat wordt een superscène wanneer je die voor jongeren speelt. Ik laat me dus ook inspireren door de doelgroep waarvoor ik speel.’ ‘Nee, ik werk niet anders met ouderen dan met bijvoorbeeld jongeren. Als ik daarin iets zou veranderen dan zou ik ze minder serieus nemen. Je hebt een gezamenlijk doel, namelijk dat je met elkaar een mooie voorstelling wilt maken. Daarin verschilt een oudere echt niet van een jongere. Wel maken we bijvoorbeeld keuzes die praktisch zijn. Zo werken we nooit met videobeelden, maar altijd met animaties. Stel dat één van de spelers niet kan meespelen vanwege gezondheidsklachten.’ Rotterdams Wijktheater | www.rotterdamswijktheater.nl


Inleiding ‘Ik sluit jullie voor altijd in mijn hart’. Eén van de gevangen van de Hampshire County Jail luistert vol bewondering naar een gastoptreden van Young at Heart. Amper twee uur nadat het koor heeft gehoord dat een geliefd koorlid is overleden, treden ze op voor 200 gevangenen in de brandende zon. Met hun broze lijven en krakerige stemmen, gehuld in witte blouses en spijkerbroek, lijkt het alsof ze hun zangmaatje Bob Salvini al zingend begeleiden op zijn reis naar het licht. ‘May you stay forever young’. Een onbeschrijfelijk krachtig optreden. De scène is een hartverscheurend tafereel uit de documentaire Young@Heart, een film die het koor Young at Heart volgt bij de repetities van hun nieuwste show. De gemiddelde leeftijd van het koor is 81 jaar en op het repertoire staan liedjes van Nirvana, Jimi Hendrix, Sonic Youth en James Brown.

Een nieuw imago Het beeld van ouderen en ouderdom wordt in deze documentaire behoorlijk afgestoft. Geen liedjes van vroeger, ‘golden oldies’ of meezingers: ‘Feel the city breakin’ and everybody shakin’, and we’re stayin’ alive, stayin’ alive’ van de Beegees is wat de koorleden voor hun publiek willen zingen. Ze koketteren met het einde van hun leven in de videoclip ‘We are on a road to nowhere’ met doodlopende bewegwijzeringborden als achtergrond. Ook op het Nederlandse toneel worden ouderen bewust ontdaan van het grijze imago dat nog altijd aan hen kleeft. Zo laat Stefan

‘Ouderen hebben jongeren nodig om hun verhaal te vertellen.’

van Hees bijvoorbeeld (artistiek leider van het Rotterdams Wijktheater) ouderen in zijn voorstelling een scène in straattaal spelen. Theatermakers Lucas de Man en Oskar Kocken hebben in 2010 veel succes met hun voorstelling ‘Bejaarden & Begeerte’ waarin gedanst, gezongen en gespeeld wordt over passie, liefde en seks op latere leeftijd. De wegkwijnende oma of opa achter de geraniums wordt uitgegumd. De oudere van nu is actief, sexy, ambitieus en een tikkeltje recalcitrant. Naast deze verandering in het imago, zal in de toekomst het aantal ouderen toenemen. Tussen 2011 -2013 zal de babyboom, iedereen die tussen 1945 en 1948 is geboren, met pensioen gaan. Uit onderzoek van Centraal Bureau voor Statistiek blijkt dat in 2009 één op de zes Nederlanders ouder is dan 65 jaar. Over 20 jaar zal bijna een kwart van de bevolking bestaan uit 65-plussers. De groep senioren groeit, neemt actief deel aan de samenleving en blijft op cultureel gebied niet achter. Maar wanneer is iemand oud? Vaak worden er verschillende leeftijdsdefinities gehanteerd zoals 55-plussers, 65-plussers of 80-plussers. Toch blijkt leeftijd niet de belangrijkste factor. Levensfase, levensstijl en gezondheid zijn betere indicatoren wanneer het gaat over ouderen. Maria Wolters beschrijft in haar scriptie ‘Krachtig theater met ouderen’ vier leeftijden. De jeugd wordt beschreven als de eerste leeftijd, de volwassenheid als de tweede leeftijd en de ouderdom als de derde leeftijd. Maria voegt op basis van het boek ‘De mythe van het voltooide leven’ van Frits de Lange (2007) een vierde leeftijd toe. ‘De derde leeftijd is het eerste deel van de ouderdom waarin mensen nog veel zelfstandigheid hebben, bij de vierde leeftijd verliezen ouderen hun zelfstandigheid door fysieke en mentale achteruitgang.’ Het verschil in levensfase betekent vaak de keuze voor een andere theatervorm. Kunnen ouderen in de derde leeftijd nog prima uit de voeten met niet al te lange teksten en improvisatieoefeningen,


in de vierde leeftijd wordt vaker theater gemaakt op basis van (levens) verhalen. Luuk Eisema (regisseur van de voorstelling ‘Grize Lok’, red.) zegt daarover: ‘Hoe dichter mensen bij het einde van hun leven komen, hoe meer ze willen vertellen.’ Daarmee wisselt de theatervorm van teksttoneel en improvisatietheater naar het vertellen van verhalen in het community based theatre op organische wijze met de overgang van de derde naar de vierde levensfase. Illustratief

‘Als theater maken je passie is, laat dan ouderen je doelgroep zijn.’

voor deze overgang is de ervaring van speler Marten Bos: ‘Na 35 jaar toneelspelen, ben ik een tijdje verhalen gaan vertellen in ziekenhuizen. Ik heb dus zelf de overgang gemaakt van theater maken, verhalen vertellen en stoppen.’ Deze webpublicatie laat voorbeelden zien van spelers en makers die voorstellingen maken met ouderen in de derde en vierde levensfase. Wel zijn de meeste spelers nog redelijk zelfstandig, ook al wonen ze bijvoorbeeld in een verzorgingshuis. De uitspraak van de gedetineerde ‘Ik sluit jullie voor altijd in mijn hart’ - is niet zonder reden in deze publicatie opgenomen. Vraag een willekeurige theatermaker waarom hij theater maakt met ouderen en hij zal bevlogen vertellen over de kracht en tegelijkertijd de kwetsbaarheid van ouderen. Over hun sprekende ‘koppen’ en haperende lijven. Over de eerlijkheid waarmee ze willen vertellen over allerhande onderwerpen en hoe kwetsbaar ze daarin willen en durven zijn. Ouderen hebben geleefd. Ouderen hebben een ziel, zijn krachtig in hun kwetsbaarheid en kwetsbaar in hun kracht. Het bijna voltooide leven, zichtbaar in lijf en leden, inspireert veel theatermakers tot het maken van theatervoorstellingen met ouderen. ‘Het vliesje is weg en dat vind ik bij geen enkele

Uit de voorstelling ‘Als het Golft’ van het Rotterdams Wijktheater


andere doelgroep’, zegt Luuk Eisema. Maar dat is het niet alleen. Veel makers gedijen zelf goed bij de vertraging in tijd die het werken met ouderen automatisch met zich meebrengt. Makers onthaasten, worden gedwongen mee te ademen in het tempo van de ouderen en dat voelt goed. ‘Ik ben een rijker mens geworden’, aldus Suzanne Bruning, theatermaker bij het Rotterdams Wijktheater.

Seniorentheater in Duitsland en Amerika Wanneer de positie van seniorentheater in Nederland wordt vergeleken met de positie van theater door en met ouderen in Duitsland of Amerika, dan komt één verschil duidelijk naar voren. Het seniorentheater in Duitsland en Amerika vormt een opvallende doelgroep binnen het amateurtheater dat zich als zodanig profileert en organiseert. Dat heeft vooral te maken met het feit dat in Duitsland en Amerika ouderen een meer geïsoleerde bevolkingsgroep zijn. Het seniorentheater in Duitsland bijvoorbeeld, is een belangrijk onderdeel van het amateurtheater. De Bund Deutscher Amateur Theater heeft inmiddels een Kwaliteitsprogramma Seniorentheater ontwikkeld. Dit is een landelijk scholingsprogramma voor oudere spelers. Hierin staan de speciale voorwaarden en behoeften om met ouderen theater te maken. Het programma is bestemd voor ervaren oudere spelers die zich verder willen scholen als regisseur. Daarnaast worden kwaliteitsrichtlijnen voor certificering van theatermakers die in de praktijk met ouderen werken, beschreven. In Amerika

bestaat

de

landelijk

operende organisatie ART AGE Senior Theatre Recource Center. Volgens

‘Spelen vind ik nog steeds leuk, maar voor mij is de gezelligheid het belangrijkste geworden.’

Bonnie Vorenberg, voorzitter van dit centrum is ‘theater met senioren een van de snelst groeiende vormen van de podiumkunsten’. Dit blijkt uit de databank van het Senior Theatre Center. Het centrum biedt een centrale informatieplek voor theaterinitiatieven met ouderen. Ook zorgen ze voor landelijke promotie en helpen ze bij subsidieaanvragen, marketing en organisatorische zaken. Het centrum beschikt over een uitgebreide catalogus met theaterstukken en boeken, biedt lezingen en workshops en nodigt schrijvers uit tekst te schrijven voor theater met ouderen. Een mooi voorbeeld van een Amerikaans senioren theatergezelschap is STAGEBRIDGE, gevestigd in Oakland, California. STAGEBRIDGE is een kunstorganisatie die theater en verhalen gebruikt om de generatiekloof tussen ouderen en jongeren te overbruggen door het afbreken van stereotypen en het stimuleren van een meer positieve houding ten opzichte van de vergrijzing. De intergenerationele programma’s van STAGEBRIDGE bestaan uit seniorentheatervoorstellingen, acteerlessen voor senioren, en het schrijven van wedstrijden voor kinderen. Via deze programma’s tonen zij hun visie op samenwerking en creativiteit onder mensen van alle leeftijden en achtergronden. Ondanks dat theater met ouderen in Nederland minder georganiseerd is, en daarmee meteen ook minder zichtbaar, lijkt de opmars van theater PLUS een feit. Dat voorstellingen met ouderen in Nederland eerder ingebed worden in bestaande theatergroepen en kunstinstellingen, zou ook opgevat kunnen worden als een teken van emancipatie. Ouderen in Nederland laten zich niet graag buitensluiten. Laten zich niet wegstoppen in een apart hokje, maar willen juist ook samen met bijvoorbeeld jongeren op de planken staan. En voor ouderen die uiteindelijk stoppen met spelen omdat ze bang zijn om tekst


en mise-en-scène te vergeten, zou het ‘readers theatre’, een theatervorm waarbij de spelers op stoelen met het script in de hand de tekst met expressie en mimiek tot leven brengen, een oplossing kunnen zijn. Tot die tijd staan Nederlandse ouderen graag met elkaar en met andere doelgroepen op het podium. Misschien is Nederland juist wel voorloper op het gebied van theater met ouderen.



Positiev Blijve

Stichting Nocturne | Doelgroepentheater Amersfoort, 10 november 2010, verzorgingshuis De Koperhorst. Stichting Nocturne uit Nijmegen speelt tweemaal de voorstelling ‘Positiev Blijve’ in de recreatiezaal van De Koperhorst. In de zaal zitten bewoners van de Koperhorst en senioren van de Zonnebloem. De dag is een succesvolle samenwerking tussen Nocturne, Stichting Gastvrij Amersfoort en jongeren van het Trias College die de ‘inwendige’ mens bedienen. Op het toneel oefent een groep ouderen voor een auditie bij Omroep Max. Onder leiding van een gepassioneerde regisseur oefenen zij hun ‘pillenact’, rappen ze als hangouderen over de ‘palliatieve finale spuit’, oefenen sketches, zingen liedjes en ondertussen, wanneer ze niet spelen, maakt het publiek kennis met de achtergronden van deze oudere amateurspelers en hoe zij omgaan met ouder worden. De problemen in een notendop: eenzaamheid na verlies van een partner, digitaal bijblijven, te weinig geld hebben, beginnende dementie –‘Soms gaat er een deur dicht in mijn hoofd’-, problemen met de ‘afwatering’ en de fysieke ongemakken die gepaard gaan met ouder worden. De onderwerpen worden licht aangeraakt en worden af en toe uitgediept door een lied. Na de voorstelling voegen de spelers van Nocturne zich tussen het publiek en bespreken ze met hen in groepjes een aantal thema’s uit de voorstelling. Nocturne speelt regelmatig voor ouderenbonden en voor organisaties die zich richten op de zorg voor ouderen. ‘Positiev Blijve’ staat sinds 2007 op het repertoire en is inmiddels ruim 45 keer gespeeld. De voorstelling is tot stand gekomen op basis van thema’s die door de spelers zelf zijn aangedragen. Vervolgens wordt er een vaste tekst geschreven door een schrijver. Het publiek kijkt ruim een uur naar de perikelen van de ouderen op het toneel. Af en toe wordt instemmend geknikt, opzij gekeken naar de buurvrouw –‘oh, dat zeg je toch niet’ en gevraagd of de microfoons wat harder mogen. De aangesneden onderwerpen zijn herkenbaar en bieden troost. Vooral de liedjes in de voorstelling worden met open doekjes beloond. Van de website van Stichting Nocturne:

‘Ouderen leven gemiddeld langer en stellen eisen aan de kwaliteit van hun ‘bonusjaren’. Maar bestaat de gemiddelde oudere eigenlijk wel? De eeuwig jonge opa’s uit de reclame, ravottend in de duinen met hun kleinkinderen, die kent iedereen. ‘Jong, dynamisch en sexy’ lijkt ook voor ouderen de norm te worden. De realiteit van aftakeling en afhankelijkheid blijft vaak buiten beeld. Niet iedereen herkent zich in de superfitte en rijke senior die mondig zijn belangen verdedigt en flexibel meegaat met de nieuwste trends. Iedere oudere, hoe verschillend ze ook zijn, staat voor dezelfde wezenlijke vragen: hoe ga ik mijn afnemende energie besteden in de tijd die ik nog heb? Wat gun ik mezelf en wat doe ik voor de samenleving? En hoe voorkom ik dat ik ziek, eenzaam en afhankelijk word en niet langer zelfstandig kan blijven wonen? Daar wil Nocturne het met ouderen over hebben.’ Stichting Nocturne | www.stichting-nocturne.nl


Rondetafelgesprek 5 november 2010

‘Wij zijn geen ander ras’ Op 5 november 2010 organiseert Kunstfactor een rondetafelgesprek waarin spelers op leeftijd en makers van verschillende organisaties worden gevraagd naar hun artistieke ambities, motivatie, werkwijzen en theatervormen wanneer het gaat over theater door en met ouderen. Waarom willen ouderen op het podium staan? Waarom willen veelal jonge makers met hen voorstellingen maken? En wat voor soort voorstellingen worden er met ouderen gemaakt? Een samenvatting in prikkelende quotes.

Oudere spelers zijn ambitieus! Uit het gesprek blijkt dat ouderen behoorlijk ambitieus zijn als het gaat om spelen en theater maken. Ook al wordt aan het sociale aspect waarde gehecht, de drijfveer om op

‘Zeven jaar geleden ben ik gestopt met toneelspelen omdat ik bang was mijn tekst te vergeten.’

het podium een verhaal te vertellen waar naar geluisterd wordt, is zo mogelijk nog belangrijker. Ook valt op dat de meeste ouderen die op latere leeftijd nog spelen dat vroeger ook al hebben gedaan. De één kiest voor het maken van doelgroepentheater

met een boodschap, de ander gaat voor grote adhoc locatietheaterproducties en een derde speelt graag repertoirestukken bij een vereniging. Josje Kruijsen, speler en bestuurslid van Stichting Nocturne: ‘Ik wilde vroeger naar de toneelschool. Dat heb ik uiteindelijke niet gedaan, maar ik heb wel een driejarige cursus creatief spel gedaan. Pas nadat de kinderen groot waren, heb ik mijn passie van vroeger weer opgepakt. Zo kwam ik in aanraking met Nocturne. De manier waarop Nocturne bepaalde onderwerpen aansnijdt spreekt mij aan. We bespreken na afloop van de voorstelling met het publiek in groepjes de thematiek van de voorstelling na. Dat debat met de zaal, dat vind ik een erg mooie vorm. We proberen iets over te brengen. We hebben een boodschap.’ Martha Poetsma, speler bij het Rotterdams Wijktheater: ‘Toen ik ongeveer 50 jaar was, kreeg ik door spanningen stemknobbels. De huisarts raadde mij een cursus stemvorming aan bij een logopedist. Daar las ik over een cursus toneelspelen en ik dacht: ‘Dan kan ik net zo goed gaan toneelspelen, dan gebruik ik mijn stem ook.’ En ik vind het heerlijk: het spelen, het contact met andere mensen. Ik vind het geweldig te zien hoe andere mensen veranderen wanneer ze spelen. En ik leer er veel van. Dat is zowel technisch –ik zing inmiddels drie tonen hoger- maar ook inhoudelijk. Bij iedere voorstelling leer ik weer iets over mezelf. En het contact met andere generaties, jongeren bijvoorbeeld, vind ik erg leuk. Dat leerlingen van een ROC met open mond naar ons kijken. Dat is zeker ook een ambitie: het willen delen met anderen. En de erkenning die je dan krijgt.’ Marten Bos, speler: ‘Ik ben begonnen met toneelspelen op mijn 55ste. Dankzij mijn kinderen. Ik ontdekte hoe ik ervan genoot een personage te spelen waar andere mensen van kunnen genieten.


‘ Uit de voorstelling ‘Op Visite’ van Het Vijfde Bedrijf

Ik ging echt voor het optreden voor publiek. Altijd in adhoc producties, nooit bij een vereniging. Ik leg graag uit, dus ik vind het heerlijk om dat steeds weer opnieuw te doen. Het past erg bij mij, ben goed in het eerste contact. Zeven jaar geleden ben ik gestopt. Ik ben nu 75 jaar en ik ben bang dat ik mijn tekst ga vergeten. Ook kwam ik er achter dat het leven eindig is. Ik heb vijf kinderen en 5 kleinkinderen, overal in Europa. Ik wilde vrij zijn om hen te kunnen bezoeken zonder dwingende repetitieschema’s.’ Jenneke Vrijenhoek, speler bij Theatergroep Elckerlyc: ‘Ik wil juist graag bij een vereniging spelen, omdat dat mij een sociale context geeft die ik fijn vind. We zijn een soort vrienden van elkaar. Elckerlyc speelt vaak de wat zwaardere repertoirestukken met duistere karakters waar ik mijn tanden in kan zetten. Van die kwaliteit houd ik enorm. Dat goed op de planken te brengen, dat is mijn ambitie. De weg ernaar toe is belangrijker dan het resultaat. Dat heb ik geleerd. Ik was vroeger nogal doelgericht. Het proces ga ik meer waarderen nu ik ouder word.’ Jan Bertrams, speler en bestuurslid van Stichting Nocturne: ‘Ik heb vroeger veel speelweekenden theater gedaan. Clownerie, mime, dat soort dingen. Voor mij was het een hele winst te ontdekken dat ik op een andere manier met mijn lijf kon omgaan. En je ontmoet gelijkgestemden, ook niet onbelangrijk. Spelen vind ik nog steeds leuk, maar voor mij is de gezelligheid het belangrijkste geworden. We spelen ongeveer 20 voorstellingen per jaar door heel Nederland, ik vind het geweldig met elkaar in zo’n busje door het land te toeren. Onze voorstellingen zijn herkenbaar voor ouderen. Het is fijn om na afloop met je publiek na te praten, ook daar goed in worden is een ambitie van mij.’ En in wat voor soort voorstellingen worden hun ambities waargemaakt? De meeste spelers kiezen bewust voor een genre als improvisatietheater, repertoire of community based theatre waarin het geleefde leven vaak de inspiratiebron is. Sommige spelers kiezen echter voor de manier waarop de theatergroep is georganiseerd.


Martha Poetsma: ‘Alleen maar met ouderen, ik vind dat zo beperkt.’ Marten Bos: ‘Ik heb altijd gekozen voor een maakproces waarvan ik dacht dat het ingewikkeld zou worden. Achteraf waren dat vaak improvisatie- en bewegingsvoorstellingen.’ Jenneke Vrijenhoek: ‘Ik ga echt voor een rol en gelukkig zijn er nog genoeg rollen die ik kan spelen. In de rol zit voor mij de uitdaging.’ Ook Josje Kruijsen beaamt dat ze als speler uitgedaagd wil blijven. Binnen Nocturne kan dat prima omdat iedere voorstelling wordt gemaakt met twee bezettingen. Iedere rol wordt ingevuld naar de behoefte en kwaliteit van de speler. Josje Kruijsen: ‘Als je dan ineens moet spelen in een andere bezetting dan je geoefend hebt, dan krijg je ander tegenspel dan je gewend bent. Dat houd je als speler scherp.’

Makers hebben een persoonlijke fascinatie met ouderen en oud worden! Wat bij de makers opvalt, is dat ze vaak vanuit een persoonlijke fascinatie kiezen om theater te maken met ouderen. Luuk Eisema, theatermaker van de voorstelling ‘Grize lok’: ‘Ouderen zijn een aanvulling op onze herinneringen.’ Suzanne Bruning, theatermaker bij het Rotterdams Wijktheater: ‘Ik wilde een keer dat mijn spelers meer gingen vertellen in plaats van alleen maar spelen. We stonden in een kring en ik gaf ze de opdracht ‘We will meet again’ te zingen voor één iemand in de kring. Wat daar ontstond was zo echt. Ik kon alleen maar denken: ‘Oh, wat is dit mooi’.’ Fenna Besijn, theatermaker bij de Prins van Groningen: ‘Ik heb zelf een theatercursus gestart voor oudere spelers: 55+. Ik ben die cursus gestart vanuit de gedachte dat er toch meer ouderen zouden moeten zijn die het leuk vinden om theater te maken. Er heerst het idee dat je op oudere leeftijd niet meer zou kunnen toneelspelen. En natuurlijk is het anders, maar ouderen rollen ook in mijn spellessen gewoon over de vloer. Wat ik zie: bij ouderen gaat het eerst even naar binnen, dan gaan ze het doen. Maar het beklijft wel. Jongeren doen het meteen, maar het resultaat is veel vluchtiger.’ Behalve Stichting Nocturne, zoeken de meeste makers naar werkvormen waarbij bijvoorbeeld ouderen en jongeren samen spelen. Jan Beeren van Theatergroep Elkerlyc zegt hierover:


‘Ik werk niet specifiek met ouderen. Bij de verenigingen waar ik regisseer, zitten wel veel spelers die ouder zijn dan 60 jaar. Ik zoek de uitdaging in de combinatie tussen jong en oud. Door jongeren krijgen ouderen vorm. Ouderen hebben jongeren nodig om hun verhaal te vertellen. Ouderen kunnen beeldend vertellen waardoor verdieping ontstaat.’ De meeste makers maken geen andere voorstelling met ouderen dan dat ze met een andere doelgroep zouden doen. Suzanne Bruning van het Rotterdams Wijktheater maakt graag muziektheatervoorstellingen, dus ook met ouderen. Luuk Eisema interviewde vier bewoners van een verzorgingshuis en maakte daar een documentaire over. De documentaire was één van de vier onderdelen waar de voorstelling ‘Grize lok’ uit bestond. Ook Eisema gebruikt vaak film of documentaire materiaal in zijn voorstellingen. Fenna Besijn: ‘Ik maak improvisatievoorstellingen. Ik ga in op suggesties van de groep. Dat kan alles zijn, bijvoorbeeld een datingshow. De spanningsboog bij ouderen is wel degelijk anders. Daar houd ik rekening mee. Oud zijn hoef je niet te spelen, dat ben je al, dus dan hoeven we het daar niet meer over te hebben.’ Jan Beeren: ‘Bij Elckerlyc spelen we repertoire. Mijn inspiratie is de tekst of het thema van het stuk. Het stuk moet iets hebben met de groep die het gaat spelen. Mijn ambitie komt daarna. Ik zou best eens een voorstelling willen maken over het proces van dementeren. Maar dat lukt niet echt binnen een vereniging.’ Luuk Eisema: ‘Het interesseert ouderen helemaal niet wat het thema is. Ik wil zo los mogelijk van een thema opereren. Geen compassie. Het gaat om het persoonlijke verhaal en dat probeer ik theatraal te maken. Het kostbare goed in de voorstelling is hun kwetsbaarheid. Een voorbeeld: Ik zet een liedje op van Frank Sinatra en ik vraag: waar was je? Er danst een vrouw met haar overleden man. Het vliesje is weg. En dat vind ik bij geen andere doelgroep.’

Uit de voorstelling ‘Positiev Blijve’ van Stichting Nocturne


Theatervorm wordt nauwelijks aangepast aan doelgroep! Theater maken met ouderen vraagt niet om een specifieke theatervorm, wel wordt er met praktische zaken rekening gehouden. Zo verwerkt het Rotterdams Wijktheater eerder animaties in hun voorstellingen dan videobeelden van personages. Dit om te voorkomen dat een speler wel zichtbaar is op het doek, maar niet in de voorstelling. Ook wordt de werkwijze nauwelijks aangepast. Stefan van Hees, artistiek leider van het Rotterdams Wijktheater: ‘Als je als maker werkelijk geïnteresseerd bent in ouderen, dan gaat de rest vanzelf.’ Ouderen ontroeren makers en publiek! Wel is een aantal randvoorwaarden om tot een voorstelling te komen belangrijk: veel tijd nemen, rust creëren, oprechte interesse tonen, overdag repeteren op een vaste plek in een veilige ruimte en structuur bieden. Martha Poetsma: ‘Als ik per se iets niet kan, dan kan ik dat zelf aangeven. Met mij hoeven ze geen rekening te houden. Stukjes tekst kan ik leren, langere stukken vind ik lastiger.’ Alle makers aan tafel maken theater vanuit een persoonlijke fascinatie met ouderen. Daarnaast valt op dat ouderen ook een gunstige invloed hebben op de maker zelf. Kamilla Hensema benoemt dat ze zelf als maker onthaast door met ouderen te werken. Relativeren ouderen meer? Martha Poetsma: ‘Misschien is het dat ik niet meer zo nodig hoef. Hoe ouder ik word, hoe laconieker ik af en toe reageer.’ Opvallend is dat de makers vooral het woord ontroering vaak in de mond nemen. Ouderen ontroeren de makers en hun publiek. Waarom is dat zo? Waarom ontroeren ouderen? Luuk Eisema: ‘Omdat ouderen de oudere ons zijn. Ze zijn ons voorland.’ Suzanne Bruning: ‘Het gaat om de betekenis: wat willen ze ons vertellen.’ Ouderen spiegelen. Het publiek kijkt naar zichzelf door de oudere op het toneel. En dat ontroert blijkbaar altijd weer.

Weg met het negatieve imago! ‘Waarom spelen jullie in deze voorstelling mee?’. Suzanne Bruning vroeg dit eens aan haar Rotterdamse spelers. ‘Omdat we willen laten zien dat we meer zijn dan AOWtrekkers’, was het veelzeggende antwoord. Ondanks de fitte en actieve 60-plussers die in veel commercials voorbij trekken, kleeft aan het imago van ouderen vaak nog een negatief stempel. Het Rotterdams Wijktheater heeft daarom ook het woord seniorenrevue –in de eerste voorstelling nog gebruikt als geuzennaam- als subtitel gebruikt in de tweede voorstelling. De tweede voorstelling heet nu ‘Als het Golft’ en er wordt bewust reclame gemaakt voor deze voorstelling door te benadrukken dat de voorstelling ‘niet alleen voor 55+ is, maar ook voor 55-.’ Kunstfactor | Theater PLUS: theater door en met ouderen | december 2010 | 14


Stefan van Hees: ‘We verdoezelen het niet, maar pr-technisch is het beter om de voorstelling breder te maken. En niet alleen te betitelen als seniorenrevue. We willen ook graag met deze voorstelling op scholen en ROC’s spelen. Daarom laten we het weg.’ Fenna Besijn: ‘Het is gemaakt door ouderen, maar de voorstelling is voor iedereen. Er moet veel meer publiek gegenereerd worden voor voorstellingen met ouderen.’

Geen scholing wel uitwisseling! ‘We zijn geen ander ras’. Martha Poetsma is duidelijk: theater maken met ouderen heeft geen andere aanpak nodig dan iedere andere doelgroep. Ook behoefte aan scholing is er bij de makers niet. Volgens Suzanne Bruning heb je geen speciale opleiding nodig wanneer je als maker een kunstvakopleiding hebt gevolgd. Suzanne Bruning: ‘Het meester-gezel principe, dat je als maker in de leer gaat bij een meester, dat werkt het beste.’ Luuk Eisema: ‘Werken met ouderen gaat voor mij over anders communiceren. Wat dat is, dat leer je snel genoeg in de praktijk.’ Wel is de behoefte aan onderlinge uitwisseling groot. Stefan van Hees: ‘Een festival zou daarvoor een geschikte gelegenheid zijn. Je kunt elkaars voorstellingen bekijken en makersbijeenkomsten organiseren.’ Luuk Eisema pleit voor een op zichzelfstaand festival en niet als programmaonderdeel in een groter festival: ‘Geef het betekenis. Laat zien waarom je het wilt. De specifieke kwaliteiten van theater door ouderen moet je duiden. Dan help je mee het negatieve imago van ouderen om te buigen.’


Stefan van Hees merkt nog op dat je uitwisseling kan bevorderen door je voorstelling te programmeren naast een professionele voorstelling. Het Rotterdams Wijktheater speelde zo eens samen met een voorstelling van Mighty Society. Uit alles blijkt dat theater maken met ouderen floreert. Van reguliere amateurtheatervoorstellingen bij verenigingen, tot spelen in wijktheatergroepen. Van bijzondere theaterprojecten in een zorgcentrum tot verfrissende combinatievoorstellingen tussen verschillende generaties. Op basis van bestaand of nieuw ontwikkeld repertoire, ontstaan door improvisatie of op basis van herinneringen en levensverhalen in het populaire community based theatre. Geïnitieerd door bevlogen makers, zorginstellingen of centra voor de kunsten. De variatie is eindeloos te noemen en nu ouderen ouder worden en steeds langer actief meedoen aan het maatschappelijke leven, zal de rijkheid van hun kennis alleen maar toenemen. En daarmee ook de inhoud en veelvormigheid van ‘hun’ voorstellingen. Of zoals Stefan van Hees zegt: ‘Als je het vak van theater maken goed beheerst, laat dan ouderen je doelgroep zijn.’

Uit de voorstelling ‘Op Visite’ van Het Vijfde Bedrijf


Op Visite

Het Vijfde Bedrijf | Verteltheater op basis van levensverhalen Het Vijfde Bedrijf is een klein collectief dat theatervoorstellingen en culturele projecten produceert waarin (levens)verhalen en het individu centraal staan. In het project ‘Op Visite’ worden bewoners van verzorgingshuizen gevraagd hun ‘verhaal’ te vertellen. De makers van Het Vijfde Bedrijf proberen die levensverhalen te theatraliseren tot een performance. In 2010 vindt iedere laatste zondag van de maand in steeds een ander verzorgingshuis in Den Haag een nieuwe ronde ‘Op Visite’ plaats. Bezoekers en omwonenden worden uitgenodigd op visite te gaan bij een onbekende bewoner. De leeftijd van de bewoners varieert van 80 jaar tot 100 jaar. Het Vijfde Bedrijf probeert met dit project ‘de samenleving in het instituut verzorgingshuis te krijgen’. Kamilla Hensema, bedenker van het concept en theatermaker in ‘Op Visite’: ‘Ik fietste regelmatig langs een verzorgingshuis en ik betrapte mezelf erop dat ik nauwelijks wist wat daar gebeurde. Ik werd nieuwsgierig. Ik dacht: er moeten veel verhalen in dat huis wonen. En het kan niet anders dan dat die verhalen theatraal zijn. Daar wilde ik iets mee doen. En zo is het project ‘Op Visite’ ontstaan. Na groen licht van de directie, vragen we bewoners in het verzorgingshuis of ze mee willen doen aan het project. Niet iedereen wil meedoen en dat is goed. De bewoners beslissen zelf welk verhaal ze vertellen, wij als makers proberen dat verhaal dan net iets op te tillen zodat het theater wordt. Ikzelf zoek altijd naar paradoxen in het levensverhaal en probeer dat voelbaar en zichtbaar te maken. Na een maand nodigen we publiek uit dat op visite gaat bij bewoners.’ ‘Het project ontroert altijd. Zo kwamen er eens jongeren die naast het verzorgingshuis waren komen wonen op visite. Na afloop riepen ze spontaan: ‘Wij gaan vaker koffie drinken bij tante Nel’. Ook prachtig: een bewoonster die eerder zei dat ze geen verhalen kon vertellen, ontpopte zich tot een ware verhalenvertelster. ‘s Avonds had ze in bed gelegen en gedacht: ‘Ik ben toch wel iemand’. Ook kan meedoen aan het project iemand net dat duwtje in de rug geven om zich minder eenzaam of depressief te voelen. Aan mezelf merk ik dat ik als maker onthaast.’ ‘Ik geloof niet dat werken met ouderen echt anders is. Ik merk wel aan mezelf dat ik beleefd blijf. Ik blijf u zeggen, blijf helpen. Ik ben op visite, dus ben ik voorzichtiger. Sommige mensen doen met ons mee omdat ze aandacht willen of graag willen vertellen. Vaak weten ze niet in wat voor concept ze stappen. Dat moet ik blijven uitleggen.’ Het Vijfde Bedrijf | www.hetvijfdebedrijf.nl


Bronnen ‘Krachtig theater met ouderen’ – over welke theatervorm geschikt is voor een voorstelling met ouderen Afstudeeronderzoek van Maria Wolters, opleiding Docent Drama Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, mei 2009 ‘Kunstfactor zet kunstbeoefening door ouderen op de kaart’ – artikel Peter Smits naar aanleiding van de conferentie ‘Ouderen en kunstbeoefening’ op 22 januari 2009. www.bdat.info www.seniortheatre.com www.stagebridge.org

Uit de voorstelling ‘Op Visite’ van Het Vijfde Bedrijf


Inspiratie & Tips Later als ik groot ben ‘Bejaarden, zo noem ik ze graag, vind ik echt de leukste doelgroep die er is. Er zit zoveel in hun lijf wat geleefd heeft. Ik vind het fascinerend dat je heel oud bent en dat je een leven hebt gehad. Een hoofd vol verhalen en misschien een lijf dat het niet zo goed meer doet, maar ondanks die rimpels zie ik hen. In plaats van dat weg te stoppen achter een hek en een groot huis, wil ik daar theater over maken en dat de wereld in ‘gooien’. Theatermaker Boaz Boele in de documentaire ‘Later als ik groot ben’ waarin hij wordt gevolgd bij het maken van een voorstelling met zeven bejaarde spelers. Later als ik groot ben | een documentaire van Jaap Harm Boerhof | ca 27 minuten | in opdracht van Kunst en Cultuur Gelderland 2010

Young at Heart ‘Ik wil mijn horizon verbreden’ ‘Als je je hersenen niet gebruikt, roesten ze vast’ ‘Omdat ik er zo ontzettend van houd’ Drie koorleden antwoorden in de documentaire ‘Young@Heart’ op de vraag waarom ze als hoogbejaarden punk en rock zingen in het gelijknamige koor Young@Heart. De gemiddelde leeftijd van dit koor is 81 jaar. Op het repertoire staan nummers van onder andere James Brown, Nirvana, Coldplay en Sonic Youth. Young@Heart | een film van Stephen Walker | 103 minuten

Fondsen en Subsidies Tip 1: Plusregeling Fonds voor Cultuurparticipatie Vanuit deze regeling kunnen ondermeer projecten worden gefinancierd voor ouderen die kunsten cultuurbeleving niet vanuit huis hebben meegekregen. Het gaat hierbij altijd om actieve kunstbeoefening. Tip 2: Fondsen voor ouderen Via de website www.fondsenvoorouderen.nl is snel te achterhalen welk fonds welk type projecten subsidieert.

Inspirerende teksten voor ouderen: 65 x 65 + De repertoirebundel 65 x 65 + bevat 65 beschrijvingen van toneelteksten met interessante rollen voor 65-plussers. Toneelteksten in alle denkbare genres en stijlen, die oudere spelers en hun regisseurs inspireren tot het maken van sprankelende, bijzondere voorstellingen. 65 x 65 + is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Amateurtheater (NVA) in samenwerking met de International Theatre and Filmbookshop (ITFB) en Kunstfactor. 65 x 65 + | ISBN 9789064037221


Colofon Redactie: Robbert Baars, Kunstfactor | Aukje de Boer | Nicole Stellingwerf, Kunstfactor Fotografie: Het Rotterdams Wijktheater, Roy Goderie | Het Vijfde Bedrijf: Nanko Goeting Stichting Nocturne: archief Stichting Nocturne | Katrin Binner Vormgeving: Ontwerpbureau Taluut, Utrecht Met dank aan: Jan Beeren | Jan Bertrams | Fenna Besijn | Marten Bos | Suzanne Bruning | Luuk Eisema Stefan van Hees | Kamilla Hensema | Josje Kruijsen | Martha Poetsma | Jenneke Vrijenhoek

© Kunstfactor Utrecht, december 2010 Theater PLUS is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen. Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst, zet zich in voor een sterke amateurkunstsector. Dit doen we vanuit de overtuiging dat actieve kunstbeoefening een bijdrage levert aan de persoonlijke ontwikkeling van mensen en aan een creatieve, harmonieuze samenleving.

KUNSTFACTOR SECTORINSTITUUT AMATEURKUNST

Kromme Nieuwegracht 66 Postbus 452 3500 AL Utrecht T +31 (0)30 711 51 00 www.kunstfactor.nl [email protected]


Theater PLUS: theater door en met ouderen

Recommend Documents