TEGEN-STRIJD DE BELEVING VAN DE EERSTE WERELDOORLOG IN HET LAND VAN DENDERMONDE Aline Sax Maarten Mahieu Hannelore Vandebroek Peter Van der Hallen Jakob Ulens, onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van Erfgoedcel Land van Dendermonde
Inhoud Voorwoord 8 Inleiding 11 Orde en chaos 14 Het Land van Dendermonde zet zich schrap 17 De Duitsers komen! De chaos van de eerste dagen 18 3. Dendermonde brandt! 20 4. Van chaos naar ode: de installatie van het bestuur 24 5. Onder Duitse heerschappij: de regelgeving in het Etappengebiet 27 Regeling van het openbare leven 27 Militaire opeisingen en landbouwverordeningen 30 Communicatie 32 Controle over de bevolking 35 Volksgezondheid en dieren 38 Kulturpolitik 40 6. De ijzeren vuist? Het afdwingen van de regelgeving 40 7. Noodzakelijke regels of totale willekeur? 41
1.
2.
Geheugen Collectief vzw Fruithoflaan 116/34 2600 Antwerpen www.geheugencollectief.be Dit boek werd geschreven door Aline Sax, Maarten Mahieu, Hannelore Vandebroek, Peter Van der Hallen en Jakob Ulens, onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van de Erfgoedcel Land van Dendermonde. © Geheugen Collectief vzw 2014 Beeldredactie: Maartje van der Laak, Erfgoedcel Land van Dendermonde Vormgeving: Peer De Maeyer Omslagfoto: ***Peer, vul jij aan?*** (Ik weet ook niet wie die foto heeft gemaakt…)
Voor en tegen 46 1.
D/2014/0240/13 ISBN 978-90-5908-542-8 NUR 689 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Inleiding 49 Kleine daden, grote gevolgen 49 Burgemeester in oorlogstijd 53 Spionitis 55 De kracht van het getal 58 In Duitse dienst 59 Naar Duitsland 61 Voor Vlaanderen 64 Besluit 68
Inhoud
© 2014, Geheugen Collectief en Davidsfonds Uitgeverij nv Blijde Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven www.davidsfonds.be www.twitter.com/davidsfonds www.facebook.com/davidsfondsuitgeverij
5
Op zoek naar normaliteit in moeilijke omstandigheden 75 Werkloosheid en steunverlening 78 3. De voedselbevoorrading 81 4. De hulp- en liefdadigheidsorganisaties 85 5. Conflicten 89 6. Ontspanning en vrije tijd 93 Gedaan met dansen en drinken 93 Kermis in het puin 95
1.
2.
Goed en slecht 100 Inleiding 103 2. De oorlogspropaganda en beeldvorming 103 3. De relaties tussen Dendermondenaars en Duitsers 105 Het verraad van een vriend? 107 Schön Sie kennen zu lernen: de eerste indrukken 108 De houding keert 115 Samenleven 120 Parallelle werelden, parallelle levens? 122 Vriend of vijand? Samenleven tijdens de bezetting 123 Het doek valt 130 4. Besluit 133
1.
Binnen en buiten 134 Inleiding 137 2. De blik van een buitenstaander: de pers in het Land van Dendermonde 137 De verwoesting van Dendermonde: situatieschets 137 Binnenlandse pers: eerste berichten 138 Berichtgeving in de Britse en Amerikaanse pers 142 Mythevorming of serene verslaggeving? 146 3. Dendermondenaren die de oorlog elders beleefden 149 Vluchtelingen naar veiliger oorden 149 De grens over 150 Terugkeren of blijven? 152 Tussen liefdadigheid en onverschilligheid 154 Onbegrip en wantrouwen 157
TEGEN-ST RIJD
1.
6
Weggevoerden en verplicht tewerkgestelden Tussen hoop en wanhoop Herinneringen aan het thuisland
158 164 166
Toekomst en verleden 168 Verder gaan of herinneren Bevrijding Gesneuvelden Het verleden verdringen? Herdenkingsmomenten 2. De wederopbouw: onmiddellijke nood lenigen of bouwen voor de eeuwigheid? Stad in Puin Stadsvernieuwing als prioriteit ‘Behoorlijke huisvesting voor werklieden’
1.
172 172 174 186 187 187 187 190 197
Besluit 200 Bibliografie 204 Literatuur 204 Websites 204 3. Uitgegeven bronnen 205 4. Pers 205 5. Onuitgegeven bronnen 205
1.
2.
Woord van dank 208
Inhoud
Angst en hoop 72
7
Voorwoord Buiten de frontstreek heeft de Eerste Wereldoorlog ook op andere plaatsen in Vlaanderen een diep litteken nagelaten. Duitsland viel om strategische redenen het neutrale België binnen. Zoals elke oorlog ging deze invasie gepaard met brutaliteit, plunderingen en brandstichtingen, waarvan vooral de burgerbevolking het slachtoffer was. Dat gebeurde bijna systematisch op plaatsen waar het Duitse leger op onverwachte tegenstand botste. Visé, Dinant, Aarschot, Leuven en Dendermonde ondergingen een hele reeks gruweldaden, waarvan duizenden onschuldige burgers het slachtoffer werden. Het gaf deze steden de bedenkelijke bijnaam van martelaarssteden. In september 1914 werden in Dendermonde meer dan 1200 woningen en openbare gebouwen verwoest. Nog eens 900 gebouwen werden ernstig beschadigd. Ook in de omringende gemeenten van het Land van Dendermonde heeft de oorlog een grote impact gehad.
Vo o r wo o r d
Maartje van der Laak, Erfgoedcoördinator Erfgoedcel Land van Dendermonde
TEGEN-ST RIJD
Om dat oorlogserfgoed in kaart te brengen nam de Erfgoedcel Land van Dendermonde het initiatief voor een inventarisatieonderzoek. De Erfgoedcel Land van Dendermonde is een intergemeentelijk samenwerkingsverband tussen de gemeenten Berlare, Buggenhout, Dendermonde, Laarne, Lebbeke, Hamme, Wetteren, Wichelen en Zele. Naast doorgedreven onderzoek van de bekende archieven was er ook aandacht voor de gemeentearchieven en de verzamelingen van verenigingen en privépersonen. Dat was nodig omdat in het verleden veel onderzoek naar de Eerste Wereldoorlog werd herkauwd, waarbij originele archiefstukken soms uit het oog werden verloren. Het historisch onderzoeksbureau Geheugen Collectief vzw onderzocht al die bronnen en schreef een uitgebreid onderzoeksrapport. Dat rapport is de basis voor deze publicatie.
De focus van het onderzoek is de beleving van de plaatselijke bevolking in het Land van Dendermonde. We willen het verhaal van onderaf vertellen: niet het militaire verhaal, niet enkel het martelarenverhaal van Dendermonde, maar het verhaal van de gewone mensen tijdens de bezetting. Hoe beleefden zij de Eerste Wereldoorlog? Aan de hand van originele getuigenissen en oorspronkelijk beeldmateriaal wordt het verhaal van het leven in het bezette gebied van het Land van Dendermonde rijk geïllustreerd. Veel beeldmateriaal werd verzameld tijdens scansessies waarbij iedereen oorlogsmateriaal kon laten digitaliseren. Op die manier wordt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog in het Land van Dendermonde mee vormgegeven door de inwoners van vandaag. Omdat niemand wil dat dit verhaal vergeten wordt. Omdat zij willen getuigen van het leed dat oorlog veroorzaakt.
8
9
Orde
en chaos
Vrouwen op de vlucht van Dendermonde naar Wichelen
De eerste oorlogsdagen werden gekenmerkt door angst en chaos: de chaos van de mobilisatie, de angst voor de Duitsers, de vluchtelingen, de beschietingen… In die chaos probeerden heel wat mensen en groepen ook de orde te bewaren. De stad werd in paraatheid gebracht voor de naderende vijand en dat moest militair zo ordelijk mogelijk gebeuren. Ook tijdens de bezetting trachtten de Duitsers orde tot stand te brengen en te handhaven door middel van een uitgebreide regelgeving. Omdat het Land van Dendermonde in het Etappengebiet lag, waren die regels strenger dan in de rest van het bezette land. In dit hoofdstuk bekijken we op welke manier de oorlog chaos veroorzaakte, maar ook waarom en op welke manier verschillende mensen, groepen en instellingen probeerden om weer orde te brengen in die chaos en of die orde wel door iedereen aanvaard werd. We belichten bovendien de specificiteit van het Etappengebiet: de moeilijkheden en tegenstrijdigheden die dat met zich meebracht, zowel voor de bewoners als voor de bezetter.
Nog voor de Duitsers België binnenvielen op 4 augustus 1914 werden Dendermonde en de omliggende streken overspoeld door soldaten. Vanaf eind juli zakten Belgische militairen uit heel Vlaanderen af naar Dendermonde, dat dienstdeed als mobilisatiecentrum. Na hun mobilisatie kwamen soldaten hun uitrusting ophalen om zich daarna bij het leger aan te sluiten. Kort na de Duitse inval meldden zich nog eens 6000 vrijwilligers uit de streek om het Belgische leger te vervoegen. Dendermonde kreeg zijn oude functie als vestingstadje terug. In de stad werden 20.000 manschappen gekazerneerd, niet alleen in scholen, fabrieken en openbare gebouwen, maar ook bij de bevolking thuis.2 Met de soldaten kwam ook de militaire tucht. Bakkerijen, slagerijen en voertuigen werden opgevorderd door het leger.3 Het stadsbestuur kwam handen te kort om de toevloed aan soldaten onder controle te kunnen houden. De burgerwacht werd gemobiliseerd en belast met ordehandhaving en bewakingsdiensten. Deze mannen maakten geen deel uit van 2 3
Vluchtende familie uit Dendermonde, in de kruiwagen een dode zoon
SADendermonde, AB 10 D 68, VÉWEZ (pseud. VAN WESEMAEL), De stad Dendermonde en hare helden, 7. STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 40 en GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 14, bericht, dd. 11/8/1914.
O r d e e n c haos
1. Het Land van Dendermonde zet zich schrap
17
TEGEN-ST RIJD
2. De Duitsers komen! De chaos van de eerste dagen
18
De pogingen van de legerleiding en het stadsbestuur om de mobilisatie en de kazernering van de troepen in Dendermonde zo ordelijk mogelijk te laten verlopen, werden in de war gestuurd door de vele vluchtelingen die de stad en de omliggende gemeenten overspoelden. Een paniekgolf van bange mannen, vrouwen en kinderen die hun hele hebben en houden op karren en koetsen hadden gestapeld en hun dieren voor zich uit dreven, ging het oprukkende Duitse leger vooraf. Ze brachten verhalen mee van brandende dorpen, plunderingen en Duitse gruweldaden. De gemeentelijke en provinciale overheden probeerden met alle macht om de geruchten te ontkrachten en de bevolking5 tot rust en orde aan te manen. Via posters, krantenartikels en andere kanalen werd opgeroepen om kalm te blijven, niet te vluchten en na tien uur ’s avonds niet meer op straat te komen. De bevolking van het Land van Dendermonde wist niet wie ze moest geloven en wat ze moest doen: wachten of vluchten? De huiveringwekkende verhalen van de vluchtelingen veroorzaakten angst, twijfel en chaos, maar de Duitse verkenners die al dagen door de streek reden, gedroegen zich correct. Een groot deel van de inwoners bleek echter niet immuun voor de horrorverhalen van de vluchtelingen en besloot om zelf ook veiliger oorden op te zoeken. Heel wat mensen verlieten hun geboortedorp en gingen op weg, zonder te weten waar naartoe en zonder te weten wanneer en of ze nog zouden terugkeren. Ze namen mee wat ze konden dragen en volgden de vluchtelingenstromen naar het Land van Waas of naar West-Vlaanderen, om van daaruit naar Nederland, Frankrijk of zelfs het Verenigd Koninkrijk te trekken. De chaos die de vluchtelingenstromen teweegbrachten, was enorm. Toen op 24 augustus Duitse ulanen, verkenners te paard, werden gesignaleerd, sloeg de paniek toe. In Lebbeke kwamen vluchtelingen aan uit Aalst en Opwijk die de Lebbeekse bevolking met hun verhalen de stuipen op het lijf joegen. Ook heel wat Lebbekenaars namen daarop de benen. In Dendermonde wilde iedereen zo snel mogelijk over de Scheldebrug, de enige doorgang naar het nog veilige Waasland. De duizenden vluchtelingen vormden een kluwen waaraan geen doorkomen meer was. Mensen werden vertrappeld of kwamen onder voertuigen terecht. Sommigen waagden zich niet in de chaos 4 5
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 40. GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 63, verzoek gouverneur, dd. 25/8/1914.
en keerden onverrichter zake terug.6 Zonder welbepaald doel of plan doolden mensen rond op zoek naar een veilig onderkomen. In die chaos kwam het vaak voor dat kinderen verloren liepen of paartjes en familieleden elkaar uit het oog verloren. Ook achtergebleven familieleden bleven in het ongewisse over het lot van hun gevluchte broers, zussen, vaders, moeders, ooms en tantes. In kranten werden massaal zoekertjes gepubliceerd met namen van mensen die door hun familieleden gezocht werden.7 Niet alleen de gewone burgerbevolking raakte overstuur door de gruwelverhalen, ook ambtenaren werden door paniek getroffen. In Buggenhout vluchtten de burgemeester, de gemeentesecretaris en de schepenen. Het was Arthur Blindenbergh, de politiecommissaris van Buggenhout, die de leiding over de stuurloze gemeente moest overnemen.8 Nochtans had minister van Binnenlandse Zaken Paul Berryer alle gemeentelijke en andere overheden opgeroepen om op post te blijven, de ambtenaren hadden namelijk de plicht om de orde te blijven handhaven.9 Toch was de angst voor Duitse gruwel niet geheel onterecht. Er heerste onder de Duitse troepen een francs-tireurs psychose. Officieren en propaganda hadden de Duitse soldaten achterdochtig gemaakt tegenover burgers die het op hen gemunt hadden. Uit elk raam, achter elke deur en in elke straat verwachtten ze de zogenaamde francs-tireurs of vrijschutters. De zenuwachtige en bange soldaten schoten op alles wat bewoog en ontzagen de burgers niet.10 In een poging om het brutale optreden van de Duitsers te temperen, werden burgers door de Belgische overheid aangemaand zich vooral niet in de gevechten te mengen. De gemeente Wetteren drukte erop dat de bevolking zich ‘kalm en koelbloedig’ diende te houden. ‘Indien er zich Duitsche troepen in de gemeente vertoonen, dat iedereen in zijn huis blijve en zijne vensterluiken sluiten, zoo handelende zullen de vijandelijke soldaten geen voorwendsel vinden om te beweren door de burgers aangevallen te zijn en geene wederwraak kunnen uitoefenen.’11 Om dezelfde reden werden ook alle vuurwapens van burgers geconfisqueerd.12 Dat de burgerwacht, die door de Duitsers niet als reguliere eenheid maar als burgers werd aanzien, ook aan gewapende gevechten deelnam, maakte de achterdocht van de Duitsers tegenover burgers enkel groter. De Duitse legerleiding en de officieren te velde gebruikten de zogenaamde francs-tireurs aanvallen als rechtvaardiging voor hun brutale optreden tegenover de Belgische bevolking. De al dan niet vermeende francs-tireurs zorgden 6 7 8 9 10 11 12
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 44. ‘Zoeken vluchtelingen en vermisten’, Gazet van Antwerpen, dd. 19/9/1914. PA Oost-Vlaanderen, 0/333/16. GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 4, brief aan de burgemeesters, dd. 1/8/1914. LIKPES, J., Rehearsals: The German Army in Belgium, August 1914, passim. GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 6, bestuurlijk bericht, dd. 19/8/1914. GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 27, bericht, dd. 16/8/1914.
O r d e e n c haos
het leger en hadden slechts een beperkte opleiding gehad, maar waren wel gewapend. Alles werd in gereedheid gebracht voor de naderende oorlog. Er werden veldhospitalen opgericht in het Sint-Vincentiusinstituut, in het Heilige-Maagdcollege en in de fabrieken van Philips-Glazer en Vertongen-Goens.4
19
Ruïnes na de brandstichtingen in Dendermonde
dus voor een angstpsychose onder de Duitse troepen, waardoor die brutaal optraden. Dat optreden werd door de legerleiding gerechtvaardigd door te zeggen dat er voortdurend op de troepen geschoten werd, waardoor de angst bij de soldaten nog meer toenam, wat dan weer voor nog meer brutaliteit zorgde. Een neerwaartse spiraal.
TEGEN-ST RIJD
3. Dendermonde brandt!13
20
Begin september hadden de Belgische troepen zich teruggetrokken in de fortengordel rond Antwerpen. De Duitsers probeerden via een omtrekkende beweging aan te vallen. Daarvoor moesten ze de Schelde oversteken. Dendermonde versperde de weg. De hoop van de lokale overheden dat de Duitsers zonder al te veel geweldplegingen voorbij Dendermonde zouden trekken als de bevolking zich maar kalm hield, was dus ijdel. Op vrijdag 4 september werd Dendermonde vanuit twee Duitse stellingen onder vuur genomen. Toen de Duitse troepen naar de stad oprukten, verlieten de Belgische soldaten die de stad moesten beschermen en de meeste burgers de stad. Ze trokken de Schelde over in noordelijke richting en lieten Dendermonde aan de Duitsers. Straat voor straat kamden de Duitse troepen de stad uit. Daarbij gebruikten ze burgers die voor hen uit liepen als schild, bevreesd dat er vanuit de verlaten huizen toch nog op hen geschoten zou worden. Ze zochten naar de burgemeester, die gevlucht was naar Sint-Niklaas, en pakten alle mannen die ze nog in de stad aantroffen, als gijzelaars op. Een voor een werden alle gebouwen gecontroleerd. De Duitsers waren doodsbenauwd dat er ook na het vertrek van de Belgische troepen burgers op hen zouden schieten. Ze waren zenuwachtig en voelden zich niet veilig. De burgers werden verzameld en kregen het bevel de stad te verlaten, de zieken in het ziekenhuis werden door soldaten naar buiten de stad gebracht en achtergelaten. Ondertussen plunderden Duitse soldaten de huizen. Ook in de omliggende gemeenten speelden zich gelijkaardige taferelen af. Tegen de avond werden de gijzelaars in kleine groepjes vrijgelaten. De volgende ochtend deed het gerucht de ronde dat de Duitsers de stad zouden platbranden, zogezegd omdat de bevolking op de troepen had geschoten. Een voor een werden alle huizen in brand gestoken, het plunderen ging door. De mannelijke inwoners die nog ter plaatse waren, werden opgeleid, naar Lebbeke gebracht en vandaar naar Duitse krijgsgevangenkampen gedeporteerd. 13
Voor een meer gedetailleerde behandeling van Dendermonde als martelaarsstad, zie onder andere STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde, 1989 en STROOBANTS, A., Dendermonde in puin, Ooggetuigenverslagen over de verwoesting van Dendermonde in september 1914, Dendermonde, 2004.
Ruïnes na de brandstichtingen in Dendermonde
TEGEN-ST RIJD
De volgende dagen en weken bleven Dendermonde en de omliggende gemeenten het decor van kat-en-muisspelletjes tussen Belgische en Duitse troepen. Dan was de stad in Belgische handen, dan weer in Duitse. Schermutselingen en beschietingen wisselden elkaar af. Op 29 september heroverden de Duitsers Dendermonde voor de laatste keer. De gevechten verplaatsten zich naar Zele, Berlare en andere omliggende gemeenten. Ook daar vluchtten de burgers in paniek weg. Ondertussen waren de Belgische troepen begonnen met het evacueren van de forten. De Duitse poging om dat te verhinderen zorgde voor heel wat schade in de streek. Als een donkere onweerswolk trok het front voorbij. Dendermonde en vele andere gemeenten lagen in puin. Huizen en historische gebouwen waren afgebrand. Vanaf 12 oktober mochten de burgers van de Duitse bezetter terugkeren. Midden oktober keerde ook de stadsadministratie terug. De meeste burgers vonden slechts puinhopen en afgebrande resten terug van hun huis. Sommigen konden blij zijn als alleen hun bezittingen waren geplunderd. Langzaamaan probeerden de burgers weer wat orde op zaken te stellen. De gemeentelijke overheden probeerden zo goed en zo kwaad als het kon het openbare leven weer op gang te trekken en de nood van hun bevolking te lenigen. Voedselbevoorrading was een van de meest prangende problemen. Ook de scholen moesten weer zo snel mogelijk opengaan en de post diende weer op gang te komen. Begin november was de grootste chaos geluwd. ‘Het leven in de stad heeft zijnen normalen gang aangenomen; alle huizen die nog staan zijn bijna allen bewoond. Vele anderen wonen op kamers en anderen wonen ook op het Begijnhof. Er wordt reeds mis gedaan in het pensionaat van Vincent de Paul. Daar wordt aan de behoeftigen soep uitgedeeld. Etenvoorraad is hier genoeg, uitgenomen wat het brood betreft; er is bloem te kort en daarmee stijgt de prijs. Daar er geen brood is in de stad, buiten de boerenbakkers het volk uit; zoo geven wij daareven voor een brood van 800 grammen 0,52 centiemen, oprecht wraakroepend. Schuld: geene politie op den buiten,’ zo schreef Gustaaf Burssens in november 1914.14 Dat er geen politie was om de zaken te controleren, zou snel veranderen. De Duitse bezettingsmacht was vastbesloten om het hele leven onder controle te krijgen en te houden.
22
14
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 67.
