Tamimount Ameziane Diabeteseducator ZNA Middelheim Diabetessymposium Gent 8 november 2010
Ramadan
diabetes heeft een hoge prevalentie onder de moslims in de Westerse samenleving jaarlijkse vastenmaand 1 van de 5 pijlers van de Islam belangrijke maand voor de moslims van zonsopgang tot zonsondergang verboden: eten, drinken, gebruik orale en parenterale medicatie, roken, geslachtsgemeenschap maand van discipline, verbondenheid, gezelligheid
1
Wie is verplicht te vasten?
alle volwassenen die geestelijk en lichamelijk gezond zijn vanaf begin puberteit
2
Tijdelijke vrijstelling ramadan
zwangere vrouwen vrouwen die borstvoeding geven menstruerende vrouwen personen die tijdelijk ziek zijn mensen die op reis zijn dagen waarop niet gevast is, moeten later ingehaald worden
Definitieve vrijstelling ramadan
chronische ziekte psychiatrisch of dementerende personen geestelijk gehandicapten ouderen die te zwak zijn om te vasten kinderen die nog geen puberale symptomen hebben
3
Moet een diabetespatient meedoen aan de ramadan ?
Wat zegt de Koran ?
Sourat 2 vers 183
“Er is een uitzondering voor personen die ziek zijn, onrein zijn, of als het meedoen aan de ramadan de gezondheid van de persoon beinvloed in de negatieve zin.”
Moet een diabetespatient meedoen aan de ramadan ?
indien de mogelijkheid bestaat dat de ziekte verergert door het vasten of door het niet innemen van medicatie is het eigenlijk voor een moslim: VERBODEN OM TE VASTEN niet vasten is ook een plicht diabetespatienten kunnen voor elke dag dat zij niet vasten, geld of eten geven aan een arme persoon (indien mogelijk)
4
Risico’s van het vasten bij diabetes
hypoglycemie en coma hyperglycemie ketoacidose en coma deshydratatie complicaties tgv hoge HbA1c
EPIDIAR studie
(Uitgevoerd bij 12243 patiënten in 13 Moslimlanden)
43% patiënten met diabetes type 1 78% patiënten met diabetes type 2 wel vasten tijdens de ramadan
5
In de praktijk
meedoen aan de ramadan is een erg sociaal en cultuur gegeven, een uitgesproken groepsgebeuren vastberadenheid om te vasten ondanks ziekte diabetes wordt onderschat omdat ze zich niet ziek voelen schuldgevoelens tegenover vastende familieleden en angst voor verlies aan respect van de familie en omgeving kunnen een rol spelen in de beslissing om deel te nemen aan het vasten patiënten met diabetes type 1 hebben een zeer hoog risico om ernstige complicaties te ontwikkelen tijdens het vasten, zij dienen daarom nadrukkelijk te worden aangeraden om niet deel te nemen aan de ramadan.
Hoe ermee om te gaan als hulpverlener ?
in samenspraak met arts zoeken naar individuele oplossing om medicatie aan te passen anders begint patiënt zelf te experimenteren met medicatie
6
Casus
Aicha, 55 jaar, sinds 7 jaar DM type 2 HbA1C 7,2 gewicht: 88 kg lengte: 1,60m
Behandeling: 2-injectie Novomix 30, dosis ’s morgens 20E en ’s avonds 12E OAD Metformax 850 mg 3x1/d
Tijdens de ramadan mag ze niet eten tussen 5.30u-20.30u
Ze zal het avondeten nemen om 20.30u en ’s morgens vroeg opstaan om te ontbijten tegen 5u. Wil graag meedoen aan de ramadan, en vraagt om advies.
Educatie:
Is patiënt moet op de hoogte van de mogelijkheid tot vrijstelling? Is patiënt op de hoogte van de risico’s verbonden aan vasten? Ook kan het nuttig zijn om hierbij familieleden van de patiënt te betrekken.
7
advies arts voor individuele aanpassing van medicatie
2-inj: vb Novomix 30, voor de ramadan ’s morgens 20 ’s avonds 12E wordt tijdens de ramadan ’s morgens 6E en ’s avonds 20E In de aanbevelingen raadt men aan om de dosissen als volgt aan te passen: -de oorspronkelijke ochtenddosis wordt bij de avondmaaltijd gebruikt -en de helft van de oorspronkelijke avonddosis wordt bij de ochtendmaaltijd gebruikt Metformax 3x1/ d wordt 2x/d na avond-en ochtendmaaltijd Het is aangewezen om een goede glycemiecontrole te bereiken vóór de start van de ramadan, dit maakt het eenvoudiger om deze te behouden tijdens de ramadan
dietiste
verwijzing naar diëtiste voor een bespreking van dieet ifv vasten en medicatiewijzigingen 2 maaltijden per dag één na zonsondergang en één voor zonsopgang
voldoende drinken tijdens uren dat er niet gevast wordt
te veel eten vermijden
maaltijden rijk aan vezels
8
Educatie van de patiënt Aandacht besteden aan:
frequente glycemiebepalingen tekens van hypo- en hyperglycemie wat te doen bij hypoglycemie onderbreken van de vasten indien glycemie <60 mg/dl of >300 mg/dl, geen overmatige fysieke activiteit aanbevelen om steeds glycemietoestel, snelle en traagwerkende suikers mee te nemen. In de eerste dagen van de ramadan merkt men hoe het lichaam op het vasten reageert, na enkele dagen waarden laten doorgeven, om eventueel aanpassingen te doen
9
