Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel
Jaarverslag 2005
INHOUDSOPGAVE Personalia........................................................................................................................................ 3 Bestuur......................................................................................................................................... 3 Deelnemersraad .......................................................................................................................... 3 Fondsorganisatie ............................................................................................................................. 4 Verslag............................................................................................................................................. 5 Algemeen ..................................................................................................................................... 5 Toezichthouder De Nederlandsche Bank (DNB) ......................................................................... 6 Pensioenwet / FTK....................................................................................................................... 6 Organisatiestructuur van het fonds .............................................................................................. 8 Bestuur......................................................................................................................................... 9 Fondsorganisatie ......................................................................................................................... 9 Deelnemersraad .......................................................................................................................... 9 Pensioenen.................................................................................................................................... 10 Algemeen ................................................................................................................................... 10 Wijzigingen in de pensioenregeling ........................................................................................... 10 Indexatie..................................................................................................................................... 11 Uniform pensioenoverzicht voor werknemers............................................................................ 11 Collectieve overdrachten ........................................................................................................... 12 Hoofdlijnen pensioenregeling 2005 ........................................................................................... 12 Beleggingen................................................................................................................................... 16 Economie en omgevingsfactoren............................................................................................... 16 Ontwikkelingen bij het fonds ...................................................................................................... 17 Performance............................................................................................................................... 17 Vastrentende waarden............................................................................................................... 18 Aandelen .................................................................................................................................... 19 Onroerende zaken ..................................................................................................................... 19 Valuta ......................................................................................................................................... 20 Uitvoering....................................................................................................................................... 20 Informatie- en Communicatie Technologie ................................................................................ 20 Goed Pensioenfonds Bestuur .................................................................................................... 21 Corporate Governance .............................................................................................................. 21 Kosten ........................................................................................................................................ 21 Wetgeving financiële producten en diensten (WFD) ................................................................. 22 Vooruitzichten ................................................................................................................................ 23 Pensioenaangelegenheden ....................................................................................................... 23 Jaarrekening .................................................................................................................................. 24 Balans ........................................................................................................................................ 25 Staat van baten en lasten .......................................................................................................... 26 Resultaatbestemming ................................................................................................................ 26 Actuariële analyse...................................................................................................................... 27 Kasstroomoverzicht ................................................................................................................... 28 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling...................................................................... 29 Toelichting op de balans................................................................................................................ 34 Staat voorziening pensioenverplichtingen..................................................................................... 42 Overige gegevens ......................................................................................................................... 47 Vaststelling bestuur.................................................................................................................... 47 Actuariële verklaring .................................................................................................................. 47 Accountantsverklaring................................................................................................................ 49 Financiële overeenkomst met Akzo Nobel Nederland............................................................... 50 Belangrijke cijfers 1996-2005..................................................................................................... 51 Verklarende woordenlijst............................................................................................................ 52 Bijlage 1 - Verklaring inzake de Beleggingsbeginselen ............................................................. 54 Bijlage 2 - 24 Aanbevelingen OPF Goed Pensioenfondsbestuur.............................................. 66
2
Personalia Bestuur Situatie per 5 april 2006
R.P. Prins (voorzitter) drs. C.W. van Zuijlen (vice voorzitter) mr. E.J. Zuijdwijk (secretaris) B.H. Bel AA G.D. Brachten dr. J.H. Dopper drs.ing. J. Helsen MFE drs. E.A. Henstra RC mw. drs. M.G. Kleinsman RC mr. G.J. Niezen J.W. Wierda RA Vacature
1 1 2 2* 1 1 2 1 1 2* 2
1 = werkgeverslid, benoemd door Directie Akzo Nobel Nederland 2 = werknemerslid, benoemd door de deelnemersraad 2* = werknemerslid, benoemd door de deelnemersraad, gepensioneerde
Deelnemersraad Situatie per 5 april 2006
J.G.M. van den Berg drs. W.W. Brouwer ir. F.A.G. Baron Collot d’ Escury L.F.L. Gering J.H.M. Greuters K.J. de Haan ing. H.J. van Herwijnen E. van der Horst H. Kamp F.M. van der Kruijf dr.drs. J.H.W. Leuvering drs. H.A. Middelbeek W. Smies A.H.P.M. Tiemissen Mw. G. van der Veen-Weggemans mr. R. van Weelden J.M. van Welsum A.J.J. van Westerhoven
1 2 2 1 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 2 1 1 1
1 = 8 actieven, benoemd door de CORAN 2 = 10 gepensioneerden, via directe verkiezingen benoemd door gepensioneerden
3
Fondsorganisatie Situatie per 5 april 2006
Directie A.A.M. Bolwerk RA (algemeen directeur) Managementteam A.A.M. Bolwerk RA (voorzitter) drs. B.P.H. Puijn RBA (adjunct-directeur beleggingen) N.M. de Ruiter (controller) mr. W.A. Sipman (adjunct-directeur pensioenzaken) Secretaris bestuurszaken J.P. van der Wal Actuaris Towers Perrin Accountant PricewaterhouseCoopers Accountants N.V.
4
Verslag Algemeen Rendement Als gevolg van het gunstige beursklimaat in 2005 en het gevoerde beleid heeft Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel (APF), net zoals in de twee voorgaande jaren, zeer goede beleggingsresultaten kunnen behalen. De portefeuilles aandelen, vastrentende waarden en onroerende zaken leverden alle drie een positieve bijdrage aan het in 2005 behaalde beleggingsresultaat van in totaal 15,2% (2004 10,3%). De portefeuille vastrentende waarden droeg in mindere mate bij dan de zakelijke waarden. De strategische valuta-afdekking, die het risicoprofiel van het fonds gunstig beïnvloedt, heeft een negatief effect gehad op de resultaten over 2005. Ontwikkelingen In 2005 heeft, als gevolg van de CAO-afspraken 2005 en een nieuwe wetgeving, een aantal grote veranderingen plaatsgevonden voor APF. Kort weergegeven zijn deze: - Overgang op een collectief middelloonregeling met een gewijzigde financieringsystematiek (DC) per 1 juli 2005. De garantie op de nominale pensioenverplichtingen is beëindigd. Voortaan is er sprake van een vaste jaarlijkse premie voor Akzo Nobel Nederland. In verband hiermee werden de volgende bedragen door Akzo Nobel gestort: • • • • -
-
op 30 juni 2005 EUR 101,4 mln extra premie; hetgeen het noodzakelijke vermogen betrof om te komen tot de vereiste dekkingsgraad ingevolge DNB op basis van rekenregels van het Financiële Toetsingskader (FTK); op 6 juli 2005 EUR 50 mln extra premie; op 6 juli 2005 EUR 50 mln extra premie; deze wordt door Akzo Nobel Nederland met de werknemers verrekend; op 30 september 2005 EUR 100 mln als achtergestelde lening aan APF.
Een pensioenreglementswijziging met ingang van 1 januari 2006 als gevolg van onder andere wijziging in wetgeving met betrekking tot VUT, Prepensioen en Levensloop, de komende pensioenwet, het FTK, de zorgplicht, en de overgang op DC; Deze wijzigingen worden in het hoofdstuk pensioenen nader toegelicht. Werkzaamheden in verband met de vrijwillige overgang op het FTK per 1 januari 2006, waaronder aanpassing van de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota.
Op 27 januari 2006 heeft de Vereniging Gepensioneerden Akzo Nobel (VGAN) de Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel en Akzo Nobel Nederland gedagvaard. De kern van het geschil is de vraag of de hiervoor genoemde overgang op het nieuwe pensioensysteem en de gewijzigde financieringsovereenkomst van toepassing kunnen worden verklaard op de leden van de VGAN. Daarbij speelt tevens de vraag of er sprake is van een voorwaardelijke of onvoorwaardelijke indexatie van de pensioenaanspraken. Verbetering van de financiële positie De totale beleggingsopbrengsten bedroegen in 2005 EUR 584 mln. Ten aanzien van de financiering door premiestortingen van Akzo Nobel geldt dat vanaf medio 2005 is overgegaan op de nieuwe financieringsmethodiek met vaste premies. Voor de middelloonregeling is de werkgeverspremie vastgesteld op 20% van de jaarlijkse middelloon pensioengrondslag. Daarnaast worden er kosten voor overgangsmaatregelen in rekening gebracht bij Akzo Nobel. Voor de werknemers is sprake van een vaste premie van 3% van de ongemaximeerde pensioengrondslag, vermeerderd met een dekkingsgraad afhankelijke premie van 0% tot 2% van de middelloon pensioengrondslag.
5
De totaal in 2005 ontvangen premie voor de middelloonregeling bedraagt EUR 342,7 mln en is als volgt verdeeld (in EUR mln): •
1e halfjaar premie oude financiering (incl. 15,4 mln opslag voor weerstand)
68,3
•
2e halfjaar vaste premie werkgever
32,9
•
overige kosten
39,0
•
werknemerspremie
•
stortingen Akzo Nobel stelselwijziging
1,1 201,4 342,7
Totaal
De EUR 201,4 mln bestaat uit de eerder genoemde componenten uit hoofde van de CAOonderhandelingen. De hierin begrepen storting van EUR 101,4 mln is inclusief afrekening van de tot 1 juli 2005 geldende financieringsmethodiek. Naast de premie is van Akzo Nobel een achtergestelde lening van EUR 100 mln ontvangen. Genoemde financieringsbronnen waren ruim voldoende om de lasten over 2005 van de pensioenregeling te financieren. Per saldo resteerde een overschot van EUR 470,5 mln dat aan de reserve wordt toegevoegd. De dekkingsgraad van het fonds is in 2005 op basis van 4% rekenrente gestegen van 115,8 naar 136,7% ultimo 2005.
Toezichthouder De Nederlandsche Bank (DNB) DNB heeft in haar brief van 30 september 2002 uitgangspunten geformuleerd voor het door pensioenfondsen te voeren beleid op korte en op lange termijn. Op basis van de in deze brief genoemde rekenregels stelde de toezichthouder vast dat eind 2002 de vermogenspositie van het fonds onvoldoende was. Op grond hiervan heeft het fonds in 2003 een herstelplan bij DNB ingediend. De dekkingsgraad ultimo 2005 van 136,7% is hoger dan de reserve-eis van DNB van 128,4% (op basis van rekenrente van 4%). Het herstelplan is in 2006 afgemeld bij DNB.
Pensioenwet / FTK De ingangsdatum van de Pensioenwet, die oorspronkelijk 1 januari 2006 zou zijn, is met één jaar uitgesteld. Deze wet vervangt de huidige Pensioen- en Spaarfondsenwet (PSW). Het uit de Pensioenwet voortvloeiende FTK is eveneens met één jaar uitgesteld. Het APF heeft besloten vanaf 1 januari 2006 het nieuwe toezichtbeleid op grond van de Hoofdlijnennota en de nadere uitwerking door de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid toe te passen. DNB heeft hiervoor beleidsregels opgesteld d.d. 21 oktober 2004, die door APF worden gevolgd. Het jaar 2005 wordt nog verantwoord op basis van het bestaande toezichtbeleid. Dit beleid is gebaseerd op de Actuariële Principes Pensioenfondsen (APP februari 1997) en latere aanvullingen. Dit betekent dat in de jaarrekening 2005 voor de waardering van de voorziening pensioenverplichtingen gerekend wordt met een vaste rekenrente van 4%.
6
Invoering van het FTK per 1 januari 2006 betekent dat het APF haar pensioenverplichtingen, net zoals nu haar beleggingen, op marktwaarde zal gaan waarderen (Fair Value). Beleggingsbeleid, looptijd van de verplichtingen en volatiliteit van de marktrente spelen een steeds belangrijkere rol bij de beheersing van de financiële positie van het fonds. Voor 2005 geldt op basis van 4% rekenrente: Per 31-12-2004 31-12-2005
Dekkingsgraad
Vereiste dekkingsgraad
115,8 136,7
127,1 128,4
In de jaarrekening is eind 2005 een voorziening voor overgang op marktrente opgenomen. In de berekening van de dekkingsgraad is deze voorziening als eigen vermogen beschouwd. Op basis van de FTK systematiek, zoals in 2006 door APF zal worden toegepast, waarbij wordt uitgegaan van een door DNB vastgestelde rentetermijnstructuur voor de waardering van de pensioenverplichtingen, geldt het volgende: Per 31-12-2004 31-12-2005
Dekkingsgraad
Vereiste dekkingsgraad
118,7 131,4
121,5 122,5
Gemiddelde rentepercentage 4,22% 3,68%
Ontwikkeling Dekkingsgraad 150%
140% 137%
136%
131%
Dekkingsgraad
130%
121%
120%
Vaste rekenrente 119%
110%
Marktrente
116%
116% 112%
110%
102% 100%
90% 31-12-2001
31-12-2002
31-12-2003
31-12-2004
7
31-12-2005
Organisatiestructuur van het fonds Het bestuur van het fonds bestaat uit twaalf leden, van wie zes leden door de directie van Akzo Nobel Nederland worden aangewezen en zes leden door de deelnemersraad van het fonds. Aan de functie van bestuurslid, noch aan die van leden van de deelnemersraad is een bezoldiging verbonden. Gepensioneerde leden van de deelnemersraad ontvangen een bescheiden onkostenvergoeding. Het bestuur vergadert ten minste vijfmaal per jaar en komt daarnaast tweemaal per jaar in gezamenlijke vergadering bijeen met de deelnemersraad. Besluiten van het bestuur worden genomen met absolute meerderheid van stemmen. Hierbij dienen ten minste vier leden aangewezen door de directie van Akzo Nobel Nederland en vier leden aangewezen door de deelnemersraad aanwezig te zijn. Het bestuur laat zich in zijn werkzaamheden bijstaan door een contactcommissie, een beleggingscommissie en een audit committee. Voor deze commissies, die ook paritair zijn samengesteld, wordt ieder jaar een vast vergaderschema opgesteld. Daarnaast kent het fonds een geschillencommissie, die ad hoc bijeenkomt. De leden van deze commissies worden door het bestuur uit zijn midden gekozen. Het bestuur van het fonds fungeert als beleidsbepalend orgaan en de deelnemersraad als vertegenwoordigend orgaan. Beleid, risicobeleid en uitvoering zijn vastgelegd in de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota. De uitvoering van het beleid is door het bestuur opgedragen aan de directie en het managementteam van het fonds. De directie bestaat uit één persoon, de algemeen directeur, die tevens het management team voorzit. Ter voorkoming van conflicten tussen de belangen van het fonds en privé-belangen is een gedragscode opgesteld voor de bestuursleden, de directie en de medewerkers. Jaarlijks wordt door de betrokkenen een verklaring van naleving ondertekend. In het kader van de bij het fonds van kracht zijnde klachten- en geschillenregeling zijn in 2005 door de geschillencommissie geen geschillen behandeld. Belangrijke besluiten in 2005 Het bestuur heeft in het verslagjaar ten aanzien van de pensioenregeling besloten over te gaan tot uitvoering van de collectieve beschikbare middelloonregeling met een gewijzigde financieringsmethodiek. De betreffende wijziging is in het pensioenreglement, in de ABTN en in de financieringsovereenkomst met de sponsor verwerkt. Elders in het verslag wordt hier nader op ingegaan. Door de stelselwijziging inzake de financiering van het fonds en daarmee het wegvallen van Akzo Nobel als waarborg voor balansevenwicht, heeft de verantwoordelijkheid van het fondsbestuur een zwaarder karakter gekregen. Ook het belang van werknemers en gepensioneerden bij een goed pensioenfondsbestuur is toegenomen. Het bestuur van het fonds heeft op instigatie van CAO-partijen op 30 november 2005 besloten dat vakorganisaties twee werknemers kunnen aanwijzen voor het bestuur en dat er sprake zal zijn van een wisselend voorzitterschap. Daarnaast kunnen vakorganisaties één adviseur van de beleggingscommissie aanwijzen. Een en ander zal in samenspraak met het bestuur plaatshebben. Een nadere uitwerking van het besluit alsook de benodigde wijzigingen van de statuten van het fonds zullen in de loop van 2006 worden geëffectueerd. Bij deze uitwerking zal tevens aandacht worden geschonken aan de bestuursstructuur van het fonds, waarbij de ontwikkelingen rond pension fund governance zullen worden betrokken, zoals verbetering kwaliteit, zorgvuldigheid en openheid van de pensioenuitvoerders.
8
In 2005 is versterkte aandacht gegeven aan de toekomst van de uitvoeringsorganisatie van het pensioenfonds. Dit heeft tot de conclusie geleid dat de uitvoeringsorganisatie wordt uitbesteed. Op 20 januari 2006 hebben het fonds en de Eureko Groep een principe-akkoord gesloten over de overdracht van de totale dienstverlening aan Eureko. Deze overdracht garandeert een kwalitatief hoogstaand en kosteneffectief beheer, waarbij ook op langere termijn de belangen van alle betrokkenen uitstekend worden gewaarborgd. In de loop van 2006 wordt de overdracht van de uitvoeringsorganisatie verder uitgewerkt, waarbij het voornemen bestaat de feitelijke overdracht per 1 september 2006 te laten plaatshebben. Ten aanzien van het beleggingsbeleid heeft het bestuur in de ontwikkelingen gedurende het boekjaar geen aanleiding gezien het strategisch beleid te wijzigen. De strategische assetmix van 50% vastrentende waarden, 40% aandelen en 10% onroerend goed is daarmee gehandhaafd. In de bijlage is een verklaring inzake de beleggingsbeginselen opgenomen. Het bestuur heeft besloten de indexatie van de ingegane pensioenen van 1,8% per 1 januari 2006 onverkort door te voeren. Onder het hoofdstuk Pensioenen wordt dit nader toegelicht.
Bestuur Volgens rooster waren per 1 januari 2006 aftredend de door de directie van Akzo Nobel Nederland aangewezen bestuursleden, de heren G.D. Brachten en R.P. Prins en de door de deelnemersraad aangewezen bestuursleden, de heren dr. A.M. van de Ven en J.W. Wierda RA. Het bestuur heeft hen gevraagd hun zetel te blijven bezetten tot er duidelijkheid over een mogelijk gewijzigde bestuursstructuur zou zijn. De heren Brachten, Prins en Wierda hebben zich hiertoe bereid verklaard. De heer Van de Ven heeft om persoonlijke redenen hiervan afgezien en is per 24 januari 2006 afgetreden. Het bestuur is de heer Van de Ven zeer erkentelijk voor de wijze waarop hij zijn functie als bestuurslid heeft vervuld.
Fondsorganisatie Ultimo 2005 bedroeg het aantal medewerkers 54 (ultimo 2004: 53). Rekening houdend met parttimers gaat het daarbij om 49,2 mensjaren (ultimo 2004: 49,4 mensjaren).
Deelnemersraad In het eerste jaar van zijn zittingsperiode is de nieuwe deelnemersraad zevenmaal bijeengeweest, waarvan twee bijeenkomsten gezamenlijk met het bestuur. De raad heeft in 2005 positieve adviezen uitgebracht over het jaarverslag 2004, de verplichte rapportage aan DNB en de begroting 2005. Inmiddels heeft de raad ook positief geadviseerd over het jaarverslag 2005 en de begroting 2006. Daarnaast heeft de raad een positief advies uitgebracht over de nieuwe Actuariële en Bedrijfstechnische Nota (ABTN), die per 1 januari 2006 van kracht is geworden. De overgang op een nieuwe ABTN vloeide voort uit de eerder genoemde gewijzigde financieringssystematiek van het fonds als ook de overgang op het FTK per 1 januari 2006. Voorts heeft de raad een positief advies uitgebracht over de eerder genoemde wijzigingen in het pensioenreglement van het fonds.
9
Het bestuur en de fondsdirectie danken de leden van de raad voor de wijze waarop zij in het afgelopen jaar hun functie hebben vervuld.
Pensioenen Algemeen Wijzigingen in de pensioenregeling Het pensioenreglement heeft een aantal wijzigingen ondergaan, die grotendeels per 1 januari 2006 van toepassing werden. 1. Stelselwijziging/invoering collectief middelloonregeling met vaste werkgeversbijdrage Akzo Nobel heeft in 2005 met vakorganisaties naast een individueel beschikbare premieregeling een collectief middelloonregeling met vaste werkgeversbijdrage afgesproken. Kern van de pensioenregeling is dat de werkgever alleen verantwoordelijk is voor het betalen van een vaste werkgeverspremie. De pensioenaanspraken, zoals vermeld in de pensioenreglementen, gelden daarmee onder voorbehoud van beschikbaarheid van voldoende financiële middelen in het pensioenfonds. De werkgever staat alleen garant voor het betalen van de vaste werkgeverspremie en staat niet garant ingeval er sprake is van een financieringstekort in het fonds. Met deze wijziging is gestreefd naar het ook in de toekomst continueren van een adequate en betaalbare pensioenregeling. De wijzigingen zijn zo bepaald, dat met de overeengekomen premie-inkomsten en de beleggingsopbrengsten van het fonds naar verwachting voldoende financiële middelen beschikbaar zijn. Mocht dit in enig jaar, conform de spelregels van DNB, niet het geval zijn, dan zullen de aanspraken en rechten van de verzekerden naar evenredigheid van het tekort worden verminderd. De nieuwe financieringswijze (volgens collectief DC) is per 1 juli 2005 ingevoerd. 2. Pensioendatum 65 jaar / afschaffing prepensioen In 2005 heeft Akzo Nobel met de vakbonden afspraken gemaakt over prepensioen en levensloop. Deze afspraken sluiten aan bij wetswijzigingen die op 1 januari 2006 van kracht werden. Het klassieke prepensioen is voor de meeste medewerkers verleden tijd. De standaardingangsdatum voor het pensioen wordt 65 jaar. Iedere medewerker behoudt de mogelijkheid om te stoppen met werken vóór zijn 65ste. Dat kan met het opgebouwde (pre)pensioen in het pensioenfonds en de spaarbijdrage van de werkgever in de levensloopregeling. De levensloopregeling is extern, bij een verzekeraar, ondergebracht. De jaarlijkse opbouw van prepensioen van 2,25% per opbouwjaar, zoals die sinds 2001 in het reglement was vastgelegd, stopt per 1 januari 2006. Voor de groep van werknemers geboren vóór 1950 en die tenminste vanaf 31 december 2000 onafgebroken in dienst zijn bij Akzo Nobel bepaalt een overgangsregeling in de CAO dat de bestaande uitzichten op 80% inkomen op 62 jaar worden behouden. Voor de overige werknemers zullen de bestaande uitzichten voor vervroegd pensioen alleen behouden kunnen blijven als de levensloopregeling daartoe wordt ingezet. 3. Nabestaandenpensioen De pensioenregeling, die vanaf 2001 geldt, regelt dat het nabestaandenpensioen – dat tot uitkering komt bij overlijden van een werknemer – onder andere bepaald wordt aan de hand van een vast percentage van het vaste inkomen. Vanaf 2006 zal het nabestaandenpensioen mede bepaald moeten worden door de lengte van de diensttijd. Daarbij mogen diensttijd bij vorige werkgevers en de toekomstige diensttijd tot 65 jaar meegeteld worden.
10
4. Indexatie (aanpassing van pensioenaanspraken) Mede als gevolg van nieuwe voorschriften van de toezichthouder van pensioenuitvoerders, DNB, zijn de indexatiebepalingen van het pensioenreglement aangepast. De kern van de aanpassing is de benadrukking van de voorwaardelijkheid van de indexatie op een door DNB voorgeschreven wijze. Deze aanpassingen gelden voor alle pensioenregelingen die door het fonds worden uitgevoerd. 5. Arbeidsongeschiktheid (WAO, WIA) De invoering van WIA (wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen) heeft gevolgen voor het aanvullende arbeidsongeschiktheidspensioen, maar niet voor de voortzetting van pensioenopbouw tijdens arbeidsongeschiktheid. Voor de deelnemers die onder de bestaande WAO-regeling vallen zullen de wijzigingen geen gevolgen hebben. 6. Goedkeuring pensioenreglement door fiscus en DNB Het concept pensioenreglement 2006 werd medio 2005 aan DNB aangeboden; de hieruit voortvloeiende wijzigingen werden doorgevoerd, waarna het reglement begin 2006 opnieuw ter toetsing is voorgelegd. De Belastingdienst is tijdig vóór 1 januari 2006 op de hoogte gesteld van de per 1 januari 2006 in te voeren pensioenregeling.
Indexatie De rechten van slapers en gepensioneerden worden volgens het pensioenreglement voorwaardelijk geïndexeerd op basis van de ontwikkeling van de 'Consumenten Prijs Index' (CPI) Alle Huishoudens (2000=100). De stijging van de CPI over de periode september 2004 september 2005 bedraagt 1,8%. De directie van Akzo Nobel heeft geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid tot correctie, zoals vastgelegd in het reglement (artikel 2.7.5). Het bestuur van het fonds heeft de indexatie per 1 januari 2006 vastgesteld op 1,8% (2005: per 1 januari 2005 1%). De lasten van de indexatie voor slapers en gepensioneerden zijn verwerkt in het boekjaar 2005. Voor de voorwaardelijke indexatie van rechten van actieven worden de in de CAO gemaakte afspraken gevolgd, i.c. per 1 januari 2006 1,5% en per 1 november 2006 0,5% (2005: 1,25% per 1 januari 2005). De lasten voor de indexatie 2006 van actieven komen ten laste van de indexatievoorziening werknemers, die gevoed wordt uit de grondslag gerelateerde werknemerspremies. De lasten van de indexatie per 1 januari 2005, 1 januari 2006 en 1 november 2006 zijn verwerkt in het boekjaar 2005.
Uniform pensioenoverzicht voor werknemers Het Verbond van Verzekeraars en de pensioenkoepels VB en OPF zijn in 2005 gekomen tot afspraken over de invoering van een uniform, geharmoniseerd pensioenoverzicht voor werknemers, waarmee de vergelijkbaarheid van pensioenoverzichten wordt vergroot. Zo kunnen werknemers die wisselende banen hebben gehad, straks eenvoudig de bedragen uit de verschillende pensioenoverzichten bij elkaar optellen, zodat ze een beter inzicht hebben in hun huidige en toekomstige pensioensituatie. De drie koepels kwamen overeen dat pensioenfondsen en pensioenverzekeraars het uniforme pensioenoverzicht vanaf 1 januari 2007 zullen hanteren. APF zal daarnaast een geconsolideerd pensioenoverzicht verstrekken op basis van de specifieke kenmerken van de Akzo Nobel pensioenregeling.
11
Collectieve overdrachten In 2004 werden de Akzo Nobel-onderdelen Catalysts, Phosphorus en Resins verkocht. De betreffende pensioenregeling werd voor de onderdelen Catalysts en Resins door het fonds ongewijzigd tot 31 juli 2005, respectievelijk 31 december 2005 voortgezet. De per 31 december 2004 opgebouwde aanspraken van de werknemers van Phosphorus zijn in 2005 overgedragen aan de nieuwe pensioenuitvoerder.
Hoofdlijnen pensioenregeling 2005 Onderstaand is een korte beschrijving van de in 2005 nog geldende pensioentoezegging weergegeven. De wijzigingen per 1 januari 2006 en de nieuwe financieringswijze zijn reeds eerder in dit verslag vermeld. Akzo Nobel Nederland kent een collectieve pensioenregeling. In beginsel neemt iedere medewerker in Nederland aan deze regeling deel. De pensioenregeling kent een voorwaardelijke indexering. Er is geen recht op indexatie en het is ook voor de langere termijn niet zeker of en in hoeverre indexatie zal plaatsvinden. De pensioenregeling van Akzo Nobel Nederland omvat de volgende pensioenen: • ouderdomspensioen vanaf 62 jaar • nabestaandenpensioen - tijdens actieve deelneming verzekerd op risicobasis - na beëindiging van de actieve deelneming verzekerd door uitruil met ouderdomspensioen - wezenpensioen • Anw-vervangend nabestaandenpensioen • arbeidsongeschiktheidspensioen Ouderdomspensioen Het ouderdomspensioen komt in principe op 62-jarige leeftijd tot uitkering. De hoogte van dit pensioen is afhankelijk van het aantal dienstjaren, het opbouwpercentage en het gemiddeld verdiende inkomen over de duur van het deelnemerschap. Het gedeelte van het inkomen dat betrekking heeft op achterliggende dienstjaren wordt daarbij telkens geïndexeerd op basis van de algemene loonontwikkeling bij Akzo Nobel Nederland. De franchise bedraagt per 1 januari 2005 EUR 13.919 op jaarbasis. Het opbouwpercentage bedraagt 2,25% tot een inkomen van EUR 52.112 op jaarbasis; voor het inkomen boven deze grens geldt een Beschikbare Premieregeling. Variabele beloningen tellen eveneens mee voor de pensioenopbouw. Nabestaandenpensioen In het geval dat een actieve deelnemer komt te overlijden wordt een risiconabestaandenpensioen uitgekeerd aan de achterblijvende partner ter grootte van 50% van het verschil tussen het vaste inkomen en de franchise. Bij beëindiging van de deelneming door ontslag en/of pensionering kan de gewezen deelnemer een nabestaandenpensioen verzekeren door uitruil met een deel van het opgebouwde ouderdomspensioen. Dit nabestaandenpensioen kan verzekerd worden tussen 0% en 100% van het alsdan resterende ouderdomspensioen. Het wezenpensioen bedraagt voor actieve deelnemers 10% van het vaste inkomen. Bij beëindiging van de deelneming ontstaat een premievrije aanspraak op wezenpensioen. Anw-vervangend nabestaandenpensioen De deelnemers zijn bij het fonds collectief verzekerd voor vervangende Anw-uitkering ter grootte van 70% van de franchise. Eventuele Anw-uitkeringen komen hierop in mindering.
12
Arbeidsongeschiktheidspensioen De deelnemers ontvangen een arbeidsongeschiktheidspensioen indien arbeidsongeschiktheid is ontstaan tijdens dienstverband. Dit pensioen bestaat uit een aanvulling op de WAO-uitkering (de zogenaamde WAO-hiaatverzekering) en pensioen gebaseerd op het vaste inkomen boven het maximum dagloon ingevolge de WAO. Opbouw van aanspraken op ouderdomspensioen wordt tijdens de arbeidsongeschiktheid voortgezet. Overige flexibele elementen Naast de hiervoor genoemde mogelijkheid tot uitruil van ouderdomspensioen tegen nabestaandenpensioen heeft de deelnemer de volgende keuzemogelijkheden: • het beleggen van de beschikbare premie in beleggingsmodulen met verschillende risicoprofielen • het genieten van maximaal 40% van de beschikbare premie als loon • volledig of gedeeltelijk pensioneren vanaf de 60-jarige leeftijd • het variëren van de hoogte van de pensioenuitkering • sparen met eigen financiële middelen voor diverse pensioensoorten in beleggingsmodulen met verschillende risicoprofielen
13
ONTWIKKELING AANTALLEN VERZEKERDEN Hierna volgend overzicht geeft een inzicht in het verloop van het aantal verzekerden in 2005
Stand per 1 januari 2005 Toetreding in dienst in 2005
Deelnemers
Verzekerden met premievrije aanspraken
Pensioentrekkenden ouderdomspensioen
Pensioentrekkenden partnerpensioen
Overige pensioentrekkenden
13.801
19.719
11.488
6.814
715
495
Arbeidsongeschiktheid Pensionering Afname door overlijden Toename door overlijden Vertrek met premievrije aanspraken Afname wegens afkoop minder dan 1 jaar, (r)emigratie e.d. Vertrek met waardeoverdracht Collectieve uittreding Beëindiging wezen- c.q. inval. pensioen Andere oorzaken
59 -233
-839
1.072
-21
-81
-580
-325 424
-4 35
1.350 -39
-250
-54
-4
-48
-26
-6
-1.350
1)
-223 -408
2)
-63 -241
3)
Totaal mutaties
-1.350
-288
216
39
23
Stand per 31 december 2005
12.451
19.431
11.704
6.853
738
1) Inclusief circa 850 deelnemers van Catalysts (500) en Resins (350). 2) Uitpassingen Phosphorus (25) en Catalysts (383) 3) Voornamelijk als gevolg van de affinanciering van inactieven 'oude pensioenregeling' Deze deelnemers zijn in 2005 premievrij gemaakt.
14
VOORZIENING PENSIOENVERPLICHTINGEN De ontwikkeling van de voorziening pensioenverplichtingen per jaareinde wordt in onderstaande tabel weergegeven Voorziening Pensioenverplichtingen ( in miljoenen euro's)
2005
2004
2003
803
891
872
882
984
415
340
342
356
237
1.573 22 440 3
1.492 20 432 3
1.368 19 411 3
1.273 19 409 3
1.129 18 389 3
Overige technische voorzieningen
61
55
47
40
Totaal
3.317
3.233
3.062
2.982
Deelnemers Verzekerden met premievrije aanspraken Pensioentrekkenden: ouderdomspensioen invaliditeitspensioen partnerpensioen wezenpensioen
* Cijfers voor vergelijkingsdoeleinden aangepast
15
2002 *
2001
-
2.760
Beleggingen Economie en omgevingsfactoren In navolging van 2004, was er ook in 2005 wereldwijd sprake van hoge economische groei. Wederom lieten de Emerging Markets de hoogste economische groei noteren, gevolgd door de Verenigde Staten waar de consumentenbestedingen op peil bleven. De economische groei in Europa viel tegen, al zijn er signalen dat het langzaam de goede kant opgaat. In Japan lijkt het herstel structureel te zijn. Na vervroegde verkiezingen kwam zittend premier Koizumi als winnaar uit de bus hetgeen de deur tot verdere hervormingen openzet. De verkiezing in Duitsland daarentegen leverde geen duidelijk mandaat op voor één van de grote partijen, waardoor een grote coalitie tussen CDU/CSU en SPD gevormd is. Van deze coalitie worden geen grote structurele hervormingen verwacht wat het herstel in Europa zal dempen. De olieprijs kende in 2005 een erg volatiel verloop. Met name het orkaanseizoen in de Verenigde Staten stuwde de prijs omhoog. De orkanen Katrina en Rita veroorzaakten grote schade aan de olieverwerkende installaties in de Golf van Mexico, waardoor een belangrijk gedeelte van de Amerikaanse olieproductie en raffinage stil kwam te liggen. Mede door de hoge prijs vlakte de vraag naar olie wat af, waardoor de olieprijs later in het jaar wat daalde. Een andere opmerkelijke beweging was de stijging van de Amerikaanse dollar ten opzichte van de euro. Met het historisch hoge Amerikaanse tekort op de lopende rekening lag een verdere verzwakking van 'greenback' voor de hand. Door het verkrappende monetaire beleid van de Fed nam het renteverschil tussen de Verenigde Staten en Europa steeds verder toe, waardoor de Amerikaanse dollar steeg tot 1,18 (ultimo 2004 1,36). De ECB verhoogde de korte rente in deze periode slechts éénmaal van 2% naar 2,25%. De heer Greenspan daarentegen heeft tijdens elke bijeenkomst van de Fed de korte rente met 25 basispunten verhoogd tot 4,25%. Ook is de opvolger van de heer Greenspan bekend geworden; Ben Bernanke werd aangewezen als opvolger van de heer Greenspan en zal in februari 2006 het roer overnemen. Opmerkelijk was ook het gedrag van de lange rente in de Verenigde Staten. In tegenstelling tot de Amerikaanse korte rente daalde de lange rente in de eerste helft van 2005. Deze leek dus niet beïnvloed te worden door de verkrapping van het monetaire beleid. Dit fenomeen kreeg de classificatie 'conundrum' (raadsel) mee. De aanhoudende daling in de lange rente tot september bleek wederom een belangrijke drijfveer voor de Amerikaanse huizenmarkt en de consumptie. Ook in Europa is de lange rente verder gedaald. Lage inflatieverwachtingen en veel vraag naar lang lopend papier door institutionele beleggers waren de belangrijkste oorzaken hiervan. Als gevolg van de kostenverlagingen en het versterken van balansen in de afgelopen jaren, kende het bedrijfsleven een periode van hoge winstmarges (ondanks de hoge olieprijs). In 2005 was een sterke stijging van het aantal fusies en overnames waar te nemen. Zowel in aantal als in grootte. De automobielsector in de Verenigde Staten was een negatieve uitzondering op het over het algemeen positieve beeld. Zowel de kredietwaardigheid van Ford als General Motors werd verlaagd tot 'junk' status. Dit veroorzaakte een tijdelijke schok op de markt voor bedrijfsobligaties. Vervolgens vroeg Delphi, toeleverancier van automaterialen van voornamelijk General Motors, surseance van betaling aan. Toegenomen concurrentie, hoge pensioen- en gezondheidszorgkosten en gestegen grondstofprijzen waren de voornaamste oorzaken. De economische groei in China was wederom fabelachtig. Van afzwakking was geen sprake en verdere economische hervormingen lijken eraan te komen. In juli werd de vaste koppeling van de Chinese Yuan aan de Amerikaanse dollar losgelaten en werd de Chinese munt gelinkt aan een mandje van valuta's. Ook vond er een eenmalige appreciatie van de Chinese Yuan ten opzichte van de Amerikaanse dollar plaats met 2,1%. Dit bleek onvoldoende om invloed uit te oefenen om
16
het steeds groter wordende handelsoverschot met de Verenigde Staten. Verdere liberalisatie van de Chinese munt blijft noodzakelijk om protectionistische maatregelen te voorkomen.
Ontwikkelingen bij het fonds Beleggingsbeleid Hoofddoel van het beleggingsbeleid is het, binnen aanvaardbare risicogrenzen, leveren van een optimale bijdrage aan het veiligstellen van het vermogen, behorende bij de pensioenaanspraken van de verzekerden. Uit dit hoofddoel vloeit voort, dat gestreefd wordt naar rendementsoptimalisatie binnen een aanvaardbaar risicoprofiel. Gedurende 2005 is de strategische asset allocatie gehandhaafd en ziet er als volgt uit: 50% vastrentende waarden 40% aandelen 10% onroerend goed Sinds 1 januari 2005 worden de Amerikaanse dollar, Britse pond en Japanse yen op basis van strategische gewichten afgedekt naar euro door middel van valutatermijncontracten. Als gevolg van de nieuwe regelgeving, Financieel Toetsingskader (FTK), is door APF uitgebreid onderzoek gedaan hoe het beste omgegaan kan worden met het renterisico. Uit de analyses kwam naar voren dat het vanuit risico-oogpunt verstandig is een gedeelte van dit renterisico af te dekken. Indien de rente een door het APF vooraf bepaald niveau bereikt, zal de 'duration gap' verkleind worden. Daarnaast is ook onderzoek gedaan naar de uitbreiding van het aantal beleggingscategorieën in de strategische asset mix. Strategisch is positief geoordeeld over de beleggingscategorie 'Commodities'. Vanuit tactisch oogpunt is besloten de daadwerkelijke investering uit te stellen totdat een lager instapniveau bereikt is. Voor beide keuzes is het besluit in 2005 genomen, maar zal de daadwerkelijke implementatie naar verwachting pas in 2006 plaatsvinden. Naast deze strategische keuzes heeft het APF ook een tactisch beleggingsbeleid gevoerd door bepaalde beleggingscategorieën of regio’s te over- of onderwegen. Gedurende 2005 is APF overwogen in aandelen geweest ten koste van de beleggingscategorie vastrentende waarden. Binnen aandelen is gekozen voor een overweging in de regio’s Japan en Emerging Markets ten koste van de Verenigde Staten. Deze tactische keuzes hebben allen positief bijgedragen aan de performance in 2005.
Performance In 2005 heeft APF een totaalrendement behaald van 15,2% inclusief valuta-afdekking. Het rendement op de door het APF gebruikte benchmark was 12,6% wat resulteert in een outperformance van 2,6%. Deze outperformance werd breed gedragen, zowel asset allocatie, regio allocatie en performance van de externe managers leverden een positieve bijdrage.
17
Performance op basis van total returns 2005 APF BM** WM VRW 4,8 5,3 8,1 Aandelen 33,1 29,0 31,2 Onroerend goed 22,2 19,0 14,0 Totaal 15,2* 12,6* 14,8* * Inclusief resultaat financiële derivaten ** Door het fonds gehanteerde benchmark
APF 6,8 9,1 23,2 10,3*
2004 BM 7,6 9,6 20,9 10,1
WM 7,3 9,0 12,0 9,9
APF 6,3 -0,4 15,0 5,1
2001-2005 BM WM 6,4 6,6 -0,6 -0,9 13,8 9,9 4,2 4,5
Heel 2005 is de asset categorie aandelen overwogen geweest ten koste van vastrentende waarden. Gezien de performance verschillen tussen deze twee categorieën, leverde deze tactische beslissing positief bij aan de outperformance. De hoogste aandelenopbrengsten werden behaald in Japan en Emerging Markets. Gedurende het hele jaar is in deze twee regio’s een overwogen positie ingenomen ten koste van de Verenigde Staten. In deze laatste regio werd het laagste absolute rendement behaald in vergelijking met de andere regio’s (in lokale valuta). Deze tactisch regiokeuze droeg dus positief bij aan de outperformance. Ook de meeste externe aandelen- en onroerend goed managers wisten hun benchmark te verslaan en leverden daarmee een positieve bijdrage aan de outperformance. Vanwege de verwachte rentestijging werd in het begin van 2005 een onderwogen positie betreffende duration ingenomen door de interne vastrentende waarden manager. Als gevolg van de rentedaling gedurende 2005 leverde dit een negatieve bijdrage aan de outperformance. Ook de strategische valuta-afdekking droeg negatief bij aan het eindrendement. Met name de stijging van de Amerikaanse dollar ten opzichte van de euro zorgde voor een negatief rendement op de valutatermijncontracten. Ten opzichte van het gemiddelde rendement van de Nederlandse pensioenfondsen, zoals gemeten door WM, behaalde het fonds een outperformance van 0,4%.
Vastrentende waarden De in 2004 ingeslagen weg van verkrappend monetair beleid door de Fed, is in 2005 doorgezet. De Fed heeft in 2005 de korte rente acht keer met 25 basispunten verhoogd tot 4,25%. Opvallend was echter dat de lange rente in de eerste helft van 2005 verder daalde tijdens deze renteverhogingen. Fed voorzitter Alan Greenspan sprak dan ook over een 'bond conundrum' op de financiële markten. Vanaf september echter steeg ook de lange rente in de Verenigde Staten. Dit werd gevoed door inflatieangst, welke mede veroorzaakt werd door de hoge commodity prijzen. In Europa werd de korte rente pas op het eind van 2005 verhoogd met 25 basispunten na 2,5 jaar de korte rente op 2% gehouden te hebben. De lange rente daalde gedurende 2005. Vanaf oktober steeg de rente echter weer, mede door de toegenomen inflatieverwachtingen en de stijgende rente in de Verenigde Staten. Het resultaat op vastrentende waarden bedroeg 4,8%, exclusief valuta-afdekking in 2005. Wederom een positieve performance als gevolg van de couponrente met daar bovenop het effect van de - vooral in het begin van 2005 - dalende rente. Net als in 2004 is in 2005 een onderwogen positie aangehouden in bedrijfsobligaties. Bedrijfsobligaties bieden normaliter een hogere rente dan overheidsobligaties, maar het renteverschil was dermate klein dat dit niet opwoog tegen het hogere risico dat deze obligaties met zich meebrengen. Op basis van een verwachte rentestijging werd de duratie onderwogen. Door de aanhoudende daling van de rente pakte dit in de eerste helft van 2005 niet goed uit. Door de rentestijging in de
18
maanden oktober en november werd een gedeelte van de opgelopen underperformance ingelopen.
Aandelen De asset class aandelen liet een hoog positief rendement noteren; te weten 33,1%, exclusief valuta-afdekking. Over het algemeen was de trend positief. Aanhoudende hoge groeicijfers in de Verenigde Staten, Japan en Emerging Markets zorgen voor een positief sentiment. Ook de dalende lange rente fungeerde als stimulans voor aandelen. Daarnaast overtroffen de bedrijfsresultaten vaak de verwachtingen van analisten. Als gevolg van kostenbesparingen en herstructureringen lieten bedrijven hoge winsten en marges zien. De beste resultaten werden behaald in de Emerging Markets en Japan. De hoge economische groei in Emerging Markets en de hoge grondstofprijzen waren de belangrijkste drijfveren achter deze performance. Ook hebben de meeste Emerging Markets de financiële huishouding beter op orde dan voorheen, waardoor bepaalde specifieke risico’s afnemen. In Japan lijkt het economische herstel structureel te zijn en hierop begon de Japanse beurs aan een indrukwekkende opmars vanaf augustus. Het lijkt erop dat Japan het deflatoire tijdperk achter zich heeft gelaten. Ondanks de wederom tegenvallende economische groei in Europa stegen de Europese beurzen aanzienlijk. De lage kapitaalmarktrente en gunstige waarderingen vormden de belangrijkste pijlers onder deze stijging. Ook de toegenomen activiteit op het gebied van fusies en overnames beïnvloedde het sentiment positief. De beurs in de Verenigde Staten bleef achter ten opzichte van de overige regio’s ondanks hoge economische groeicijfers. Ten opzichte van de bovenstaande markten was de waardering van de Amerikaanse beurs het minst aantrekkelijk. Ook het verkrappende monetaire beleid van Fed drukte de aandelenmarkten. Daarnaast ontstond er in april enige onzekerheid als gevolg van de verlaagde kredietwaardigheid van General Motors en Ford en het dreigende faillissement voor deze twee. In augustus waren de beurzen in de ban van het natuurgeweld dat de Verenigde Staten fysiek bedreigde. Met name de bedreiging van olieplatforms in de Golf van Mexico zorgden voor een sterke prijsstijging van energie gerelateerde grondstoffen. Ook de verwoesting van New Orleans zorgde voor veel humanitair leed en voor schade en ontwrichting van economische processen. De tactische regioweging, onderwogen Verenigde Staten ten gunste van de overige regio’s, was goed gepositioneerd om van deze regioverschillen te profiteren.
Onroerende zaken Wederom kende de asset class onroerende zaken een zeer goed jaar. Er werd een rendement van 22,2%, exclusief valuta-afdekking, gehaald in 2005. Ook dit jaar lag het resultaat op beursgenoteerd onroerend goed ver boven het resultaat op niet beursgenoteerd onroerend goed. De lage renteomgeving en het relatief hoge dividendrendement waren de belangrijkste motoren achter de goede performance. De niet-beursgenoteerde onroerend goed beleggingen bevatten voornamelijk woningen, winkels en kantoren in Nederland. De kantorenbeleggingen hadden het moeilijk als gevolg van de hoge leegstandniveaus. De beleggingen in woningen en winkels lieten hogere opbrengsten zien. Bij de beursgenoteerde beleggingen is de discount ten opzichte van de marktwaarde van de beleggingen die de laatste jaren aanwezig was omgeslagen in een premie. De onroerend goed beleggingen van het fonds zijn ongeveer gelijk verdeeld tussen beursgenoteerde en niet-beursgenoteerde fondsen.
19
Valuta Per 1 januari 2005 dekt het APF de Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen af naar euro op basis van strategische gewichten. Naast dit strategische beleid is geen tactisch valutabeleid gevoerd. Als gevolg van de stijging van de Amerikaanse dollar ten opzichte van de euro, mede als gevolg van het renteverschil tussen de Verenigde Staten en Europa, werd de toegenomen waarde van de Amerikaanse dollar beleggingen in euro geneutraliseerd door het negatieve rendement op de valutatermijncontracten. Het Britse pond apprecieerde enkele procenten ten opzichte van de euro. De Japanse yen bleef daarentegen nagenoeg onveranderd ten opzichte van de euro. Als gevolg van de het afdekken van de Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen op basis van de strategische gewichten zijn de rendementen in lokale valuta van belang en wordt het valutarisico voor het grootste deel vermeden. Een andere opvallende gebeurtenis op valutagebied was het loslaten van de Amerikaanse dollar koppeling van de Chinese Yuan. De waarde van de Chinese munt is nu gelinkt aan een mandje van valuta’s waaronder ook de euro. Daarnaast vond een eenmalige appreciatie plaats van de Chinese Yuan ten opzichte van de Amerikaanse dollar.
Uitvoering Informatie- en Communicatie Technologie In 2005 heeft het APF de vruchten kunnen plukken van de herstructureringen die met ingang van 1 januari 2005 in het pensioeninformatiesysteem zijn doorgevoerd. De pensioenprocessen kunnen met behulp van verbeterde functionaliteit efficiënter worden uitgevoerd. Wijzigingen als gevolg van de invoering van de nieuwe zorgverzekering, de 'Wet aanpassing fiscale behandeling VUT/prepensioen en introductie levensloopregeling' en de 'Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen' per 1 januari 2006 hebben in 2005 geleid tot diverse aanpassingen in ons pensioensysteem. Al deze aanpassingen zijn geïmplementeerd en in productie genomen. De uitbreiding van het 'document management systeem' met een extra archief voor het bestuurssecretariaat heeft de toegankelijkheid van het bestuursarchief vergroot en heeft daarmee de efficiency verhoogd. Op IT vlak zijn aanzienlijke besparingen gerealiseerd door standaardisatie en bundeling van diverse overeenkomsten in nieuwe SLA’s. In het najaar van 2005 is het IT contingencyplan getest. Uit de testen is gebleken dat in geval van een calamiteit de systemen naar verwachting binnen aanvaardbare tijd weer operationeel zijn. Op het gebied van informatiebeveiliging zijn de procedures vastgelegd en is de rol van de security officer beschreven. De inhoud van de website van het fonds is te raadplegen via internet: www.pensioenfondsakzonobel.nl. Onder andere teksten van het pensioenreglement, de voorlichtingsbrochures met betrekking tot de Beschikbare Premieregeling en Vrijwillig Pensioensparen en de gedragscode van het APF zijn hierop te vinden. Daarnaast is informatie beschikbaar over beleggingen, o.a. de verklaring inzake
20
de beleggingsbeginselen (zie bijlage), performance per kwartaal en overige financiële gegevens, waaronder het jaarverslag van het fonds. Het jaarverslag over 2005 is op gelijke wijze uitgebracht als in het voorgaande jaar. Een populaire samenvatting van het jaarverslag, het 'Jaarbericht', wordt in gedrukte vorm verzonden aan werknemers en gepensioneerden en daarnaast is het totale jaarverslag beschikbaar via de website. Het ‘Jaarbericht’ en het in het vierde kwartaal verzonden ‘Tussentijds bericht’ vormen een belangrijke gedrukte informatiebron voor werknemers en gepensioneerden. De pensioenopgaven voor werknemers met informatie over opgebouwde en in het vooruitzicht gestelde pensioenaanspraken zijn medio 2005 verstuurd. De opgaven inzake Beschikbare Premieregeling en Vrijwillig Pensioensparen worden halfjaarlijks verstuurd. Ook in 2005 zijn op diverse Akzo Nobel locaties voorlichtingsbijeenkomsten voor aanstaande gepensioneerden gehouden.
Goed Pensioenfonds Bestuur In het kader van de ontwikkelingen op het gebied van 'Corporate Governance' hebben de bij het OPF aangesloten ondernemingspensioenfondsen een eigen code inzake 'pension fund governance' opgesteld. Het betreft '24 Aanbevelingen voor Goed Pensioenfonds Bestuur' die door het OPF eind april 2004 werd gepubliceerd (zie bijlage). Het bestuur van het APF heeft in juni 2004 besloten deze aanbevelingen te zullen volgen. Op 16 december 2005 is het document 'Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur' van de Stichting van de Arbeid (STAR) uitgekomen. Hierin heeft de STAR aangegeven dat zij van oordeel is dat ook pensioenfondsen stil moeten staan bij de vraag op welke wijze het eigen functioneren kan worden verbeterd. Dit betreft zaken als zorgvuldig bestuur, intern toezicht, verantwoording, deskundigheid, openheid en communicatie. In de loop van 2006 zal worden nagegaan in hoeverre dat document zal leiden tot wijziging in de opzet en werking van de organisatie, waaronder het bestuur en de verantwoordingsorganen, alsmede het interne toezicht en informatieverstrekking. In het beleggingsbeleid wordt geen verandering verwacht, anders dan in de verantwoording daarover door de sector.
Corporate Governance Het fonds wenst dat haar rechten als aandeelhouder op een actieve manier worden behartigd. Hiertoe heeft het APF een corporate governance beleid geformuleerd, welke geraadpleegd kan worden op de website van het APF. Het fonds heeft het beheer van al zijn beleggingen in zakelijke waarden ondergebracht bij externe vermogensbeheerders. Met deze externe beheerders is overeengekomen dat Institutional Shareholder Services (ISS) de belangen van het pensioenfonds als aandeelhouder zal behartigen op basis van eigen analyses en regels mede conform de code Tabaksblat. Over het stemgedrag publiceert het fonds op haar website op kwartaalbasis. Via een hyperlink kan het stemgedrag van het fonds per aandeelhoudersvergadering worden bekeken. Met het bedrijf ISS is hiervoor een contract aangegaan.
Kosten Bij de uitvoeringskosten wordt onderscheid gemaakt tussen kosten van vermogensbeheer en kosten die samenhangen met de pensioenuitvoering.
21
Kosten vermogensbeheer De kosten van vermogensbeheer worden gerelateerd aan de omvang van het belegd vermogen. In deze kosten zijn alle kosten begrepen voorzover deze niet zijn meegenomen in de berekening van de performance volgens de grondslagen van The WM Company. Kosten van vermogensbeheer (in % belegd vermogen) 2005 0,22
2004 0,19
2003 0,19
2002 0,19
2001 0,17
In de afgelopen jaren is de portefeuille zakelijke waarden volledig overgegaan naar extern beheer. Doelstelling daarbij is extra waarde te genereren uit de sector- en fondskeuze en gehanteerde stijlen van de diverse portefeuillemanagers, waardoor per saldo een hoger rendement zou kunnen worden gerealiseerd. In de contracten met de meeste externe portefeuillemanagers is in de laatste jaren een meer resultaatafhankelijke beloningstructuur opgenomen. Op jaarlijkse basis wordt de (out of under) performance afgerekend. Hogere outperformance brengt hogere beheerskosten met zich mee, maar ook een hoger extra rendement. Anderzijds zal bij underperformance maximaal de (beperkte) basisfee als kosten gelden. Kosten pensioenuitvoering Voor het vaststellen van de kostennorm per normverzekerde, die samenhangt met de pensioenuitvoering, heeft het fonds gekozen voor een relatie met de omvang van het verzekerdenbestand. Hierbij dient in aanmerking te worden genomen dat voor gewezen deelnemers een duidelijk lager kostenniveau bestaat in vergelijking met de actieve deelnemers, terwijl de uitvoering van de administratie voor gepensioneerden aanmerkelijk hogere kosten veroorzaakt. Conform voorgaand jaar is daarom een neerwaartse kostentoedeling van 80% toegepast voor gewezen deelnemers en is deze toedeling bij de gepensioneerden met 20% verhoogd. Pensioenuitvoeringskosten per normverzekerde in euro’s 2005 115
2004 131
2003 131
2002 160
2001 126
De pensioenuitvoeringskosten worden in hoge mate bepaald door zaken als het gekozen serviceniveau bij de uitvoering, complexiteit van de pensioenregeling en diverse eenmalige kosten. In het bijzonder de externe kosten voor het meerjarige SAP-migratieproject hebben vooral in 2002 en in 2003 geleid tot hoge automatiseringskosten. In 2004 was daaropvolgend sprake van herinrichting van een deel van de SAP-programmatuur. In 2005 vond afronding plaats van dit automatiseringsproject.
Wetgeving financiële producten en diensten (WFD) In de afgelopen jaren is er veel nieuwe wetgeving geïntroduceerd ten aanzien van het aanbieden van financiële producten en diensten. Het doel van deze wetgeving is in eerste instantie erop gericht om de consument duidelijkheid te verschaffen over de specificaties van het product dat men aanschaft. Voor het fonds geldt dat, gezien deze ontwikkelingen, goede voorlichting omtrent de pensioenregeling steeds belangrijker wordt. Dit geldt met name voor de onderdelen van de pensioenregeling waarbij deelnemers individueel het risico lopen over hun inleg (de Beschikbare Premieregeling en het Vrijwillig Pensioensparen). In de voorlichting met betrekking tot deze regelingen is/wordt uiteraard gewezen op de beleggingsrisico’s die de deelnemers lopen. Maar gezien de bovengenoemde ontwikkelingen op
22
wettelijk gebied voor soortgelijke financiële producten is het noodzakelijk om te bekijken of deze informatie nog voldoende is.
Vooruitzichten Pensioenaangelegenheden Algemeen De in 2005 tussen Akzo Nobel en de vakorganisaties afgesproken maatregelen in het kader van prepensioen en levensloop zijn per 1 januari 2006 geïmplementeerd in onder andere de pensioenregeling. De verdere opbouw van prepensioen is per 1 januari 2006 gestaakt. De mogelijkheden voor deelnemers om uit eigen middelen te sparen voor extra pensioen zijn beperkt aangezien de fiscale ruimte die tot 2006 nog bestond voor prepensioensparen tusen 60 en 62 jaar, niet meer is toegestaan. Daarnaast wordt de fiscale ruimte in de collectieve regeling die bestond ten aanzien van de jaarlijke opbouw van ouderdomspensioen vanaf 65 jaar, collectief ingevuld door verlaging van de franchise. Het pensioenreglement is dienovereenkomstig aangepast en wordt in de loop van 2006 definitief door de Belastingsdient en DNB beoordeeld. Het fonds zal haar informatiedragers die betrekking hebben op de inhoud van pensioenregeling aanpassen. De collectieve voorlichting aan aanstaande gepensioneerden zal zich - gezien de bestendigde uittredingsleeftijd van 62 jaar voor grote groepen van werknemers - voorlopig bliiven richten op de inhoud van de oorspronkelijke pensioentoezegging. Voorbereidingen worden getroffen voor de invoering van de Pensioenwet per 1 januari 2007
Beleggingsomgeving 2006 Verwacht wordt dat in 2006 de wereldwijde trendmatige economische groei zich voortzet en dat hierbij geen omvangrijke schokken zullen plaatsvinden. De consumptie in de Verenigde Staten zal afzwakken maar dit zal gedeeltelijk gecompenseerd worden door aantrekkende consumptieve bestedingen in Japan en China. Door een gebrek aan binnenlands vertrouwen, zal de economische groei in Europa gematigd blijven. De verwachting is wel dat deze hoger zal zijn dan in 2005. Daarnaast zullen de grondstofprijzen hoog blijven maar zal de toename in inflatie beperkt zijn. De grootste risico’s liggen in de Verenigde Staten. Met name het gigantische tekort op de lopende rekening van de Verenigde Staten is op termijn onhoudbaar. De verwachting is dat Amerikaanse dollar hierdoor onder druk komt te staan. Ook ontwikkelingen op de huizenmarkt in de Verenigde Staten en een nieuwe schok op de oliemarkt vormen potentiële gevaren voor het geschetste scenario. De verwachting is dat de rente zowel in de Verenigde Staten als in Europa gematigd oploopt. Hierdoor zal het rendement op vastrentende waarden onder druk komen te staan. Gezien de goede financiële positie van het bedrijfsleven en de relatief gunstige waardering van aandelen, wordt verwacht dat deze asset categorie beter zal presteren dan vastrentende waarden. Het hoge dividendrendement van onroerend goed beleggingen zal ook in 2006 zorgen voor voldoende interesse van investeerders.
Arnhem, 5 april 2006 Het Bestuur
De Directie
23
Jaarrekening
24
Balans 31 december 2005
31 december 2004
452,9
358,6
2.131,2 1.769,2 -1,7 4.351,6
1.613,6 1.576,6 16,6 3.565,4
74,2
59,9
4.425,8
3.625,3
7,2
7,2
63,1 4,8 67,9
51,0 4,8 55,8
159,0
129,5
4.659,9
3.817,8
0,1 946,9 34,6 981,6
0,1 511,0 511,1
(IN EUR MIO)
Activa Beleggingen (1) Onroerende zaken Financiële beleggingen in: - Aandelen - Vastrentende waarden - Financiële derivaten
Beleggingen voor rekening en risico deelnemers (2)
Herverzekeringen (3) Vorderingen en overlopende activa Inzake beleggingen (4) Overige (5)
Liquide middelen
Passiva Stichtingskapitaal en reserves Stichtingskapitaal Algemene reserve (6) Indexatievoorziening werknemers (7)
Achtergestelde lening (8)
100,0
Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen (9) Voorziening voor overgang op marktrente (10) Voorziening voor rekening en risico deelnemers (11)
Schulden en overlopende passiva Inzake beleggingen (12) Overige (13)
25
-
3.317,1 131,6 74,2 3.522,9
3.233,1 59,9 3.293,0
3,2 52,2 55,4
5,0 8,7 13,7
4.659,9
3.817,8
Staat van baten en lasten
2005
2004
Beleggingsopbrengsten (14)
584,3
349,1
Bijdragen van werkgevers en werknemers (15)
360,2
243,3
Lasten pensioenregeling (16)
-319,8
-364,6
Dotatie voorziening voor overgang naar marktwaarde
-131,6
-
(IN EUR MIO)
Mutatie voorziening voor rekening en risico deelnemers
-14,3
-17,7
0,4
0,7
Pensioenuitvoerings- en administratiekosten (17)
-4,6
-5,3
Overige baten en lasten
-4,1
1,2
470,5
206,7
2005
2004
435,9 34,6
206,7 -
470,5
206,7
Rente en mutaties herverzekeringen
Saldo van baten en lasten
Resultaatbestemming
(IN EUR MIO)
Algemene reserve Indexatievoorziening werknemers
26
Actuariële analyse 2004
2005 (IN EUR MIO)
Financiering pensioenregeling Ontvangen premies Ontvangen spaarsaldi Inkoop pensioenjaar Indexatie deelnemers in actieve dienst Invaliditeit Lasten overgangsmaatregelen Aanwending spaarsaldi
225,3 5,1
342,7 13,0 -69,6 -16,4 -2,6 -41,7 -5,1
-71,1 -24,8 -0,2 -37,4 -13,0
-135,4
-146,5
95,0
209,2 Rendement en inflatie Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten Voor rekening en risico deelnemers
114,6 234,5 -4,3
126,8 457,5 -9,2
344,8
575,1 Actuarieel benodigde rente Dotatie voorziening voor overgang op marktrente Rente en overige mutaties herverzekeringen
-124,7
-121,9
-131,6 0,7
0,4
-121,2
-255,9 Inflatiegerelateerde kosten: Ingegane pensioenen Premievrije aanspraken Aanspraken inactieve deelnemers
-80,1 -14,5 -4,4
-36,0 -7,3 -0,7 -44,0
-99,0 275,2
Kosten Pensioenuitvoeringsen administratiekosten
-5,3
-4,6
Mutatie overige technische voorzieningen Bruto technisch resultaat eigen rekening Overige baten en lasten Saldo van baten en lasten
27
124,6
-4,6
-5,3
-6,5
-8,3
1,3 -4,1
-0,5 1,2
470,5
206,7
Kasstroomoverzicht 2005
2004
(IN EUR MIO)
Kasstromen uit hoofde van pensioenuitvoering Pensioenuitkeringen Uitkeringen herverzekering Overgedragen pensioenverplichtingen Overgenomen pensioenverplichtingen Pensioenuitvoerings- en administratiekosten Mutatie overige vorderingen / schulden
-201,8 0,4 -38,6 4,6 -4,6 43,5
-192,7 0,4 -6,5 5,6 -5,3 1,5 -196,5
-197,0
Kasstromen uit beleggingsactiviteiten Verkopen en aflossingen Aankoop beleggingen Mutatie overlopende beleggingsactiviteiten Premies voor rekening en risico deelnemers Overige baten en lasten beleggingen Beleggingen spaarregelingen
14.247,1 -14.585,0 -13,9 16,0 -4,1 0,6
3.531,8 -3.609,8 -0,7 16,3 1,2 -11,7 -339,3
-72,9
Kasstromen uit inkomsten Directe beleggingsopbrengsten Mutatie overlopende intrest en dividend Bijdragen van werkgever en werknemers Achtergestelde lening Akzo Nobel
126,8 -4,2 342,7 100,0
114,6 3,2 225,3 565,3
343,1
Saldo liquide middelen per 1 januari
129,5
56,3
Saldo liquide middelen per 31 december
159,0
129,5
28
Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Algemeen Algemene grondslagen De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met in Nederland algemeen aanvaarde verslaggevingregels voor pensioenfondsen. Activa en passiva worden in het algemeen gewaardeerd tegen de actuele waarde of verkrijgingsprijs. Indien geen specifieke waarderingsgrondslag is vermeld, vindt waardering plaats tegen verkrijgingsprijs. In afwijking van BW 2:9 artikel 390 lid 1 wordt geen afzonderlijke herwaarderingsreserve aangehouden. De herwaarderingsreserve is opgenomen en toegelicht als onderdeel van de algemene reserve. Vergelijking met voorgaand jaar De grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van voorgaand jaar. Vreemde valuta Activa en passiva in vreemde valuta (inclusief de posities van de ter dekking van het valutarisico afgesloten transacties) worden omgerekend tegen de per balansdatum geldende wisselkoersen. Voor de belangrijkste valuta zijn deze: USD : 1,1796 GBP : 0,6871 JPY : 139,2223 De uit de omrekening voortvloeiende koersverschillen worden opgenomen onder de beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten. Transacties in vreemde valuta afgesloten gedurende de verslagperiode worden omgerekend tegen de op dat moment geldende koersen. De omrekenverschillen die ontstaan bij de afwikkeling van transacties worden eveneens opgenomen onder de beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten. Onroerende zaken Hieronder zijn opgenomen de beursgenoteerde en niet-beursgenoteerde belangen in vastgoed of vastgoedbeleggingsinstellingen. Waardering geschiedt op actuele waarde. Indien deze instellingen aan de beurs genoteerd zijn is dit de beurswaarde per balansdatum. Voor niet aan de beurs genoteerde instellingen is dit het evenredig deel van de netto vermogenswaarde waartoe het pensioenfonds gerechtigd is. Aandelen Aandelen, waaronder converteerbare obligaties, zijn gewaardeerd tegen de beurswaarde per balansdatum. Aandelen waarvoor geen officiële notering bestaat worden gewaardeerd tegen het evenredig deel van de netto vermogenswaarde waartoe het pensioenfonds gerechtigd is. Vastrentende waarden Onder dit hoofd zijn obligaties en leningen op schuldbekentenis opgenomen. Obligaties worden gewaardeerd tegen de beurswaarde per balansdatum. De leningen op schuldbekentenis worden gewaardeerd op aflossingswaarde.
29
Financiële derivaten De door het fonds gebruikte derivaten betreffen voornamelijk valutatermijncontracten afgesloten ter dekking van valutarisico’s op in Amerikaanse dollar, Britse pond en Japanse yen gedenomineerde beleggingen. Deze termijncontracten zijn gewaardeerd tegen de actuele waarde per balansdatum. Beleggingen voor rekening en risico deelnemers Beleggingen voor rekening en risico deelnemers zijn middelen die bij het fonds, dan wel bij derden, aangehouden worden op rekeningen ten behoeve van deelnemers die zelf het beleggingsrisico dragen in het kader van de Beschikbare Premieregeling en de Vrijwillige Pensioenspaarregeling. De beleggingen voor rekening en risico deelnemers zijn gewaardeerd op actuele waarde. Herverzekeringen De herverzekerde pensioenverplichtingen bestaan uit premievrij gemaakte pensioenverplichtingen van door Akzo Nobel overgenomen ondernemingen en de bij de oprichting in 1972 overgenomen pensioenverplichtingen in verband met de fusie van pensioenfondsen. De herverzekerde pensioenverplichtingen zijn gewaardeerd tegen de gekapitaliseerde waarde van de herverzekeringspolissen, berekend volgens de door het fonds gehanteerde actuariële grondslagen. Overige activa De overige activa worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs, verminderd met noodzakelijk geachte voorzieningen. Algemene reserve De algemene reserve bestaat uit een reserve voor algemene risico’s, een herwaarderingsreserve, en een reserve voor beleggingsrisico’s. De reserve algemene risico’s is bedoeld voor het opvangen van zowel de jaarlijkse excasso kosten, als de al dan niet gekwantificeerde risico’s zoals algemene bedrijfsrisico’s, kostenrisico’s en dergelijke. Deze reserve wordt uitgedrukt in een percentage van de voorziening pensioenverplichtingen van het fonds en bedraagt maximaal 5% van voorziening pensioenverplichtingen (exclusief de herverzekerde pensioenverplichtingen). De herwaarderingsreserve wordt aangehouden voor: - Niet gerealiseerde waardevermeerderingen van beleggingen, waarvan de waardeverandering via de indirecte beleggingsopbrengsten zijn verantwoord en waarvoor geen frequente marktnoteringen voorhanden zijn. - Niet gerealiseerde waardevermeerderingen van financiële instrumenten, die als afdekkingsinstrument dienen. De herwaarderingsreserve ultimo 2005 betreft de ongerealiseerde waardevermeerderingen van niet beursgenoteerd onroerend goed fondsen en bedraagt EUR 9,3 miljoen. De reserve beleggingsrisico’s is bedoeld als buffer voor beleggings- en overige risico’s, voorzover niet reeds gedekt. De functie van deze reserve is het opvangen van de jaarlijkse verschillen tussen enerzijds het behaalde feitelijk rendement en anderzijds het benodigde rendement ter dekking van de aangroei van de voorziening pensioenverplichtingen.
Indexatievoorziening werknemers Wordt in beginsel aangewend voor de financiering van de voorwaardelijke indexatie van de opgebouwde rechten van werknemers in actieve dienst. Het bestuur kan bij terzake doende ontwikkelingen de voorziening aanwenden voor andere doeleinden. De dotatie aan deze voorziening komt voort uit de door de werknemers afgedragen grondslag gerelateerde pensioenpremies. De hoogte van deze pensioenpremies zijn bij CAO of arbeidsovereenkomst vastgelegd.
30
Achtergestelde lening Dit betreft een op 30 september 2005 van Akzo Nobel nv ontvangen lening met als aflossingsdatum 30 september 2010 en een rentepercentage van 3,5%. Aan de aflossing van de lening zijn voorwaarden verbonden betreffende de vermogenspositie op aflossingsdatum en het oordeel van De Nederlandsche Bank hierover. Voorziening pensioenverplichtingen De voorziening pensioenverplichtingen is gesteld op de contante waarde van de per het einde van het boekjaar opgebouwde pensioenaanspraken. Het grootste deel van deze aanspraken is opgebouwd onder de tot en met 31 december 2000 geldende (gemitigeerde) eindloonregeling. De resterende aanspraken zijn vanaf 1 januari 2001 opgebouwd op basis vanaf dat moment geldende pensioenreglement (geïndexeerde middelloonregeling). Ter bepaling van de contante waarde van de opgebouwde pensioenaanspraken wordt 4% rekenrente door het fonds gehanteerd. Dit percentage komt overeen met het percentage dat DNB als maximum heeft genoemd in de 'Actuariële Principes Pensioenfondsen', ingeval de pensioentoezegging betreffende indexering van ingegane pensioenen en opgebouwde pensioenaanspraken (na beëindiging van de deelneming aan de pensioenregeling) een voorwaardelijk karakter heeft. Bij de vaststelling van de contante waarde van de pensioenaanspraken is uitgegaan van de volgende actuariële grondslagen en onderstellingen: - Rentevoet: 4% - Overlevingstafels: Mannen: GBM, 1995-2000, met één jaar leeftijdsterugstelling Vrouwen: GBV, 1995-2000, met één jaar leeftijdsterugstelling - Gezinssamenstelling: volgens gehuwdheids-, partner- en kinderfrequenties die zijn afgeleid uit het verzekerdenbestand, waarbij bij (echt)paren de vrouw drie jaar jonger is ondersteld dan de man. De opgebouwde pensioenaanspraken van deelnemers aan de pensioenregeling worden, met inachtneming van het bepaalde in artikel 2.6 van het geldende pensioenreglement, verhoogd op basis van de algemene loonindex Akzo Nobel. Onder de algemene loonindex vallen uitsluitend de inkomensverhogingen die door de Directie Akzo Nobel Nederland bv als algemeen worden aangemerkt. Na beëindiging van deelnemerschap worden opgebouwde en ingegane pensioenaanspraken, met inachtneming van het bepaalde in artikel 2.7 van het geldende pensioenreglement, op basis van de consumentenprijsindex - 'CPI alle huishoudens, totaal' over de periode septemberseptember - aangepast. Deze indexatie is voorwaardelijk; er is geen recht op indexatie en het is niet zeker of en in hoeverre in de toekomst een indexatie zal plaatsvinden. Om die reden is geen voorziening voor toekomstige aanpassingen opgenomen in de jaarrekening van het fonds. Wel is een beperkte voorziening aanwezig (EUR 34,6 mln) voor mogelijke toekomstige voorwaardelijke indexatie van opgebouwde aanspraken van werknemers in actieve dienst. De in het lopend boekjaar reeds toegezegde indexaties in het volgend boekjaar van opgebouwde rechten, worden opgenomen in de voorziening pensioenverplichtingen van het lopend verslagjaar In de voorziening pensioenverplichtingen is impliciet een bedrag voor 'overige technische voorzieningen' opgenomen voor het opvangen van bijzondere lasten als gevolg van ontwikkelingen in de hoogte en de jaarlijkse aangroei van de pensioenverplichtingen. Deze lasten
31
betreffen bijzondere verzekeringstechnische resultaten, alsmede resultaten op grond van structurele aanpassingen van de actuariële grondslagen. Dit bedrag is maximaal 2% van de voorziening pensioenverplichtingen. De bijboekingen zijn gelijk aan 2% van de jaarlijkse aangroei van de voorziening pensioenverplichtingen. Additionele bijboekingen vinden plaats indien in enig jaar afboeking heeft plaatsgevonden, waarbij met ingang van het jaar waarin de afboeking heeft plaatsgevonden per jaar 20% van die afboeking aan de voorziening zal worden toegevoegd. Voorziening voor overgang op marktwaarde Dit betreft een voorziening voor het verschil tussen de voorziening pensioenverplichtingen berekend op basis van 4% rekenrente en de voorziening pensioenverplichtingen berekend op basis van de marktrente (ultimo 2005: EUR 3.317,1 mln, resp. EUR 3.448,7 mln). Voorziening voor rekening en risico deelnemers De voorziening voor rekening en risico deelnemers wordt gewaardeerd volgens dezelfde grondslagen als gelden voor de waardering van de corresponderende beleggingen voor rekening en risico deelnemers. Overige passiva De overige passiva worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs. Resultaatbepaling Algemeen De baten en lasten worden toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Opbrengsten uit hoofde van beleggingen voor rekening en risico van deelnemers worden via de baten en lasten ten gunste of ten laste van de verplichtingen aan deelnemers verantwoord. Beleggingsopbrengsten Beleggingsopbrengsten worden onderscheiden in directe en indirecte beleggingsopbrengsten. In deze opbrengsten zijn alle directe en indirecte opbrengsten voor rekening en risico deelnemers inbegrepen. Directe beleggingsopbrengsten Onder deze post worden de opbrengsten uit hoofde van beleggingen in onroerende zaken, dividend op aandelen en intrest op vastrentende waarden en op liquide middelen verantwoord. De kosten van vermogensbeheer en effectenbewaring worden op deze opbrengsten in mindering gebracht. Indirecte beleggingsopbrengsten Onder deze post worden zowel de gerealiseerde, als de niet gerealiseerde waardewijzigingen en valutaresultaten betreffende beleggingen verantwoord. De aan deze beleggingsopbrengsten gerelateerde transactiekosten en provisies zijn met deze opbrengsten verrekend. Bijdragen van werkgevers en werknemers Hieronder zijn opgenomen de aan het verslagjaar toe te rekenen werkgevers- en werknemersbijdrage, alsmede de door het fonds dan wel derden ontvangen bijdragen van deelnemers in kader van de Beschikbare Premieregeling en de Vrijwillige Pensioenspaarregeling. Mutatie voorziening voor rekening en risico deelnemers De mutatie voorziening voor rekening en risico deelnemers betreft de mutaties in de waarde van deze voorziening. Pensioenuitvoerings- en administratiekosten Deze betreffen de aan het verslagjaar toe te rekenen kosten van de organisatie.
32
Organisatiekosten die beheer van het belegd vermogen betreffen zijn op de post directe beleggingsopbrengsten in mindering gebracht. Resultaatbestemming volgens statuten Met betrekking tot de resultaatbestemming wordt opgemerkt dat hierover geen bepaling is opgenomen in de statuten van het fonds. De bestemming is geregeld in een tussen Akzo Nobel Nederland en het fonds afgesloten financieringsovereenkomst en is verder geconcretiseerd in de ABTN.
33
Toelichting op de balans Activa Beleggingen (1) De mutaties in de beleggingsportefeuille alsmede de samenstelling zijn onderstaand weergegeven: 2005 Balanswaarde
Indirecte
Balanswaarde
01.01.2005
beleggings-
31.12.2005
(IN EUR MIO)
Aankopen
Verkopen
opbrengsten
%
Onroerende zaken Deelnemingen
2,0
0,0
0,8
0,0
1,2
0,0
Beleggingsfondsen onroerend goed
356,6
218,8
186,5
62,8
451,7
10,2
358,6
218,8
187,3
62,8
452,9
10,2
Aandelen
1.639,6
1.775,1
1.757,3
506,0
2.163,4
49,0
Vastrentende waarden Obligaties
1.593,2
12.514,1
12.313,8
- 0,3
1.793,2
40,5
Leningen op schuldbekentenis
11,2
0,2
0,1
0,0
11,3
0,3
1.604,4
12.514,3
12.313,9
- 0,3
1.804,5
40,8
Financiële derivaten
16,6
93,4
0,0
- 111,7
Totaal beleggingen
3.619,2
14.601,6
14.258,5
456,8
Af: voor rekening en risico deelnemers
- 53,8
- 16,6
- 11,4
- 8,5
- 67,5
3.565,4
14.585,0
14.247,1
448,3
4.351,6
* Deze post betreft valuta-termijncontracten met een onderliggende marktwaarde van EUR 1.190 miljoen, afgesloten ter afdekking van valutarisico's op beleggingen in de de Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen. De contracten worden als volgt gespecificeerd: - USD afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 721 mio - GBP afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 323 mio - JPY afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 146 mio De valuta-termijncontracten vervallen medio december 2006. ** In de financiële beleggingen per ultimo zijn voor EUR 1.033 miljoen aandelen en obligaties begrepen die door het fonds in het kader van zijn beleggingsactiviteiten voor belening ter beschikking zijn gesteld. Ter dekking van het uit deze transacties voortvloeiende risico van niet-teruglevering zijn voor EUR 1.079 miljoen aan zekerheden verkregen. Bij de vastrentende waarden portefeuille is in 2005 meer nadruk gelegd op een actief beheer van deze portefeuille. Hierdoor is de omzet binnen deze portefeuille aanzienlijk gestegen in vergelijking met voorgaand jaar.
34
- 1,7 * 4.419,1 **
0,0 100,0
Beleggingen (1)
2004 Balanswaarde 01.01.2004
Indirecte Aankopen
Verkopen
(IN EUR MIO)
Balanswaarde
beleggings-
31.12.2004
opbrengsten
%
Onroerende zaken Deelnemingen
2,3
0,0
0,3
0,0
2,0
0,1
Beleggingsfondsen onroerend goed
306,5
98,5
103,2
54,8
356,6
9,9
308,8
98,5
103,5
54,8
358,6
10,0
Aandelen
1.439,0
1.393,5
1.298,7
105,8
1.639,6
45,3
Vastrentende waarden Obligaties
1.490,1
2.134,7
2.062,6
31,0
1.593,2
44,0
Leningen op schuldbekentenis
11,2
0,0
0,0
0,0
11,2
0,3
Depots bij herverzekeraars
19,4
0,0
19,5
0,1
0,0
0,0
1.520,7
2.134,7
2.082,1
31,1
1.604,4
44,3
Financiële derivaten
25,9
0,0
51,9
42,6
Totaal beleggingen
3.294,4
3.626,7
3.536,2
234,3
Af: voor rekening en risico deelnemers
- 37,2
- 16,9
- 4,4
- 4,1
- 53,8
3.257,2
3.609,8
3.531,8
230,2
3.565,4
16,6 * 3.619,2 **
* Deze post betreft negen valuta-termijncontracten met een onderliggende marktwaarde van EUR 876 miljoen, afgesloten ter afdekking van valutarisico's op beleggingen in de de Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen. De contracten worden als volgt gespecificeerd: - USD afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 588 mio - GBP afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 200 mio - JPY afdekking met onderliggende marktwaarde van EUR 88 mio ** In de financiële beleggingen per ultimo zijn voor EUR 499 miljoen aandelen en obligaties begrepen die door het fonds in het kader van zijn beleggingsactiviteiten voor belening ter beschikking zijn gesteld. Ter dekking van het uit deze transacties voortvloeiende risico van niet-teruglevering zijn voor EUR 521 miljoen aan zekerheden verkregen.
35
0,4 100,0
Beleggingen (1) Valutarisico totaal belegd vermogen inclusief valuta-afdekking 2005
2004
(IN % van het totaal belegd vermogen)
EUR CHF SEK JPY USD DKK GBP NOK Overig
87,2 2,9 2,5 1,7 1,2 0,5 0,4 0,4 3,2
86,4 3,0 2,3 1,5 0,3 1,0 2,5 0,1 2,9
100,0
100,0
2005
2004
33,4 26,9 31,7 8,0 100,0
32,1 27,7 33,1 7,1 100,0
Portefeuilleverdeling onroerende zaken naar sector (IN %)
Woningen Winkels Kantoren Overig
Ultimo 2005 is de onroerend goed portefeuille volledig binnen Europa belegd.
Portefeuilleverdeling onroerende zaken naar valuta 2005
2004
76,8 15,7 5,5 1,0 1,0 100,0
77,5 15,5 3,9 2,5 0,3 0,3 100,0
(IN %)
EUR GBP SEK CHF DKK NOK
Ultimo 2005 zijn de valutakoersrisico's tengevolge van de GBP gerelateerde beleggingen nagenoeg afgedekt.
36
Beleggingen (1) Portefeuilleverdeling aandelen naar regio 2005
2004
47,7 28,5 10,4 13,4 100,0
48,2 29,7 8,8 13,3 100,0
2005
2004
10,0 4,6 11,6 12,5 6,1 11,2 26,3 8,3 5,4 4,0 100,0
9,1 4,1 10,1 14,6 7,7 10,8 25,0 8,8 6,0 3,8 100,0
2005
2004
66,9 18,1 9,0 6,0 100,0
87,2 1,6 1,4 9,8 100,0
5,2
5,0
2005
2004
93,9 3,3 2,4 0,4 100,0
90,3 5,2 2,3 2,2 100,0
(IN %)
Europa Verenigde Staten Japan Opkomende markten
Portefeuilleverdeling aandelen naar sector (IN %)
Energy Materials Industrials Consumer Discretionary Consumer Staples Health Care Financials Information Technology Telecommunication Services Utilities
Portefeuilleverdeling vastrentende waarden naar sector (IN %)
Overheden en overheidsinstellingen Financiële instellingen Industrie en handelsondernemingen Niet-euro obligaties
Duratie van obligaties (Macauley)
Portefeuilleverdeling vastrentende waarden naar valuta (IN %)
EUR GBP SEK DKK
Ultimo 2005 zijn de valutakoersrisico's tengevolge van de GBP gerelateerde beleggingen nagenoeg afgedekt.
37
Beleggingen voor rekening en risico deelnemers (2) 2005
2004
Aandelen Vastrentende waarden Liquide middelen Intern belegd Extern belegd
32,2 35,3 0,6 68,1 6,1
26 27,8 0,7 54,5 5,4
Balanswaarde per 31 december
74,2
59,9
2005
2004
Balanswaarde per 1 januari
7,2
6,9
Uitkeringen Rente en overige mutaties
-0,4 0,4
-0,4 0,7
7,2
7,2
2005
2004
13,5 47,9 1,7
5,6 44,2 1,2
63,1
51,0
2005
2004
2,1 0,0 0,1 2,6
1,4 3,0 0,3 0,1
4,8
4,8
(IN EUR MIO)
Herverzekeringen (3) (IN EUR MIO)
Balanswaarde per 31 december
Vorderingen en overlopende activa Inzake beleggingen (4) (IN EUR MIO)
Financieel nog af te wikkelen beleggingen Lopende interest Te ontvangen dividend
Overige (5) (IN EUR MIO)
Terug te vorderen belastingen Vordering op werkgever Inventaris en overige bedrijfsmiddelen Diverse vorderingen
38
Passiva
Algemene reserve (6) 2005
2004
Stand per 1 januari
511,0
304,3
Resultaatbestemming
435,9
206,7
Stand per 31 december
946,9
511,0
2005
2004
(IN EUR MIO)
Indexatie voorziening werknemers (7) (IN EUR MIO)
Stand per 1 januari
-
-
Toevoegingen Storting werknemerspremies
50,0
-
Onttrekkingen Indexatie werknemers
-15,4
-
Stand per 31 december
34,6
-
Achtergestelde lening (8) 2005
2004
(IN EUR MIO)
Balanswaarde per 1 januari
-
-
Ontvangen lening
100,0
-
Balanswaarde per 31 december
100,0
-
39
Voorziening pensioenverplichtingen (9) 2005
2004
(IN EUR MIO)
Balanswaarde per 1 januari Toevoegingen Verhoging met de aan het jaar toe te rekenen kosten Mutatie in verband met ontvangen koopsommen en waardeoverdrachten Onttrekkingen Mutatie inzake betaalde uitkeringen Mutatie in verband met betaalde koopsommen en waardeoverdrachten Balanswaarde per 31 december
3.233,1
3.062,1
319,8
364,6
4,6
5,6
- 201,8
- 192,7
- 38,6
- 6,5
3.317,1
3.233,1
2005
2004
Voorziening voor overgang naar marktwaarde (10) (IN EUR MIO)
Balanswaarde per 1 januari
-
-
Dotatie voorziening
131,6
-
Balanswaarde per 31 december
131,6
-
40
Voorziening voor rekening en risico deelnemers (11) 2005
2004
59,9
42,2
17,5 -13,0 9,2 0,6
18,0 -5,0 4,3 0,4
74,2
59,9
2005
2004
3,2
5,0
2005
2004
3,9 7,6 33,4 7,3
3,9 3,0 0,0 1,8
52,2
8,7
(IN EUR MIO)
Stand per 1 januari Premies Onttrekkingen Rendement beleggingen Overige mutaties Balanswaarde per 31 december
Schulden en overlopende passiva Inzake beleggingen (12) (IN EUR MIO)
Financieel nog af te wikkelen beleggingen
Overige (13) (IN EUR MIO)
Te betalen belastingen Crediteuren Collectieve overdrachten Diverse schulden
41
Staat voorziening pensioenverplichtingen per 31 december 2005 Voorziening Verzekerd pensioen Aantal (IN EUR MIO)
A. Niet-pensioentrekkenden 1. Verzekerden voor wie wordt bijgedragen - Levenslang ouderdomspensioen - Tijdelijk ouderdomspensioen - Meeverzekerd nabestaandenpensioen - Meeverzekerd wezenpensioen Totaal 2. Verzekerden met premievrije aanspraken - Levenslang ouderdomspensioen - Tijdelijk ouderdomspensioen - Meeverzekerd nabestaandenpensioen - Meeverzekerd wezenpensioen - Erfrenten / kapitaalverzekering Totaal B. Pensioentrekkenden - Ouderdomspensioen - Eventueel ongehuwdenpensioen -Tijdelijk ouderdomspensioen - Eventueel nabestaanden- / wezenpensioen - Ingegaan nabestaandenpensioen - Ingegaan invaliditeitspensioen - Ingegaan wezenpensioen en vaste renten Totaal
pensioenverplichtingen
op jaarbasis
inclusief
herver-
verzekerden
bereikbaar
opgebouwd
herverzekering
zekering
12.451
263,1 59,5 41,1 35,5 -
105,4 59,5 41,1 13,4 -
588,2 83,5 129,8 1,1 802,6
2,7
46,0 12,4 25,0 7,5 0,0 -
46,0 12,4 25,0 7,5 0,0 -
303,8 27,6 83,0 0,4 0,0 414,8
6.853 513
139,6 9,8 33,7 85,5 48,8 2,4
139,6 9,8 33,7 85,5 48,8 2,4
1.144,2 12,0 64,9 351,7 440,4 22,0
225 19.295
0,7 -
0,7 -
3,0 2.038,2
12.451
19.429
2 19.431
11.704
C. Overige technische voorzieningen Totaal generaal
2,7
1,3
1,3
3,2
3,2
61,5 51.177
42
-
-
3.317,1
7,2
Toelichting op de staat van baten en lasten over 2005 OMZET De omzet van het pensioenfonds, die is gedefinieerd als directe beleggingsopbrengsten en bijdragen van werkgever en werknemers, bedroeg in 2005 EUR 487,0 miljoen (2004 EUR 357,9 miljoen). Beleggingsopbrengsten (14) 2005
2004
126,8 457,5
114,6 234,5
584,3 *
349,1 *
(IN EUR MIO)
Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten
* Inclusief resultaat op belegd vermogen voor rekening en risico deelnemers: - 2005 EUR 9,2 miljoen - 2004 EUR 4,3 miljoen
Directe beleggingsopbrengsten 2005
2004
19,0 36,0 77,1 -9,0 3,7
15,1 26,6 77,8 -6,7 1,8
126,8
114,6
(IN EUR MIO)
Onroerende zaken Aandelen Vastrentende waarden Kosten vermogensbeheer Overige resultaten
Indirecte beleggingsopbrengsten Onder dit hoofd zijn zowel de gerealiseerde resultaten - bij verkoop -, als de niet gerealiseerde resultaten - door aanpassing van de boekwaarde aan de balanswaarde per 31 december - van de beleggingen opgenomen.
2005
2004
62,8 497,5 - 0,3 - 111,7 448,3
54,8 103,3 29,5 42,6 230,2
Rendement op intern beheerd voor deelnemers
8,5
4,1
Rendement op extern beheerd voor deelnemers
0,7
0,2
457,5
234,5
(IN EUR MIO)
Onroerend goed Aandelen Vastrentende waarden Resultaat op financiële derivaten
43
Bijdragen van werkgever en werknemers (15) 2005
2004
85,8 216,8 34,8 4,2 1,1 342,7
101,2 79,1 41,7 2,1 1,2 225,3
16,0 1,5 17,5
16,3 1,7 18,0
360,2
243,3
(IN EUR MIO)
Bijdragen ter dekking pensioenlasten Jaarpremie Premie werkgever t.b.v. weerstandsvermogen Werkgeversbijdrage overgangsmaatregelen Affinanciering inactieven Premie Anw aanvullend pensioen
Premies voor rekening en risico deelnemers Intern beheerd Extern beheerd
Lasten pensioenregeling (16) De lasten pensioenverplichtingen zijn op basis van mutaties in de verplichtingen respectievelijk op basis van de actuariële analyse als volgt samen te vatten:
2005
2004
34,0 201,8
0,9 192,7
84,0 319,8
171,0 364,6
2005
2004
126,3 124,7 68,8 319,8
143,7 121,9 99,0 364,6
(IN EUR MIO)
Saldo overdrachten van rechten Pensioenuitkeringen Mutatie balanspost Voorziening pensioenverplichtingen
(IN EUR MIO)
Jaarlijkse kosten * Actuarieel benodigde rente Inflatiegerelateerde kosten * inclusief lasten overgangsmaatregelen en affinanciering inactieven.
44
De specificatie van de uitkeringen is als volgt: 2005
2004
119,4 46,6 0,9 0,7 2,2 0,7 30,0
113,5 44,5 0,9 0,8 2,2 0,7 28,2
1,3
1,9
201,8
192,7
2005
2004
38,6 -4,6
6,5 -5,6
34,0
0,9
2005
2004
(IN EUR MIO)
Ouderdomspensioen Huwelijkspartnerpensioen Anw-pensioen Wezenpensioen Invaliditeitspensioen Afkoop ingegane pensioenen Prepensioen Bijdragen in de ziekenfondsen ziektekostenverzekering
De specificatie van het saldo overdrachten van rechten luidt:
(IN EUR MIO)
Uitgaande waardeoverdrachten Inkomende waardeoverdrachten
Pensioenuitvoerings- en administratiekosten (17) (IN EUR MIO)
Salarissen en sociale lasten *
4,1 *
4,0 *
Overige interne kosten
2,7
4,0
Externe beleggingskosten
6,8 13,6
4,0 12,0
Toewijzing aan kosten vermogensbeheer
-9,0
-6,7
4,6
5,3
Pensioenuitvoerings- en administratiekosten
* Hierin is een bedrag van EUR 0,5 mio aan pensioenlasten begrepen voor de medewerkers van het fonds. Met ingang van 1 januari 2006 is sprake van een toegezegde bijdrageregeling De verwerking in de jaarrekening heeft als zodanig plaatsgevonden.
45
Ultimo 2005 bedroeg het aantal medewerkers 54 (ultimo 2004: 53). Rekening houdend met parttimers gaat het daarbij om 49,2 mensjaren (ultimo 2004: 49,4 mensjaren). Beloningen bestuurders: Aan de functie van bestuurslid is geen bezoldiging verbonden. Er is één statutair directeur die een beloning geniet. Conform de geldende wetgeving wordt van dit bedrag geen melding gemaakt. Gebeurtenissen na balansdatum Op 27 januari 2006 heeft de Vereniging Gepensioneerden Akzo Nobel (VGAN) de Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel en Akzo Nobel Nederland gedagvaard. De kern van het geschil is de vraag of de overgang op het nieuwe pensioensysteem en de gewijzigde financieringsovereenkomst van toepassing kunnen worden verklaard op de leden van de VGAN. Daarbij speelt tevens de vraag of er sprake is van een voorwaardelijke of onvoorwaardelijke indexatie van de pensioenaanspraken. Mede op basis van juridisch advies is het fonds van mening dat de dagvaarding niet zal leiden tot aanpassingen van de pensioenregeling en dat de indexatie van de pensioenaanspraken voorwaardelijk is. In de jaarrekening is derhalve geen verplichitng terzake opgenomen.
Arnhem, 5 april 2006 Namens het Bestuur R.P. Prins (voorzitter) mr. E.J. Zuijdwijk (secretaris)
46
Overige gegevens Vaststelling bestuur Het bestuur van de Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel heeft de jaarrekening 2005 vastgesteld in de vergadering van 5 april 2006.
Actuariële verklaring Opdracht Ingevolge de aan ons door de Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel toevertrouwde opdracht tot certificering is de financiële positie per 31 december 2005 van het pensioenfonds door ons beoordeeld, en zijn de overige taken, voor de certificerend actuaris voortvloeiend uit de wet, door ons vervuld. Gegevens De gegevens waarop ons onderzoek is gebaseerd, zijn verstrekt door de uitvoeringsorganisatie APF. De administratieve basisgegevens die aan de vaststelling van de voorziening pensioenverplichtingen ten grondslag liggen, waaronder begrepen de opgebouwde pensioenrechten, zijn door de accountant van het pensioenfonds, in het kader van diens controle van de jaarrekening, gecontroleerd. Voor de toetsing van de middelen van het pensioenfonds en voor de beoordeling van de financiële positie hebben wij ons gebaseerd op de financiële gegevens uit de jaarrekening, waarbij een accountantsverklaring is verstrekt. Werkzaamheden Bij de beoordeling van de financiële positie is conform artikel 10b van de PSW expliciet de aangehouden voorziening pensioenverplichtingen en de overige verzekeringstechnische voorzieningen, te weten de voorziening voor overgang naar marktrente, gecontroleerd. Voorts zijn de uitgangspunten, grondslagen en methoden, die zijn toegepast bij de vaststelling van de verzekeringstechnische voorzieningen, respectievelijk bij de voorbereiding van de uitgevoerde toetsen van de toereikendheid van de middelen van het pensioenfonds, beoordeeld. De berekeningen voor de vaststelling van de verzekeringstechnische voorzieningen en de berekeningen voor de uitgevoerde toetsen zijn zowel globaal als steekproefsgewijs door ons beoordeeld. Daarnaast hebben wij de financiële opzet van het pensioenfonds beoordeeld. De mate van zekerheid waarmee het pensioenfonds de tot balansdatum opgebouwde pensioenverplichtingen zal kunnen nakomen is door ons geëvalueerd. Naar onze mening vormen de beschreven controles en toetsen een deugdelijke grondslag voor het hierna te geven oordeel. Oordeel Voorziening pensioenverplichtingen Hiermede verklaren wij ons te kunnen verenigen met de in de jaarrekening vermelde methoden en grondslagen voor de berekening van de voorziening pensioenverplichtingen en de overige
47
verzekeringstechnische voorzieningen. Deze voorziening is getoetst uitgaande van door ons realistisch geachte grondslagen. Naar ons oordeel is de hoogte van de voorziening pensioenverplichtingen en de voorziening voor overgang op marktrente te samen ad EUR 3.441,5 mln per balansdatum afdoende. Toetsing van de middelen van het pensioenfonds aan criteria van DNB De toets conform de richtlijnen van DNB wijst uit dat de op balansdatum aanwezige middelen van het pensioenfonds ten minste gelijk zijn aan de voor de ondergrens gestelde norm. Gemeten naar deze maatstaf is ten aanzien van de verplichtingen, aangegaan tot balansdatum, dus sprake van dekking. De totale reserves bij het pensioenfonds zijn per balansdatum ten minste gelijk aan de daartoe door DNB gestelde norm. Er is derhalve geen reservetekort aanwezig. Jaarlijkse affinanciering van tijdsevenredige aanspraken Aan artikel 9a lid 2 van de Pensioen- en Spaarfondsenwet is naar ons oordeel voldaan. Financiële positie De financiële positie van het pensioenfonds is naar onze mening voldoende. Bij handhaving van het tot dusverre gevoerde beleid zal het pensioenfonds waarschijnlijk – uitgaande van de door ons op het beoordelingsmoment relevant en realistische geachte veronderstellingen – kunnen voldoen aan de verplichtingen, aangegaan tot de balansdatum. Daarbij is in aanmerking genomen het aan verzekerden gespecificeerde algemeen beleid inzake voorwaardelijke indexatie. Rotterdam, 5 april 2006
N. Mol Towers Perrin
48
Accountantsverklaring Aan het bestuur van de Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel
Opdracht Ingevolge uw opdracht hebben wij de jaarrekening 2005 van Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel te Arnhem gecontroleerd. De jaarrekening is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het bestuur van de stichting. Het is onze verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake de jaarrekening te verstrekken. Werkzaamheden Onze controle is verricht overeenkomstig in Nederland algemeen aanvaarde richtlijnen met betrekking tot controleopdrachten. Volgens deze richtlijnen dient onze controle zodanig te worden gepland en uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen onjuistheden van materieel belang bevat. Een controle omvat onder meer een onderzoek door middel van deelwaarnemingen van informatie ter onderbouwing van de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. Tevens omvat een controle een beoordeling van de grondslagen voor financiële verslaggeving die bij het opmaken van de jaarrekening zijn toegepast en van belangrijke schattingen die het bestuur van de stichting daarbij heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat onze controle een deugdelijke grondslag vormt voor ons oordeel. Oordeel Wij zijn van oordeel dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de grootte en de samenstelling van het vermogen op 31 december 2005 en van het resultaat over 2005 in overeenstemming met de in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving en voldoet aan de wettelijke bepalingen inzake de jaarrekening zoals opgenomen in Titel 9 Boek 2 BW. Tevens zijn wij nagegaan dat het jaarverslag voorzover wij dat kunnen beoordelen verenigbaar is met de jaarrekening. Rotterdam, 5 april 2006 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V.
Drs. S. Barendregt-Roojers RA
49
Financiële overeenkomst met Akzo Nobel Nederland Op 30 juni 2005 is een nieuwe financieringsafspraak in werking getreden en vastgelegd in een nieuwe financieringsovereenkomst tussen Akzo Nobel Nederland en het fonds. Hierin is overeengekomen dat een vaste jaarlijkse werkgeverspremie zal worden betaald van 20% van de pensioengrondslag voor het geïndexeerde middelloonsysteem. De premieafspraak geldt voor een periode van vijf jaar met de intentie deze ook nadien voort te zetten. Voorts is overeengekomen dat met ingang van 1 juli 2005 de werknemerspremie geen onderdeel meer uitmaakt van de pensioenpremie van de werkgever. De werknemerspremie wordt door de werkgever ingehouden en gestort bij het fonds. Uit deze premie wordt een indexatievoorziening werknemers gevoed, waarmee extra zekerheid wordt gecreëerd voor de indexatie van de pensioenafspraken van de actieve deelnemers. De hoogte van de werknemerspremie is afhankelijk van de dekkingsgraad van het fonds.
50
Belangrijke cijfers 1996-2005
(Bedragen in miljoenen euro's)
Aantallen verzekerden Deelnemers - Mannen - Vrouwen Verzekerden met premievrije aanspraken Pensioentrekkenden
2005
2004
2003
2002 *
2001
2000 **
1999
1998
1997
1996
12.451 13.801 14.275 14.821 8.736 9.952 10.395 10.835 3.715 3.849 3.880 3.986
15.320 15.457 11.455 11.919 3.865 3.538
19.651 20.105 20.309 20.564 15.862 16.391 16.804 17.161 3.789 3.714 3.505 3.403
19.431 19.719 20.904 21.498 19.295 19.017 18.692 18.372
21.201 21.351 18.022 17.711
21.847 22.399 22.712 22.975 17.432 17.195 16.862 16.497
Beleggingen Onroerende zaken Aandelen Vastrentende waarden Financiële derivaten
453 2.163 1.805 -2
359 1.640 1.604 17
309 1.439 1.521 26
329 1.105 1.552 0
348 1.346 1.465 2
330 1.248 1.659 14
213 1.187 1.897 0
394 778 1.831 0
378 723 1.649 0
310 790 1.355 0
Totaal beleggingen
4.419
3.619
3.295
2.986
3.160
3.251
3.297
3.003
2.750
2.455
Opbrengst beleggingen Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten
127 458
115 235
106 239
115 -379
112 -178
138 0
145 358
152 133
143 215
122 167
Performance Total returns fonds
15,2
10,3
11,5
-8,0
-1,8
4,2
11,7
13,4
14,4
13,8
Bijdragen en Uitkeringen Bijdragen van werkgever en werknemers Betaalde uitkeringen
360 202
243 193
175 182
262 165
140 145
1 132
1 126
1 120
59 113
29 107
Omzet minus uitkeringen 1)
285
165
99
212
107
7
20
33
89
44
3.317
3.233
3.062
2.982
2.760
2.635
2.720
2.620
2.536
2.387
74
60
42
24
14
Reserves
982
511
304
61
Dekkingsgraad 4% rekenrente marktrente
137 131
116 119
110 121
102 112
Overige gegevens
Voorziening pensioenverplichtingen Voorziening voor rekening en risico deelnemers
-
-
-
-
-
452
692
737
464
390
233
116 136
126
127
118
115
110
1) Omzet gedefinieerd als directe beleggingsopbrengsten plus bijdragen van werkgever en werknemers. * Presentatiewijziging met ingang van 2003. Vergelijkende cijfers over boekjaar 2002 zijn aangepast. ** Waardering vastrentende waarden met ingang van 2001 op basis van actuele waarde. Vergelijkende cijfers over boekjaar 2000 zijn aangepast.
51
Verklarende woordenlijst Actuariële en Bedrijfstechnische Nota
Een 'bedrijfsplan' waarin integraal inzicht wordt gegeven in het functioneren van het fonds. Naast gegevens over de bedrijfsvoering bevat deze nota informatie over het door het fonds gevoerde premie- en beleggingsbeleid.
Asset Liability Management
Het integrale beheer van beleggingen en verplichtingen met als doel de beleggingen optimaal op de verplichtingen af te stemmen.
Asset mix
De opdeling van een beleggingsportefeuille in categorieën vastrentende waarden en de zakelijke waarden aandelen en onroerend goed.
Attributie
Toewijzing van de resultaten van het actieve beleggingsbeleid naar de onderdelen van dit beleid, zoals valutabeleid en de regiospreiding van de aandelenportefeuille.
Benchmark
Een ijkpunt waartegen ontwikkelingen in/van een beleggingsportefeuille worden afgezet. Hiervoor wordt een maatgevende index gekozen.
Commodities
Grondstoffen (bijvoorbeeld olie, metalen etc.)
Corporate Governance
Corporate Governance gaat over besturen en beheersen, over verantwoordelijkheid en zeggenschap en over verantwoording en toezicht. Integriteit en transparantie spelen hierbij een grote rol.
Custodian
Een bank die verantwoordelijk is voor het bewaren en administreren van effecten zoals aandelen en obligaties.
Dekkingsgraad
De waarde van de bezittingen van een pensioenfonds als percentage van de waarde van de pensioenverplichtingen.
Duratie
Een maatstaf voor rentegevoeligheid en/of een gewogen gemiddelde looptijd van de contante waarde van verschillende kasstromen.
Duration gap
Het verschil tussen de duration van bezittingen (assets) en de duration van verplichtingen (liabilities).
Fed
Federal Reserve Board. De Amerikaanse centrale bank.
52
IFRS
Afkorting van International Financial Reporting Standards. Dit zijn internationaal ontwikkelde standaarden voor verslaggeving.
Performance
De beleggingsresultaten op basis van total returns die een vermogensbeheerder heeft behaald over een door hem gedurende een bepaalde tijd beheerde portefeuille. Deze prestatie wordt veelal vergeleken met die van de markt.
Performance-attributie
Een analyse van verschillen tussen de performance van de beleggingsportefeuille en de gehanteerde benchmark.
SLA
Afkorting van Service Level Agreement. Beschrijving van overeengekomen dienstverlening tussen partijen bij uitbesteding van bedrijfsprocessen.
Total returns
De som van directe en indirecte beleggingsopbrengsten, waarbij stortingen en onttrekkingen tijdsgewogen worden meegenomen, uitgedrukt in een percentage van het belegd vermogen.
Volatiliteit
Maatstaf voor de beweeglijkheid van de financiële markten. De aandelenbeurzen kunnen bijvoorbeeld een hoge of een lage volatiliteit tonen.
VPL
VUT, Prepensioen en Levensloop
WIA
Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen
WM Universum
De groep Nederlandse pensioenfondsen waarvan The WM Company de performancemeting heeft verricht op basis van gestandaardiseerde beleggingsgegevens van de totale portefeuille.
53
Bijlage 1 - Verklaring inzake de Beleggingsbeginselen
Inleiding
Het hoofddoel van het APF is te zorgen voor een solide en betaalbaar pensioen. Het beleggingsbeleid is een belangrijk onderdeel van dit geheel, naast de andere financiële sturingsmiddelen (bijvoorbeeld indexatiebeleid), waarover het fonds beschikt. In deze ‘Verklaring inzake de Beleggingsbeginselen’ (verklaring) zullen de uitgangspunten betreffende het beleggingsbeleid van Stichting Pensioenfonds Akzo Nobel (APF) worden omschreven. Zaken als de afstemming van het vermogen op de verplichtingen, toegepaste wegingsmethoden en risicobeheersprocedures zullen worden behandeld. Deze verklaring komt voort uit de Europese richtlijn die de werkzaamheden en het toezicht op instellingen voor bedrijfspensioenvoorziening behandelt1. De in de Europese Richtlijn opgenomen bepalingen komen sterk overeen met de bepalingen in de Pensioenwet. Deze verklaring dient op verzoek aan iedere deelnemer, pensioengerechtigde en/of hun vertegenwoordigers ter beschikking te worden gesteld. De verklaring kan opgevraagd worden bij APF en is tevens te vinden op de website van het fonds (www.pensioenfonds-akzonobel.nl). Na iedere belangrijke wijziging in het beleggingsbeleid, of ten minste om de drie jaar, wordt deze verklaring herzien. Deze versie is de eerste en geeft de situatie weer van januari 2006. Eerst wordt een kort overzicht gegeven van het APF als organisatie en de pensioenregeling. Vervolgens wordt het beleggingsbeleid en de doelstelling hiervan besproken. Daarna wordt ingegaan op hoe de uitvoering van het beleggingsbeleid is vormgegeven. Tot slot worden de procedures bespoken betreffende het risicobeleid en rendementsmeting.
1
Zie: Richtlijn 2003/41/EG van het Europees Parlement en de Raad van 3 juni 2003
54
1. Organisatie en pensioenregeling 1.1 Organisatie
APF is het ondernemingspensioenfonds voor (ex-)werknemers bij Akzo Nobel Nederland bv en is belast met de uitvoering van de pensioenregeling, zoals die door Akzo Nobel Nederland bv en de vakorganisaties is overeengekomen. APF is een aparte rechtspersoon (stichting) en staat daarmee juridisch los van Akzo Nobel Nederland bv. Het bestand bestond eind 2005 uit 51.180 personen, waaronder 12.451 deelnemers, 19.297 pensioentrekkenden en 19.432 verzekerden met premievrije aanspraken. 1.2 Pensioenregeling
Sinds januari 2006 is sprake van een collectief beschikbare middelloonregeling en daarnaast een beschikbare premie regeling (BP-regeling) voor werknemers met een inkomen boven de circa EUR 52.000. De basis van de regeling wordt gevormd door een geïndexeerd middelloonsysteem en een daarop aansluitend individueel beschikbaar premiesysteem. De toezegging voor indexatie is voorwaardelijk2. De pensioenregeling staat beschreven in het pensioenreglement en de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota (ABTN), waarin ook beleid, uitvoering en de financiële opzet en grondslagen van het fonds zijn vastgelegd. 1.3 Organen
Met betrekking tot het beleggingsproces zijn een aantal organen binnen het APF van belang. Het bestuur neemt de strategische en beleidsmatige beslissingen en is eindverantwoordelijke voor het gevoerde beleggingsbeleid. Een afvaardiging van het bestuur vormt de beleggingscommissie die geadviseerd wordt door twee onafhankelijke adviseurs, die deskundig zijn op het gebied van beleggingen en financiële markten. Het bestuur wordt bijgestaan door de directie, die belast is met het dagelijkse bestuur van de uitvoeringsorganisatie, waaronder de sector beleggingen. Deze sector draagt zorg voor het voorbereiden van strategische beleidsveranderingen, het tactische beleggingsbeleid en de uitvoering van het strategische en tactische beleggingsbeleid. Daarnaast heeft het fonds een deelnemersraad waarin deelnemers en gepensioneerden zijn vertegenwoordigd, die door middel van een adviesfunctie invloed kunnen uitoefenen op het beleid. 1.4 Gedragscode
Ter voorkoming van belangenconflicten en van misbruik of oneigenlijk gebruik van de bij het pensioenfonds aanwezige informatie heeft het pensioenfonds een gedragscode opgesteld. Deze gedragscode geldt voor, zowel het bestuur, als voor alle medewerkers van het pensioenfonds, onafhankelijk van de duur waarvoor, of de juridische basis waarop, zij werkzaam zijn. De gedragscode geldt ook voor personen werkzaam op oproepbasis en voor adviseurs in een beleggingscommissie. Ook op werknemers die gedetacheerd zijn bij APF is de gedragscode van toepassing. Op de naleving wordt toegezien door de daarvoor aangestelde compliance officer. 1.5 Goed Pensioenfondsbestuur
In het kader van de ontwikkelingen op het gebied van ‘Corporate Governance’ hebben de bij het OPF3 aangesloten ondernemingspensioenfondsen een eigen code inzake ‘pension fund governance’ opgesteld. Het betreft 24 Aanbevelingen voor Goed 2
De indexatie van uw pensioen is voorwaardelijk; er is geen recht op indexatie en het is ook voor de lange termijn niet zeker of en in hoeverre indexatie zal plaatsvinden. 3 Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen
55
Pensioenfonds Bestuur die door het OPF eind april 2004 werd gepubliceerd. Het bestuur van APF heeft in juni 2004 besloten deze aanbevelingen te zullen volgen en heeft vastgesteld dat eind 2005 aan alle aanbevelingen is voldaan. Op 16 december 2005 is het document ‘Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur’ uitgekomen van de Stichting van de Arbeid (STAR). Hierin heeft de STAR aangegeven dat zij van oordeel is dat ook pensioenfondsen stil moeten staan bij de vraag op welke wijze het eigen functioneren kan worden verbeterd. Dit betreft zaken als zorgvuldig bestuur, intern toezicht, verantwoording, deskundigheid, openheid en communicatie. Deze verklaring draagt hieraan bij. In de loop van 2006 zal worden nagegaan in hoeverre dat document zal leiden tot wijziging in de opzet en werking van de organisatie, waaronder het bestuur en de verantwoordingsorganen, alsmede het interne toezicht en informatieverstrekking. In het beleggingsbeleid wordt geen verandering verwacht, anders dan in de verantwoording daarover door de sector.
56
2 Doelstelling en beleggingsbeleid 2.1 Doelstelling beleggingsbeleid
Hoofddoel van het beleggingsbeleid is het, binnen aanvaardbare risicogrenzen, leveren van een optimale bijdrage aan het veiligstellen van de pensioenaanspraken van de verzekerden. Uit dit hoofddoel vloeit voort, dat gestreefd wordt naar rendementsoptimalisatie binnen een aanvaardbaar risicoprofiel. Centraal binnen het beleid staat het voorzichtigheidsbeginsel. Dit houdt onder andere in dat het beleggingsbeleid wordt afgestemd op de verplichtingenstructuur van het fonds tegen marktwaarde. Daarbij wordt rekening gehouden met de wettelijke eisen die in het FTK aan het beleggingsbeleid en risicomanagement gesteld worden. De Nederlandsche Bank (DNB) houdt hierop toezicht. Met behulp van een Asset Liability Management (ALM) studie wordt geprobeerd de bezittingen (assets) zo goed mogelijk te laten aansluiten op de verplichtingen (liabilities). Een ALM studie wordt periodiek, minimaal eenmaal per drie jaar, uitgevoerd in samenwerking met externe consultants. De resultaten van de ALM studie dienen als uitgangspunt voor het strategisch beleggingsbeleid en het formuleren van de randvoorwaarden voor het tactisch beleggingsbeleid, zodat de assets conform het hoofddoel belegd worden. Daarnaast worden de bezittingen zodanig belegd dat de veiligheid, kwaliteit en liquiditeit van de totale portefeuille wordt gewaarborgd. 2.2 Invulling beleggingsbeleid
In figuur 1 en in de tabel ‘Normverdeling beleggingsportefeuille' zijn de beleggingscategorieën met bijbehorende strategische allocatie weergegeven, zoals die door het bestuur van het fonds, na advies van de beleggingscommissie, zijn vastgesteld op basis van de meest recente ALM-studie. Figuur1
57
De tabel betreft zowel de gewichten aangaande het strategisch beleggingsbeleid als de bandbreedtes voor het tactisch beleggingsbeleid. Normverdeling beleggingsportefeuille (in percentages van de totale marktwaarde van de beleggingsportefeuille) Beleggingscategorie
Norm-portefeuille
Minimum
Maximum
Liquide middelen
0%
-5%
10%
Vastrentende waarden
50%
40%
60%
Aandelen
40%
30%
50%
Onroerend goed
10%
7,5%
12,5%
2.3 Strategisch beleggingsbeleid
Het strategisch beleggingsbeleid bestaat ondermeer uit de verdeling van de beleggingsportefeuille over de verschillende beleggingscategorieën, waarbij een afweging heeft plaatsgevonden tussen verwacht rendement en het risico van de beleggingen. Tevens wordt expliciet rekening gehouden met de verplichtingenstructuur van het fonds en de daarmee samenhangende risico’s. Ook wordt op strategisch niveau rekening gehouden met het valutarisico, dat ontstaat door het internationaal beleggen van de aanwezige middelen ten behoeve van diversificatie van het risico. De Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen worden op basis van strategische gewichten afgedekt naar euro’s door middel van valutatermijncontracten om het valutarisico te neutraliseren. In figuur 2 staan de regio’s vermeld waarin aandelen worden belegd met bijbehorende strategische gewichten. Vastrentende waarden en onroerend goed beleggingen vinden nagenoeg helemaal in Europa plaats. Figuur 2 Regio allocatie beleid (strategische gewichten) Emerging Markets, 10% Japan, 7.5% Europa, 47.5%
VS, 35.0%
Naast de verdeling over de verschillende beleggingscategorieën worden ook binnen deze categorieën de regioallocatie en restricties betreffende onder andere kredietwaardigheid strategisch bepaald. Bij de bepaling van het strategisch beleggingsbeleid wordt dus gestreefd naar het vermijden van bovenmatig risico en het
58
creëren van voldoende diversificatie tussen en binnen de verschillende beleggingscategorieën. Bij de bepaling van het strategisch beleggingsbeleid wordt rekening gehouden met de buffereisen die voortvloeien uit de solvabiliteitstoets. Vaststelling van het strategisch beleggingsbeleid vindt in beginsel telkens voor een periode van drie jaar plaats. Tussentijdse aanpassingen zijn mogelijk. 2.4 Tactisch beleggingsbeleid
In de tabel ‘Normverdeling beleggingsportefeuille’ worden de bandbreedtes aangegeven waarbinnen op tactische gronden mag worden afgeweken van de strategische asset allocatie ten behoeve van rendementsoptimalisatie. Ook gelden er bandbreedtes voor het regioallocatie beleid. Deze bandbreedtes worden door de beleggingscommissie vastgesteld. De uitvoering van het tactische beleggingsbeleid is gedelegeerd aan de sector beleggingen van het fonds en wordt vormgegeven door een combinatie van kwantitatieve en kwalitatieve beoordelingscriteria. Ten behoeve van het tactische beleggingsbeleid wordt jaarlijks een beleggingsplan geschreven dat als leidraad dient. 2.5 Dekkingsgraad en financiële sturingsmiddelen
De dekkingsgraad is een maatstaf die de verhouding tussen bezittingen en verplichtingen weergeeft. Dit geeft een indicatie van hoe goed het fonds in staat is aan haar toekomstige verplichtingen te voldoen. Het beleggingsbeleid richt zich op het hebben van een hoge en stabiele dekkingsgraad. Naast het beleggingsbeleid beschikt het APF over een aantal andere financiële sturingsmiddelen om de dekkingsgraad op het gewenste niveau te houden of te krijgen. Het fonds kan gebruik maken van de volgende sturingsmiddelen: • Reservebeleid • Indexatiebeleid • Kortingsbeleid • Premiebeleid (alleen werknemers) In deze verklaring wordt op de andere sturingsmiddelen niet verder ingegaan.
59
3 Uitvoering van vermogensbeheer 3.1 Uitvoering en verantwoordelijkheid beleggingsbeleid
De uitvoering van het beleggingsbeleid is door het bestuur, binnen de door haar aangegeven kaders, opgedragen aan de fondsdirectie. De sector beleggingen voert het tactisch beleggingsbeleid uit onder verantwoordelijkheid van de adjunct-directeur beleggingen. Indien de voorgenomen actie buiten de strategische of tactische kaders valt, is voorafgaande toestemming van het bestuur of de beleggingscommissie vereist. 3.2 Intern / extern beheer
Het beheer van het vermogen van het fonds wordt gedeeltelijk intern en gedeeltelijk extern uitgevoerd. Het beheer van de vastrentende waardenportefeuille vindt intern plaats. Het beheer van zakelijke waarden (aandelen en onroerend goed) is uitbesteed aan externe managers. Voor het extern beheer wordt gebruik gemaakt van het managers-to-managers (MTM) concept. Bij het selecteren van externe managers voor het actief beheer van vermogen, wordt onder andere gelet op de specifieke beleggingsstijl van de betreffende manager. Er wordt gestreefd, met name vanuit diversificatie oogpunt, naar een gebalanceerde verdeling van het vermogen over verschillende beleggingsstijlen. Zowel het aanstellen als ontslaan van managers wordt ter goedkeuring aan de beleggingscommissie voorgelegd. Voor het extern beheer van vermogen wordt gekozen voor diverse financiële partijen om risicoconcentratie te beperken. 3.3 Actief / passief beheer
Het beheer van het vermogen van het fonds wordt gedeeltelijk actief en gedeeltelijk passief uitgevoerd. De keuze van het fonds is om actieve strategieën te hanteren, omdat de verwachting bestaat dat, rekening houdend met de additionele kosten van een actieve strategie, een positief resultaat ten opzichte van de benchmark (normportefeuille) kan worden behaald. Daarnaast zal een beperkt deel van het vermogen in aandelen passief worden aangehouden ten behoeve van tactische allocatie. Door het aanhouden van passief beheerd vermogen kan een beperkte verschuiving in de allocatie kostenefficiënt plaatsvinden, zonder dat het beleid van de actieve portefeuillebeheerders wordt verstoord door stortingen en onttrekkingen. 3.4 Instrumenten
Er wordt uitsluitend belegd in assets, waarvan het risicoprofiel voldoende bekend is. In nieuwe financiële instrumenten mag pas worden belegd na verkregen goedkeuring van de beleggingscommissie. Het gebruik van derivaten4 op portefeuilleniveau door actieve managers is niet toegestaan voor externe mandaten. Deze restrictie is opgenomen in de beleggingsrichtlijnen van alle aangestelde externe managers (een uitzondering is gemaakt voor specifieke beheerders, zoals transitiemanagers). Intern kunnen derivaten worden gebruikt voor de implementatie van een aantal tactische en strategische beleidsbeslissingen. Voorbeelden hiervan zijn valutatermijncontracten voor de implementatie van het strategische valutabeleid.
Derivaten zijn financiële instrumenten waarvan de waarde wordt afgeleid van onderliggende waarden zoals aandelen, valuta, etc.
4
60
Vanuit risico-oogpunt zijn aan het gebruik van derivaten restricties gesteld. Door het instellen van beperkingen ten aanzien van het gebruik van derivaten en het voeren van prudent beleid, wordt ongewenst risico vermeden. 3.5 Corporate governance
Volgens de in 2003 gepubliceerde Code Tabaksblat, hebben institutionele beleggers, waaronder het APF, verantwoordelijkheden ten aanzien van goed ondernemingsbestuur. Aangezien het APF het beheer van aandelen heeft uitbesteed aan externe managers en niet zelf alle aandeelhoudersvergaderingen kan bijwonen, heeft het bestuur besloten het corporate governance beleid uit te besteden aan een externe partij. Hiervoor is een grote gespecialiseerde Amerikaanse onderneming, te weten Institutional Shareholder Services (ISS), geselecteerd. Zij stemt namens het fonds op aandeelhoudersvergaderingen op basis van haar standaard richtlijnen, die voor Nederland gebaseerd zijn op de Code Tabaksblat. Het APF blijft zelf wel toezicht houden op de belangenbehartiging door ISS aan de hand van de verstrekte rapportages. Per kwartaal geeft het pensioenfonds op haar website een kort verslag van het stemgedrag, waar tevens per bedrijf, per item online geraadpleegd kan worden hoe er op de laatste aandeelhoudersvergadering is gestemd. Indien nodig zal het fonds zelf gebruik maken van haar stemrecht. Daarnaast belegt het fonds in beginsel niet actief in financiële waarden van Akzo Nobel nv. Bij een passieve aandelenbelegging kan het voorkomen dat aandelen van Akzo Nobel nv wel een onderdeel vormen van de portefeuille, omdat dit via gemeenschappelijke beleggingsfondsen wordt ingevuld. 3.6 Zorgplicht
Als gevolg van de nieuwe pensioenwet, die per 1 januari 2007 ingevoerd wordt, krijgt APF een zorgplicht. Deze zorgplicht houdt in dat APF grenzen moet stellen aan de beleggingsvrijheid van haar deelnemers voor de Beschikbare Premie Regeling (BP) en het Vrijwillig Pensioensparen (VP). Doel is spreiding over verschillende beleggingscategorieën na te streven die gerelateerd is aan de duur van de periode tot de pensioendatum. Dit houdt in dat naarmate de pensioenleeftijd nadert, het beleggingsrisico kleiner moet worden. Concreet betekent dit een verschuiving van aandelen naar vastrentende waarden naarmate de pensioenleeftijd dichterbij komt. APF besteedt al de nodige aandacht aan de zorgplicht. Onderstaand wordt aangegeven hoe APF invulling geeft aan deze zorgplicht. Deelnemers jonger dan 40 jaar zijn vrij in hun beleggingskeuze. Ze kunnen kiezen uit de door APF gehanteerde vaste beleggingsmixen en zijn zelf verantwoordelijk voor deze keuze en het bijbehorende risico. Deelnemers van 40 jaar en ouder die hebben gekozen voor een beleggingsprofiel dat risicovoller is dan de 'combi-module', worden hier jaarlijks op geattendeerd. Er zal worden gewezen op de risicoaspecten van het gekozen profiel, maar de beleggingsmix zal niet door APF gewijzigd worden en de deelnemers zijn dus vrij in hun beleggingskeuze. De verantwoordelijkheid om de beleggingsmix eventueel aan te passen ligt bij de deelnemer. Wanneer de deelnemer een bepaalde leeftijd bereikt, wordt de vrijheid betreffende beleggingskeuze beperkt. Deze leeftijd moet nog nader worden bepaald, maar zal waarschijnlijk liggen 7 tot 10 jaar voor de pensioengerechtigde leeftijd. Het gewicht in aandelen mag dan maximaal het gewicht zijn dat behoort bij de leeftijdsafhankelijke 'combi-module', zoals in onderstaande tabel is aangegeven.
61
Een lager gewicht in aandelen is wel toegestaan zolang gekozen wordt voor de door APF gehanteerde vaste beleggingsmixen. Wanneer de deelnemer heeft gekozen voor een beleggingsprofiel dat een hogere aandelenweging bevat dan het corresponderende gewicht in de leeftijdsafhankelijke 'combi-module', dan wordt de deelnemer één jaar voorafgaande aan het bereiken van die betreffende leeftijd geattendeerd op zijn beleggingskeuze en in de gelegenheid gesteld zijn profiel gedurende het jaar aan te passen. Wanneer de deelnemer na dat jaar het profiel niet of niet correct heeft aangepast, dan wijzigt APF de beleggingsmix in lijn met de 'combi-module'. De deelnemer wordt hierover geïnformeerd. Tabel 'combi-module'
Leeftijdsklasse < 35 jaar 35 – 39 jaar 40 – 44 jaar 45 – 49 jaar 50 – 54 jaar 55 – 59 jaar 60 – 64 jaar
Gewicht aandelen 75% 70% 65% 55% 45% 35% 25%
Gewicht obligaties 25% 30% 35% 45% 55% 65% 75%
De zorgplicht zal periodiek door APF worden herzien. Aan de hand van risicostudies zal onderzocht worden of de zorgplichtprocedure nog voldoet aan de eisen van zorgvuldigheid. Ook ontwikkelingen in het beleggingsbeleid van APF of relevante marktomstandigheden kunnen aanleiding geven om tot aanpassing van het zorgplichtbeleid over te gaan. De achtergrond met betrekking tot het beperken van de beleggingsvrijheid is de volgende: jongere deelnemers hebben een langere beleggingshorizon, waardoor er nog genoeg tijd is om van herstel te profiteren na een eventuele grote daling op de aandelenbeurs. Aangezien deze periode korter is voor deelnemers die dichter in de buurt komen van de pensioengerechtigde leeftijd, is APF verplicht grenzen te stellen aan het maximaal gewicht in aandelen. Daarnaast wordt er vanuit gegaan dat de meeste deelnemers minder deskundig zijn op beleggingsgebied dan de pensioenuitvoerder. Daarom wordt APF verplicht de risico’s voor de deelnemers te beperken.
62
4 Risico en rendement
Voor het bereiken van de beleggingsdoelstelling is een gedegen risicobeleid en evaluatie van de behaalde resultaten van evident belang. Onderstaand worden de onderdelen behandeld die een solide risicobeheersing en performance analyse waarborgen. 4.1 Waarderingsgrondslagen
Voor alle bezittingen geldt dat zij gewaardeerd worden tegen de marktwaarde op het moment van meten. Indien er geen beurswaarde beschikbaar is, bijvoorbeeld omdat er geen officiële notering bestaat voor de betreffende investering, worden de bezittingen gewaardeerd tegen het evenredig deel van de netto vermogenswaarde, waartoe het APF gerechtigd is.. 4.2 Risicobeheersing
Het beheersen van risico’s die samenhangen met beleggen (marktrisico’s) kan op een aantal momenten in het beleggingsproces plaatsvinden: • Bij het vaststellen van het strategisch beleggingsbeleid. Aan de hand van gevoeligheidsanalyses binnen een ALM studie wordt de strategische asset allocatie bepaald. De verdeling van het vermogen over de diverse beleggingscategorieën, het strategische valutabeleid en hoe wordt omgegaan met het renterisico bepalen in hoge mate het beleggingsrisico van het fonds. • Bij het vaststellen van het tactisch beleggingsbeleid. Dit betreft de bandbreedtes rondom het strategisch beleggingsbeleid. • Bij het vaststellen van de beleggingsrichtlijnen voor de diverse portefeuilles. Voor zowel intern als extern beheerde portefeuilles worden de beleggingsrichtlijnen vastgesteld, waarbij als uitgangspunt geldt dat iedere portefeuille slechts belegt in één beleggingscategorie. De beleggingsrichtlijnen kunnen betrekking hebben op de beleggingsinstrumenten die zijn toegestaan, minimale en maximale waarden voor bepaalde kengetallen (bijvoorbeeld tracking error5), relatief gewicht in een fonds, spreiding over landen, sectoren en/of fondsen/debiteuren. Naast inperking van de marktrisico’s worden ook maatregelen genomen om andere risico’s, zoals operationeel risico, te beheersen. De door het bestuur vastgestelde procuratie-instructie uit de reguliere AO/IC is hier een voorbeeld van. 4.3 Risicometing en beleggingscompliance
Het doel van risicometing is controleren of het risicoprofiel voortkomende uit het beleggingsbeleid overeenkomt met het risicoprofiel voortvloeiende uit de ALM-studie. Deze risicometing vindt plaats door het gebruik van kengetallen. Voorbeelden hiervan zijn tracking error, duration6 of het relatief gewicht in een bepaald fonds. Bovendien worden er bij het vaststellen van de beleggingsrichtlijnen voor de intern en extern beheerde portefeuilles minimale en maximale kengetallen geformuleerd. Elke maand worden de mandaten gecontroleerd op de naleving van de opgegeven beleggingsrichtlijnen ten behoeve van risicobeheersing en zonodig worden correctieve maatregelen genomen.
Tracking error een soort risicomaatstaf hoe het performancepatroon van de portefeuillemanager de performance van de benchmark volgt. 6 Duration is een maatstaf voor rentegevoeligheid. 5
63
4.4 Performance meting
Maandelijks wordt de performance van de externe managers en de interne vastrentende waarden manager gerapporteerd vanuit een door het fonds beheerd systeem. Aan de hand van deze rapportages kan een goed beeld gevormd worden over de herkomst van het rendement en de daarmee genomen risico’s. Het rendement wordt onder andere vergeleken met de bijbehorende benchmark. Op kwartaal basis publiceert het fonds zijn behaalde resultaten op de website. 4.5 Opzet resultaatevaluatie
Beleggingsresultaten worden afgezet tegen een van tevoren door het bestuur vastgestelde normportefeuille. Deze normportefeuille fungeert als graadmeter voor het gevoerde beleid en verschaft inzicht in het behaalde resultaat. De beleggingsresultaten worden op maandbasis door het managementteam van het fonds aan de hand van performance rapportages geëvalueerd. Op kwartaalbasis worden de maandelijkse resultaten ook verstrekt aan de beleggingscommissie en aan het bestuur. In deze rapportages worden de resultaten op totaal-, op regio- en op portefeuilleniveau weergegeven. Dit gebeurt op basis van de actuele waarde versus de vooraf bepaalde en vastgestelde benchmark. De beleggingscommissie bespreekt de ontwikkelingen ieder kwartaal aan de hand van genoemde rapportages.
64
5 Conclusie en informatiebronnen
Deze verklaring is bedoeld om deelnemers inzicht te geven in het beleggingsproces van het APF. Hoofddoel van het beleggingsbeleid is het, binnen aanvaardbare risicogrenzen, leveren van een optimale bijdrage aan het veiligstellen van de pensioenaanspraken van de deelnemers. Door verschillende maatregelen wordt geprobeerd risico’s zo goed mogelijk te beheersen en voldoende rendement te behalen om aan de verplichtingen te kunnen voldoen. Het APF probeert haar deelnemers zo adequaat mogelijk van informatie te voorzien. Deze verklaring is hier een onderdeel van. Voor informatie betreffende pensioenregeling, jaarverslag, BP- en VP-regeling en dergelijke kunt u terecht op onze website, www.pensioenfonds-akzonobel.nl, of kunt u contact opnemen met het APF.
65
Bijlage 2 - 24 Aanbevelingen OPF Goed Pensioenfondsbestuur Randvoorwaarden/uitgangspunten: 1. Het bestuur functioneert onafhankelijk en behartigt op evenwichtige wijze de belangen van alle belanghebbenden. Toelichting: ieder bestuurslid richt zich bij de vervulling van zijn taak naar de belangen van alle belanghebbenden, ongeacht het feit of hij een werkgevers- of werknemerszetel inneemt. Het bestuur komt dusdanig vaak bijeen dat het pensioenfonds op een effectieve manier wordt bestuurd en dat tijdig en adequaat op nieuwe ontwikkelingen wordt ingespeeld. 2. De onafhankelijkheid van personen die werkzaam zijn bij het pensioenfonds is gewaarborgd. Toelichting: degenen die belast zijn met de uitvoering (zowel de medewerkers van het fonds als die van de uitvoeringsorganisatie) richten zich op het belang van het pensioenfonds. Indien zij tevens een dienstverband hebben met de werkgever, zorgt het bestuur er voor dat, voorzover het de werkzaamheden bij het fonds betreft, de onafhankelijkheid van de werknemer in een instructie of reglement is geregeld. 3. Het bestuur toetst de afspraken tussen werkgever en werknemer op rechtmatigheid, financierbaarheid en uitvoerbaarheid van de pensioenregeling, voordat die van kracht wordt. Toelichting: binnen het arbeidsvoorwaardenoverleg, waarin het bestuur geen directe gesprekspartner is, wordt de inhoud van de pensioenregeling bepaald. Het bestuur toetst het resultaat van dat overleg op de rechtmatigheid, de financierbaarheid en de uitvoerbaarheid ervan. Om deze reden is het noodzakelijk dat het fonds er voor zorgt tijdig op de hoogte te zijn van hetgeen in het overleg wordt afgesproken. Als het bestuur tot de conclusie komt dat het de regeling niet 'voor zijn rekening' kan nemen, geeft het hierover een negatief advies af en, in het uiterste geval, weigert het de regeling uit te voeren. Het bestuur is onafhankelijk en heeft hier een eigen verantwoordelijkheid. 4. Bestuursleden en medewerkers van het pensioenfonds handelen overeenkomstig de wettelijk voorgeschreven gedragscode. Toelichting: ter voorkoming van (de schijn van) belangenconflicten, misbruik en oneigenlijk gebruik van de bij het pensioenfonds aanwezige informatie, houden bestuursleden en medewerkers zich aan de voorschriften van de gedragscode. Zij dienen deze code te ondertekenen en daarnaar te handelen. 5. De uitvoering van de compliance en de rapportage daarover is goed en duidelijk geregeld. Toelichting: het bestuur stelt een compliance-regeling op met als doel de naleving van zowel de binnen het fonds geldende gedragscode als van de interne (bijvoorbeeld beleggingsrichtlijnen) en externe regelingen. 6. Het pensioenfonds gaat vertrouwelijk om met gegevens van individuele deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden. Toelichting: het pensioenfonds beschikt over informatie van deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden die betrekking heeft op de persoonlijke levenssfeer. Het pensioenfonds gaat hiermee met de grootst mogelijke zorgvuldigheid om en neemt de wettelijke bepalingen inzake de bescherming van persoonsgegevens in acht. Bestuur
66
7. De benoemingsprocedure en de zittingstermijn van de bestuursleden zijn in de statuten geregeld. Toelichting: het bestuur is het besluitvormende orgaan van het pensioenfonds. De zittingstermijn en de benoemingsprocedure moeten duidelijk vastgelegd zijn. Automatische herbenoemingen zijn niet gewenst; alvorens een bestuurslid wordt herbenoemd, vindt een evaluatie van zijn functioneren plaats. Ten aanzien van de zittingstermijn kan een rooster van aftreden worden gehanteerd. 8. Er is voorzien in een procedure bij disfunctioneren van een bestuurslid. Toelichting: indien een bestuurslid niet naar behoren functioneert, moet het bestuur maatregelen (variërend van een waarschuwing tot beëindiging van het bestuurslidmaatschap) kunnen nemen. Aanbevolen wordt deze procedure vast te leggen in de statuten. 9. De taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het bestuur en eventuele andere organen binnen het pensioenfonds zijn duidelijk en aan de belanghebbenden bekend. Toelichting: de taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het bestuur en eventuele andere organen van het fonds zijn goed vastgelegd en worden helder gecommuniceerd. Eventuele bijzondere rechten en plichten van de werkgever, de werknemers of de deelnemersraad (bijvoorbeeld instemmings- of goedkeuringsrecht) moeten uitdrukkelijk zijn vastgelegd. Daarnaast is de informatie hierover toegankelijk voor de deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden, bijvoorbeeld via het jaarverslag of de website. 10. Bestuursleden krijgen faciliteiten om hun taak goed te vervullen en hen komt een redelijke compensatie toe voor hun werkzaamheden ten behoeve van het pensioenfonds. Toelichting: een bestuurslidmaatschap van een pensioenfonds kost tijd en inspanning en brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee. Bestuursleden ontvangen daarom een redelijke vergoeding voor de werkzaamheden. Deze vergoeding kan bestaan uit een vrijstelling van de normale werkzaamheden door de werkgever, extra vrije dagen, een geldelijke vergoeding of anderszins. Daarnaast wordt het bestuurslid in staat gesteld om opleidingen te volgen en congressen, themadagen enz. te bezoeken zodat hij zijn kennisniveau op peil houdt. 11. Alle bestuursleden hebben tenminste basiskennis van alle activiteitengebieden van het fonds. Bovendien houden zij hun kennis op peil. Toelichting: naast het voldoen aan de deskundigheidstoetsing van het bestuur als college, dient elke bestuurder basiskennis van ieder te toetsen onderdeel van het deskundigheidsplan te hebben. Een planmatige aanpak bij het vergroten en handhaven van de deskundigheid is wenselijk. Het bestuur maakt een profiel van de specifieke expertise die in het bestuur vereist is. Regelmatig beoordeelt het bestuur of zijn samenstelling nog voldoet aan de eisen van het profiel; deze beoordeling vindt eveneens plaats bij een wijziging van de bestuurssamenstelling. Het is gewenst dat er periodiek in de bestuursvergaderingen actuele ontwikkelingen op pensioen- en beleggingsbeleid aan de orde komen. 12. Het bestuur draagt zorg voor de handhaving van het vertrouwen in het pensioenfonds. Toelichting: het bestuur trekt zich kritiek op het pensioenfonds en haar beleid serieus aan en handelt op grond van zijn verantwoordelijkheid. Het bestuur doet alles wat gedaan moet
67
worden voor de handhaving van het vertrouwen in het pensioenfonds en de pensioensector. Organisatie/uitvoering 13. Het bestuur treft maatregelen om ervoor te zorgen dat hetgeen voor een goede uitvoering van de pensioenregeling noodzakelijk is, ook daadwerkelijk gebeurt. Toelichting: maatregelen zijn onder meer het aan andere personen, organen en commissies (bijvoorbeeld beleggingscommissies) toekennen van taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden, het beschrijven van procedures en het zorgdragen voor een goede informatievoorziening. Deze maatregelen worden inzichtelijk vastgelegd en de naleving ervan wordt bewaakt. De vastgelegde maatregelen worden stelselmatig geactualiseerd. 14. De beleidsbepaling en besluitvorming zijn zorgvuldig en worden helder vastgelegd. Toelichting: het bestuur van het fonds heeft een belangrijke taak: een goede uitvoering van de pensioenregeling en een verantwoord beheer van het vermogen. Het bestuur dient zich dan ook gedegen voor te bereiden op de te nemen besluiten; een goede oriëntatie vooraf, een gedegen bespreking en heldere vastlegging in notulen zijn onontbeerlijk. 15. Uitbestede werkzaamheden zijn beheersbaar en controleerbaar. De kwaliteit van de uitvoeringsorganisatie is gewaarborgd. Toelichting: het bestuur zorgt er voor dat het overzicht houdt over zaken waar het verantwoordelijk voor is. Ook moet het bestuur oog hebben voor de kwaliteit en continuïteit van de organisatie waaraan het zaken uitbesteedt. 16. De kwaliteit en onafhankelijkheid van externe adviseurs worden getoetst. Toelichting: het bestuur ziet er op toe dat de kwaliteit en onafhankelijkheid van externe adviseurs gewaarborgd zijn. Het bestuur stelt selectiecriteria vast, beoordeelt bij het inschakelen van de adviseur of deze daaraan voldoet, motiveert de keuze voor een bepaalde adviseur en evalueert regelmatig of de adviseur aan de gestelde criteria voldoet. 17. Het fonds beschikt over een adequate klachtenprocedure Toelichting: het fonds heeft een interne klachtenprocedure die waarborgt dat er een mogelijkheid van revisie is van bestuursbesluiten. Indien daadwerkelijk een revisie van een eerder genomen besluit plaatsvindt, worden passende maatregelen genomen om herhaling in vergelijkbare situaties te voorkomen. Communicatie 18. Alle deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden krijgen ruim de gelegenheid om kennis te nemen van de voor hen relevante documenten binnen het fonds. Toelichting: de statuten, het reglement en de financieringsregeling vormen de basis van de pensioentoezegging. Het is van het grootste belang dat de belanghebbenden kennis nemen van deze stukken én de inhoud begrijpen. Het gaat hier evenwel om juridische documenten met een taalgebruik dat voor de belanghebbenden vaak lastig is. Het kan daarom nodig zijn dat er 'populaire' versies van deze documenten worden gemaakt. 19. Tenminste één keer per jaar geeft het bestuur over het gevoerde en voorgenomen beleid een toelichting aan de deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden. Toelichting: het jaarverslag bevat een verantwoording van het gevoerde beleid. Hierbij wordt tenminste ingegaan op het beleggingsbeleid, het financieringsbeleid, het indexeringsbeleid en
68
de uitvoeringskosten. Tevens geeft het bestuur zijn visie op de langere termijn. Aanbevolen wordt een populaire versie van het bestuursverslag te maken, bijvoorbeeld in een periodiek voor deelnemers en gepensioneerden. 20. De deelnemer krijgt pro-actief en periodiek informatie over de financiële situatie van het pensioenfonds. Toelichting: het pensioenfonds geeft regelmatig begrijpelijke informatie over de financiële situatie. Deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden hebben op eenvoudige wijze toegang tot deze informatie, bijvoorbeeld door middel van nieuwsbrieven of door publicatie op de website van het pensioenfonds. 21. Het is voor de deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden eenvoudig mogelijk om inlichtingen te krijgen over hun individuele situatie. Toelichting: informatie over de eigen situatie wordt op vertrouwelijke wijze verstrekt. Als geen direct antwoord mogelijk is, wordt zo snel mogelijk duidelijk gemaakt hoe en op welke termijn de vragen worden beantwoord. De verstrekte informatie is duidelijk en begrijpelijk. Alle informatie van het pensioenfonds is herkenbaar als uiting van het fonds. Aanbevolen wordt een eenduidige stijl voor alle correspondentie te hanteren. In het jaarverslag komt aan de orde op welke manier het fonds communiceert. Communicatie kan variëren van het hebben van een helpdesk, een financiële bijsluiter op het aanvullende pensioenterrein, periodieke nieuwsbrieven tot het houden van informatiebijeenkomsten. Er is in dit kader geen unieke 'best-practice'. Elk pensioenfonds heeft een eigen, specifiek communicatieplan dat periodiek wordt geëvalueerd. Evaluatie/beoordeling 22. Het bestuur evalueert regelmatig zijn eigen functioneren en beleid alsmede de uitvoering van het reglement en het beleid van de uitvoeringsorganisatie Toelichting: het bestuur doet regelmatig onderzoek naar zijn functioneren. Dit onderzoek heeft onder andere betrekking op het beleid, de communicatie, de behaalde prestaties, de kwaliteit van de dienstverlening, de eigen deskundigheid en de kosten van uitvoering. Het laten meten van de eigen prestaties ten opzichte van anderen en het onderzoeken van de klanttevredenheid kunnen een rol vervullen bij dit onderzoek. 23. Het bestuur toetst of de bovenstaande aanbevelingen zijn opgevolgd en neemt zonodig maatregelen om deze alsnog te implementeren. Toelichting: OPF beschouwt de bovenstaande aanbevelingen als een minimum voor een goed pensioenfonds bestuur. Het bestuur zorgt ervoor dat de aanbevelingen in praktijk worden gebracht. Natuurlijk kan ieder bestuur besluiten verdergaande maatregelen nemen. 24. Het bestuur besteedt in het jaarverslag aandacht aan de invulling van Goed Pensioenfonds Bestuur.
vastgesteld door het Algemeen Bestuur OPF / april 2004
69
