Basiscursus Astronomie en Astrofysica Leeuwarden, jan.-apr. 2013
- Waarnemingen Jan de Boer, 25 februari
25 februari 2013
Waarnemingen
1
Sterrenkunde kan iedereen
• Astronomy, the greatest of all sciences, and anyone can try it. (Sir Patrick Moore, 710x Sky at Night, overleden 9-1212) Programma nu door Chris Lintott, BBC 1, maandelijks elke 1e zondag laat = op maandag, 0.45 u dus om 1.45 u onze tijd herhaling BBC2 zaterdag daarna om 13.15 u onze tijd
25 februari 2013
Waarnemingen
2
1
Diepte • ‘Voor mij was die hemel al snel geen plat vlak meer. Ik las over de verschillende afstanden van de sterren en kon de diepte zien. Dat ben ik nooit meer kwijt geraakt, het is heel duidelijk een driedimensionaal beeld. Dan kijk ik dieper en dieper en dieper. Daar is een grote onbekende wereld voorbij die lichtjes, een geweldige geheimzinnige wereld die je aankijkt en waarvan je meer wilt weten.’ (tienerjaren Adriaan Blaauw, 1914-2010) nl.wikipedia.org/wiki/Adriaan_Blaauw • In stappen van 10 de diepte in helpt je: micro.magnet.fsu.edu/primer/java/scienceopticsu /powersof10/
www.powersof10.com/
25 februari 2013
Waarnemingen
3
25 februari 2013
Waarnemingen
4
2
Museum of Islamic Civilization Sharjah, V.A.E.
25 februari 2013
Waarnemingen
5
Oude observatorium, Peking
25 februari 2013
Waarnemingen
6
3
Tegenwoordige sterrenbeelden
• Kaart zoals in een draaibare sterrenkaart. Alles wat in Nederland te zien is, maar aan de buitenrand niet op één moment! • Nederlandse en Latijnse namen en links naar detailkaarten: nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_sterrenbeelden 25 februari 2013
Waarnemingen
7
Met het blote oog • • • • • •
Oriënteren aan de hemel met sterrenbeelden Zon, maan, planeten, kometen, meteoren Poollicht Doe aan onderzoek mee met je eigen computer Kleuren van sterren Sterrenhopen, bijv. Zevengesternte, Hyaden (later op sheet over de Winterzeshoek). • De Melkweg, ons eigen sterrenstelsel • Melkwegstelsels: Andromedanevel (bijna 3 miljoen lichtjaar, =M31 bij Herfstvierkant). In de tropen en zuidelijker ook de Magelhaense Wolken, satellieten van onze Melkweg. • Perifeer zien: gevoeligste plek netvlies niet in het midden, kijk dus iets naast zwakke objecten, zie paragraaf op: www.kometen.nl/waarnemen-van-een-komeet/ www.sterrenkunde.nl/deepsky/bestanden/mooiste10objecten.pdf 25 februari 2013
Waarnemingen
8
4
De Zon • Zonnevlekken • Verduisteringen • (Beide zien met krachtige UV bescherming) • Totale eclips • Vormen ondergaande zon door straalbreking in de atmosfeer • Groene straal/Green flash (paar seconden) • Bijzonnen, halo’s, regenbogen etc. ( groothoekfoto) 25 februari 2013
Waarnemingen
9
Poollicht
• Zo kan het in Nederland zijn. Vaker laag en wit. Sterren schijnen er doorheen, het beweegt langzaam. 80-1000 km hoog. Kansen bezien op www.poollicht.info/ 25 februari 2013
Waarnemingen
10
5
Lichtende nachtwolken (foto KNMI)
• Zomernachten, gewone wolken (tot 10 km) donker. In het noorden schijnt de zon nog op ijswolken op 80 km hoog. • Sterren schijnen er doorheen. 25 februari 2013
Waarnemingen
11
Meteoorsporen weerkaatsen verre tv-zenders
Werkgroep Meteoren KNVWS geeft van aanstaande meteoorzwermen diagram met verwachte aantallen/uur http://werkgroepmeteoren.nl/ 25 februari 2013
Waarnemingen
12
6
Leken helpen wetenschap met hun pc
• Door registratie op https://www.zooniverse.org/ en dan zelf kiezen wanneer en hoe lang je iets wilt doen. Er doen al meer dan 792000 mensen mee. • Je krijgt foto’s of grafieken op het scherm en doet een eenvoudige beoordeling via antwoordopties • Zoouniverse heeft onderzoekprojecten in de groepen Space Climate Humanities Nature Biology. Hierna vijf uit Space 25 februari 2013
Waarnemingen
13
Galaxyzoo en Milky Way project • Foto’s sterrenstelsels op grote afstand Rechtsonder buttons over vorm etc. Er volgen nog buttons in drietallen
• Deepsky foto’s van bubbles en nevels onderzoeken, zet de kruisdraad en kies met buttons.
25 februari 2013
Waarnemingen
14
7
Moonzoo en Planet 4 (Mars) • Maankratertjes, rotsblokken en andere details aanwijzen, afmeting aangeven, etc.
• Details op Mars klasseren. Zie bijv. links button Fan (waaier) en rechtsboven het zwarte windspoor.
25 februari 2013
Waarnemingen
15
Planethunters • Sterk vergrote variaties in helderheid van een ster. Er passeren vragen over constante (maar met ruis) of wisselende helderheid, en tenslotte de vraag naar “overgang verschijnselen”. Hier No • Links enkele voorbeelden van nauwe spikes omlaag: mogelijke passage van planeet voor de ster 25 februari 2013
Waarnemingen
16
8
25 februari 2013
Waarnemingen
17
25 februari 2013
Waarnemingen
18
9
Ver weg steeds zwakker
• Omgekeerd: middellijn objectief 2x licht opvangend oppervlak 4x ster van bepaalde (absolute) helderheid 2x zo ver te zien
25 februari 2013
Waarnemingen
19
Kijker • • • • •
uittreepupil (mm) = middellijn objectief (mm) / vergroting uittreepupil 7x50 veldkijker is 50/7 = ca. 7 mm voor sterrenkijken uittreepupil niet groter dan onze pupil (kinderen tot 8 mm, ouderen 5 mm) www.verrekijker.eu/index.php?main=informatie&pageid=6 te groot, dan hemelachtergrond minder donker, geeft contrastverlies bijv. bij neveltjes; neem bijv. grotere vergroting eventueel diafragma voor objectief van karton of uitgesneden dop lees voor uw telescoopkeus www.dekoepel.nl/sterrenkijker/ brandpuntsafstanden f: objectief < f-obj >
oculair
25 februari 2013
Waarnemingen
20
10
25 februari 2013
Waarnemingen
21
Neem een zoeker bij een telescoop • Groot veld en kruisdraad vergemakkelijkt zoeken • Uitlijning goed fixeren met 6 schroeven (soms 3 en een nauwe ring) • 2 schroeven tegen veren niet stabiel (op onderste foto) • Red dot zoeker (voor op onderste foto) heel handig. Door het vizier zie je rode lichtpunt geprojecteerd aan de hemel. • Links staan alle oculairen haaks voor ontspannen omhoog kijken (koop je zenitprisma voor, soms zit er een scheve hulpspiegel in de kijker) 25 februari 2013
Waarnemingen
22
11
Lichtbreking (refractie)
• Hemellichaam dus onder de horizon als we het zien opkomen of ondergaan • Hier ook duidelijk dat uitdoving helderheid (extinctie) naar horizon sterker wordt, je ziet daar geen zwakke sterren • Bij horizon ook meer luchtonrust: sterren twinkelen (puntbronnen), planeten niet (zijn minuscule schijfjes) 25 februari 2013
Waarnemingen
23
Galileïsche manen Jupiter in de veldkijker • “Slingerdiagrammen” met de beweging van de vier helderste manen in een maand • Diagram haal je uit hemel.waarnemen.com/jupiter/ jupsat.php • Let op, kies op de website: - links Oost, rechts West voor verrekijkers - links West, rechts Oost voor omkerende telescopen (zo zijn ook de diagrammen in de Sterrengids)
25 februari 2013
Waarnemingen
24
12
Over de hemelbol werken we in hoeken
elevatie (hoogte) 90 graden = zenit, 0 = horizon azimut (kompasrichting) rond=360°, noord=0°, oost=90°, zuid=180°, west=270° 1° = 60’ (minuten) = 3600” (seconden) 25 februari 2013
Waarnemingen
25
Draaiïng Aarde en hemel
25 februari 2013
Waarnemingen
26
13
Verschil zomer- en winterhemel
25 februari 2013
Waarnemingen
27
Circumpolaire sterren • Poolster staat vrijwel in het verlengde van de aardas • Poolster beweegt nauwelijks door de aarddraaiïng • Rond de Poolster circumpolaire sterren (nooit onder) • “Poolshoogte” = geografische breedte, dus naar het noorden meer circumpolair • Naar het zuiden juist meer sterren zuid van de hemelequator, bij de evenaar geen circumpolaire sterren • Rond zuidpool als bij noordpool. Er is geen heldere ster bij zuidpool 25 februari 2013
Waarnemingen
28
14
Schijnbare dagelijkse beweging Maan anders dan sterren
Dagelijks verschil voor sterren door schijnbare beweging Zon (het kleine pijltje naar linksboven) 25 februari 2013
Waarnemingen
29
Draaibare sterrenkaart: zet tijd bij datum o Let op zomer- of wintertijd o Bij gebruik rode zaklamp tegen verblinding: maak rode markeringen zwart met watervaste pen o Kijk van stukje horizon tot midden = zenit o Kaart boven je hoofd met Noord naar Noord heeft de juiste stand als verkleinde hemelkoepel o Bij zuidpunt lees je de lokale sterrentijd (je kunt er ook sterrentijd instellen van voorbeelden in latere slides in deze presentatie) 25 februari 2013
Waarnemingen
30
15
Deel steratlas met Melkweg en Andromedanevel
25 februari 2013
Waarnemingen
31
Lokale Sterrentijd of Sidereal Time is in de volgende kaarten afgekort als ST (achteraan de handout wordt de tabel herhaald op A4 formaat)
25 februari 2013
Waarnemingen
32
16
Hulplijnen rond de Grote Beer (ST 10 u)
Sterrentijd 10 uur valt elke dag op een iets andere *) zonnetijd en hoort steeds bij dezelfde stand van de hemel *) dagelijks verschil (24 u x 60 min)/365 dagen = ca. 4 min. 25 februari 2013
Waarnemingen
33
Dissellijn om ST 21u (Grote Beer = ook Wagen)
25 februari 2013
Waarnemingen
34
17
Geen Zuidpoolster, wel zuidpoolwijzer
25 februari 2013
Waarnemingen
35
25 februari 2013
Waarnemingen
36
18
25 februari 2013
Waarnemingen
37
25 februari 2013
Waarnemingen
38
19
25 februari 2013
Waarnemingen
39
Grote Beer > Poolster > Cassiopeia (ST 22 u)
25 februari 2013
Waarnemingen
40
20
Sterrentijdklok met 24-uurswijzer
25 februari 2013
Waarnemingen
41
Websites • Astroweer gunstig? Wolkenradar zet je ‘s nachts op infrarood: http://wolken.buienradar.nl/ • Zonnevlekken en –uitbarstingen sohowww.nascom.nasa.gov/data/realtime/realtime-update.html
• Google Moon www.google.com/moon/chartinfo.html • Seti, zoek extraterrestrial life setiathome.berkeley.edu/ met de “idle time” van uw pc. Meer dan 1,2 miljoen deelnemers met 3 miljoen computers, tot wel 700 TeraFLOPS, na 2000 tijdlang grootste rekenproces ter wereld. • Heavens above, kunstmanen, kometen etc. voor je woonplaats/vakantieadres www.heavens-above.com • De NL en Belgische hemel hemel.waarnemen.com/ • Zoom in op sterrenstelsels www.gigagalaxyzoom.org/B.html • Kometen voor veldkijker/telescoop www.aerith.net/comet/future-n.html 25 februari 2013
Waarnemingen
42
21
Hulpmiddelen • Praktische zaken www.sterrenkunde.nl • Brochures, o.a. waarnemen met gewone verrekijker www.sterrenkunde.nl/jwg-old/brochures/ • Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (KNVWS) www.astro.rug.nl/~nvws/ (in ontwikkeling: www.sterrenkunde.nl/knvws ) • De Koepel www.dekoepel.nl/ levert hulpmiddelen: - Sterrengidsen, boeken - Verrekijkers - Telescopen en toebehoren - Eclipsbrillen - Astrosolarfolie voor kijkerobjectieven tot 10 cm om naar de zon te kunnen kijken - Software 25 februari 2013
Waarnemingen
43
Te bezoeken • Blaauw Sterrenwacht www.rug.nl/research/kapteyn/sterrenwacht/ • Volkssterrenwacht Burgum www.streekmuseumvolkssterrenwachtburgum.nl/ • Planetron Dwingeloo www.planetron.nl/ • Planetarium Franeker www.planetarium-friesland.nl/ • Radiosterrenwacht Dwingeloo, soms open dagen www.astron.nl/about-astron/press-public/news • Vrijwilliger voor Dwingeloo: www.camras.nl/ • Kijk verder op www.dekoepel.nl/adressen.html (ook buiten de KNVWS) • En www.dekoepel.n./Sterrenkijkdagen.html op 15, 16, 17 maart 2013
25 februari 2013
Waarnemingen
44
22
Literatuur • College Het Evaluerend Heelal www.astro.rug.nl/EDUCATION/Evoluerend_Heelal.html • Heinz Baltes, Die Sternbilder des nördlichen Fixsternhimmels, Walter-Hohmann-Sternwarte, Essen, 1986. (Niet meer verkrijgbaar). (Het boekje geeft veel handige hulplijnen, zoals eerder slide Grote Beer > Poolster > Cassiopeia). • Andere figuren van Baltes volgen hierna. Er zijn verschillende objecten voor veldkijker of telescoop ingetekend (bijv. nummers uit de lijst van Messier) • Voor de gegeven sterrentijd ST kun je de figuren vergelijken met een draaibare sterrenkaart. Gedraaid is een figuur ook voor/na die sterrentijd bruikbaar. • Hemelcoördinaat (soorten coördinaten aan de hemel) http://nl.wikipedia.org/wiki/Hemelco%C3%B6rdinaat 25 februari 2013
Waarnemingen
45
ST 23.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
46
23
ST 10.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
47
ST 22 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
48
24
ST 11.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
49
Met wat draaien voor ST 20 tot 23 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
50
25
Moet je op de kop houden, is dan voor ST 1 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
51
Moet je op de kop houden, is dan voor ST 2 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
52
26
`ST 10 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
53
ST 9.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
54
27
ST 19 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
55
ST 23.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
56
28
ST 21 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
57
ST 21 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
58
29
ST 13 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
59
ST 2 – 3 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
60
30
ST 2 – 3 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
61
ST 5.30 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
62
31
ST 2 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
63
ST 5 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
64
32
ST 6 uur
25 februari 2013
Waarnemingen
65
33
