7
Voorwoord
Stel je voor Stel je voor dat schoolmoeheid een uitstervend woord wordt. Stel je voor dat we straks nog 30 uren werken en al die andere uren kunnen besteden aan muziek, aan cultuur, aan sport of gewoon aan samenzijn. Ja, stel je voor dat er geen wooncrisis meer zou zijn, geen drempel meer voor de dokter en geen straffeloosheid voor racisme. Dat we in klimaatneutrale steden zouden leven, en ook echt zelf zouden beslissen. Ja, stel je voor dat het alledaagse ongewoon wordt, en het ongewone alledaags. Wanneer zijn we gestopt met dromen? Wanneer hebben we ons dieptezicht beperkt tot de volgende kromming in de weg? Wanneer zij we beginnen geloven dat er buiten het alledaagse pragmatische geploeter geen perspectief meer kan bestaan? Te zeggen dat er voor een product geen alternatief bestaat. Dat is wat je noemt: een uitgekookte marketingstrategie. Of, met een duur woord: framing. Je legt het kader vast, je sluit alle deuren en vensters en zorgt dat iedereen netjes binnen de lijntjes blijft denken. Dat is uitgerekend wat de radicale ik-economen van de Chicago School deden. Op de campustafels van de eco-
8 |
DE MILJONAIRSTAKS EN ZEVEN ANDERE BRILJANTE IDEEËN
nomiefaculteit tekenden die een nieuwe maatschappijvisie uit. Duidelijk en eenvoudig: geen probleem ter wereld of de overheid was de schuldige. Crisis? Schaf de hoogste belastingschalen af. Woningnood? Ontmantel de sociale woningbouw. Koolstofuitstoot? Breng die uitstoot naar de beurs. Slechte scholen? Privatiseer het onderwijs. Doe meteen ook maar de kindercrèches. Het middenveld? Weg met collectieve actie en empowerment, maak er caritatieve instellingen van. Ja, trek de overheid terug, en als we elk ons eigenbelang nahollen, dan maximaliseren we het belang van iedereen. Samenleving? Wat is dat? Zo vroeg Thatcher zich af en ze zag er niet meer in dan de optelsom van alle individuen. Werkloosheid? Een teken van persoonlijk falen. Burnout, psychische problemen, armoede: eigen schuld, dikke bult. Plots was de samenleving weggetoverd en niemand sprak nog over structurele oplossingen. Geniaal toch, die marketing van de Chicago School? Het is niet eens zolang geleden dat de radicalisten van de Chicago School zelf behoorlijk alternatief waren. Wat zij vertelden stond dwars op zowat alles waar we toen als samenleving in geloofden. Uit de gigantische puinhoop van de grote wereldbrand waren in het midden van vorige eeuw nieuwe overtuigingen ontstaan. Op alle continenten hadden gewone jongens en meisjes zich gemobiliseerd en samen een onmogelijke taak waargemaakt: ze hadden het fascisme verslagen. Als samenwerking zo’n
VOORWOORD
| 9
titanenwerk kon verzetten, dan konden we onszelf toch ook grote maatschappelijke doelstellingen opleggen om de crisis en de ellende te beantwoorden die ons naar het fascisme hadden gebracht? Gedaan met hardvochtige armenwetten, caritatieve overlevingsstelsels en de opvatting dat werkloosheid het gevolg is van een slechte inborst. Er kwamen universele sociale voorzieningen. Toegegeven, dat kostte nog heel wat strijd, maar de Verenigde Naties legden die collectieve rechten toch maar mooi vast. Elke mens heeft het recht op arbeid, op gezondheid, op wonen, op onderwijs, op een leven zonder discriminatie. Niemand mag uit de boot vallen: ‘An injury to one of us, is an injury to all.’ De samenleving als werkwoord. In de twee decennia na 1945 was dat de heersende gedachte. Daarom nog geen realiteit, want er bleef vaak een grote kloof tussen het officiële streefdoel en de werkelijkheid. Maar de dominante denkrichting was duidelijk: het verzekeren van basisrechten. En dan kwamen die malle mannen van de Chicago School vertellen dat emancipatie en sociale rechten een hoop flauwekul zijn. Neen, de hoogste zin van ons leven moest bestaan uit het vergaren van geldelijke rijkdom. Liefst veel, en zo snel mogelijk. En de overheid moest daarvoor zorgen, in plaats van zich bezig te houden met allerlei huisvestingsprojecten, energievoorzieningen, gezondheidsinstellingen, overlegorganen, pedagogische projecten en andere details. ‘Complete fruitcakes’, zo werden de eerste donkerblauwe denktanks
10 |
DE MILJONAIRSTAKS EN ZEVEN ANDERE BRILJANTE IDEEËN
genoemd, die met de nieuwe neoliberale ideeën kwamen leuren. Dat stoorde de Chicagisten geenszins want ze hadden veel lef en nog meer ambitie. Vanuit een marginale positie veroverden ze de planeet. Eerst was er Pinochet, maar diens hand om de vrije markt te helpen kon je moeilijk onzichtbaar noemen. De echte doorbraak kwam er met Reagan en Thatcher, en nadien werden de sociaaldemocraten over de schreef getrokken onder het misleidende label ‘de derde weg’. Onderweg gingen ook allerlei regionalisten en nationalisten door de knieën. Het is geen toeval dat onze minister van Financiën, Johan Van Overtveldt, in 2012 nog een laudatio schreef op Milton Friedman, de aanvoerder van de Chicago School. De radicale ik-ideeën werden hegemoniaal. Zonder het te beseffen bewees net de Chicago School dat de samenleving maakbaar is en dat je ideeën die ooit ‘te gek voor woorden’ waren, ook in de praktijk kan uitvoeren. Alleen gebeurde dat niet in het algemeen belang, want dat concept was afgeschaft. Toen alle dromen op verdere emancipatie waren opgeofferd aan de quick wins van het marktdenken, hees het eenheidsdenken zich op de troon. Geld werd god, en god werd geld. De parameters van het nieuwe denken werden vastgezet en Tina bewaakte de grenzen: There Is No Alternative, er is geen alternatief. Toen zijn we gestopt met
VOORWOORD
| 11
dromen. De grote schrijver José Saramago verwoordde dat zo: ‘We leven in een tijd met een ideologie die pensée unique of eenheidsdenken heet, maar we naderen gevaarlijk dicht een tijd zonder denken, zonder gedachten.’ Die ‘tijd zonder gedachten’ is nu voorbij. De hegemonie van de Chicago School sterft af. Overal laten bewegingen, academici, jongeren, auteurs en cultuurscheppers het voorbijgestreefde the winner takes it all achter zich. De Grieken onder ons hebben de ramen opengezet, het kelderstof en het spinrag weggeblazen en opnieuw een echt debat mogelijk gemaakt. ‘Je kunt problemen niet oplossen vanuit het soort denken dat tot die problemen heeft geleid’, zei Einstein. Het gonst opnieuw van vernieuwende voorstellen, dromen en structurele oplossingen die het status-quo bevragen. Zij die zich vastklampen aan de oude neoliberale wereld, vegen de vernieuwing als onmogelijke zotternij van tafel. Powerplay, arrogantie en ijzeren bestuur komen net als hoogmoed voor de val. ‘Tik tak tik tak tik tak’, scanderen de Spanjaarden massaal, ‘het uur van sociale verandering nadert.’ En toen belde Thomas Blommaert van uitgeverij EPO. Of ik wilde helpen een boek samen te stellen over uitdagende toekomstideeën. Een boek gemaakt door de hoedurven-ze-generatie. Een nieuwe generatie, niet zozeer in leeftijd – dat ook natuurlijk – maar veel meer nog in ideeën. Geen klokkenluiders die de kat de bel aanbinden over wat fout loopt, geen Radio Nostalgia naar lang ver-
12 |
DE MILJONAIRSTAKS EN ZEVEN ANDERE BRILJANTE IDEEËN
vlogen tijden, maar toekomstmakers en beeldhouwers van vernieuwing. Lef en ambitie, dit keer voor het algemeen belang, daar was ik wel voor te vinden. De plannen voor een opvolger van Hoe durven ze? werden naar het najaar verschoven en ik zette me samen met vijftien enthousiaste mensen aan een collectief project. Een aantal van de hemelbestormers in dit boek werden door het hoe-durven-ze geïnspireerd en hebben sinds 2012 of 2014 ook een mandaat in een districtsraad, gemeenteraad of parlement. Maar allemaal halen ze hun engagement op het terrein: in de wijk, in de school, op de werkvloer, in het leven. Het zijn doeners – de mouwen opgestroopt, de voeten op de grond, en toch nog dromen. Zestien doeners die durven dromen, brengen in dit boek acht overrompelende kleuren samen. Een palet van acht verrassende ideeën, die de samenleving creatief uitdagen. Zo ontstaat vernieuwing: van dokters zonder drempel tot de klimaatneutrale grootstad, van de 30-urenweek tot de Weense woonwals, van de miljonairstaks tot het bindend referendum, en van het Fins onderwijssysteem tot de praktijktest. Stel je voor: een open boek dat deel uitmaakt van een bredere en diepere beweging, van een nieuwe sociale lente die nog veel meer kleuren bevat. ‘Het lijkt altijd onmogelijk’, zei de betreurde Nelson Mandela, ‘tot het gerealiseerd is.’ De kinderen uit de mijnen halen en de schoolplicht invoeren, dat was voor
VOORWOORD
| 13
sommigen ‘te gek voor woorden’. En toch gebeurde het. Betaald verlof en de vijfdagenweek golden ooit als ‘van een andere planeet’. Tot ze verwezenlijkt werden. Stel je voor: een zuurstoftrein van vernieuwing. Peter Mertens
