STEEN IN DE VIJVER1 (Milieu-)Bewustzijn in de praktijk: ‘Adopteer een koe’ als voorbeeld van Co-creatie door Dr. Anne Stijkel MKZ als aanleiding: crisis als kans Maart 2001. De MKZ in Engeland is in volle gang. Maar op 20 maart ontspringt ook Nederland niet de dans; ook bij ons zijn de eerste MKZ-gevallen een feit. Bij de een slaat de onmacht toe, bij de ander de boosheid. Individuen (boeren, burgers), groepen (milieuorganisaties, dierenbeschermingsorganisaties, verenigingen van dierenartsen), organisaties (LTO) en overheden (LNV, Lelystad) rollen over elkaar heen of praten langs elkaar heen. De media presenteren ons afgrijselijke beelden van dode dieren in grijpers of in de boom, iedereen die dit mediageweld kan doorstaan kan ook horen over boeren die zelfmoord plegen of opgenomen moeten worden in psychiatrie, over burgers die gaan bunkeren of juist het besluit nemen om nooit meer vlees te eten, over stille tochten, manifesten, emailacties als maatschappelijke reacties op deze crisis. Ook Stichting Milieubewustzijn doet mee, in bezinning en op zoek naar concrete actie, naar co-creatie. Wat er om ons heen gebeurt heeft namelijk wel heel erg weinig met harmonie binnen de mens, tussen mensen onderling en tussen mens en milieu te maken, en dat is nu juist waar wij voor gáán als Stichting, Centrum voor Co-creatie. Co-creatie, het individueel en met elkaar scheppen van onze werkelijkheid, in en om ons heen, hoe kunnen we dat NU in deze situatie in hemelsnaam waarmaken? Eén ding weten we zeker: dit laten we niet aan ons voorbij gaan, hier gaat het ons (en StiM) werkelijk om, hier willen we iets mee, maar wat, en hoe, en wanneer? Welk ongebaand weggetje naar bewustzijnsontwikkeling en harmonie doemt op, en wil zich aan ons ontvouwen? We nemen de tijd temidden van de geplande drukte van de andere pionier-projecten die stuk voor stuk avonturen zijn om ongebaande weggetjes te betreden op weg naar meer harmonie. Bezinning: de donkere nacht van de ziel We nemen de tijd en helpen elkaar om niet te snel in het handelen te schieten vanuit heftige gevoelens van onmacht, kwaadheid, paniek of redderschap. We kijken ook om ons heen naar mogelijke partners, en naar mogelijke acties en discussies waar wij bij aan kunnen sluiten. Sommigen van ons kijken naar binnen middels meditatie en visualisatie. Al snel doemen een paar richtingaanwijzers op: crisis als kans, uit de onmacht in de kracht, van plicht naar passie, van afgescheidenheid naar verbinding, phoenix uit de as. ‘Crisis als kans’ vraagt om wakker zijn in het NU. Weten dat zodra de crisis voorbij is je weer zo makkelijk terug kunt vallen op de oude vertrouwde weg, het handhaven van de status quo. Dat geldt voor (ieder van) ons en voor de meeste van de mensen en organisaties om ons heen. Eén van de grootste avonturen in het leven is bewust een instorting door te maken. Je neemt een heel groot risico, want er bestaat geen garantie dat 1
Dit artikel is verschenen in de kwartaal-nieuwsbrief van Stichting Milieubewustzijn, in juli 2001
die instorting een doorbraak wordt. Het voelt als doodsangst, als de donkere nacht van de ziel. De morgenstond is niet ver meer, maar hoe dichter de dageraad nadert, des te donkerder wordt de nacht. Doodsangst vraagt niet om vermijding, maar om ‘door de angst heen gaan’ en ‘je angst onder de ogen zien’; het gaat over angst hebben en niet over angst zijn, over angst een plek geven naast vertrouwen, over ‘leren met de dood in de ogen te leven’, want als je heel eerlijk bent, is doorleven op een doodlopende weg eigenlijk maar schijn-leven. En dan is de doorbraak een feit: als je het risico neemt om op zo’n manier met angst om te gaan, voel je weer vitaliteit en daadkracht, of je nu burger, boer of beleidsmaker bent. Van onmacht naar kracht In de hele MKZ speelt angst een grote rol, maar angst voor wat eigenlijk, of voor wie? Aan de ziekte MKZ zelf zal het niet liggen. Die is immers zo oud als de wereld. Een ziekte die een dier gewoon kan doormaken, pijnlijk, maar in de meeste gevallen overkomelijk. Soms gaan dieren er dood aan, maar dat houdt de kudde sterk. En het vlees kun je zelfs nog opeten ook, daar word je als mens niet ziek van. Dieren kunnen er ook tegen ingeënt worden, en dat is wel handig in deze tijd, want als dieren nu MKZ krijgen hebben ze bijna geen leven meer omdat het extra zorg en aandacht vraagt, zoals met de hand gemolken worden, en dat is op een bedrijf anno 2001 (bijna) onmogelijk. Nee, de economie maakt ons bang en houdt ons in de greep. We zijn afhankelijk van de export, de wereldeconomie, van afspraken op Europees niveau, opdat de VS en Japan ons vlees willen blijven afnemen en die eisen MKZ-vrij vlees, en ingeënt vlees is (nog) niet te onderscheiden van vlees van een MKZ-dier (of de test is te duur), dus daarom enten we niet meer. Daartoe hebben we democratisch besloten begin negentiger jaren, ook al wisten ‘we’ (ik ook? u ook?) dat dit drama daarna kon gebeuren. Maar ook voor wie het wisten is weten iets anders dan voelen …. En zo zitten we klem, ieder op eigen wijs. Tenzij we de moed hebben om het roer om te gooien, uit de doodlopende weg, op zoek naar een meer levengevende weg, bij wijze van spreken te groeien als een bloem. De bloem toont ons de weg, want haar passie voor het leven voert haar uit de duisternis naar het licht. Het heeft geen zin tegen de beproevingen van het leven te vechten of te proberen ze te omzeilen of te ontkennen. Ze bestaan nu eenmaal en als het zaad een bloem wil worden, moeten we ze doormaken. Passie is een kracht van binnenuit, terwijl macht (almacht, onmacht, machtsstrijd) op buiten gericht is (van Servellen 1992) : je gaat boven de ander staan (almacht), je gaat er onder liggen (onmacht), of je gaat er tegen in (machtsstrijd), en mogelijk doorloop je zelfs meerdere van deze posities samen met de ander, maar je hebt grote kans dat je je werkelijke drijfveren kwijtraakt: waar gaat het je werkelijk om. En daar zit nu juist de kracht, de pure power, de levengevende energie: te groeien naar de bloem die je bestemming is, jouw potentieel vol-ledig tot bloei laten komen, of je nu burger, boer, of beleidsmaker bent. Van plicht naar passie Maar wie van ons kent ‘de bloem die je bestemming is’? Een oud Zen-verhaal (Osho Zen Tarot 1994) gaat over een leeuw die was grootgebracht door schapen en dacht dat hij zelf een schaap was totdat een oude leeuw hem greep en hem meenam naar een vijver waar hij hem zijn eigen spiegelbeeld liet zien. Inderdaad is het beeld dat we van onszelf hebben niet ontleend aan onze eigen directe ervaring maar aan de mening van anderen. De individualiteit die van binnenuit had kunnen groeien is vervangen door een van buitenaf
opgelegde persoonlijkheid, geconditioneerd, geprogrammeerd door de maatschappij. We worden zomaar een volgzaam schaap in de kudde, niet in staat ons vrij te bewegen. Het wordt tijd om je eigen spiegelbeeld in de vijver eens te bekijken en je te bevrijden uit het zelfbeeld dat door anderen is geconditioneerd. De leeuw gaat zijn eigen weg……. Van afgescheidenheid naar verbinding Maar tegelijkertijd zijn we meer dan een verzameling individuen die elk een eigen weg gaat. Je bent deel van de maatschappij en je neemt er deel aan. Het lijkt op een bloem, waarbij de hele bloem mooier is dan de som van haar delen. Of op een ecosysteem, waarin ieder soort, en ieder individu binnen de soort, een eigen unieke plek inneemt, en bijdraagt aan een complex levend en lerend systeem, zo beschrijft Fritjov Capra in zijn laatste boek The Living web’. Maar als we nu vanuit deze notie naar het huidige landbouwsysteem kijken, dan is het de vraag of ieder zich zo gelukkig voelt bij zijn of haar plek in diet geheel. Een verziekt landbouwsysteem waar de boeren niet meer in hun kracht zitten, dierenwelzijn vaak ver te zoeken is, het milieu elders uitgeput wordt door veevoerontrekking en hier overbemest wordt, de consument het allemaal niet zo nauw neemt, de overheid stikt in sturing en overregulering, en de tussenhandel (de goeien daargelaten) allerlei trucs verzint om zoveel mogelijk een slaatje uit deze situatie te slaan. Hoe vrij of hoe geprogrammeerd ben je, als burger en als boer? Zit je in je kracht, in je passie? Of ben je je bewust van je meerslachtigheid. Bijvoorbeeld de tweeslachtigheid van de burger als oordelend mens (de huidige landbouw is fout) en als calculerend consument (ik wil voor een dubbeltje op de eerste rang; of: ik heb nou eenmaal niet zoveel te makken), of de meerslachtigheid van de boer als vrije boer (ik hou van dieren en van buiten werken) en als afhankelijke boer (subsidietrog). En wil je iets met die tweeslachtigheid, maar heb je daar de ander wel bij nodig, want alleen kun je niet uit deze verlies-verlies situatie komen? Dáár zat en zit voor ons als stichting de kans voor wie dat wil, voor ieder die zich niet gelukkig voelt met het huidige systeem en daadwerkelijk anders wil: ‘back to the roots’, naar waar het werkelijk om gaat, eerlijk voedsel produceren en consumeren door bottomup de verbinding tussen boer en burger op regionaal niveau te herstellen, en samen te gáán voor duurzaamheid, want daar zit de passie, de rest is maar bijzaak, afgeleide, tweede orde, al zijn er helaas wel enkele wetten waar je niet omheen komt, die je inperken, zoals dat enten onherroepelijk ruimen betekende tijdens de afgelopen MKZcrisis. Je bent dus niet geheel vrij als boeren en burgers, maar de vrijheid is vaak wel veel groter dan je op het eerste gezicht denkt. Phoenix uit de as En zo werd het initiatief geboren “leef mee met de boer en adopteer een koe”, een nieuwe combinatie van bewustzijn en concrete actie, van co-creatie, voor en door burgers en boeren die anders willen, zelf en met elkaar. Burgers en boeren die zichzelf en elkaar – opnieuw - eerlijk en bewust in de ogen willen kijken, elkaar willen steunen in een (lerende) houding van waardering van zichzelf, elkaar en de aarde en al wat er op leeft aan dieren en planten, en dat om willen zetten in daden: duurzaamheid op drie niveaus, sociaal (welzijn voor mens en dier), ecologisch (goed voor de aarde) en economisch (een eerlijke prijs). ‘Leef mee met de boer’ bedoeld als ‘samen een nieuw landbouwsysteem vormen als boeren en burgers’; ‘adopteer een koe’ om niet te vergeten dat dit systeem inclusief is, met de koeien en de aarde waar zij op lopen. Ook het woord ‘adopteer’ is heel bewust gekozen om uit te drukken dat het niet om iets eenmaligs gaat, en ook niet
om iets waar je maar weer zomaar af kan, zoals met ‘leasen’; het gaat in principe om adopteren voor het leven van de koe (soms nog een half jaar, soms nog wel 15 jaar….) en misschien zelfs wel om het adopteren van de boer en zijn bedrijf, want boer en koe zijn nauw verbonden. Een levend experiment met tot nu toe 3000 boeren en 40 boerenbedrijven. Een avontuur waarvan de uitkomst ongewis is, waarin we zoekende zijn, en lerend in het omgaan met blutsen die we ongetwijfeld tegenkomen, zowel bij burgers als bij boeren, leren in het reflecteren: waar gaat het ieder van ons werkelijk om in dit leven, wat is daarin voor ieder van ons waar en van waarde, en wat zie je bij de ander wat mogelijk meer iets over jezelf zegt. En daarmee is voor ons “leef mee met de boer en adopteer een koe” een initiatief dat verder gaat dan puur samen werken. Het drukt voor ons uit wat Co-creatie is. Het toverwoord: Co-creatie Co-creatie betekent letterlijk samen scheppen, samen ontwerpen, ontwikkelen. Hoe gemakkelijk het woord creatief bij de meeste mensen valt, zo beladen is voor velen het woord schepping. Schepping roept de associatie op van God die de aarde in zes dagen schiep. Sinds de boeken van Neil Donald Walsh waarin hij ‘in gesprek is met God’ lijkt het iets minder beladen te zijn om te spreken over mede-schepper met God zijn. Bedoelt Stichting Milieubewustzijn met Co-creatie ook mede-schepper met God zijn? En hoe werkt Co-creatie uit in de praktijk? Co-creatie zie ik als een inclusief begrip. Het omvat zowel het domein van de overtuigingen (waar je in gelooft, wat voor jou waar is), als het domein van de intentie (houding, grondhouding, waarden) en de inhoud van het werk, de projecten. Intermezzo Het voert te ver om op deze plaats al deze aspecten aanbod te laten komen, en daarom beperk ik mij tot verwijzingen naar goede overzichtsboeken en essenties van in bijgaande kaders. Zo geeft Egbert L Kinds (2000) in zijn boek ‘De heart hunter’ 12 basisprincipes als handvat om meer zicht te krijgen op je overtuigingen, waarden, intenties, en je plaats in het maatschappelijk systeem. Op internet www.dbr.nl kun je deze basisprincipes ook lezen. Deze zijn opgenomen in kader 1. Don Edward Beck en Chrostopher Cowan (1996) gaan in hun boek ‘Spiral dynamics’ in op de ontwikkeling van waarden, waardensystemen en voorwaarden bij mensen, en onderscheidt negen (inclusieve) waardensystemen met hun kenmerkende uitingsvorm en organisatievorm, en waarbinnen mensen functioneren. Transitiefactoren maken de stap naar een volgend waardesysteem mogelijk (zie kaders 2 en 3). En daarmee vormt dit boek met zijn modellen een mooie vervolgstap op het verkorte en bewerkte artikel dat vorig jaar (2000) in onze eerste Nieuwsbrief heeft gestaan van Kees Zoeteman waarin hij een vijfstaps inclusief ontwikkelingsmodel voor de mensheid schetst van (1) overleving via (2) concurrentie, naar (3) samenwerking, naar (4) co-creatie. Overigens is Stichting Milieubewustzijn zeker niet de eerste die met het begrip co-creatie komt. Barbara Marx Hubbard komt er in 1993 al een boek lang mee: ‘The book of Cocreation. The revelation. Our crisis is a birth’. ______________________________________________________________________ Zelf heb ik onlangs geprobeerd mijn eigen set van overtuigingen helder te krijgen (Stijkel 2001):
1. De wereld om ons heen is een reflectie van onze binnenwereld. (“Zo buiten zo binnen”) 2. Ieder creëert zijn/haar eigen werkelijkheid… 3. …Maar ieder wordt ook gecreëerd en creëert ook andermans werkelijkheid. 4. Ieder maakt deel uit van meerdere subsystemen (werk, gezin, buurt); elk subsysteem kent een eigen set van overtuigingen en daaruit voortkomende gedragingen. 5. Ieder heeft meerdere sub-persoonlijkheden; elke subpersoonlijkheid kan in potentie een eigen werkelijkheid creëren. 6. Persoonlijkheid en ziel: ieder kan vanuit bezieling, vanuit zielsniveau leven in afstemming met de persoonlijkheid, maar het is ook mogelijk dat iemand afgescheiden vanuit het persoonlijkheidsniveau denkt voelt, wil, handelt. Het zielsniveau wordt geacht onsterfelijk te zijn, en verbonden met de wereld van de geest, terwijl het persoonlijkheidsniveau betrekking heeft op het aardse, het stoffelijke, de wereld van de gehechtheden en van de afgescheidenheid. De grote uitdaging ligt in de verbinding en afstemming van geest en materie, aarde en hemel. De opbouw van deze elementen is inclusief, d.w.z. dat de tweede de eerste omvat, de derde de eerste en de tweede, etc. Steeds komen er integratieniveaus bij. Het derde element maakt duidelijk dat alleen inzoomen op creëren teveel bouwt op almachtsdenken: ‘wat je wilt creëren, kun je creëren’. Er komen soms namelijk ook dingen op je weg die je liever niet wilt. Zonder dat je dan hoeft te vervallen in onmacht (‘het overkomt me’) vraagt dit wel om ‘coping’, omgaan met dingen die op je afkomen. Het vierde en vijfde element maken duidelijk dat het in spirituele kringen veel gebruikte zinnetje ‘je creëert je eigen werkelijkheid’ ook ‘gewone’ psychologische en sociologische componenten bevat. Meer dan alleen samen werken Het zesde element maakt duidelijk dat co-creatie nadrukkelijk om meer gaat dan om samenwerken. Het gaat om het tot expressie laten komen (creëren) en het ervaren (gecreëerd worden) van dat waarvoor je in dit leven als ziel op aarde gekomen bent, met jezelf en met elkaar, op meerdere niveaus. Op dit punt wordt het lastig en lopen de geloofsovertuigingen heel gemakkelijk uiteen. Maar daar kun je ook aan voorbij gaan. Initiator, bestuur en medewerkers van Stichting Milieubewustzijn lijken elkaar min of meer te vinden in het gebied voorbij de grenzen van afgescheidenheid, in het universele, noem het een Al dat Is geloof. Waarin het goddelijke in alles in, in alle mensen, planten, dieren, mineralen en ga zo maar door. Voorbij kerk en religie, voorbij wetenschap, voorbij politiek, voorbij tijd en ruimte. En vanuit die vrije ‘ruimte’ vallen ideeën ons toe die zich via ons willen uitdrukken in de aardse realiteit. Komen mensen of situaties op onze weg als wegwijzers. Wegwijzers die ons uitnodigen tot kiezen: ga ik linksaf, rechtsaf, omhoog, omlaag, blijf ik staan of loop ik terug. En welke van de ideeën wij dan tot uitdrukking willen laten komen is dan stof voor ontmoeting, voor dialoog, in respect, in bescheidenheid. Samengevat: Co-creatie draait om leren, experimenteren en reflecteren. Om in-zien en openstaan voor wat je ziet en ervaart, om veranderen en groeien, om in vrijheid bloeien en tot expressie laten komen wat er in essentie in je zit. Co-creatie is het resultaat van een meer of minder suksesvolle wisselwerking tussen geest en materie, tussen ziel en persoonlijkheid van jezelf en van anderen, tussen actieve en ontvankelijke krachten,
tussen hemel en aarde. Co-creatie, we hebben het recentelijk gedaan met ‘leef mee met de boer en adopteer een koe’ en doen het voorlopig morgen weer, als we in ontmoeting treden met de individuele boer op zijn bedrijf, met alle boeren samen op de geplande boerendagen in september a.s., met boer en burgers op de eerste bezoekdagen in september, en met de Koevoet, de gloednieuwe nieuwsbrief die we speciaal voor dit project hebben ontwikkeld’. Co-creatie: voor ons vooral op praktisch niveau, maar wel in kontakt met de diepere laag van waaruit we het doen, samen met anderen.
BASISPRINCIPES VOLGENS EGBERT L. KINDS (2000) Overtuigingen 1.
2.
3.
Mensen handelen vanuit hun eigen model van de werkelijkheid. De kaart is niet het gebied. Wij kennen de werkelijkheid alleen via ons van hoe de wereld werkt. Dit model vormt zich in de context van onze eigen ervaringen. Hierdoor lijken mensen vaak inconsequent en zijn voor anderen met een ander model van de werkelijkheid. Jouw model van de werkelijkheid is je eigen spiegel. De manier waarop jij betekenis geeft aan de werkelijkheid en deze ervaart, is een weerspiegeling van de staat van je bewustzijn. Door zelfreflectie kun je je bewust worden van de overtuigingen of oordelen die je hebt. overtuigingen die gekoppeld zijn aan je gevoelens geeft je de keuze om de macht, die je aan je overtuigingen hebt toegekend, weer in e nemen. Jouw model van de werkelijkheid bepaalt de mogelijkheden die je ervaart in het omgaan met wat er in je leven gebeurt. Je toestand is n gevolg van je omgeving. What you believe is what you get (wybiwyg). Wie zichzelf als gevolg van zijn omgeving ervaart, zal veel van gebruiken om zichzelf te verdedigen in plaats van zichzelf te ontwikkelen. Iemand die bereid is na te denken over zijn eigen rol in een s verantwoordelijkheid wil nemen voor zijn eigen aandeel in de instandhouding ervan, zal vrijheid ervaren, verder groeien en zijn vermog ontwikkelen.
Waarden 4.
5.
6.
Ons lichaam is het beste feedbackmechanisme waarover we beschikken. Alleen in de bewuste verbinding tussen voelen en denken kunn keuzen bepalen. Je lichaam vertelt je via gevoelens altijd precies in hoeverre je bent afgestemd op wat belangrijk voor je is. Hoe meer w contact te maken met ons gevoel, des te meer we in staat zijn een verbinding tot stand te brengen met de macht die in dat gevoel beslote Je gevoel van eigenwaarde bepaalt mede wat je krijgt. Je gevoel van eigenwaarde is een noodzakelijke voorwaarde voor de verwezenlij eigen waarden en intenties. Als je jezelf aanvaardt en waardeert, los van het oordeel dat anderen over je hebben, zul je verder groeien e vermogens ontwikkelen. Als je jezelf niet volledig aanvaardt en waardeert, zul je veel van je energie gebruiken om jezelf te verdedigen van jezelf te onderzoeken en te verwerkelijken. Proces en resultaat zijn onderling verbonden. De kwaliteit die je in het proces stopt, is van invloed op de kwaliteit die je in het resultaat die zin zijn middel en doel identiek. Je krijgt datgene waarop je je energie richt. Wat je onderweg doet, bepaalt wat je op je bestemming zult als manager daarom moeten doen wat je zegt. Walk your talk and talk your walk.
Intenties 7.
8.
9.
Naarmate je meer in contact bent met je eigen uniciteit, ben je steeds beter in staat te handelen vanuit je diepste intenties. Als wij onze d intenties volledig en vrij uitdrukken, komt er veel energie vrij om onze talenten te gebruiken en voelen we ons goed. Als we bij iets dat onbehagen voelen, is het belangrijk eerst onze gevoelens te accepteren, precies zoals ze zijn. Deze gevoelens zijn een indicatie dat we i onszelf en onze intenties kunnen leren. Door dat te doen, komt de energie vrij die nodig is om met een volgende activiteit te beginnen. Om een systeem te optimaliseren, moet je de interactie tussen delen van dat systeem optimaliseren. Je kunt een ander in zijn groeiproce ondersteunen door hem keuzen voor te leggen waardoor hij zijn individuele doelen aan organisatiedoelen kan koppelen. Indien de keuz ander leiden tot een mismatch met de omgeving, ondersteun je die keuzen door met hem een andere omgeving te scheppen, die beter pa huidige keuzen. ‘Hogere orde’-leren geschiedt alleen uit vrij wil. Niemand kan een ander dwingen iets te leren. Iedereen is vrij om zijn eigen ervaringen het licht van de eigen intenties en vermogens. Is iemand niet bereid te leren van een bepaalde situatie, dan zullen soortgelijke situaties z aandienen totdat de desbetreffende persoon wel bereid is de boodschap eruit te halen die er voor hem in zit. De intentie om zijn vermog ontwikkelen, uit zich in het actieve gedrag van het individu. Groeistaking krijgt vorm in passief gedrag.
De mens als onderdeel van een systeem
10. Om nieuwe manieren van aanpassing aan een veranderende omgeving te vinden, zijn interactiepatronen in een systeem belangrijker dan gebeurtenissen in een deel van het systeem. De realiteit is opgebouwd uit systemen die zich kenmerken door geheel/delen-interacties. E van synchroniciteit in een systeem (het grote is in het kleine, het kleine is in het grote. De delen bepalen de mogelijkheden van het gehe geheel bepaalt de waarschijnlijkheid van de delen. De hogere structuren omvatten de lagere structuren, en de lagere structuren onderste hogere structuren. Problematische patronen in het besturende deel van het systeem vind je in alle delen van het systeem terug. 11. Een mens neigt ernaar zijn waarden te veranderen als de omstandigheden van zijn bestaan veranderen. Waardensystemen ontwikkelen z omgangsmechanisme voor de omstandigheden in de omgeving. Een mens leeft in een potentieel open systeem van behoeften, overtuigi waarden, maar tendeert vaak naar wat lijkt op een gesloten systeem. Op welk niveau hij zich ook bevindt, hij beschikt slechts over de g vrijheidsgraden die in dat waardensysteem veroorloofd zijn. 12. Naarmate de bestaansomstandigheden van de mensheid complexer worden, worden complexere waardensystemen noodzakelijk. Pas al mogelijkheden die een waardensysteem biedt niet meer voldoende zijn om de bestaansomstandigheden te kunnen hanteren, bestaat de m naar een volgend waardensysteem te gaan. Uiteindelijk overstijgen complexere waardensystemen de minder complexe omdat ze meer vrijheidsgraden toestaan om te handelen in overeenstemming met de omgeving. Bestaansproblemen dienen opgelost te worden op het n het waardensysteem waarop ze zich voordoen, ook als de oplossingen vanuit een complexer waardensysteem worden ontworpen.
Referenties DE Beck and CC Cowan: Spiral dynamics; mastering values, leadership and change. Blackwell Publishers, 1996 F. Capra: The living web. EL Kinds: De Heart hunter. Gids voor waardengedreven leiderschap. Scriptum, 2000 Barbara Marx Hubbard: The book of co-creation. The revelation. Our crisis as a birth. Foundation for Conscious Evolution, 1993. Osho Zen-tarot: The transcendental game of Zen. St. Martin’s Press, 1994. A van Servellen: De weeën van de macht. Zelfmanagement voor vrouwen. Acco, 1992. A Stijkel: Het milieu als spiegel in de ruimte. In: Rollende stenen. Vragen van zin en betekenis in het Milieudebat. C Elzinga et al. VROM-Publicatiereeks 2001/02. Neil Donald Walsch: een ongewoon gesprek met God. Kosmos Z&K, 1997. BCJ Zoeteman: Sustainability of nations. Trans Intelligence, nr 3, 1999.
