SREX-workshop. Energietransitie in Zuidoost-Drenthe. Datum: dinsdag 25 november 2008 Locatie: De Fijnfabriek, Erica

SREX-workshop ‘Energietransitie in Zuidoost-Drenthe’ Datum: dinsdag 25 november 2008 Locatie: De Fijnfabriek, Erica

Delft, Groningen, Wageningen, november 2008

Foto voorblad: Andy van den Dobbelsteen (2008)

Inhoudsopgave 1 Programma 2 Presentaties 01 De Nota Klimaat & Energie 02 Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken 03 Het Drentse landschap 04 Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning 05 De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe 06 De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies

3 Workshopsessies A Modiale markt (Global market) B Zorgzame regio (Caring region) C Veilige regio (Secure region) D Mondiale solidariteit (Global solidarity)

4 Conclusies 5 Deelnemers en contactinfo

3

Foto: Andy van den Dobbelsteen (2008)

4

1 Programma Dagvoorzitter: Jaap Jepma

08:30

Inloop

09:00

Welkom en verwachting van de workshop Tanja Klip-Martin, Gedeputeerde Provincie Drenthe

09:10

De Nota Klimaat & Energie Klaas-Jan Noorman, programmamanager a.i. Klimaat & Energie, Provincie Drenthe

09:20

Reflectie door Richard van Gemert, Provincie Limburg, en vragen uit het publiek

09:30

Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken Cor Kamminga, directeur KNN Milieu

09:50

Reflectie door Gert de Roo, RuG, en vragen uit het publiek

10:00

Het Drentse landschap Steven Slabbers, directeur BoschSlabbers landschapsarchitecten

10:30

Reflectie door Jusuck Koh, WUR, en vragen uit het publiek

10:40

Pauze

11:00

Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning Andy van den Dobbelsteen, TU Delft, Faculteit Bouwkunde

11:20

Reflectie, en vragen uit het publiek

11:30

De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe Leo Gommans, Ferry Van Kann & Rob van der Krogt, SREX-onderzoekers

11:50

Reflectie door Rudy Gengler, gemeente Emmen

12:00

Lunch

13:00

De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies Sven Stremke & Wouter Leduc, SREX-onderzoekers

13:20

Vragen, groepsindeling en verdeling over ruimten

13:30

Workshopsessies, verdeeld naar toekomstscenario

15:30

Pauze

16:00

Terugkoppeling aan wethouders Jenne Holman van de gemeente Emmen en Geert Braam van de gemeente Coevorden en discussie

16:30

Afsluiting en borrel

5

6

2 Presentaties

7

01 De Nota Klimaat & Energie Klaas-Jan Noorman, programmamanager a.i. Klimaat & Energie, Provincie Drenthe

8

Naar een klimaatbestendig Drenthe Nieuwe kansen benutten!

9

context Mondiaal Europa Rijk Provincies

Missie: Naar een klimaatbestendig Drenthe

Streven naar een duurzame energiehuishouding beïnvloedt ruimtelijke ontwikkeling

10

Ruimtelijke ontwikkeling beïnvloedt vormgeving duurzame energiehuishouding


Grounds for Change

M A P Minder

Beter

Meer

MITIGATIE

ADAPTATIE

PARTICIPATIE

Bron

Gebied

Actor

Kansen voor:

Duurzame ontwikkeling Ruimtelijke ontwikkeling (3D) Sociaal economische ontwikkeling

11


Grounds for Change

M A P Minder

Beter

Meer

MITIGATIE

ADAPTATIE

PARTICIPATIE

Bron

Gebied

Actor

Stedelijk gebied

Landelijk gebied

Mobiliteit

Water

Productie processen

Keuzes burgers

Uitgangspunten voor uitvoering •

We maken keuzes in wat we doen

•

Wat we doen, doen we goed!

Criteria •

Duidelijk belang voor de provincie

•

Provincie voegt iets toe

•

Rendement

•

Beschikbaarheid co-financiering

12

Energie opwekking

Zoeken naar samenhang

A

Mogelijke deelprogramma’s: 1. Ondergrond

Gebied

2. Kenniseconomie 3. Klimaatlandschappen 4. Water

2.

3.

1.

M Bron

5. Bouwen 4.

5.

P Actor

Deelprogramma’s

Deelprogramma Ondergrond Klimaatlandschappen Duurzaam Bouwen (Kennis) Economie Water Inhoud: • Groene Adaptief Groen-blauwe AGO CCS ketens waterbeheer diensten • Meppeler Duurzame Geothermie Landbouw VerlichtingDiep en Energie klimaat Technologie (tbv Groen Gas) • WKO Bedrijventerreinen Verdroging Klimaatcorridors • Toepassing biomassa • Diep Infrastructuur grondwater

13

(Integraal)

Samenhang

Programmatische aanpak

Maximale cohesie

Los zand Samen werken (vertrouwen)

Energiekaart Drenthe

14

ZO Drenthe: een grote opgave

Naar een klimaatbestendig Drenthe:

15

…beetje prikkelen mag…

16

17

02 Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken Cor Kamminga, directeur KNN Milieu

18

Energiek Zuidoost Drenthe Stand van zaken

25 november 2008

Gewoon + doen = gewoon doen

19

Voorgeschiedenis Stromenstudie: energievraag & - aanbod • Aard- & restwarmte – Vervanging van aardgas – Elektriciteitsproductie • Biomassa voor energieproductie Æ biogas – Mest, GFT en andere reststromen • Industrie & energie – Europark – Emmtec

Aardwarmte

1500 – 2500 meter

2000 tot > 4000 meter

20

Aardwarmte, maar ook restwarmte • Warmtenet bestaande bouw (Emmen) zwembaden

• Glastuinbouw Glastuinbouw

• Bedrijventerreinen • Elektriciteitproductie op basis van laagwaardige warmte via innovatieve technologie (Kalina/ORC/LOTHECO)

bedrijventerreinen

herstructurering

nieuwbouw

0

1,000,000

2,000,000

3,000,000

4,000,000

5,000,000

6,000,000

warmtevraag (GJ)

Neustadt -Glewe

210 kWe ORC/98˚C

Ter vergelijking: ZO Drenthe: 110˚C

21

7,000,000

8,000,000

9,000,000

10,000,000

LOTHECO

Laagwaardige warmte: lage druk stoom Aardgas: hoge temperaturen Mogelijk aardgas vervangen door biogas

Biomassa: biogas/groen gas

22

Mest

Overige mest

Coevorden Emmen

Dunne fokvarkensmest

Dunne vleesvarkensmest

Dunne pluimveemest

Vaste pluimveemest

Dunne kalvermest

Vaste rundveemest

Dunne rundveemest

0

100,000

200,000

300,000

400,000

500,000

600,000

ton

Potentiële opbrengst: ca 15 miljoen m3 biogas (ca. 10 miljoen m3 a.e)

Afval- & reststromen

Houtafval

Coevorden Emmen

Grof tuinafval

Oud papier en karton

GFT-afval

Verbouwingsrestafval

Grof huishoudelijk restafval

Huishoudelijk restafval

-

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

ton

Potentiële opbrengst GFT: ca 2 miljoen m3 biogas

23

Kristianstad, Zweden

Biomassa: biogas/groen gas

24

Vergassing

SNG Æ Europark – biocoal – bio-ethanol – transporten bundelen (Euroterminal)

Innovatie & creativiteit: even alle kanalen open!

Kennisinstellingen zoals: • Stenden Hogeschool Drenthe • ECN • TNO • UU • TU Delft • WUR

25

Economische potentie

• Economie onder druk • Maar maak gebruik van de economische tegenwind – Zuidoost Drenthe als innovatieve kraamkamer voor open uitbouw industriële clustering

Ik kijk uit naar 2009 U ook, hoop ik Dank voor uw aandacht!

26

27

03 Het Drentse landschap Steven Slabbers, directeur BoschSlabbers landschapsarchitecten

28

Zuidoost Drenthe 27-11-08

ENERGIENOTIES ONTWIKKELING ZUIDOOST DRENTHE INZOOMEN RUIMTELIJKE WAARDENKAART EMMEN

29

30

31

32

33

34

Streven naar duurzame energiehuishouding mede-ordenend voor de ruimte

Ruimte mede bepalend voor de inrichting van een volhoudbaar energiesysteem

35

Energie onder de grond Kleine ruimtelijke claims

Toekomstige energie Grote ruimtelijke claims In toenemende mate grondgebonden

36


Zuidoost Drenthe Voor het veen Veen en religie Veenlinie Kolonisten in het veen Grootschalige ontginning Agrarische productie

37

Veenontginning 1850 1900 1960 2000


38

Kenschets

Kwaliteiten/esdorpenlandschap Hunebedden

39

Kwaliteiten/esdorpenlandschap Escomplexen

Kwaliteiten/esdorpenlandschap Esdorpen

40

Kwaliteiten/esdorpenlandschap Overgang van hoog naar laag

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Grote landschappelijke maat

41

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Beplante kanalen

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Beplante kanalen

42

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Lange linten

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Verscheidenheid aan details

43

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Verscheidenheid aan details

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Industrieel erfgoed

44

Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Industrieel erfgoed

Kwaliteiten/resterend veengebied Bovenlandcultures

45

Kwaliteiten/randvervening Roswinkel Dubbellint met oude boerderijen/bebouwing

Kwaliteiten/randvervening Roswinkel Roswinkel

46

Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles


47


Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles/Saksische decoraties

48

Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles/aardappelschuur

Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Beplante wegen

49

Naast een prachtig landschap is het ook een dynamisch landschap!

Gemeente Emmen 1780 1820 1850 1904 1950 2005

50

Emmen 1780 1850 1904 1950 2005

Roswinkel 1780 1850 1904 1950 2005

51

Geen pleidooi om ontwikkelingen te stoppen. Ontwikkeling is inherent aan een levend landschap. De opgave is ontwikkelingen te regisseren zodat; 1. Kwaliteiten behouden blijven 2. Knelpunten worden opgelost 3. Nieuwe kwaliteiten worden toegevoegd Dat alles zodat het landschap “zijn verhaal” kan blijven vertellen.

Belang cultuurhisorie is drieledig: 1. Intrinsieke waarde 2. Bijdrage aan landschappelijke en ruimtelijke identiteit 3. Begrijpen van het heden

52

Interpretatie van het heden kan niet zonder kennis van het verleden

Kaartvergelijking “Hertekend”

53

Gemeente Emmen “Hertekend” 1780 1820 1850 1904 1950 2005

Veen 1780 1820 1850 1904 1950 2005

54

Bebouwing 1780 1820 1850 1904 1950 2005

Bos 1780 1820 1850 1904 1950 2005

55

Verkaveling 1780 1820 1850 1904 1950 2005

Ontwikkelingen

56

Es doorsneden door grote infrastructurele werken

Overgang stad-es

57

Uitbreiding dierenpark

Vernieuwing landbouw

58


Inpassing nieuwe boerenschuren

59



60



61


Gedempte kanalen en wijken

62

Gedempte kanalen en wijken

Gedempt kanaal

63

Aan de kanalen is het stil


64


Achterkant linten

65

Beeld vanaf de snelweg


66



67

Bosontwikkeling

Ruimtelijke waardekaart

68

Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting

Steilrand

69


Beekdal

70


Escomplex

71


Brinkdorp

72


Lintdorp

73

Dorp op zandopduiking


74

Kanaal


75

Begeleidende kanaalbeplanting


76

Overige beplanting

Ruimtelijke aspecten Overige beplanting Kanaalbeplanting Kanaal Lintdorp/zandopduiking Brinkdorp Escomplex Beekdal Steilrand

77

Visuele aspecten Zichtlijn Robuuste open ruimte Veenrestant

Zichtlijnen

78


Robuuste open ruimte

79

Robuuste open ruimte


80

Resterend veengebied

Visuele aspecten Veenrestant Zichtlijn Robuuste open ruimte

81

Elementen kaart Woontoren Molen Kerk Boo Sluis Brug Industrieel erfgoed Ja-knikker Hunebed Schans Archeologische vindplaats Veendijk Veenpad Markegrens Smalspoor

82

Strategie per landschapstype

Verschillende landschappen Esdorpen Randveenontginning Schoonebeek Randveenontginning Roswinkel Grootschalige ontginning & Veenrestant

83

84

85

04 Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning Andy van den Dobbelsteen, TU Delft, Faculteit Bouwkunde

86

Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe

Andy van den Dobbelsteen – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008

Waarom SREX?

30-40% van de energievraag in de wereld wordt gebruikt in de gebouwde omgeving.

Energiebesparing wordt voornamelijk gerealiseerd op de schaal van het gebouw.

Er is weinig aandacht voor regionale potenties.

Voor een beter energiesysteem worden exergieprincipes nog maar weinig gebruikt.

Voor een duurzamer energiesysteem: – kan het exergieprincipe sturend zijn voor ruimtelijke planning? – kan ruimtelijke planning een beter energiesysteem faciliteren?

Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

87

Waarschijnlijkheden van de toekomst

Uitputting van fossiele energiebronnen Klimaatverandering Gerelateerde waterproblemen Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

Energie

Fossiel bronnen raken op

Aardolie, aardgas, steenkool van andere regio’s? Æ bedenkingen: – milieutechnisch – economisch – politiek – ethisch

Klimaatverandering Æ van verwarming naar koeling – kost 3-10 keer zoveel energie Æ Duurzame bronnen Æ Lokale potenties Æ Low-ex: sluit de energiecyclus Æ Passief, slim & bioklimatisch ontwerp Æ Energie besparen Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

88

Exergie Stelling vooraf: We zijn dicht bij 100% energie-efficientie maar nog ver van een duurzaam energiesysteem. 1e Wet van de Thermodynamica: energiebehoud energie kan nooit verloren gaan Æ energieverbruik is onmogelijk! Æ energie-efficientie en energiebesparing is onmogelijk!

2e Wet van de Thermodynamica: entropieproductie processen ontwikkelen zich naar toenemende entropie dus er is iets dat afneemt – dit is exergie Æ exergetische efficientie van HR-ketel = 10% Æ exergiebesparing en -efficientie is mogelijk [Shukuya]


Het exergieconcept

Definitie van exergie – het maximale werkpotentieel van een materiaal of een vorm van energie in relatie tot zijn omgeving – de kwaliteit van energie

Objecten met dezelfde hoeveelheid energie kunnen verschillende exergiewaarden hebben


89

Het low-exprincipe

Benut de kwaliteit van energie beter – verminder exergieverliezen (= vermijd entropie) in processen – gebruik energie met hoge kwaliteit alleen voor hoogwaardige functies – bedien laagwaardige functies alleen met energie met een lage kwaliteit

Gebruik van het low-exprincipe in ruimtelijke planning – afval = voedsel: maak optimaal gebruik van reststromen – cascadering: ondersteun ruimtelijk het gebruik van restenergie – functiemenging: mix of koppel ruimtelijke functies Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

Wat is restenergie?

Niet-gebruikte zonne-energie (hoogexergetisch) – licht, zonnestraling, wind, (zee)stroming, golven

Niet-gebruikte zonne-energie (laagexergetisch) – buitenlucht, binnenlucht, oppervlaktewater, bodem

Afvalwarmte of –koude – productieprocessen, gebouwkoeling, gebouwverwarming, kassen, riool

Biomassa – industrie, landbouw, parken, natuurgebieden, huishoudelijk afval, bouwafval

Organisch afval – fabricageprocessen, voedingsindustrie, GFT, riool

Afval uit fossiele bronnen – olie, plastics etc.


90

De vraagkant vanDe energie aanbodkant van energie Industriële processen Industriële processen krachtcentrale: 300-18000 verbranding van olie, gas, biomassa en afval: 600-18000 metaalproductie of -recycling: 223-15360 stoom: 100-3000 steenbakkerij: 12000 koelwater: 30-1000 productie en verwerking van kunststoffen: 95-2400 Agroprocessen afvallucht van kassen: 25-400 Huishoudelijke processen keukenoven: 2500 koken: 1000 Huishoudelijke processen afvalwater van (vaat)wasmachines: 20-700 (vaat)wasmachine: 900 douche/bad/sauna: 600 afvalwater van bad & douche: 20-400 0 binnenlucht: 20 afvallucht: 24-300 Kunstmatige opslagsystemen koelkast: 50 diepvriezer: -200

Natuurlijke opslagsystemen water van diepe lagen (geothermie): 60-900 oppervlaktewater: 0-250 bodem en grondwater (ca. 1 m onder maaiveld): 110


into the air and water

waste heat power plant heavy industry electricity

primary energy

Het huidige energiesysteem

storage

horticulture

hotel and catering

offices

dwellings

agriculture

waste

CURRENT SYSTEM

into the environment


91

primary energy

Een duurzamer, laag-exergetisch systeem power plant

cascade of waste heat heavy industry

electricity

waste

storage

horticulture hotel and catering

offices

dwellings agriculture waste SUSTAINABLE, LOW-EX SYSTEM Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

Een stapsgewijze aanpak

Formulering van uitgangspunten Studie van natuurlijke omstandigheden Synthese in randvoorwaarden Slimme ruimtelijke interventies

Geldt voor verschillende schalen – regio's – streken – stedelijke gebieden – wijken – gebouwen


92

Grounds for Change: lokale potenties eerst

We zijn de vaardigheden verloren om lokale potenties optimaal te gebruiken

Verkenning van energiepotenties van Noord-Nederland – zon, wind, water, biomassa, undergrond, projectie

Het startpunt voor een nieuw regionaal ontwerp Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

Methode van energy potential mapping basic information topography

climate

underground

energy sources sun

wind

water

soil

land use

nature and agriculture

energy system

buildings and industry

infrastructure

energy potentials fuel elektricity and elektricity storage heat, cold and heat/cold storage CO2 capture

interventions energy-based plan


93

POP Groningen: warmte- en koudepotentie GEBRUIKER: stedbouw (Samengestelde vraag aanbod opslag warmte en koude.mxd)

#

#

#

Koudeaanbod

!

# #

#

# # ##

# #

# #

#

#

#

#

! ! -0 ! !

12 11

#

## # #

Warmteaanbod

Ondiepe aquifers

13

#

Warmtevraag

! ! ! ! + ! ! ! ! 0+ ! !

14

#

#

#

# #

!

(

Potentie voor geothermie

#

## #

#

#

Koudevraag

#

# #

(

10 9

# # ## # # # ## # # #

Aardwarmtepotentie

#

#

## # # ## # ## #

##

#

# # #

Boorpunten

# TEKENING SCHAAL DATUM

: : :

Vraag, aanbod, opslagpotentie warmte en koude

1: 330000 01-03-2007

COPYRIGHT & ONTWIKKELING SOFTWARE ADECS BV. DELFT. TEL. 015- 2154242

ArcScope v1.03


POP Groningen: elektriciteitspotentie GEBRUIKER: stedbouw (samengestelde elektriciteitpotentie.mxd) Zoekgebied elektriciteitscentrales getijdecentrales inundatiecentrales osmosecentrales Zoetwatermeren zoetwatermeren

Energiecentrales

G

G

G

G

G

G

G

zoutwater

G

gas

G

G

kolen

G

G G

G

micro-biomassa multifuel

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

G

afval

G

G

G

G

Zoekgebied biomassacentrale

G

G

G

G

G

G

G

G G

G

G

G

52 GWh/km²

G

G

G

G

G

G

G

G

G

Isovent 46 GWh/km²

Meerstad

G

G

G

38.242.237 m²

TEKENING SCHAAL DATUM

: : :

Samengestelde elektriciteitspotentie

1: 330000 01-03-2007


ArcScope v1.03


94

POP Groningen: CO2-afvangpotenties GEBRUIKER: stedbouw (POP CO2 afvang potentie.mxd)

# #

#

#

#

# # ##

# #

# #

#

#

CO2-opslag gasvelden

# QQQQ QQQQQ # # QQQQQQQ # QQQQQQQ # # QQQQQ # # QQ

# #

#

#

#

#

#

# #

#

## #

#

#

QQQQQCO2-afvang QQQQQkassengebieden QQQQQ QQQQQ QQQQQCO2-afvang EHS

QQQQQQ QQQQQQQ QQQQQQQ QQQQQQQ QQQQQ

#

#

Boorpunten

#

#

#

## # # ## # # #

#

#

#

## # # ## # ## #

#

##

#


: : :

CO2 opslag potentie 1: 330000 01-03-2007


ArcScope v1.03


POP Groningen: voorgestelde ingrepen woningen, vakantiehuisen, tropisch zwemparadijs, seizoensindustrie

GEBRUIKER: stedbouw (samengestelde ingrepen.mxd)

Windmolenpark Warmtecascadering

Zoekgebied elektriciteitscentrales getijdecentrale inundatiecentrales

industrie voedt glastuinbouw voedt woningen

Stad van de Warmte

osmosecentrales Energiecentrales afval

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

G

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

G

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $

G

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

+ $ + $ + $ + $ + $ + $ +

Inundatiecentrale $ + $ + $ + $ + $ + $ +

$ $ + + $ $ + $ + + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

recreatie/wonen

G

G

G

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

G

$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

G

$ + $ + $ $ $ + + + $ + $ + $ + $ $ + $ + + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +

G

G

# # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# # * # * # * # * # * # * # * # *

A7 corridor # # # # # * groen * # # # * # * $ + $ + $ + nat groen + $ $ + $ +

windpark wonen

G # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

G

G

G

G

G

G

Natuurparken bosland en wetlands voor CO2-binding

# * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

G G G G

biocentrale, biorefinaderij, bio-ethanolfabriek

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * *# # * # * # * # * *# # * # * # * # * # * # * # * # * *# # * # * # * # * # * # * # *

G

G G

G

Biomassaboulevard

G

G

# # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

G G

G G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

T T T T T T T T T T T T T T T T $+T $+T$+ $ $ + $ + $ + T$ +T + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + T $+T $+ $+

G

G

G G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *

G

en blue energy

multifuel Mogelijke ingrepen

G

Getijdecentrale

micro-biomassa

G

G

G

G

G

G

Blue energy centrale

G

G

T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T

T T T T T CO2-afvang T T T T T kassengebieden T T T T T T T T T T zoekgebied biomassacentrale

Transportassen


: : :

Samengestelde ingrepen 1: 330000 01-03-2007


ArcScope v1.03


95

Conclusies van het POP-energieonderzoek

Prestatie – 80% CO2 emissies vermeden – 50% energievraag duurzaam opgelost Æ 50% energiebesparing nodig

Energieneutraliteit is mogelijk – decentrale kleine kernen van boerderijen, huizen en lichte industrie Æ PV, kleine windturbines en biovergisting/WKK – nieuwe ontwikkelplannen Æ ontwerp voor zelfvoorziening

Overblijvende probleemgebieden – industrie: onbalans, afvalwarmte, CO2 Æ afstemming, cascadering – stedelijk gebied: gelijktijdige koude/warmtevraag, lage energiestandaards Æ e-novation


ENERGIEPOTENTIESTUDIES ALMERE

Almere-Pampus

Almere-Centrum Almere-Oost

60.000 woningen 100.000 nieuw inwoners


96

Almere Oost Ongeveer 4.000 ha Ongeveer 30.000 woningen Æ gemiddeld 7,5 woningen/ha


WKO in aquifers

T op 3000 m: 115o Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

97

Voorgesteld plan Almere-Oost

WKO in aquifers

T op 3000 m: 115o Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

REAP (Rotterdamse EnergieAanpak & -Planning) utilise waste flows

generate sustainably

provide clean & efficient

city

connect to communal energy grid

generate sustainable energy centrally

generate energy clean & efficient with fossil resources centrally

district

exchange & balance or cascade energy on the district scale

generate sustainable energy on the district level

exchange & balance or cascade energy on the neighbourhood scale

generate sustainable energy on the neighbourhood level

re-use waste flows on the building scale

generate sustainable energy on the neighbourhood level

neighbourhood cluster

building

avoid energy demand by architectural measures

X

X

generate energy clean & efficient with fossil resources on the building scale

© TU Delft, GW Rotterdam, dS+V Rotterdam, DJSA

reduce the demand


98

En nu Zuidoost-Drenthe…


Smart & Sustainable Built Environments From Problem to Promise – Building smartly in a changing climate 15-19 June 2009, Delft

Wetenschappelijke sessie SREX in Zuidoost-Drenthe

www.sasbe2009.com – [email protected]

co-supported by


99

05 De energiecatalogus van Zuid-Oost Drenthe Leo Gommans, Ferry Van Kann & Rob van der Krogt, SREX-onderzoekers

100

De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe

Leo Gommans & Ferry Van Kann – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008

De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe

Inhoud van deze presentatie

energievraag

conversie opslag distributie

energiepotentie

integrale energie-ruimte concepten 2

101

Inventarisatie energiestromen ZO-Drenthe

Energie- en exergievraag – Energiesector (elektriciteitproductie) – Industrie (groot deel chemisch) – Agrarisch (veeteelt, akkerbouw en tuinbouw) – Verkeer en vervoer (brandstoffen) – Handel Diensten en overheid – Consumenten (woningen) Energie en exergie-potenties – Fossiele brandstoffen – Zon-, water en windenergie – Geothermie, koude en WKO in bodem – Restwarmte – Biomassa en reststromen Afstemming van het aanbod op de vraag – Conversie (vorm) – Opslag (tijd) – Distributie (plaats)

3

Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

De energie- en exergievraag van ZO-Drenthe

Industrie – Gas voor proceswarmte – Elektriciteit voor mechanische energie

Brandstof en aardgasverbruik ZO-Drenthe (Bron KNN) 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000

Verkeer en vervoer – Energie-intensieve brandstoffen – Elektriciteit voor treinen

2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000

Energiesector

Consumenten

Agrarisch

Consumenten (woningen) – Gas (ruimteverwarming) – Elektriciteit (verlichting en apparaten)

Handel Diensten Overheid

0 Overige industrie

Handel en diensten (kantoren) – Gas (ruimteverwarming van gebouwen) – Elektriteit (verlichting, koeling en apparatuur)

Verkeer en vervoer

Chemisch industrie

Glastuinbouw – Gas voor warmte en CO2 – Elektriciteit (verlichting)

GigaJoules

4


102


Glastuinbouw (ca. 3 ha. bij Erica en Klazienaveen) – Aardgas voor warmte (lucht = 28oC): ca. 45 m3/jaar/m2 kasoppervlak – Elektriciteit ca. 12kWh/jaar/m2 kasoppervlak voornamelijk voor licht

Bestaande woningen (in de stad Emmen, vnl gebouwd van1950 tot 1980) – Aardgas voor ruimteverwarming 90oC (ca. 14 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Aardgas voor warm water van 60oC (ca. 4 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Elektriciteit voor diverse functies (ca. 30 kWh /jaar/m2 vloeroppervlak)

Huidige nieuwbouwwoningen – Aardgas voor ruimteverwarming 50oC (ca. 5 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Aardgas voor warm water van 60oC (ca. 5 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Elektriciteit voor diverse functies (ca. 30 kWh /jaar/m2 vloeroppervlak) Energieverbruik per m2 vloeroppervlak

elektriciteit in kWh aardgas in m3

50 40 30 20 10 0

Nieuwbouwwoning

Na-oorlogs e woning

Glas tuinbouwkas

5



Jaarlijks energieverbruik 46.311 woningen in de gemeente Emmen: – Aardgas voor koken, ruimte- en tapwaterverwarming: 79 miljoen m3 aardgas – Elektriciteit voor verlichting apparatuur: 162 miljoen kWh

Jaarlijks primair energieverbruik van woningen in gemeente Emmen: – 1.900 m3 aardgas / woning / jaar Æ 3,1 miljoen GJ/jaar primaire energie – 3.600 kWh elektriciteit / woning / jaar Æ 1,5 miljoen GJ/jaar primaire energie

Elektriciteit [GJ/jaar] Aardgas [GJ/jaar] 0

500.000 1.000.000 1.500.000 2.000.000 2.500.000 3.000.000 3.500.000

Giga Joules per jaar primaire energie 6


103

Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe

Fossiele brandstoffen – Turf, olie en aardgas (CO2-opslag)

Zon- , water en windenergie – Zoninstraling ca. 1.000 kWh/m2/jaar – Jaargemiddelde windsnelheid 4,5m/s – Weinig verval water (hoogteverschil) en geen zoet-zout (blue energy)

Geothermie, koude en warmte-koude-opslag (WKO) – Geothermiepotenties ten oosten van Emmen, 2 tot 3,5km diep (60-100oC) – Warmte-Koude-Opslag (WKO ) in aquifers (50-200m) en bodem (0-50m)

Restwarmte – Veel hoogtemperatuur warmte uit chemische industrie – Restwarmte en koude uit overige industriegebieden en gas- en oliewinning – Tuinbouwkassen kunnen laagtemperatuur zonnewarmte leveren

Biomassa en reststromen – Afvalreststromen met verbrandingswaarde en mest – Biomassa en reststromen uit land-, tuin-, bosbouw, natuur en agro-industrie

7


Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Windenergie in Drenthe (4,5m/s) Windmolen 2,5MW, ashoogte 80m Diameter 90m -> 5.000.000 kWh/jr = 3% elektriciteit woningen Emmen

8


104

Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Restwarmte: Overtollige zonne-energie uit kassen: De energieproducerende kas

Restwarmte uit productieprocessen: papierindustrie (Coevorden) Æ proceswarmte van +120°C afvalverbranding (Coevorden) chemische industrie (Emmen) verpakkingsindustrie (Emmen) ijzergieter (Klazienaveen) Norit (Klazienaveen) Æ restwarmte van diverse temperaturen

9


Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Geothermie-potenties ten oosten van Emmen 2 tot 3,5km diep (tot 100oC)) WKO in bodemwisselaars (0-50m diep) WKO in aquifers (licht geel) 50-200m diep

10


105


Biomassa en reststromen – Afvalreststromen met verbrandingswaarde en mest – Biomassa en reststromen uit land-, tuin-, bosbouw, natuur en agro-industrie (in tonnen)

Emmen

Coevorden

dunne rundveemest

150.000

420.000

dunne varkensmest

70.000

50.000

huishoudelijk restafval

27.000

8.000 4.500

gft-afval

15.000

oudpapier en karton

6.500

2.500

grof tuinafval

4.000

2.000

houtafval

3.500

1.500

in energie-eenheden

≈ 750.000 GJ energie-inhoud (per jaar) ≈ 25% van alle warmtebehoefte van woningen in Emmen of ≈ 50% van alle elektriciteitbehoefte van woningen in Emmen11



Biomassa, overige reststromen Verspreide bronnen: – Houtresiduen / houtsnippers – Stro – Bermmaaisel – Gras – Heide – Riet – totaal ongeveer 40.000 ton op jaarbasis (KNN Advies, 2008) Interessante puntbronnen: – Agro-industrie, zoals diervoederbedrijven en aardappelverwerkende industrie (heel Drenthe 125.000 ton – bron: DHV,2003) – Dierentuin Emmen Æ 1500 ton mest, 150 ton gft – RWZI’s (Emmen, Coevorden, Sleen) Æ 2815 ton (droge stof) Methaanvergisting: ca. 1.000.000 m3 aardgas-equivalenten per jaar 12


106

Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe

Conversie – Wind Æ elektriciteit (kleine of grote windturbines) – Zon Æ Licht, warmte en elektriciteit (PV) – Droge biomassa Æ HT-warmte (verbranding) – Natte biomassa Æ biogas (vergisting RWZI) – Gas Æ elektriciteit en warmte (WKK) – Warmte Æ elektriciteit (ORC) – Hoge druk gas Æ Lage druk en elektriciteit en koude (gasexpansie) – Biomassa Æ biodiesel, plantaardige oliën (Emmen, Coevorden) – Warmte met elektriciteitÆ koude (warmtepomp) – Laag temperatuurwarmte en elektriciteitÆ Hoge temperatuur (warmtepomp) – Overdracht laagtemperatuur vloeistof op lucht of op vloeistof Warmtewisselaars: betonkernactivering, vloer- en wandverwarming, fiwihex 13



Opslag (lange en korte termijn) – LT-warmte en HT-koude in gebouwmassa, opslagvaten, bodem, aquifer – HT en seizoens-warmte-opslag in gedepleteerde aardgasvelden – CO2-opslag in gedepleteerde gasvelden – Weinig potenties voor directe elektriciteitopslag (luchtdruk in gasvelden) – Beperkte korte termijnopslag in elektriciteit-, warmte en gasnetwerk – Verplaatsen van de vraag in de tijd door lokale opslag (bijv. warmtepomp op nachtstroom of energieintensief productieproces bij veel aanbod energie) – Chemische opslag (biomassa): Laten groeien van plantenbiomassa of koel houden van natte biomassa Opslaan en droog houden van droge biomassa (stukhout, snippers, pellets) Opslag van afval en reststromen (tuinafval, bouwafval, papier en karton) Opslag van mest (schaapskooi, het oude esdorp) 14


107


Distributie (transport) – Elektriciteitdistributienet (laag- en hoogspanning) – Methaangastransportleiding – Aardgasnet ook voor opgewerkt biogas – Stadsverwarmingsnet (centrum Emmen) – Verwarmingsnet tuinbouwkassen (Erica en Klazienaveen) – CO2-transport (Industrie en CO2-afvang naar tuinbouwkassen) – Stoom-uitwisseling in industriegebieden (Emmtec) – Koel- en koudenetten (kassen, industrie en gebouwen) – Biomassa en reststromentransport (via riool of over de weg)

15


Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe Sewage from the city

Integratie

domestic organic refuse

Heat to the urban area Combined Heat and Power (CHP)

Fertilizer (when clean) to the rural area Biogas CH4

anaerobic digester Electricity to the grid Green gas to the grid

Organic waste from nature maintanance, agriculture and (food)industry 16


108


Voorbeeld uit Zuid-Limburg: Park Gravenrode (integrale energie-ruimte conceptvorming)

Ingrediënten: - Sources: - Centraal industrieterrein Dentgenbach - Chemische industrie - Bakkerijen - Rioolwaterzuiveringsinstallatie - Snowworld - Dierentuin als source en sink - Sinks: - Rondom woonwijken uit verschillende jaren - Algenproductie (potentieel) Æ exergieplanning…. 17



Voorbeeld uit Zuid-Limburg: Park Gravenrode (integrale energie-ruimte conceptvorming)

Energie-Ruimte systeem: Links: Snowworld als warmteleverancier (grote koelkast), warmte gebruikt in geschakelde woonwijken, bedrijventerrein en tropische kassen Wereldtuinen Rechts: Rwzi als energierotonde, verzamelplek van biomassa o.a. dierentuin en rioolwater, productie van biogas, verbranding bij industrie Dentgenbach voor proceswarmte, restwarmte gebruikt voor geschakelde woonwijken en tropische dieren Gaiapark Midden: verbinding tussen beide systemen omwille van robuustheid en efficiëntie

18


109

De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe

energievraag

conversie opslag distributie

energiepotentie

integrale energie-ruimte concepten 19

Zonnige toekomst voor jeugd ZO-Drenthe?

20


110

111

06 De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies Sven Stremke & Wouter Leduc, SREX-onderzoekers

112

SREX-aanpak en toekomstscenario’s SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe

Sven Stremke & Wouter Leduc – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008

Missie

Wat willen we bereiken? – Mogelijkheden voor duurzame energietransitie in relatie tot ruimtelijke planning en design – Daarvoor: zoeken naar meest robuuste/essentiële strategieën

Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

113

Methode van aanpak Kaartmateriaal verzameld Achtergrond info bestudeerd Toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen Scenario’s onderzocht Vertaling naar case-study gebied 4 beelden van ZO-Drenthe


Methode – schematisch toekomstige omgeving toekomstige omgeving

? historische omgeving

huidige omgeving

toekomstige omgeving toekomstige omgeving

? toekomstige omgeving toekomstige omgeving


114

Methode – schematisch

huidige omgeving

toekomstige omgeving

energie en ruimte strategieën












Waarom scenariostudie voor energievisie? Verkennen mogelijke toekomstbeelden voor ontwikkelingen op gebied van energie en ruimte

Komen tot algemeen toepasbare, duurzame inrichtingsprincipes, ontwerpstrategieën en ruimtelijke concepten

Vinden van robuuste oplossingen


115

Wat zijn scenariostudies? Toekomst niet te voorspellen, maar kunt erop voorbereiden door na te denken over mogelijke ontwikkelingen Verkenning mogelijke uitkomsten m.b.v. verschillende assumpties betreffende huidige trends en nieuwe factoren Om te komen tot uitspraken ter ondersteuning van transitiemanagement


Uitgangspunten energie-ruimte scenario’s Context scenario WLO, opgesteld door de Planbureaus; beschreven voor verschillende regio’s, o.a. N-Nederland ⇒ vertaling naar energie en ruimte in Zuidoost-Drenthe (SREX)

Als basis twee kritieke onzekerheden: mondialisering vs. regionalisering en efficiëntie vs. solidariteit Hierdoor ontstaan vier mogelijke toekomstbeelden


116

Kritieke onzekerheden - schema Mondiaal

Mondiale markt

Mondiale solidariteit

Efficiëntie

Solidariteit

Veilige regio

Zorgzame regio

Regionaal


Basis uitgangspunten scenario’s Mondiale Markt – Open & globale markt Æ voortgaande mondialisering en liberalisering – Kapitalistisch denken Æ marktgeoriënteerd, individualistische en materialistische instelling – Sociale welvaart minder belangrijk


117

Basis uitgangspunten scenario’s Veilige Regio – Culturele identiteit en traditionele waarden belangrijk – Stop in mondialisering Æ wereld valt uiteen in protectionistische regio’s – Streven naar zelfvoorziening; economische efficiëntie en voorzieningszekerheid belangrijk


Basis uitgangspunten scenario’s Mondiale Solidariteit – Mondiaal milieu en sociaal bewustzijn – Duurzame economische ontwikkeling via institutionele sturing – Overheid, bedrijfsleven, media & burgers hebben aandacht voor duurzame aspecten


118

Basis uitgangspunten scenario’s Zorgzame Regio – Economisch protectionistisch beleid, gericht op zelfvoorziening – Overheid verantwoordelijk voor milieu en sociale cohesie – Grote betrokkenheid binnen regio t.a.v. milieukwaliteit en sociale aspecten


Methode – schematisch

huidige omgeving









Meest robuuste strategieën


119

Voorbeeld energie visies Zuid Limburg

Huidige situatie Maastricht

Mogelijke toekomstige situatie: Zorgzame regio

Energie en ruimte strategieën Zorgzame regio (energie visie)


Voorbeeld energie visies Zuid Limburg

Efficiëntie

Solidariteit

Mondiaal

Solidariteit

Regionaal


120

Energie-ruimte visies & robuuste strategieën Aan de hand van verhaallijnen, illustraties en kaartmateriaal wordt een beeld geschetst van de verschillende energie-ruimte visies…

Vandaag: brainstorm over energie en ruimte aspecten Later: input + nieuw kaartmateriaal Æ ontwikkeling energie-ruimte visies voor ZO-Drenthe

Resultaat: Meest robuuste strategieën voor energietransitie Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08

121

122

3 Workshopsessies Na de verschillende presentaties zijn de workshopsessies gestart in vier verschillende groepen, ingedeeld naar 4 verschillende toekomst scenario’s die voor Zuidoost Drenthe kunnen gelden. In de presentaties zijn deze verschillende toekomst scenario’s aan bod gekomen. Met deze scenario’s als leidraad, zijn de groepen gaan denken over energiepotenties en de energietransitie van deze regio. De 4 verschillende scenario’s zijn: Mondiale markt, Veilige regio, Mondiale solidariteit en Zorgzame regio. De belangrijkste resultaten uit de verschillende workshopgroepen worden in de hierna volgende pagina’s besproken.

Vervolgtraject Zuidoost Drenthe geldt als casestudie in het grotere SREX-onderzoek. Met de resultaten van de workshop wordt verder gewerkt. De onderzoeksgroep zal uiteindelijk met een planvoorstel voor de regio Zuidoost Drenthe komen, welke in een nieuwe workshop gepresenteerd zal worden eind 2009. Het onderzoek naar Synergie van Regionale planning en Exergie zal daarna nog geruime tijd voortgaan.

123

A. Mondiale markt (Global Market) Voor de regio van Zuidoost Drenthe zijn twee energiegerelateerde zaken vooral van belang. Ten eerste, de regio heeft potenties in biomassa uit afvalstromen van zowel stedelijke als landelijke gebieden (zoals besproken in het deel van de energiecatalogus). Ten tweede zijn er in Emmen en Coevorden goede mogelijkheden voor hergebruik van restwarmte omdat de afstanden klein zijn, de dichtheid van met name de industrie en kassen is hoog en er is reeds een bestaand multifunctioneel cluster van ruimtelijke functies. Met deze mogelijkheden op het niveau van Zuidoost Drenthe wordt een ruggengraatsysteem van een regionaal (groen) gasnetwerk voorgesteld. Regionale biomassa kan worden vergist op verschillende locaties, zoals bij de zuiveringsinstallaties voor afvalwater en worden opgevoerd aan het net dat min of meer een ringstructuur kan krijgen. Dit lokale gas kan vervolgens worden gebruikt in de lokale warmtekrachtkoppelingen (wkk’s) van de chemische industrie in Emmen en in de twee nabijgelegen kassengebieden. De warmte van de verschillende wkk’s kan aan het reeds bestaande warmtenetwerk van de kassen worden gevoed en met een warmtecascade ook aan de woonwijken van Emmen. Voor de wkk’s van de chemische industrie zijn warmtecascades ook een optie. Eerst kan stoom worden gebruikt in de chemische productieprocedés, vervolgens wordt de warmte gebruikt in de woningen, en ten slotte worden de tropische verblijven van de lokale dierentuin verwarmd. Dezelfde dierentuin kan als biomassa leverancier worden gezien (mest van dieren). Dit lokale gasnetwerk, dat eigenlijk al bestaat voor aardgas, maakt gebruik van de lokale mogelijkheden van duurzame energiebronnen.

Figuur 1: energie-ruimte-concept op basis van de energie cascadering voor Zuidoost Drenthe (globale markt)

124

B. Zorgzame regio (Caring region) In deze workshop is geprobeerd om ideeën en informatie voor de regio Zuidoost Drenthe te verzamelen om enkele ontwerpprincipes te definiëren voor de lange termijn die bij de lokale situatie passen. De kaart van Zuidoost Drenthe met de ‘putten en bronnen’ werd uitgelegd, als de basis voor het scenario ‘Zorgzame regio”: - de overgang naar sociaal aanvaardbare en duurzame en regionale energiemogelijkheden - dichtbevolkte centra van de bestaande dorpen en steden met afnemende bevolking - meer landbouwgrond van het platteland wordt beschermd natuurgebied - uitbreiding van intensieve landbouw (kassen / tuinbouw) - geen uitbreiding industrie, maar de overgang in de industrie van fossiele energie naar bio-energie - afnemend maar meer energie-efficiënt openbaar vervoer - culturele en traditionele waarden zijn van bijzonder belang in het scenario ‘mondiale solidariteit’ Enkele interessante dingen kwamen naar voren in het ‘Zorgzame regio’-scenario: - de nieuwe dierentuin, de gebouwen van de gemeente en het zwembad zullen wellicht geïnteresseerd zijn in restwarmte - op de locatie van de oude dierentuin zijn 250 huizen gepland wat interessant kan zijn voor een warmtenet - er moet een warmtenet komen verbonden met Emmtec, die zijn warmte krijgt van stoom van 110°C - Bij Emmtec zijn 2 elektriciteitscentrales van 30 kW - de oude stortplaats produceert biogas dat kan worden gebruikt voor een zorgcentrum - in de toekomst zal er een grote hoeveelheid restwarmte vrijkomen van de 160MW stoomproductie die gebruikt zal worden voor het oppompen van de olie uit de oude oliebronnen. Iedere dag zal ongeveer 30.000 m3 aardgas nodig zijn voor deze stoomproductie - de zuivelindustrie gebruikt veel warmte - er is een afvalverbrandingsoven in Drenthe die restwarmte produceert - NAM en de tuinbouw hebben veel CO2-uitstoot - in Coevorden zijn enkele industriële bedrijven met een grote energievraag (IMAS) - er zijn plannen voor de productie van elektriciteit uit geothermie langs de grens met Duitsland en deze elektriciteit aan het Duitse net te leveren omdat Duitsland meer betaalt voor deze groene elektriciteit - voor de productie van elektriciteit is een minimum temperatuur van 80°C nodig - bijna iedereen heeft een auto omdat er een gebrek is aan (goed) openbaar vervoer - auto’s op biogas en elektriciteit zijn mogelijk interessant voor de toekomst - openbaar vervoer op lokaal geproduceerde biodiesel (Sun-Oil) - huizen (en boerderijen) buiten de stad moeten onafhankelijker zijn (warmtekoude-opslag en biowwk) - er is een bureau voor de promotie van duurzame energie in Emmen (www.ddep.nl) Men noemde ook het feit dat er mogelijk enkele interessante bronnen voor energie net over de grens met Duitsland zijn, zoals de aardappel-zetmeel-industrie die ook veel methaan produceert. De uitvoer van groenten en zelfs elektriciteit omdat er hoogspanningsleidingen zijn, worden ook genoemd. Transport van elektriciteit naar Duitsland lijkt interessant vanwege de hoge prijzen die Duitsland voor duurzame elektriciteit terugbetaalt. Dat is ook de reden om geothermie aan de grens van Duitsland toe te passen. Het was niet gemakkelijk om de aandacht bij slechts de regio te houden, waar eigenlijk de focus in dit scenario ligt. Enkele vragen over geothermische warmte kwamen naar voren. Veel mensen in Drenthe staan positief tegenover deze vorm van energie omdat daaruit blijkt dat de ondergrond van Drenthe nog meer energiebronnen heeft naast turf, olie en aardgas. De vraag is aan de andere kant of de warmte van een diepte van 3 km opgepompt moet worden terwijl er veel restwarmte afkomstig is van de industrie in Emmen en Coevorden, die als afval wordt weggegooid en de lucht en het oppervlaktewater verontreinigt.

125

C. Veilige regio (secure region) Deze paragraaf zal de strategieën beschrijven voor het "Veilige regio"-scenario gericht op de Zuidoost Drenthe, die zijn ontwikkeld tijdens dit gedeelte van de workshop. Figuur 2 toont de schets uit de workshop.

Figuur 2: Schets van de strategieën voor het ‘Veilige regio’ -scenario In deze sessie is het idee van een zelfvoorzienende regio beschreven en is deze uitgewerkt door verschillende strategieën te beschrijven: Een ‘overall view’ toont de strategie, die bestaat uit vier hoofdingrediënten: het Esdorplandschap (rechts van de afbeelding), de stad Emmen (de rode plek ergens in het midden), de olie-exploitatiegebieden (bovenzijde) en de voormalige turfgebieden (links). Alle vier de ingrediënten zullen hier afzonderlijk beschreven worden, beginnend met het Esdorplandschap. Dit landschap zal ontwikkeld worden tot een autarkische eenheid, op basis van de kleinschalige en lokale energiebronnen en -oplossingen zoals windturbines, decentrale vergisting van groen afval, PVpanelen, zonneboilers en CO2-opvang en -opslag. De regio zal zich naar een sterk gebied ontwikkelen. Daarvoor is een sterke stad nodig. Het tweede ingrediënt is deze stad, Emmen. De stad, nu meer gezien als een dorp zonder de eigenaardigheden van een stad, moet een sterk bestuur en een sterke administratie ontwikkelen. Voorts moet het ook sterk zijn in de zin van de economische en ruimtelijke aspecten.

126

Het derde ingrediënt is het gebied van de olie-exploitatie. Er is nog steeds olie beschikbaar en de zelfvoorziening en aspecten om zekerheid in de energievoorziening te houden en de huidige economische situatie openen de mogelijkheden voor hernieuwde exploitatie. De structuur van het landschap en de technologie zijn nog steeds beschikbaar en vervoer kan gemakkelijk worden geregeld vanwege de reeds beschikbare infrastructuur. De voormalige turfkoloniën vormen het vierde ingrediënt. Lange rechte wegen met rondom open gebieden, rechte waterwegen en de kassengebieden karakteriseren dit deel. Dit biedt mogelijkheden voor de inzet van grootschalige windturbines, langs de kanalen en wegen. Kanalen die voor afvaltransport gebruikt worden, groene aanplant langs de kanalen en lanen; gebruik van restwarmte van de kassen en het gebruik van kanalen voor transport. De turfkoloniën zullen door toepassing van al deze strategieën weer energieproducerend zijn. Al deze aspecten bieden mogelijkheden voor nieuwe arbeidsplaatsen en kunnen een eigen identiteit van de regio opbouwen of herbouwen. De meeste ideeën richten zich op elektriciteitsopwekking. De deelnemers verwachten dat de warmtevraag niet zo'n groot probleem zal zijn in de toekomst. Zij denken zelfs aan een overschot van warmte. De structuur van het landschap, zoals de beekdalen, kanalen en leemlagen biedt mogelijkheden voor wateropslag. Windmolens kunnen worden toegepast voor het pompen. De betrokken partijen verwerpen het idee van een warmtnet niet, dat deel uitmaakt van het stedelijk plan in Emmen. De deelnemers denken dat er voldoende partijen zijn om een krachtig warmtnet te bewerkstelligen: een warmtenet dat niet afhankelijk is van één factor welke bij terugtrekking het warmtenet laat falen. Parkmanagement in de industrie en kassensector zal leiden tot de installatie van daktoepassingen zoals groene daken of PV-panelen. Eerst moet met energiebesparing rekening gehouden worden, vervolgens met de productie van hernieuwbare, duurzame energie.

127

D. Mondiale solidariteit (Global solidarity) Er kan worden geconcludeerd dat een duidelijk onderscheid tussen dichte stedelijke agglomeraties en de buitengelegen plattelandsdorpen om verschillende energie- en ruimtelijke oplossingen vragen. Hoewel de fysieke afstanden vrij kort zijn (<5 km tussen de meeste dorpen), is voorgesteld om de stedelijke en landelijke gebieden vanuit een verschillend perspectief te bekijken. Waar de stedelijke dichtheid geschikt is voor stadsverwarming, moeten dorpen en buiten gelegen bedrijven streven naar autarkische oplossingen. Tegelijkertijd bieden de uitgestrekte landbouwgebieden ruimte voor energiegewassen (bijvoorbeeld vergisting tot biogas, 2de generatie biomassa en biobrandstoffen en windturbines). Ondanks de mogelijke zelfvoorziening in energie in de dorpen, moet het openbaar vervoer hier worden verbeterd. Deze is verantwoordelijk voor de verbindingen tussen dorpen en Coevorden en Emmen. Energie moet over het algemeen worden opgewekt en omgezet in de regio zelf. Uitstoot van broeikasgassen daarentegen kunnen ook worden gecompenseerd buiten de regio als dat efficiënter kan gebeuren dan in Zuidoost Drenthe.

Figuur 3: Foto van de originele schets van de ‘Mondiale solidariteit’-workshopsessie Alle strategieën die naar voren zijn gekomen binnen de workshopsessie ‘Mondiale solidariteit‘ zijn gegroepeerd in de volgende subgroepen: contextuele informatie, ruimtelijke structuur, kassen, industrie, landbouwbedrijven, mobiliteit en doelstellingen. Contextuele informatie Er bestaan plannen om naar olie te boren in de buurt van Schoonebeek. Dit zal leiden tot de groei van CO2 -emissie van 10% (of 500.000 ton/jaar) → Compensatie d.m.v. het gebruik van geothermie? → Wellicht is compensatie buiten de regio efficiënter!

128

Een groot deel van de gebouwenvoorraad van 2020 is reeds gebouwd → Moeilijk om de bestaande gebouwstructuur te veranderen (met name nieuw gebouwde) Overvloed aan restwarmte van bijvoorbeeld Emmtec in Emmen Verwachte toename van wellness-toerisme en recreatie in Zuidoost Drenthe Ruimtelijke structuur Er is een duidelijk onderscheid tussen de dorpen van het platteland, de dorpslinten en de boerderijen (→ autarkisch) met de stedelijke gebieden (→ stadsverwarming met bijvoorbeeld de industrie als bron van restwarmte) Verdichting van de bestaande dorpen en buitengelegen (boeren)bedrijven autarkisch Wonen en werken dicht bij elkaar helpt brandstof besparen Dorpslinten vragen om specifieke oplossingen in openbaar vervoer Kassen Kassen als energieproducenten Kassen combineren met woningbouw Industrie Huidige zware industrie in Zuidoost Drenthe: bijvoorbeeld vezels, IT (Eriksson), sensor technologie (LOFAR) → Nieuwe industire die met de beschikbare energie overeenstemt? Industrieterrein met platte daken → PV-installatie Energie input/output als criterium voor het milieubeoordelingsplan voor elke nieuwe bedrijfsontwikkeling? Trek nieuwe industrie aan naar het industrieterrein die gebruik kan maken van de restwarmte Landbouwbedrijven Het platteland als energiebron voor stedelijke agglomeraties (= energievrager) De boeren vergisten mest en organisch afval tot biogas voor de hele regio Mogelijk gebruik van de bestaande lokale en regionale gasnetten Mobiliteit Mobiliteit heeft verbetering van openbaar nodig op het platteland, met name tussen dorpen (dit kan leiden tot energiebesparing uit individueel autovervoer) De fiets promoten t.o.v de auto (auto heeft nu voorkeur) Kleine busjes voor openbaar vervoer (platteland) (die op 2e generatie biodiesel rijden) Doelstellingen Zoeken naar een robuust systeem dat zich gedurende langere periodes en mogelijke veranderingen kan handhaven, bijvoorbeeld subsidie van de regering Elektriciteit is de eenvoudigste energiedrager → woningen gebruiken slechts elektriciteit, alleen warmte waar een overschot beschikbaar is Geothermische energie is vrij moeilijk toepasbaar door de hoge investeringen Alle kassen energieneutraal (beter energiebesparing dan duurzame productie)

Reflectie op de ‘Mondiale solidariteit’ workshopsessie Voor de reflecties van de workshopsessie in relatie tot de grotere context van het onderzoeksproject worden de strategieën van de bovenstaande lijst met de eerste lijst van SREX-strategieën en maatregelen die zijn voorbereid in september/oktober 2008. Voor deze lijst hebben de onderzoekers hun expertise gebruikt bij het verzamelen van mogelijke ingrepen in de regio zoals deze nu is. In de nu volgende vergelijking wordt onderscheid gemaakt in de balangrijke overeenkomsten tussen de SREX- visie en de bevindingen van de workshopsessie en de belangrijkste tegenstrijdigheden. Belangrijke overeenkomsten Energievoorziening en CO2-compensatie kan buiten de regio gebeuren Vervoer is een belangrijk aspect van het ‘Mondiale solidariteit’-scenario Energie neutrale kassen zijn realistisch en nodig (kas = bron, geen energievrager)

129

Toerisme wordt gezien als een belangrijke bron van inkomsten die verder kan groeien Belangrijke tegenstrijdigheden In plaats van de afschaffing van oliegebruik, worden nieuwe plannen van verder uitbreiding van oliewinning geopperd Geen concrete ideeën voor energie assimilatie buiten de regio (tijdens de workshop) De trein is niet besproken als belangrijke alternatieve wijze van vervoer De deelnemers verwachten geen verdichting van de bestaande infrastructuur van de stedelijke samenstelling (bv.: nieuwe huizen) De energie-infrastructuur was van weinig of geen belang tijdens de brainstormsessie De vergelijking van de resultaten van de Zuidoost Drenthe-workshop met de ideeën die zijn verzameld tijdens de eerdere Zuid-Limburg-casus, levert een aantal extra conclusies. Ten eerste, het verbouwen van tweede generatie biomassa, welke een duidelijke strategie in Limburg was, verschijnt niet in de lijst van strategieën die voor Drenthe is besproken. Hetzelfde geldt voor warmtekrachtkoppeling (wkk), niet in de stedelijke gebieden noch op het platteland. Bovendien zijn energiebesparingsmaatregelen (bijvoorbeeld lagere EPC in nieuwe woningen) niet naar voren gekomen tijdens de workshop. Vermoed wordt dat dergelijke, meer gedetailleerde strategieën deels vanwege tijdgebrek en gedeeltelijk vanwege de heterogeniteit van de groep van deelnemers niet besproken zijn. Door een dergelijke gemengde groep van deelnemers, gaat enige tijd "verloren" in de fase waarin over fundamentele (en vaak) politieke keuzes in de regio worden gesproken. De brainstormsessie wordt wel als buitengewoon waardevol voor het verdere onderzoek gezien omdat het niet alleen nieuwe informatie toegevoegd maar ook bewust maakt van sommige regiospecifieke uitdagingen en voorkeuren van Zuidoost Drenthe.

130

4 Conclusies De casestudy van Zuidoost-Drenthe heeft ons verschillende inzichten gebracht in de mogelijkheden en beperkingen van de regio. De aanpak met behulp van scenario’s verduidelijkt de mogelijke en logische duurzame oplossingen of plannen die in ieder toekomstig scenario passen en diegene die meer afhankelijk zijn van één of twee mogelijke scenario's. Over het algemeen maken alle scenario’s wel tot op zekere hoogte gebruik van lokale potenties, zoals die van de beschikbare biomassa en aanwezige restwarmte. Toepassing van zonne- en windenergie is altijd mogelijk maar nog niet altijd effectief. Het potentieel van de (diepe) ondergrond is nog niet volledig duidelijk. Zuidoost-Drenthe biedt mogelijkheden voor een betere afstemming van vraag en aanbod van warmte en koude. De regio kan worden georganiseerd naar een low-exergy systeem op basis van uitwisseling van restwarmte. In dit geval zou het geen hoog calorische energie nodig hebben, met uitzondering van bepaalde industriële processen. Oude gebouwen zouden gerenoveerd moeten worden om de energieprestaties te verbeteren (e-novation). Nieuw te ontwikkelingen gebouwen kunnen energieneutraal worden gemaakt. Een tweede mogelijkheid zou zijn om de hoog calorische warmte van de diepe ondergrond in te zetten. Deze warmte zou ideaal geschikt zijn voor oude bestaande gebouwen waarvoor nog steeds hoge temperatuur verwarmingssystemen worden gebruikt. Energie van lagere kwaliteit uit de kassen zou kunnen worden gebruikt voor verwarming van nieuwbouwwoningen. De warmte cascadering zal minder omvangrijk zijn dan in de eerste oplossing. Tot nu toe zijn wij met behulp van de scenario-methode voornamelijk met exploratieve studies van de regio bezig geweest, om onze vingers achter robuuste duurzame oplossingen voor iedere toekomst te krijgen. Nu concentreren wij ons op de voortzetting van deze casestudy in de richting van een strategie in plaats van meerdere scenario’s om tot een plan voor een laag exergetisch ZuidoostDrenthe te komen. De huidige studies zullen worden besproken in een follow-up van de eerste workshop, opnieuw met stakeholders uit de regio. Daarbij hopen wij bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling van dit deel van Nederland en dat wij onze methode kunnen verbeteren zodat het op andere gebieden overal ter wereld van toepassing kan zijn.

131

5 Deelnemers en contactinfo SREX Team Naam

Voornaam

Organisatie

Dobbelsteen, van den Broersma Gommans Roo, de Kann, Van Karstkarel Leduc Rovers Koh Stremke Krogt, van der Ramsak

Andy Siebe Leo Gert Ferry Nanka Wouter Ronald Jusuck Sven Rob Paul

Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Rijksuniversiteit Groningen FRW Rijksuniversiteit Groningen FRW Rijksuniversiteit Groningen FRW Wageningen Universiteit en Research UE Hoge School Zuyd Wageningen Universiteit en Research LAR Wageningen Universiteit en Research LAR TNO Kerngebied Bouw & Ondergrond

SenterNovem

132

Deelnemers 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. ir. drs. dr.ir. mw. dhr. dhr. dr.ir. dhr. dhr. dhr. ir. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. drs. dr. mw. prof.dr. dhr. prof.ir. dhr. dr. ir. dhr. mw. dhr. dhr. dhr. dhr. mw. dr. dhr. ir. prof.dr. dhr. dhr. mw. dhr. ir. dhr. ir. ir. dhr. dhr. mw. mw. dhr. dhr.

Hans Bartels Geert Braam Enno Bregman A.S. van Bon Henk Brink Siebe Broersma Frans Claessen Andy van den Dobbelsteen Jacqueline Dijksterhuis René Donkerbroek Henk Doornbos Paul van Eijk Christiaan Ensing Rudi Gengler Menno Groeneveld Leo Gommans Willem Huizing Cor Kamminga Ko Henneman Jenne Holman Owen Huisman P. Hurkmans Jaap Jepma Ferry Van Kann Nanka Karstkarel Tanja Klip Jusuck Koh Jan Koops Jón Kristinsson Egbert Kruize Rob van der Krogt Wouter Leduc Henk Leentjes Linda Maring Pieter van der Meer Dirk van der Meer Arjen Meeuwsen Gerard Meijers Nico van der Moot Klaas Jan Noorman Henk Oortmann Paul Ramsak Gert de Roo Alex Scheper Johan Scholte Lon Schone Johan Schuitemaker Steven Slabbers Erik Smits Sven Stremke Ronald Rovers Kees Ruhé Herman-Pieter Ubbens Anne-Sietske Verburg Ina Warmelts Rens Wijnakker Chris Zuidema

Coöperatieve Rabobank Emmen-Coevorden UA Gemeente Coevorden Provincie Drenthe Royal Haskoning Waterleiding Maatschappij Drenthe TU Delft, Faculteit Bouwkunde TNO / Deltares TU Delft, Faculteit Bouwkunde Provincie Drenthe Provincie Drenthe Emmtec Provincie Drenthe RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Gemeente Emmen Gasunie TU Delft, Faculteit Bouwkunde Provincie Drenthe KNN Milieu Dierenpark Emmen Gemeente Emmen Stichting Energy Valley Provincie Drenthe Communicatiebureau Noordtij RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Kristinsson Architects & Engineers Duurzame energiesystemen Ned. TNO / Deltares Wageningen UR, Centrum Landschap Emmtec Services BV TNO / Deltares Adcorporate Emmtec Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Waterleiding Maatschappij Drenthe Provincie Drenthe Gemeente Coevorden SenterNovem RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Provincie Drenthe Provincie Drenthe Buro Schone, Wageningen Student Bosch Slabbers Landschapsarchitecten Wageningen UR, Centrum Landschap Wageningen UR, Centrum Landschap Hogeschool Zuyd Voorzitter Glaskracht Emmen RuG Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen

133

Contactgegevens SREX Project - Workpackages WP 1: Integratie en coördinatie Faculteit der Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail: [email protected] Ir. Siebe Broersma E-mail: [email protected] Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail: [email protected]

WP 2: Exergetische systeemanalyse op regionaal schaalniveau Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail: [email protected] Fax: +31 (0)15 27 84727 Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail: [email protected]

WP 3: Exergetische analyse in stedelijke systemen Hogeschool Zuyd Nieuw Eyckholt 300 Postbus 550 6400 AN Heerlen Tel.: +31 (0) 45 400 60 60 Fax: +31 (0) 45 400 60 69 Coördinatie: Ir. Ronald Rovers E-mail: [email protected] Onderzoek: Wouter Leduc E-mail: [email protected]

WP 4: Regionale Exergie-planning in NoordNederland en Zuid-Limburg Urban and Regional Studies Institute Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen Postbus 800 9700 AV Groningen Tel.: +31 (0)50 363 3895 / 3896 / 3897 Fax: +31 (0)50 363 3901 Coördinatie: Prof. dr. Gert de Roo E-mail: [email protected] Onderzoek: Ferry Van Kann MSc. E-mail: [email protected]

WP 5: Ontwerp duurzame energielandschappen Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur Wageningen Universiteit en Researchcentrum Postbus 47 6700 AA Wageningen Tel.: +31 (0)317 4 89111 Coördinatie: Prof. Jusuck Koh E-mail: [email protected] Onderzoek: Sven Stremke M.A. E-mail: [email protected]

WP6: De ondergrondse situatie en potentie TNO Bouw & Ondergrond/ Deltares Postbus 80015 3508 TA Utrecht Tel.: +31 (0)30 256 4850 Coördinatie: Drs. Rob van de Krogt E-mail: [email protected]

SenterNovem EOS: Systeembenadering in de gebouwde omgeving Postbus 17 6130 AA Sittard Tel.: +31 (0)46 4202 202 Coördinatie: Ir. Paul Ramsak E-mail: [email protected]

www.exergieplanning.nl

134

135

SREX-workshop. Energietransitie in Zuidoost-Drenthe. Datum: dinsdag 25 november 2008 Locatie: De Fijnfabriek, Erica

Recommend Documents