SREX-workshop ‘Energietransitie in Zuidoost-Drenthe’ Datum: dinsdag 25 november 2008 Locatie: De Fijnfabriek, Erica
Delft, Groningen, Wageningen, november 2008
Foto voorblad: Andy van den Dobbelsteen (2008)
Inhoudsopgave 1 Programma 2 Presentaties 01 De Nota Klimaat & Energie 02 Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken 03 Het Drentse landschap 04 Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning 05 De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe 06 De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies
3 Workshopsessies A Modiale markt (Global market) B Zorgzame regio (Caring region) C Veilige regio (Secure region) D Mondiale solidariteit (Global solidarity)
4 Conclusies 5 Deelnemers en contactinfo
3
Foto: Andy van den Dobbelsteen (2008)
4
1 Programma Dagvoorzitter: Jaap Jepma
08:30
Inloop
09:00
Welkom en verwachting van de workshop Tanja Klip-Martin, Gedeputeerde Provincie Drenthe
09:10
De Nota Klimaat & Energie Klaas-Jan Noorman, programmamanager a.i. Klimaat & Energie, Provincie Drenthe
09:20
Reflectie door Richard van Gemert, Provincie Limburg, en vragen uit het publiek
09:30
Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken Cor Kamminga, directeur KNN Milieu
09:50
Reflectie door Gert de Roo, RuG, en vragen uit het publiek
10:00
Het Drentse landschap Steven Slabbers, directeur BoschSlabbers landschapsarchitecten
10:30
Reflectie door Jusuck Koh, WUR, en vragen uit het publiek
10:40
Pauze
11:00
Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning Andy van den Dobbelsteen, TU Delft, Faculteit Bouwkunde
11:20
Reflectie, en vragen uit het publiek
11:30
De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe Leo Gommans, Ferry Van Kann & Rob van der Krogt, SREX-onderzoekers
11:50
Reflectie door Rudy Gengler, gemeente Emmen
12:00
Lunch
13:00
De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies Sven Stremke & Wouter Leduc, SREX-onderzoekers
13:20
Vragen, groepsindeling en verdeling over ruimten
13:30
Workshopsessies, verdeeld naar toekomstscenario
15:30
Pauze
16:00
Terugkoppeling aan wethouders Jenne Holman van de gemeente Emmen en Geert Braam van de gemeente Coevorden en discussie
16:30
Afsluiting en borrel
5
6
2 Presentaties
7
01 De Nota Klimaat & Energie Klaas-Jan Noorman, programmamanager a.i. Klimaat & Energie, Provincie Drenthe
8
Naar een klimaatbestendig Drenthe Nieuwe kansen benutten!
9
context Mondiaal Europa Rijk Provincies
Missie: Naar een klimaatbestendig Drenthe
Streven naar een duurzame energiehuishouding beïnvloedt ruimtelijke ontwikkeling
10
Ruimtelijke ontwikkeling beïnvloedt vormgeving duurzame energiehuishouding
Missie: Naar een klimaatbestendig Drenthe
Grounds for Change
M A P Minder
Beter
Meer
MITIGATIE
ADAPTATIE
PARTICIPATIE
Bron
Gebied
Actor
Kansen voor:
Duurzame ontwikkeling Ruimtelijke ontwikkeling (3D) Sociaal economische ontwikkeling
11
Missie: Naar een klimaatbestendig Drenthe
Grounds for Change
M A P Minder
Beter
Meer
MITIGATIE
ADAPTATIE
PARTICIPATIE
Bron
Gebied
Actor
Stedelijk gebied
Landelijk gebied
Mobiliteit
Water
Productie processen
Keuzes burgers
Uitgangspunten voor uitvoering •
We maken keuzes in wat we doen
•
Wat we doen, doen we goed!
Criteria •
Duidelijk belang voor de provincie
•
Provincie voegt iets toe
•
Rendement
•
Beschikbaarheid co-financiering
12
Energie opwekking
Zoeken naar samenhang
A
Mogelijke deelprogramma’s: 1. Ondergrond
Gebied
2. Kenniseconomie 3. Klimaatlandschappen 4. Water
2.
3.
1.
M Bron
5. Bouwen 4.
5.
P Actor
Deelprogramma’s
Deelprogramma Ondergrond Klimaatlandschappen Duurzaam Bouwen (Kennis) Economie Water Inhoud: • Groene Adaptief Groen-blauwe AGO CCS ketens waterbeheer diensten • Meppeler Duurzame Geothermie Landbouw VerlichtingDiep en Energie klimaat Technologie (tbv Groen Gas) • WKO Bedrijventerreinen Verdroging Klimaatcorridors • Toepassing biomassa • Diep Infrastructuur grondwater
13
(Integraal)
Samenhang
Programmatische aanpak
Maximale cohesie
Los zand Samen werken (vertrouwen)
Energiekaart Drenthe
14
ZO Drenthe: een grote opgave
Naar een klimaatbestendig Drenthe:
15
…beetje prikkelen mag…
16
17
02 Charettes en energiestudies in Drenthe – een stand van zaken Cor Kamminga, directeur KNN Milieu
18
Energiek Zuidoost Drenthe Stand van zaken
25 november 2008
Gewoon + doen = gewoon doen
19
Voorgeschiedenis Stromenstudie: energievraag & - aanbod • Aard- & restwarmte – Vervanging van aardgas – Elektriciteitsproductie • Biomassa voor energieproductie Æ biogas – Mest, GFT en andere reststromen • Industrie & energie – Europark – Emmtec
Aardwarmte
1500 – 2500 meter
2000 tot > 4000 meter
20
Aardwarmte, maar ook restwarmte • Warmtenet bestaande bouw (Emmen) zwembaden
• Glastuinbouw Glastuinbouw
• Bedrijventerreinen • Elektriciteitproductie op basis van laagwaardige warmte via innovatieve technologie (Kalina/ORC/LOTHECO)
bedrijventerreinen
herstructurering
nieuwbouw
0
1,000,000
2,000,000
3,000,000
4,000,000
5,000,000
6,000,000
warmtevraag (GJ)
Neustadt -Glewe
210 kWe ORC/98˚C
Ter vergelijking: ZO Drenthe: 110˚C
21
7,000,000
8,000,000
9,000,000
10,000,000
LOTHECO
Laagwaardige warmte: lage druk stoom Aardgas: hoge temperaturen Mogelijk aardgas vervangen door biogas
Biomassa: biogas/groen gas
22
Mest
Overige mest
Coevorden Emmen
Dunne fokvarkensmest
Dunne vleesvarkensmest
Dunne pluimveemest
Vaste pluimveemest
Dunne kalvermest
Vaste rundveemest
Dunne rundveemest
0
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
ton
Potentiële opbrengst: ca 15 miljoen m3 biogas (ca. 10 miljoen m3 a.e)
Afval- & reststromen
Houtafval
Coevorden Emmen
Grof tuinafval
Oud papier en karton
GFT-afval
Verbouwingsrestafval
Grof huishoudelijk restafval
Huishoudelijk restafval
-
5,000
10,000
15,000
20,000
25,000
30,000
35,000
40,000
ton
Potentiële opbrengst GFT: ca 2 miljoen m3 biogas
23
Kristianstad, Zweden
Biomassa: biogas/groen gas
24
Vergassing
SNG Æ Europark – biocoal – bio-ethanol – transporten bundelen (Euroterminal)
Innovatie & creativiteit: even alle kanalen open!
Kennisinstellingen zoals: • Stenden Hogeschool Drenthe • ECN • TNO • UU • TU Delft • WUR
25
Economische potentie
• Economie onder druk • Maar maak gebruik van de economische tegenwind – Zuidoost Drenthe als innovatieve kraamkamer voor op- en uitbouw industriële clustering
Ik kijk uit naar 2009 U ook, hoop ik Dank voor uw aandacht!
26
27
03 Het Drentse landschap Steven Slabbers, directeur BoschSlabbers landschapsarchitecten
28
Zuidoost Drenthe 27-11-08
ENERGIENOTIES ONTWIKKELING ZUIDOOST DRENTHE INZOOMEN RUIMTELIJKE WAARDENKAART EMMEN
29
30
31
32
33
34
Streven naar duurzame energiehuishouding mede-ordenend voor de ruimte
Ruimte mede bepalend voor de inrichting van een volhoudbaar energiesysteem
35
Energie onder de grond Kleine ruimtelijke claims
Toekomstige energie Grote ruimtelijke claims In toenemende mate grondgebonden
36
ENERGIENOTIES ONTWIKKELING ZUIDOOST DRENTHE INZOOMEN RUIMTELIJKE WAARDENKAART EMMEN
Zuidoost Drenthe Voor het veen Veen en religie Veenlinie Kolonisten in het veen Grootschalige ontginning Agrarische productie
37
Veenontginning 1850 1900 1960 2000
ENERGIENOTIES ONTWIKKELING ZUIDOOST DRENTHE INZOOMEN RUIMTELIJKE WAARDENKAART EMMEN
38
Kenschets
Kwaliteiten/esdorpenlandschap Hunebedden
39
Kwaliteiten/esdorpenlandschap Escomplexen
Kwaliteiten/esdorpenlandschap Esdorpen
40
Kwaliteiten/esdorpenlandschap Overgang van hoog naar laag
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Grote landschappelijke maat
41
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Beplante kanalen
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Beplante kanalen
42
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Lange linten
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Verscheidenheid aan details
43
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Verscheidenheid aan details
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Industrieel erfgoed
44
Kwaliteiten/Grootschalige verveningen Industrieel erfgoed
Kwaliteiten/resterend veengebied Bovenlandcultures
45
Kwaliteiten/randvervening Roswinkel Dubbellint met oude boerderijen/bebouwing
Kwaliteiten/randvervening Roswinkel Roswinkel
46
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles
47
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles/Saksische decoraties
48
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Boerderij ensembles/aardappelschuur
Kwaliteiten/randvervening Schoonebeek Beplante wegen
49
Naast een prachtig landschap is het ook een dynamisch landschap!
Gemeente Emmen 1780 1820 1850 1904 1950 2005
50
Emmen 1780 1850 1904 1950 2005
Roswinkel 1780 1850 1904 1950 2005
51
Geen pleidooi om ontwikkelingen te stoppen. Ontwikkeling is inherent aan een levend landschap. De opgave is ontwikkelingen te regisseren zodat; 1. Kwaliteiten behouden blijven 2. Knelpunten worden opgelost 3. Nieuwe kwaliteiten worden toegevoegd Dat alles zodat het landschap “zijn verhaal” kan blijven vertellen.
Belang cultuurhisorie is drieledig: 1. Intrinsieke waarde 2. Bijdrage aan landschappelijke en ruimtelijke identiteit 3. Begrijpen van het heden
52
Interpretatie van het heden kan niet zonder kennis van het verleden
Kaartvergelijking “Hertekend”
53
Gemeente Emmen “Hertekend” 1780 1820 1850 1904 1950 2005
Veen 1780 1820 1850 1904 1950 2005
54
Bebouwing 1780 1820 1850 1904 1950 2005
Bos 1780 1820 1850 1904 1950 2005
55
Verkaveling 1780 1820 1850 1904 1950 2005
Ontwikkelingen
56
Es doorsneden door grote infrastructurele werken
Overgang stad-es
57
Uitbreiding dierenpark
Vernieuwing landbouw
58
Vernieuwing landbouw
Inpassing nieuwe boerenschuren
59
Inpassing nieuwe boerenschuren
Inpassing nieuwe boerenschuren
60
Inpassing nieuwe boerenschuren
Vernieuwing landbouw
61
Vernieuwing landbouw
Gedempte kanalen en wijken
62
Gedempte kanalen en wijken
Gedempt kanaal
63
Aan de kanalen is het stil
Aan de kanalen is het stil
64
Aan de kanalen is het stil
Achterkant linten
65
Beeld vanaf de snelweg
Beeld vanaf de snelweg
66
Beeld vanaf de snelweg
Beeld vanaf de snelweg
67
Bosontwikkeling
Ruimtelijke waardekaart
68
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
Steilrand
69
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
Beekdal
70
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
Escomplex
71
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
Brinkdorp
72
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
Lintdorp
73
Dorp op zandopduiking
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
74
Kanaal
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
75
Begeleidende kanaalbeplanting
Ruimtelijke aspecten Steilrand Beekloop/beekdal Escomplex Brinkdorp Lintdorp/zandopduiking Kanaal Kanaalbeplanting Overige beplanting
76
Overige beplanting
Ruimtelijke aspecten Overige beplanting Kanaalbeplanting Kanaal Lintdorp/zandopduiking Brinkdorp Escomplex Beekdal Steilrand
77
Visuele aspecten Zichtlijn Robuuste open ruimte Veenrestant
Zichtlijnen
78
Visuele aspecten Zichtlijn Robuuste open ruimte Veenrestant
Robuuste open ruimte
79
Robuuste open ruimte
Visuele aspecten Zichtlijn Robuuste open ruimte Veenrestant
80
Resterend veengebied
Visuele aspecten Veenrestant Zichtlijn Robuuste open ruimte
81
Elementen kaart Woontoren Molen Kerk Boo Sluis Brug Industrieel erfgoed Ja-knikker Hunebed Schans Archeologische vindplaats Veendijk Veenpad Markegrens Smalspoor
82
Strategie per landschapstype
Verschillende landschappen Esdorpen Randveenontginning Schoonebeek Randveenontginning Roswinkel Grootschalige ontginning & Veenrestant
83
84
85
04 Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning Andy van den Dobbelsteen, TU Delft, Faculteit Bouwkunde
86
Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe
Andy van den Dobbelsteen – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008
Waarom SREX?
30-40% van de energievraag in de wereld wordt gebruikt in de gebouwde omgeving.
Energiebesparing wordt voornamelijk gerealiseerd op de schaal van het gebouw.
Er is weinig aandacht voor regionale potenties.
Voor een beter energiesysteem worden exergieprincipes nog maar weinig gebruikt.
Voor een duurzamer energiesysteem: – kan het exergieprincipe sturend zijn voor ruimtelijke planning? – kan ruimtelijke planning een beter energiesysteem faciliteren?
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
87
Waarschijnlijkheden van de toekomst
Uitputting van fossiele energiebronnen Klimaatverandering Gerelateerde waterproblemen Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Energie
Fossiel bronnen raken op
Aardolie, aardgas, steenkool van andere regio’s? Æ bedenkingen: – milieutechnisch – economisch – politiek – ethisch
Klimaatverandering Æ van verwarming naar koeling – kost 3-10 keer zoveel energie Æ Duurzame bronnen Æ Lokale potenties Æ Low-ex: sluit de energiecyclus Æ Passief, slim & bioklimatisch ontwerp Æ Energie besparen Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
88
Exergie Stelling vooraf: We zijn dicht bij 100% energie-efficientie maar nog ver van een duurzaam energiesysteem. 1e Wet van de Thermodynamica: energiebehoud energie kan nooit verloren gaan Æ energieverbruik is onmogelijk! Æ energie-efficientie en energiebesparing is onmogelijk!
2e Wet van de Thermodynamica: entropieproductie processen ontwikkelen zich naar toenemende entropie dus er is iets dat afneemt – dit is exergie Æ exergetische efficientie van HR-ketel = 10% Æ exergiebesparing en -efficientie is mogelijk [Shukuya]
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Het exergieconcept
Definitie van exergie – het maximale werkpotentieel van een materiaal of een vorm van energie in relatie tot zijn omgeving – de kwaliteit van energie
Objecten met dezelfde hoeveelheid energie kunnen verschillende exergiewaarden hebben
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
89
Het low-exprincipe
Benut de kwaliteit van energie beter – verminder exergieverliezen (= vermijd entropie) in processen – gebruik energie met hoge kwaliteit alleen voor hoogwaardige functies – bedien laagwaardige functies alleen met energie met een lage kwaliteit
Gebruik van het low-exprincipe in ruimtelijke planning – afval = voedsel: maak optimaal gebruik van reststromen – cascadering: ondersteun ruimtelijk het gebruik van restenergie – functiemenging: mix of koppel ruimtelijke functies Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Wat is restenergie?
Niet-gebruikte zonne-energie (hoogexergetisch) – licht, zonnestraling, wind, (zee)stroming, golven
Niet-gebruikte zonne-energie (laagexergetisch) – buitenlucht, binnenlucht, oppervlaktewater, bodem
Afvalwarmte of –koude – productieprocessen, gebouwkoeling, gebouwverwarming, kassen, riool
Biomassa – industrie, landbouw, parken, natuurgebieden, huishoudelijk afval, bouwafval
Organisch afval – fabricageprocessen, voedingsindustrie, GFT, riool
Afval uit fossiele bronnen – olie, plastics etc.
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
90
De vraagkant vanDe energie aanbodkant van energie Industriële processen Industriële processen krachtcentrale: 300-18000 verbranding van olie, gas, biomassa en afval: 600-18000 metaalproductie of -recycling: 223-15360 stoom: 100-3000 steenbakkerij: 12000 koelwater: 30-1000 productie en verwerking van kunststoffen: 95-2400 Agroprocessen afvallucht van kassen: 25-400 Huishoudelijke processen keukenoven: 2500 koken: 1000 Huishoudelijke processen afvalwater van (vaat)wasmachines: 20-700 (vaat)wasmachine: 900 douche/bad/sauna: 600 afvalwater van bad & douche: 20-400 0 binnenlucht: 20 afvallucht: 24-300 Kunstmatige opslagsystemen koelkast: 50 diepvriezer: -200
Natuurlijke opslagsystemen water van diepe lagen (geothermie): 60-900 oppervlaktewater: 0-250 bodem en grondwater (ca. 1 m onder maaiveld): 110
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
into the air and water
waste heat power plant heavy industry electricity
primary energy
Het huidige energiesysteem
storage
horticulture
hotel and catering
offices
dwellings
agriculture
waste
CURRENT SYSTEM
into the environment
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
91
primary energy
Een duurzamer, laag-exergetisch systeem power plant
cascade of waste heat heavy industry
electricity
waste
storage
horticulture hotel and catering
offices
dwellings agriculture waste SUSTAINABLE, LOW-EX SYSTEM Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Een stapsgewijze aanpak
Formulering van uitgangspunten Studie van natuurlijke omstandigheden Synthese in randvoorwaarden Slimme ruimtelijke interventies
Geldt voor verschillende schalen – regio's – streken – stedelijke gebieden – wijken – gebouwen
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
92
Grounds for Change: lokale potenties eerst
We zijn de vaardigheden verloren om lokale potenties optimaal te gebruiken
Verkenning van energiepotenties van Noord-Nederland – zon, wind, water, biomassa, undergrond, projectie
Het startpunt voor een nieuw regionaal ontwerp Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Methode van energy potential mapping basic information topography
climate
underground
energy sources sun
wind
water
soil
land use
nature and agriculture
energy system
buildings and industry
infrastructure
energy potentials fuel elektricity and elektricity storage heat, cold and heat/cold storage CO2 capture
interventions energy-based plan
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
93
POP Groningen: warmte- en koudepotentie GEBRUIKER: stedbouw (Samengestelde vraag aanbod opslag warmte en koude.mxd)
#
#
#
Koudeaanbod
!
# #
#
# # ##
# #
# #
#
#
#
#
! ! -0 ! !
12 11
#
## # #
Warmteaanbod
Ondiepe aquifers
13
#
Warmtevraag
! ! ! ! + ! ! ! ! 0+ ! !
14
#
#
#
# #
!
(
Potentie voor geothermie
#
## #
#
#
Koudevraag
#
# #
(
10 9
# # ## # # # ## # # #
Aardwarmtepotentie
#
#
## # # ## # ## #
##
#
# # #
Boorpunten
# TEKENING SCHAAL DATUM
: : :
Vraag, aanbod, opslagpotentie warmte en koude
1: 330000 01-03-2007
COPYRIGHT & ONTWIKKELING SOFTWARE ADECS BV. DELFT. TEL. 015- 2154242
ArcScope v1.03
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
POP Groningen: elektriciteitspotentie GEBRUIKER: stedbouw (samengestelde elektriciteitpotentie.mxd) Zoekgebied elektriciteitscentrales getijdecentrales inundatiecentrales osmosecentrales Zoetwatermeren zoetwatermeren
Energiecentrales
G
G
G
G
G
G
G
zoutwater
G
gas
G
G
kolen
G
G G
G
micro-biomassa multifuel
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
G
afval
G
G
G
G
Zoekgebied biomassacentrale
G
G
G
G
G
G
G
G G
G
G
G
52 GWh/km²
G
G
G
G
G
G
G
G
G
Isovent 46 GWh/km²
Meerstad
G
G
G
38.242.237 m²
TEKENING SCHAAL DATUM
: : :
Samengestelde elektriciteitspotentie
1: 330000 01-03-2007
COPYRIGHT & ONTWIKKELING SOFTWARE ADECS BV. DELFT. TEL. 015- 2154242
ArcScope v1.03
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
94
POP Groningen: CO2-afvangpotenties GEBRUIKER: stedbouw (POP CO2 afvang potentie.mxd)
# #
#
#
#
# # ##
# #
# #
#
#
CO2-opslag gasvelden
# QQQQ QQQQQ # # QQQQQQQ # QQQQQQQ # # QQQQQ # # QQ
# #
#
#
#
#
#
# #
#
## #
#
#
QQQQQCO2-afvang QQQQQkassengebieden QQQQQ QQQQQ QQQQQCO2-afvang EHS
QQQQQQ QQQQQQQ QQQQQQQ QQQQQQQ QQQQQ
#
#
Boorpunten
#
#
#
## # # ## # # #
#
#
#
## # # ## # ## #
#
##
#
TEKENING SCHAAL DATUM
: : :
CO2 opslag potentie 1: 330000 01-03-2007
COPYRIGHT & ONTWIKKELING SOFTWARE ADECS BV. DELFT. TEL. 015- 2154242
ArcScope v1.03
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
POP Groningen: voorgestelde ingrepen woningen, vakantiehuisen, tropisch zwemparadijs, seizoensindustrie
GEBRUIKER: stedbouw (samengestelde ingrepen.mxd)
Windmolenpark Warmtecascadering
Zoekgebied elektriciteitscentrales getijdecentrale inundatiecentrales
industrie voedt glastuinbouw voedt woningen
Stad van de Warmte
osmosecentrales Energiecentrales afval
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
G
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
G
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $
G
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
+ $ + $ + $ + $ + $ + $ +
Inundatiecentrale $ + $ + $ + $ + $ + $ +
$ $ + + $ $ + $ + + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
recreatie/wonen
G
G
G
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
G
$ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
G
$ + $ + $ $ $ + + + $ + $ + $ + $ $ + $ + + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ +
G
G
# # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# # * # * # * # * # * # * # * # *
A7 corridor # # # # # * groen * # # # * # * $ + $ + $ + nat groen + $ $ + $ +
windpark wonen
G # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
G
G
G
G
G
G
Natuurparken bosland en wetlands voor CO2-binding
# * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
G G G G
biocentrale, biorefinaderij, bio-ethanolfabriek
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * *# # * # * # * # * *# # * # * # * # * # * # * # * # * *# # * # * # * # * # * # * # *
G
G G
G
Biomassaboulevard
G
G
# # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
G G
G G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
T T T T T T T T T T T T T T T T $+T $+T$+ $ $ + $ + $ + T$ +T + $ + $ + $ + $ + $ + $ + $ + T $+T $+ $+
G
G
G G # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
G
en blue energy
multifuel Mogelijke ingrepen
G
Getijdecentrale
micro-biomassa
G
G
G
G
G
G
Blue energy centrale
G
G
T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T
T T T T T CO2-afvang T T T T T kassengebieden T T T T T T T T T T zoekgebied biomassacentrale
Transportassen
TEKENING SCHAAL DATUM
: : :
Samengestelde ingrepen 1: 330000 01-03-2007
COPYRIGHT & ONTWIKKELING SOFTWARE ADECS BV. DELFT. TEL. 015- 2154242
ArcScope v1.03
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
95
Conclusies van het POP-energieonderzoek
Prestatie – 80% CO2 emissies vermeden – 50% energievraag duurzaam opgelost Æ 50% energiebesparing nodig
Energieneutraliteit is mogelijk – decentrale kleine kernen van boerderijen, huizen en lichte industrie Æ PV, kleine windturbines en biovergisting/WKK – nieuwe ontwikkelplannen Æ ontwerp voor zelfvoorziening
Overblijvende probleemgebieden – industrie: onbalans, afvalwarmte, CO2 Æ afstemming, cascadering – stedelijk gebied: gelijktijdige koude/warmtevraag, lage energiestandaards Æ e-novation
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
ENERGIEPOTENTIESTUDIES ALMERE
Almere-Pampus
Almere-Centrum Almere-Oost
60.000 woningen 100.000 nieuw inwoners
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
96
Almere Oost Ongeveer 4.000 ha Ongeveer 30.000 woningen Æ gemiddeld 7,5 woningen/ha
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
WKO in aquifers
T op 3000 m: 115o Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
97
Voorgesteld plan Almere-Oost
WKO in aquifers
T op 3000 m: 115o Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
REAP (Rotterdamse EnergieAanpak & -Planning) utilise waste flows
generate sustainably
provide clean & efficient
city
connect to communal energy grid
generate sustainable energy centrally
generate energy clean & efficient with fossil resources centrally
district
exchange & balance or cascade energy on the district scale
generate sustainable energy on the district level
exchange & balance or cascade energy on the neighbourhood scale
generate sustainable energy on the neighbourhood level
re-use waste flows on the building scale
generate sustainable energy on the neighbourhood level
neighbourhood cluster
building
avoid energy demand by architectural measures
X
X
generate energy clean & efficient with fossil resources on the building scale
© TU Delft, GW Rotterdam, dS+V Rotterdam, DJSA
reduce the demand
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
98
En nu Zuidoost-Drenthe…
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Smart & Sustainable Built Environments From Problem to Promise – Building smartly in a changing climate 15-19 June 2009, Delft
Wetenschappelijke sessie SREX in Zuidoost-Drenthe
www.sasbe2009.com –
[email protected]
co-supported by
Andy vd Dobbelsteen – Energie, exergie en duurzame ruimtelijke planning – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
99
05 De energiecatalogus van Zuid-Oost Drenthe Leo Gommans, Ferry Van Kann & Rob van der Krogt, SREX-onderzoekers
100
De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008
De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe
Inhoud van deze presentatie
energievraag
conversie opslag distributie
energiepotentie
integrale energie-ruimte concepten 2
101
Inventarisatie energiestromen ZO-Drenthe
Energie- en exergievraag – Energiesector (elektriciteitproductie) – Industrie (groot deel chemisch) – Agrarisch (veeteelt, akkerbouw en tuinbouw) – Verkeer en vervoer (brandstoffen) – Handel Diensten en overheid – Consumenten (woningen) Energie en exergie-potenties – Fossiele brandstoffen – Zon-, water en windenergie – Geothermie, koude en WKO in bodem – Restwarmte – Biomassa en reststromen Afstemming van het aanbod op de vraag – Conversie (vorm) – Opslag (tijd) – Distributie (plaats)
3
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
De energie- en exergievraag van ZO-Drenthe
Industrie – Gas voor proceswarmte – Elektriciteit voor mechanische energie
Brandstof en aardgasverbruik ZO-Drenthe (Bron KNN) 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000
Verkeer en vervoer – Energie-intensieve brandstoffen – Elektriciteit voor treinen
2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000
Energiesector
Consumenten
Agrarisch
Consumenten (woningen) – Gas (ruimteverwarming) – Elektriciteit (verlichting en apparaten)
Handel Diensten Overheid
0 Overige industrie
Handel en diensten (kantoren) – Gas (ruimteverwarming van gebouwen) – Elektriteit (verlichting, koeling en apparatuur)
Verkeer en vervoer
Chemisch industrie
Glastuinbouw – Gas voor warmte en CO2 – Elektriciteit (verlichting)
GigaJoules
4
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
102
De energie- en exergievraag van ZO-Drenthe
Glastuinbouw (ca. 3 ha. bij Erica en Klazienaveen) – Aardgas voor warmte (lucht = 28oC): ca. 45 m3/jaar/m2 kasoppervlak – Elektriciteit ca. 12kWh/jaar/m2 kasoppervlak voornamelijk voor licht
Bestaande woningen (in de stad Emmen, vnl gebouwd van1950 tot 1980) – Aardgas voor ruimteverwarming 90oC (ca. 14 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Aardgas voor warm water van 60oC (ca. 4 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Elektriciteit voor diverse functies (ca. 30 kWh /jaar/m2 vloeroppervlak)
Huidige nieuwbouwwoningen – Aardgas voor ruimteverwarming 50oC (ca. 5 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Aardgas voor warm water van 60oC (ca. 5 m3/jaar/m2 vloeroppervlak) – Elektriciteit voor diverse functies (ca. 30 kWh /jaar/m2 vloeroppervlak) Energieverbruik per m2 vloeroppervlak
elektriciteit in kWh aardgas in m3
50 40 30 20 10 0
Nieuwbouwwoning
Na-oorlogs e woning
Glas tuinbouwkas
5
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
De energie- en exergievraag van ZO-Drenthe
Jaarlijks energieverbruik 46.311 woningen in de gemeente Emmen: – Aardgas voor koken, ruimte- en tapwaterverwarming: 79 miljoen m3 aardgas – Elektriciteit voor verlichting apparatuur: 162 miljoen kWh
Jaarlijks primair energieverbruik van woningen in gemeente Emmen: – 1.900 m3 aardgas / woning / jaar Æ 3,1 miljoen GJ/jaar primaire energie – 3.600 kWh elektriciteit / woning / jaar Æ 1,5 miljoen GJ/jaar primaire energie
Elektriciteit [GJ/jaar] Aardgas [GJ/jaar] 0
500.000 1.000.000 1.500.000 2.000.000 2.500.000 3.000.000 3.500.000
Giga Joules per jaar primaire energie 6
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
103
Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe
Fossiele brandstoffen – Turf, olie en aardgas (CO2-opslag)
Zon- , water en windenergie – Zoninstraling ca. 1.000 kWh/m2/jaar – Jaargemiddelde windsnelheid 4,5m/s – Weinig verval water (hoogteverschil) en geen zoet-zout (blue energy)
Geothermie, koude en warmte-koude-opslag (WKO) – Geothermiepotenties ten oosten van Emmen, 2 tot 3,5km diep (60-100oC) – Warmte-Koude-Opslag (WKO ) in aquifers (50-200m) en bodem (0-50m)
Restwarmte – Veel hoogtemperatuur warmte uit chemische industrie – Restwarmte en koude uit overige industriegebieden en gas- en oliewinning – Tuinbouwkassen kunnen laagtemperatuur zonnewarmte leveren
Biomassa en reststromen – Afvalreststromen met verbrandingswaarde en mest – Biomassa en reststromen uit land-, tuin-, bosbouw, natuur en agro-industrie
7
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Windenergie in Drenthe (4,5m/s) Windmolen 2,5MW, ashoogte 80m Diameter 90m -> 5.000.000 kWh/jr = 3% elektriciteit woningen Emmen
8
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
104
Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Restwarmte: Overtollige zonne-energie uit kassen: De energieproducerende kas
Restwarmte uit productieprocessen: papierindustrie (Coevorden) Æ proceswarmte van +120°C afvalverbranding (Coevorden) chemische industrie (Emmen) verpakkingsindustrie (Emmen) ijzergieter (Klazienaveen) Norit (Klazienaveen) Æ restwarmte van diverse temperaturen
9
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Het energie- en exergieaanbod in ZO-Drenthe Geothermie-potenties ten oosten van Emmen 2 tot 3,5km diep (tot 100oC)) WKO in bodemwisselaars (0-50m diep) WKO in aquifers (licht geel) 50-200m diep
10
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
105
Inventarisatie energiestromen ZO-Drenthe
Biomassa en reststromen – Afvalreststromen met verbrandingswaarde en mest – Biomassa en reststromen uit land-, tuin-, bosbouw, natuur en agro-industrie (in tonnen)
Emmen
Coevorden
dunne rundveemest
150.000
420.000
dunne varkensmest
70.000
50.000
huishoudelijk restafval
27.000
8.000 4.500
gft-afval
15.000
oudpapier en karton
6.500
2.500
grof tuinafval
4.000
2.000
houtafval
3.500
1.500
in energie-eenheden
≈ 750.000 GJ energie-inhoud (per jaar) ≈ 25% van alle warmtebehoefte van woningen in Emmen of ≈ 50% van alle elektriciteitbehoefte van woningen in Emmen11
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Inventarisatie energiestromen ZO-Drenthe
Biomassa, overige reststromen Verspreide bronnen: – Houtresiduen / houtsnippers – Stro – Bermmaaisel – Gras – Heide – Riet – totaal ongeveer 40.000 ton op jaarbasis (KNN Advies, 2008) Interessante puntbronnen: – Agro-industrie, zoals diervoederbedrijven en aardappelverwerkende industrie (heel Drenthe 125.000 ton – bron: DHV,2003) – Dierentuin Emmen Æ 1500 ton mest, 150 ton gft – RWZI’s (Emmen, Coevorden, Sleen) Æ 2815 ton (droge stof) Methaanvergisting: ca. 1.000.000 m3 aardgas-equivalenten per jaar 12
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
106
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe
Conversie – Wind Æ elektriciteit (kleine of grote windturbines) – Zon Æ Licht, warmte en elektriciteit (PV) – Droge biomassa Æ HT-warmte (verbranding) – Natte biomassa Æ biogas (vergisting RWZI) – Gas Æ elektriciteit en warmte (WKK) – Warmte Æ elektriciteit (ORC) – Hoge druk gas Æ Lage druk en elektriciteit en koude (gasexpansie) – Biomassa Æ biodiesel, plantaardige oliën (Emmen, Coevorden) – Warmte met elektriciteitÆ koude (warmtepomp) – Laag temperatuurwarmte en elektriciteitÆ Hoge temperatuur (warmtepomp) – Overdracht laagtemperatuur vloeistof op lucht of op vloeistof Warmtewisselaars: betonkernactivering, vloer- en wandverwarming, fiwihex 13
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe
Opslag (lange en korte termijn) – LT-warmte en HT-koude in gebouwmassa, opslagvaten, bodem, aquifer – HT en seizoens-warmte-opslag in gedepleteerde aardgasvelden – CO2-opslag in gedepleteerde gasvelden – Weinig potenties voor directe elektriciteitopslag (luchtdruk in gasvelden) – Beperkte korte termijnopslag in elektriciteit-, warmte en gasnetwerk – Verplaatsen van de vraag in de tijd door lokale opslag (bijv. warmtepomp op nachtstroom of energieintensief productieproces bij veel aanbod energie) – Chemische opslag (biomassa): Laten groeien van plantenbiomassa of koel houden van natte biomassa Opslaan en droog houden van droge biomassa (stukhout, snippers, pellets) Opslag van afval en reststromen (tuinafval, bouwafval, papier en karton) Opslag van mest (schaapskooi, het oude esdorp) 14
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
107
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe
Distributie (transport) – Elektriciteitdistributienet (laag- en hoogspanning) – Methaangastransportleiding – Aardgasnet ook voor opgewerkt biogas – Stadsverwarmingsnet (centrum Emmen) – Verwarmingsnet tuinbouwkassen (Erica en Klazienaveen) – CO2-transport (Industrie en CO2-afvang naar tuinbouwkassen) – Stoom-uitwisseling in industriegebieden (Emmtec) – Koel- en koudenetten (kassen, industrie en gebouwen) – Biomassa en reststromentransport (via riool of over de weg)
15
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe Sewage from the city
Integratie
domestic organic refuse
Heat to the urban area Combined Heat and Power (CHP)
Fertilizer (when clean) to the rural area Biogas CH4
anaerobic digester Electricity to the grid Green gas to the grid
Organic waste from nature maintanance, agriculture and (food)industry 16
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
108
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe
Voorbeeld uit Zuid-Limburg: Park Gravenrode (integrale energie-ruimte conceptvorming)
Ingrediënten: - Sources: - Centraal industrieterrein Dentgenbach - Chemische industrie - Bakkerijen - Rioolwaterzuiveringsinstallatie - Snowworld - Dierentuin als source en sink - Sinks: - Rondom woonwijken uit verschillende jaren - Algenproductie (potentieel) Æ exergieplanning…. 17
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Afstemming vraag op aanbod ZO-Drenthe
Voorbeeld uit Zuid-Limburg: Park Gravenrode (integrale energie-ruimte conceptvorming)
Energie-Ruimte systeem: Links: Snowworld als warmteleverancier (grote koelkast), warmte gebruikt in geschakelde woonwijken, bedrijventerrein en tropische kassen Wereldtuinen Rechts: Rwzi als energierotonde, verzamelplek van biomassa o.a. dierentuin en rioolwater, productie van biogas, verbranding bij industrie Dentgenbach voor proceswarmte, restwarmte gebruikt voor geschakelde woonwijken en tropische dieren Gaiapark Midden: verbinding tussen beide systemen omwille van robuustheid en efficiëntie
18
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
109
De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe
energievraag
conversie opslag distributie
energiepotentie
integrale energie-ruimte concepten 19
Zonnige toekomst voor jeugd ZO-Drenthe?
20
Leo Gommans & Ferry Van Kann – De energiecatalogus van Zuidoost-Drenthe – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
110
111
06 De SREX-aanpak, toekomstscenario's en toelichting op de sessies Sven Stremke & Wouter Leduc, SREX-onderzoekers
112
SREX-aanpak en toekomstscenario’s SREX-workshop Energietransitie in ZO-Drenthe
Sven Stremke & Wouter Leduc – De Fijnfabriek, Erica, 25 november 2008
Missie
Wat willen we bereiken? – Mogelijkheden voor duurzame energietransitie in relatie tot ruimtelijke planning en design – Daarvoor: zoeken naar meest robuuste/essentiële strategieën
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
113
Methode van aanpak Kaartmateriaal verzameld Achtergrond info bestudeerd Toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen Scenario’s onderzocht Vertaling naar case-study gebied 4 beelden van ZO-Drenthe
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Methode – schematisch toekomstige omgeving toekomstige omgeving
? historische omgeving
huidige omgeving
toekomstige omgeving toekomstige omgeving
? toekomstige omgeving toekomstige omgeving
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
114
Methode – schematisch
huidige omgeving
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Waarom scenariostudie voor energievisie? Verkennen mogelijke toekomstbeelden voor ontwikkelingen op gebied van energie en ruimte
Komen tot algemeen toepasbare, duurzame inrichtingsprincipes, ontwerpstrategieën en ruimtelijke concepten
Vinden van robuuste oplossingen
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
115
Wat zijn scenariostudies? Toekomst niet te voorspellen, maar kunt erop voorbereiden door na te denken over mogelijke ontwikkelingen Verkenning mogelijke uitkomsten m.b.v. verschillende assumpties betreffende huidige trends en nieuwe factoren Om te komen tot uitspraken ter ondersteuning van transitiemanagement
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Uitgangspunten energie-ruimte scenario’s Context scenario WLO, opgesteld door de Planbureaus; beschreven voor verschillende regio’s, o.a. N-Nederland ⇒ vertaling naar energie en ruimte in Zuidoost-Drenthe (SREX)
Als basis twee kritieke onzekerheden: mondialisering vs. regionalisering en efficiëntie vs. solidariteit Hierdoor ontstaan vier mogelijke toekomstbeelden
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
116
Kritieke onzekerheden - schema Mondiaal
Mondiale markt
Mondiale solidariteit
Efficiëntie
Solidariteit
Veilige regio
Zorgzame regio
Regionaal
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Basis uitgangspunten scenario’s Mondiale Markt – Open & globale markt Æ voortgaande mondialisering en liberalisering – Kapitalistisch denken Æ marktgeoriënteerd, individualistische en materialistische instelling – Sociale welvaart minder belangrijk
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
117
Basis uitgangspunten scenario’s Veilige Regio – Culturele identiteit en traditionele waarden belangrijk – Stop in mondialisering Æ wereld valt uiteen in protectionistische regio’s – Streven naar zelfvoorziening; economische efficiëntie en voorzieningszekerheid belangrijk
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Basis uitgangspunten scenario’s Mondiale Solidariteit – Mondiaal milieu en sociaal bewustzijn – Duurzame economische ontwikkeling via institutionele sturing – Overheid, bedrijfsleven, media & burgers hebben aandacht voor duurzame aspecten
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
118
Basis uitgangspunten scenario’s Zorgzame Regio – Economisch protectionistisch beleid, gericht op zelfvoorziening – Overheid verantwoordelijk voor milieu en sociale cohesie – Grote betrokkenheid binnen regio t.a.v. milieukwaliteit en sociale aspecten
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Methode – schematisch
huidige omgeving
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
toekomstige omgeving
energie en ruimte strategieën
Meest robuuste strategieën
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
119
Voorbeeld energie visies Zuid Limburg
Huidige situatie Maastricht
Mogelijke toekomstige situatie: Zorgzame regio
Energie en ruimte strategieën Zorgzame regio (energie visie)
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
Voorbeeld energie visies Zuid Limburg
Efficiëntie
Solidariteit
Mondiaal
Solidariteit
Regionaal
Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
120
Energie-ruimte visies & robuuste strategieën Aan de hand van verhaallijnen, illustraties en kaartmateriaal wordt een beeld geschetst van de verschillende energie-ruimte visies…
Vandaag: brainstorm over energie en ruimte aspecten Later: input + nieuw kaartmateriaal Æ ontwikkeling energie-ruimte visies voor ZO-Drenthe
Resultaat: Meest robuuste strategieën voor energietransitie Sven Stremke & Wouter Leduc – SREX-aanpak en toekomstscenario’s – Energietransitie in ZO-Drenthe, Erica, 25-11-08
121
122
3 Workshopsessies Na de verschillende presentaties zijn de workshopsessies gestart in vier verschillende groepen, ingedeeld naar 4 verschillende toekomst scenario’s die voor Zuidoost Drenthe kunnen gelden. In de presentaties zijn deze verschillende toekomst scenario’s aan bod gekomen. Met deze scenario’s als leidraad, zijn de groepen gaan denken over energiepotenties en de energietransitie van deze regio. De 4 verschillende scenario’s zijn: Mondiale markt, Veilige regio, Mondiale solidariteit en Zorgzame regio. De belangrijkste resultaten uit de verschillende workshopgroepen worden in de hierna volgende pagina’s besproken.
Vervolgtraject Zuidoost Drenthe geldt als casestudie in het grotere SREX-onderzoek. Met de resultaten van de workshop wordt verder gewerkt. De onderzoeksgroep zal uiteindelijk met een planvoorstel voor de regio Zuidoost Drenthe komen, welke in een nieuwe workshop gepresenteerd zal worden eind 2009. Het onderzoek naar Synergie van Regionale planning en Exergie zal daarna nog geruime tijd voortgaan.
123
A. Mondiale markt (Global Market) Voor de regio van Zuidoost Drenthe zijn twee energiegerelateerde zaken vooral van belang. Ten eerste, de regio heeft potenties in biomassa uit afvalstromen van zowel stedelijke als landelijke gebieden (zoals besproken in het deel van de energiecatalogus). Ten tweede zijn er in Emmen en Coevorden goede mogelijkheden voor hergebruik van restwarmte omdat de afstanden klein zijn, de dichtheid van met name de industrie en kassen is hoog en er is reeds een bestaand multifunctioneel cluster van ruimtelijke functies. Met deze mogelijkheden op het niveau van Zuidoost Drenthe wordt een ruggengraatsysteem van een regionaal (groen) gasnetwerk voorgesteld. Regionale biomassa kan worden vergist op verschillende locaties, zoals bij de zuiveringsinstallaties voor afvalwater en worden opgevoerd aan het net dat min of meer een ringstructuur kan krijgen. Dit lokale gas kan vervolgens worden gebruikt in de lokale warmtekrachtkoppelingen (wkk’s) van de chemische industrie in Emmen en in de twee nabijgelegen kassengebieden. De warmte van de verschillende wkk’s kan aan het reeds bestaande warmtenetwerk van de kassen worden gevoed en met een warmtecascade ook aan de woonwijken van Emmen. Voor de wkk’s van de chemische industrie zijn warmtecascades ook een optie. Eerst kan stoom worden gebruikt in de chemische productieprocedés, vervolgens wordt de warmte gebruikt in de woningen, en ten slotte worden de tropische verblijven van de lokale dierentuin verwarmd. Dezelfde dierentuin kan als biomassa leverancier worden gezien (mest van dieren). Dit lokale gasnetwerk, dat eigenlijk al bestaat voor aardgas, maakt gebruik van de lokale mogelijkheden van duurzame energiebronnen.
Figuur 1: energie-ruimte-concept op basis van de energie cascadering voor Zuidoost Drenthe (globale markt)
124
B. Zorgzame regio (Caring region) In deze workshop is geprobeerd om ideeën en informatie voor de regio Zuidoost Drenthe te verzamelen om enkele ontwerpprincipes te definiëren voor de lange termijn die bij de lokale situatie passen. De kaart van Zuidoost Drenthe met de ‘putten en bronnen’ werd uitgelegd, als de basis voor het scenario ‘Zorgzame regio”: - de overgang naar sociaal aanvaardbare en duurzame en regionale energiemogelijkheden - dichtbevolkte centra van de bestaande dorpen en steden met afnemende bevolking - meer landbouwgrond van het platteland wordt beschermd natuurgebied - uitbreiding van intensieve landbouw (kassen / tuinbouw) - geen uitbreiding industrie, maar de overgang in de industrie van fossiele energie naar bio-energie - afnemend maar meer energie-efficiënt openbaar vervoer - culturele en traditionele waarden zijn van bijzonder belang in het scenario ‘mondiale solidariteit’ Enkele interessante dingen kwamen naar voren in het ‘Zorgzame regio’-scenario: - de nieuwe dierentuin, de gebouwen van de gemeente en het zwembad zullen wellicht geïnteresseerd zijn in restwarmte - op de locatie van de oude dierentuin zijn 250 huizen gepland wat interessant kan zijn voor een warmtenet - er moet een warmtenet komen verbonden met Emmtec, die zijn warmte krijgt van stoom van 110°C - Bij Emmtec zijn 2 elektriciteitscentrales van 30 kW - de oude stortplaats produceert biogas dat kan worden gebruikt voor een zorgcentrum - in de toekomst zal er een grote hoeveelheid restwarmte vrijkomen van de 160MW stoomproductie die gebruikt zal worden voor het oppompen van de olie uit de oude oliebronnen. Iedere dag zal ongeveer 30.000 m3 aardgas nodig zijn voor deze stoomproductie - de zuivelindustrie gebruikt veel warmte - er is een afvalverbrandingsoven in Drenthe die restwarmte produceert - NAM en de tuinbouw hebben veel CO2-uitstoot - in Coevorden zijn enkele industriële bedrijven met een grote energievraag (IMAS) - er zijn plannen voor de productie van elektriciteit uit geothermie langs de grens met Duitsland en deze elektriciteit aan het Duitse net te leveren omdat Duitsland meer betaalt voor deze groene elektriciteit - voor de productie van elektriciteit is een minimum temperatuur van 80°C nodig - bijna iedereen heeft een auto omdat er een gebrek is aan (goed) openbaar vervoer - auto’s op biogas en elektriciteit zijn mogelijk interessant voor de toekomst - openbaar vervoer op lokaal geproduceerde biodiesel (Sun-Oil) - huizen (en boerderijen) buiten de stad moeten onafhankelijker zijn (warmtekoude-opslag en biowwk) - er is een bureau voor de promotie van duurzame energie in Emmen (www.ddep.nl) Men noemde ook het feit dat er mogelijk enkele interessante bronnen voor energie net over de grens met Duitsland zijn, zoals de aardappel-zetmeel-industrie die ook veel methaan produceert. De uitvoer van groenten en zelfs elektriciteit omdat er hoogspanningsleidingen zijn, worden ook genoemd. Transport van elektriciteit naar Duitsland lijkt interessant vanwege de hoge prijzen die Duitsland voor duurzame elektriciteit terugbetaalt. Dat is ook de reden om geothermie aan de grens van Duitsland toe te passen. Het was niet gemakkelijk om de aandacht bij slechts de regio te houden, waar eigenlijk de focus in dit scenario ligt. Enkele vragen over geothermische warmte kwamen naar voren. Veel mensen in Drenthe staan positief tegenover deze vorm van energie omdat daaruit blijkt dat de ondergrond van Drenthe nog meer energiebronnen heeft naast turf, olie en aardgas. De vraag is aan de andere kant of de warmte van een diepte van 3 km opgepompt moet worden terwijl er veel restwarmte afkomstig is van de industrie in Emmen en Coevorden, die als afval wordt weggegooid en de lucht en het oppervlaktewater verontreinigt.
125
C. Veilige regio (secure region) Deze paragraaf zal de strategieën beschrijven voor het "Veilige regio"-scenario gericht op de Zuidoost Drenthe, die zijn ontwikkeld tijdens dit gedeelte van de workshop. Figuur 2 toont de schets uit de workshop.
Figuur 2: Schets van de strategieën voor het ‘Veilige regio’ -scenario In deze sessie is het idee van een zelfvoorzienende regio beschreven en is deze uitgewerkt door verschillende strategieën te beschrijven: Een ‘overall view’ toont de strategie, die bestaat uit vier hoofdingrediënten: het Esdorplandschap (rechts van de afbeelding), de stad Emmen (de rode plek ergens in het midden), de olie-exploitatiegebieden (bovenzijde) en de voormalige turfgebieden (links). Alle vier de ingrediënten zullen hier afzonderlijk beschreven worden, beginnend met het Esdorplandschap. Dit landschap zal ontwikkeld worden tot een autarkische eenheid, op basis van de kleinschalige en lokale energiebronnen en -oplossingen zoals windturbines, decentrale vergisting van groen afval, PVpanelen, zonneboilers en CO2-opvang en -opslag. De regio zal zich naar een sterk gebied ontwikkelen. Daarvoor is een sterke stad nodig. Het tweede ingrediënt is deze stad, Emmen. De stad, nu meer gezien als een dorp zonder de eigenaardigheden van een stad, moet een sterk bestuur en een sterke administratie ontwikkelen. Voorts moet het ook sterk zijn in de zin van de economische en ruimtelijke aspecten.
126
Het derde ingrediënt is het gebied van de olie-exploitatie. Er is nog steeds olie beschikbaar en de zelfvoorziening en aspecten om zekerheid in de energievoorziening te houden en de huidige economische situatie openen de mogelijkheden voor hernieuwde exploitatie. De structuur van het landschap en de technologie zijn nog steeds beschikbaar en vervoer kan gemakkelijk worden geregeld vanwege de reeds beschikbare infrastructuur. De voormalige turfkoloniën vormen het vierde ingrediënt. Lange rechte wegen met rondom open gebieden, rechte waterwegen en de kassengebieden karakteriseren dit deel. Dit biedt mogelijkheden voor de inzet van grootschalige windturbines, langs de kanalen en wegen. Kanalen die voor afvaltransport gebruikt worden, groene aanplant langs de kanalen en lanen; gebruik van restwarmte van de kassen en het gebruik van kanalen voor transport. De turfkoloniën zullen door toepassing van al deze strategieën weer energieproducerend zijn. Al deze aspecten bieden mogelijkheden voor nieuwe arbeidsplaatsen en kunnen een eigen identiteit van de regio opbouwen of herbouwen. De meeste ideeën richten zich op elektriciteitsopwekking. De deelnemers verwachten dat de warmtevraag niet zo'n groot probleem zal zijn in de toekomst. Zij denken zelfs aan een overschot van warmte. De structuur van het landschap, zoals de beekdalen, kanalen en leemlagen biedt mogelijkheden voor wateropslag. Windmolens kunnen worden toegepast voor het pompen. De betrokken partijen verwerpen het idee van een warmtnet niet, dat deel uitmaakt van het stedelijk plan in Emmen. De deelnemers denken dat er voldoende partijen zijn om een krachtig warmtnet te bewerkstelligen: een warmtenet dat niet afhankelijk is van één factor welke bij terugtrekking het warmtenet laat falen. Parkmanagement in de industrie en kassensector zal leiden tot de installatie van daktoepassingen zoals groene daken of PV-panelen. Eerst moet met energiebesparing rekening gehouden worden, vervolgens met de productie van hernieuwbare, duurzame energie.
127
D. Mondiale solidariteit (Global solidarity) Er kan worden geconcludeerd dat een duidelijk onderscheid tussen dichte stedelijke agglomeraties en de buitengelegen plattelandsdorpen om verschillende energie- en ruimtelijke oplossingen vragen. Hoewel de fysieke afstanden vrij kort zijn (<5 km tussen de meeste dorpen), is voorgesteld om de stedelijke en landelijke gebieden vanuit een verschillend perspectief te bekijken. Waar de stedelijke dichtheid geschikt is voor stadsverwarming, moeten dorpen en buiten gelegen bedrijven streven naar autarkische oplossingen. Tegelijkertijd bieden de uitgestrekte landbouwgebieden ruimte voor energiegewassen (bijvoorbeeld vergisting tot biogas, 2de generatie biomassa en biobrandstoffen en windturbines). Ondanks de mogelijke zelfvoorziening in energie in de dorpen, moet het openbaar vervoer hier worden verbeterd. Deze is verantwoordelijk voor de verbindingen tussen dorpen en Coevorden en Emmen. Energie moet over het algemeen worden opgewekt en omgezet in de regio zelf. Uitstoot van broeikasgassen daarentegen kunnen ook worden gecompenseerd buiten de regio als dat efficiënter kan gebeuren dan in Zuidoost Drenthe.
Figuur 3: Foto van de originele schets van de ‘Mondiale solidariteit’-workshopsessie Alle strategieën die naar voren zijn gekomen binnen de workshopsessie ‘Mondiale solidariteit‘ zijn gegroepeerd in de volgende subgroepen: contextuele informatie, ruimtelijke structuur, kassen, industrie, landbouwbedrijven, mobiliteit en doelstellingen. Contextuele informatie Er bestaan plannen om naar olie te boren in de buurt van Schoonebeek. Dit zal leiden tot de groei van CO2 -emissie van 10% (of 500.000 ton/jaar) → Compensatie d.m.v. het gebruik van geothermie? → Wellicht is compensatie buiten de regio efficiënter!
128
Een groot deel van de gebouwenvoorraad van 2020 is reeds gebouwd → Moeilijk om de bestaande gebouwstructuur te veranderen (met name nieuw gebouwde) Overvloed aan restwarmte van bijvoorbeeld Emmtec in Emmen Verwachte toename van wellness-toerisme en recreatie in Zuidoost Drenthe Ruimtelijke structuur Er is een duidelijk onderscheid tussen de dorpen van het platteland, de dorpslinten en de boerderijen (→ autarkisch) met de stedelijke gebieden (→ stadsverwarming met bijvoorbeeld de industrie als bron van restwarmte) Verdichting van de bestaande dorpen en buitengelegen (boeren)bedrijven autarkisch Wonen en werken dicht bij elkaar helpt brandstof besparen Dorpslinten vragen om specifieke oplossingen in openbaar vervoer Kassen Kassen als energieproducenten Kassen combineren met woningbouw Industrie Huidige zware industrie in Zuidoost Drenthe: bijvoorbeeld vezels, IT (Eriksson), sensor technologie (LOFAR) → Nieuwe industire die met de beschikbare energie overeenstemt? Industrieterrein met platte daken → PV-installatie Energie input/output als criterium voor het milieubeoordelingsplan voor elke nieuwe bedrijfsontwikkeling? Trek nieuwe industrie aan naar het industrieterrein die gebruik kan maken van de restwarmte Landbouwbedrijven Het platteland als energiebron voor stedelijke agglomeraties (= energievrager) De boeren vergisten mest en organisch afval tot biogas voor de hele regio Mogelijk gebruik van de bestaande lokale en regionale gasnetten Mobiliteit Mobiliteit heeft verbetering van openbaar nodig op het platteland, met name tussen dorpen (dit kan leiden tot energiebesparing uit individueel autovervoer) De fiets promoten t.o.v de auto (auto heeft nu voorkeur) Kleine busjes voor openbaar vervoer (platteland) (die op 2e generatie biodiesel rijden) Doelstellingen Zoeken naar een robuust systeem dat zich gedurende langere periodes en mogelijke veranderingen kan handhaven, bijvoorbeeld subsidie van de regering Elektriciteit is de eenvoudigste energiedrager → woningen gebruiken slechts elektriciteit, alleen warmte waar een overschot beschikbaar is Geothermische energie is vrij moeilijk toepasbaar door de hoge investeringen Alle kassen energieneutraal (beter energiebesparing dan duurzame productie)
Reflectie op de ‘Mondiale solidariteit’ workshopsessie Voor de reflecties van de workshopsessie in relatie tot de grotere context van het onderzoeksproject worden de strategieën van de bovenstaande lijst met de eerste lijst van SREX-strategieën en maatregelen die zijn voorbereid in september/oktober 2008. Voor deze lijst hebben de onderzoekers hun expertise gebruikt bij het verzamelen van mogelijke ingrepen in de regio zoals deze nu is. In de nu volgende vergelijking wordt onderscheid gemaakt in de balangrijke overeenkomsten tussen de SREX- visie en de bevindingen van de workshopsessie en de belangrijkste tegenstrijdigheden. Belangrijke overeenkomsten Energievoorziening en CO2-compensatie kan buiten de regio gebeuren Vervoer is een belangrijk aspect van het ‘Mondiale solidariteit’-scenario Energie neutrale kassen zijn realistisch en nodig (kas = bron, geen energievrager)
129
Toerisme wordt gezien als een belangrijke bron van inkomsten die verder kan groeien Belangrijke tegenstrijdigheden In plaats van de afschaffing van oliegebruik, worden nieuwe plannen van verder uitbreiding van oliewinning geopperd Geen concrete ideeën voor energie assimilatie buiten de regio (tijdens de workshop) De trein is niet besproken als belangrijke alternatieve wijze van vervoer De deelnemers verwachten geen verdichting van de bestaande infrastructuur van de stedelijke samenstelling (bv.: nieuwe huizen) De energie-infrastructuur was van weinig of geen belang tijdens de brainstormsessie De vergelijking van de resultaten van de Zuidoost Drenthe-workshop met de ideeën die zijn verzameld tijdens de eerdere Zuid-Limburg-casus, levert een aantal extra conclusies. Ten eerste, het verbouwen van tweede generatie biomassa, welke een duidelijke strategie in Limburg was, verschijnt niet in de lijst van strategieën die voor Drenthe is besproken. Hetzelfde geldt voor warmtekrachtkoppeling (wkk), niet in de stedelijke gebieden noch op het platteland. Bovendien zijn energiebesparingsmaatregelen (bijvoorbeeld lagere EPC in nieuwe woningen) niet naar voren gekomen tijdens de workshop. Vermoed wordt dat dergelijke, meer gedetailleerde strategieën deels vanwege tijdgebrek en gedeeltelijk vanwege de heterogeniteit van de groep van deelnemers niet besproken zijn. Door een dergelijke gemengde groep van deelnemers, gaat enige tijd "verloren" in de fase waarin over fundamentele (en vaak) politieke keuzes in de regio worden gesproken. De brainstormsessie wordt wel als buitengewoon waardevol voor het verdere onderzoek gezien omdat het niet alleen nieuwe informatie toegevoegd maar ook bewust maakt van sommige regiospecifieke uitdagingen en voorkeuren van Zuidoost Drenthe.
130
4 Conclusies De casestudy van Zuidoost-Drenthe heeft ons verschillende inzichten gebracht in de mogelijkheden en beperkingen van de regio. De aanpak met behulp van scenario’s verduidelijkt de mogelijke en logische duurzame oplossingen of plannen die in ieder toekomstig scenario passen en diegene die meer afhankelijk zijn van één of twee mogelijke scenario's. Over het algemeen maken alle scenario’s wel tot op zekere hoogte gebruik van lokale potenties, zoals die van de beschikbare biomassa en aanwezige restwarmte. Toepassing van zonne- en windenergie is altijd mogelijk maar nog niet altijd effectief. Het potentieel van de (diepe) ondergrond is nog niet volledig duidelijk. Zuidoost-Drenthe biedt mogelijkheden voor een betere afstemming van vraag en aanbod van warmte en koude. De regio kan worden georganiseerd naar een low-exergy systeem op basis van uitwisseling van restwarmte. In dit geval zou het geen hoog calorische energie nodig hebben, met uitzondering van bepaalde industriële processen. Oude gebouwen zouden gerenoveerd moeten worden om de energieprestaties te verbeteren (e-novation). Nieuw te ontwikkelingen gebouwen kunnen energieneutraal worden gemaakt. Een tweede mogelijkheid zou zijn om de hoog calorische warmte van de diepe ondergrond in te zetten. Deze warmte zou ideaal geschikt zijn voor oude bestaande gebouwen waarvoor nog steeds hoge temperatuur verwarmingssystemen worden gebruikt. Energie van lagere kwaliteit uit de kassen zou kunnen worden gebruikt voor verwarming van nieuwbouwwoningen. De warmte cascadering zal minder omvangrijk zijn dan in de eerste oplossing. Tot nu toe zijn wij met behulp van de scenario-methode voornamelijk met exploratieve studies van de regio bezig geweest, om onze vingers achter robuuste duurzame oplossingen voor iedere toekomst te krijgen. Nu concentreren wij ons op de voortzetting van deze casestudy in de richting van een strategie in plaats van meerdere scenario’s om tot een plan voor een laag exergetisch ZuidoostDrenthe te komen. De huidige studies zullen worden besproken in een follow-up van de eerste workshop, opnieuw met stakeholders uit de regio. Daarbij hopen wij bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling van dit deel van Nederland en dat wij onze methode kunnen verbeteren zodat het op andere gebieden overal ter wereld van toepassing kan zijn.
131
5 Deelnemers en contactinfo SREX Team Naam
Voornaam
Organisatie
Dobbelsteen, van den Broersma Gommans Roo, de Kann, Van Karstkarel Leduc Rovers Koh Stremke Krogt, van der Ramsak
Andy Siebe Leo Gert Ferry Nanka Wouter Ronald Jusuck Sven Rob Paul
Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Rijksuniversiteit Groningen FRW Rijksuniversiteit Groningen FRW Rijksuniversiteit Groningen FRW Wageningen Universiteit en Research UE Hoge School Zuyd Wageningen Universiteit en Research LAR Wageningen Universiteit en Research LAR TNO Kerngebied Bouw & Ondergrond
SenterNovem
132
Deelnemers 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57
dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. ir. drs. dr.ir. mw. dhr. dhr. dr.ir. dhr. dhr. dhr. ir. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. dhr. drs. dr. mw. prof.dr. dhr. prof.ir. dhr. dr. ir. dhr. mw. dhr. dhr. dhr. dhr. mw. dr. dhr. ir. prof.dr. dhr. dhr. mw. dhr. ir. dhr. ir. ir. dhr. dhr. mw. mw. dhr. dhr.
Hans Bartels Geert Braam Enno Bregman A.S. van Bon Henk Brink Siebe Broersma Frans Claessen Andy van den Dobbelsteen Jacqueline Dijksterhuis René Donkerbroek Henk Doornbos Paul van Eijk Christiaan Ensing Rudi Gengler Menno Groeneveld Leo Gommans Willem Huizing Cor Kamminga Ko Henneman Jenne Holman Owen Huisman P. Hurkmans Jaap Jepma Ferry Van Kann Nanka Karstkarel Tanja Klip Jusuck Koh Jan Koops Jón Kristinsson Egbert Kruize Rob van der Krogt Wouter Leduc Henk Leentjes Linda Maring Pieter van der Meer Dirk van der Meer Arjen Meeuwsen Gerard Meijers Nico van der Moot Klaas Jan Noorman Henk Oortmann Paul Ramsak Gert de Roo Alex Scheper Johan Scholte Lon Schone Johan Schuitemaker Steven Slabbers Erik Smits Sven Stremke Ronald Rovers Kees Ruhé Herman-Pieter Ubbens Anne-Sietske Verburg Ina Warmelts Rens Wijnakker Chris Zuidema
Coöperatieve Rabobank Emmen-Coevorden UA Gemeente Coevorden Provincie Drenthe Royal Haskoning Waterleiding Maatschappij Drenthe TU Delft, Faculteit Bouwkunde TNO / Deltares TU Delft, Faculteit Bouwkunde Provincie Drenthe Provincie Drenthe Emmtec Provincie Drenthe RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Gemeente Emmen Gasunie TU Delft, Faculteit Bouwkunde Provincie Drenthe KNN Milieu Dierenpark Emmen Gemeente Emmen Stichting Energy Valley Provincie Drenthe Communicatiebureau Noordtij RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Kristinsson Architects & Engineers Duurzame energiesystemen Ned. TNO / Deltares Wageningen UR, Centrum Landschap Emmtec Services BV TNO / Deltares Adcorporate Emmtec Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Waterleiding Maatschappij Drenthe Provincie Drenthe Gemeente Coevorden SenterNovem RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Provincie Drenthe Provincie Drenthe Buro Schone, Wageningen Student Bosch Slabbers Landschapsarchitecten Wageningen UR, Centrum Landschap Wageningen UR, Centrum Landschap Hogeschool Zuyd Voorzitter Glaskracht Emmen RuG Wageningen UR, Centrum Landschap Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen
133
Contactgegevens SREX Project - Workpackages WP 1: Integratie en coördinatie Faculteit der Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail:
[email protected] Ir. Siebe Broersma E-mail:
[email protected] Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail:
[email protected]
WP 2: Exergetische systeemanalyse op regionaal schaalniveau Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail:
[email protected] Fax: +31 (0)15 27 84727 Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail:
[email protected]
WP 3: Exergetische analyse in stedelijke systemen Hogeschool Zuyd Nieuw Eyckholt 300 Postbus 550 6400 AN Heerlen Tel.: +31 (0) 45 400 60 60 Fax: +31 (0) 45 400 60 69 Coördinatie: Ir. Ronald Rovers E-mail:
[email protected] Onderzoek: Wouter Leduc E-mail:
[email protected]
WP 4: Regionale Exergie-planning in NoordNederland en Zuid-Limburg Urban and Regional Studies Institute Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen Postbus 800 9700 AV Groningen Tel.: +31 (0)50 363 3895 / 3896 / 3897 Fax: +31 (0)50 363 3901 Coördinatie: Prof. dr. Gert de Roo E-mail:
[email protected] Onderzoek: Ferry Van Kann MSc. E-mail:
[email protected]
WP 5: Ontwerp duurzame energielandschappen Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur Wageningen Universiteit en Researchcentrum Postbus 47 6700 AA Wageningen Tel.: +31 (0)317 4 89111 Coördinatie: Prof. Jusuck Koh E-mail:
[email protected] Onderzoek: Sven Stremke M.A. E-mail:
[email protected]
WP6: De ondergrondse situatie en potentie TNO Bouw & Ondergrond/ Deltares Postbus 80015 3508 TA Utrecht Tel.: +31 (0)30 256 4850 Coördinatie: Drs. Rob van de Krogt E-mail:
[email protected]
SenterNovem EOS: Systeembenadering in de gebouwde omgeving Postbus 17 6130 AA Sittard Tel.: +31 (0)46 4202 202 Coördinatie: Ir. Paul Ramsak E-mail:
[email protected]
www.exergieplanning.nl
134
135