SREX-workshop II. Energietransitie in Zuidoost-Drenthe. Datum: woensdag 25 november 2009 Locatie: Dierenpark Emmen, Emmen

SREX-workshop II ‘Energietransitie in Zuidoost-Drenthe’ Datum: woensdag 25 november 2009 Locatie: Dierenpark Emmen, Emmen

Delft, Groningen, Wageningen, november 2009

Foto voorblad: Leo Gommans (2008)

Inhoudsopgave 1 Programma 2 Presentaties 01 Introductie –Duurzame energietransitie Zuidoost-Drenthe

02 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe -Integrale regionale energievisies-

03 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe -Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties naar een geïntegreerd energie-ruimte landschap in Zuidoost-Drenthe-

04 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe -Een detailuitwerking van de energievisie-

3 Workshopsessies: SWOT-analyse energievisies Zuidoost-Drenthe - Kaarten energievisies A. SWOT-analyse: Maatschappij B. SWOT-analyse: Economie C. SWOT-analyse: Bestuurlijk D. SWOT-analyse: Techniek - Slotwoord

4 Deelnemers en contactinfo

1 Programma Dagvoorzitter: Andy van den Dobbelsteen

09:00 inloop 09:30 Introductie Andy van den Dobbelsteen (TU Delft) 09:45 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe Rob van der Krogt (TNO-Deltares), Ferry Van Kann (RuG), Sven Stremke (WUR), Wouter Leduc (WUR), Leo Gommans (TU Delft) 10:30 Vragen uit de zaal 10:45

koffiepauze

11:00 Reflectiesessies in themagroepen maatschappelijk, economisch, bestuurlijk, technisch 12:00 Centrale terugkoppeling van bevindingen 12:30 Conclusies Provincie Drenthe, Gemeenten Emmen en Coevorden, SREX-project

13:00 Sluiting en lunch

2 Presentaties

01

Introductie

-Duurzame energietransitie Zuidoost-Drenthe-

Andy van den Dobbelsteen, Coördinator SREX

Foto: Siebe Broersma (2009)

Duurzame energietransitie voor Zuidoost-Drenthe Introductie

Andy van den Dobbelsteen (TU Delft) – Dierenpark Emmen, 25 november 2009

Waarschijnlijkheden van de toekomst

Uitputting van fossiele energiebronnen Klimaatverandering Gerelateerde waterproblemen Andy vd Dobbelsteen – Introductie SREX – Energietransitie in Zuidoost-Drenthe, Dierenpark Emmen, 25-11-09

Energie

Fossiel bronnen raken op

Aardolie, aardgas, steenkool van andere regio’s? Æ bedenkingen: – milieutechnisch – economisch – politiek – ethisch

Klimaatverandering Æ van verwarming naar koeling – kost 3-10 keer zoveel energie Æ Duurzame bronnen Æ Lokale potenties Æ Low-ex: sluit de energiecyclus Æ Passief, slim & bioklimatisch ontwerp Æ Energie besparen Andy vd Dobbelsteen – Introductie SREX – Energietransitie in Zuidoost-Drenthe, Dierenpark Emmen, 25-11-09

Exergie Stelling vooraf: We zijn dicht bij 100% energie-efficientie maar nog ver van een duurzaam energiesysteem. 1e Wet van de Thermodynamica: energiebehoud energie kan nooit verloren gaan Æ energieverbruik is onmogelijk! Æ energie-efficientie en energiebesparing is onmogelijk!

2e Wet van de Thermodynamica: entropieproductie processen ontwikkelen zich naar toenemende entropie dus er is iets dat afneemt – dit is exergie Æ exergetische efficientie van HR-ketel = 10% Æ exergiebesparing en -efficientie is mogelijk [Shukuya]

Andy vd Dobbelsteen – Introductie SREX – Energietransitie in Zuidoost-Drenthe, Dierenpark Emmen, 25-11-09

Het low-exprincipe

Benut de kwaliteit van energie beter – verminder exergieverliezen (= vermijd entropie) in processen – gebruik energie met hoge kwaliteit alleen voor hoogwaardige functies – bedien laagwaardige functies alleen met energie met een lage kwaliteit

Gebruik van het low-exprincipe in ruimtelijke planning – afval = voedsel: maak optimaal gebruik van reststromen – cascadering: ondersteun ruimtelijk het gebruik van restenergie – functiemenging: mix of koppel ruimtelijke functies Andy vd Dobbelsteen – Introductie SREX – Energietransitie in Zuidoost-Drenthe, Dierenpark Emmen, 25-11-09

into the air and water

waste heat power plant heavy industry electricity

primary energy

Het huidige energiesysteem

storage

horticulture

hotel and catering

offices

dwellings

agriculture

CURRENT SYSTEM

waste into the environment


primary energy

Een duurzamer, laag-exergetisch systeem power plant

cascade of waste heat heavy industry

electricity

waste

storage

horticulture hotel and catering

offices

dwellings agriculture waste SUSTAINABLE, LOW-EX SYSTEM


Waarom SREX?

30-40% van de energievraag in de wereld wordt gebruikt in de gebouwde omgeving.

Energiebesparing wordt voornamelijk gerealiseerd op de schaal van het gebouw.

Er is weinig aandacht voor regionale potenties.

Voor een beter energiesysteem worden exergieprincipes nog maar weinig gebruikt.

Voor een duurzamer energiesysteem: – kan het exergieprincipe sturend zijn voor ruimtelijke planning? – kan ruimtelijke planning een beter energiesysteem faciliteren?


Zuidoost-Drenthe


25-11-2008: 1e workshop in Erica


Samen schetsen binnen 1 scenario


Scenario’s: global market


Scenario’s: secure region


Scenario’s: global solidarity


Scenario’s: caring region


Agenda 09:30

Introductie Andy van den Dobbelsteen (TU Delft)

09:45

Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe Rob van der Krogt (TNO-Deltares), Ferry Van Kann (RuG), Sven Stremke (WUR), Wouter Leduc (WUR), Leo Gommans (TU Delft)

10:30

Vragen uit de zaal

10:45

koffiepauze

11:00

Reflectiesessies in themagroepen maatschappelijk, economisch, bestuurlijk, technisch

12:00

Centrale terugkoppeling van bevindingen

12:30

Conclusies Provincie Drenthe, Gemeenten Emmen en Coevorden, SREX-project

13:00

Sluiting en lunch


Duurzame energietransitie voor Zuidoost-Drenthe

Groepsindeling

Maatschappelijk (landschappelijke, sociaal-culturele, historische aspecten) – Klaas Jan Noorman – Lon Schone – Bart Muntjewerf – Christiaan Ensing – Renee de Waal – Jacqueline Muffels – Sven Stremke (leider)


Groepsindeling

Economisch (financieel-economische, bedrijfsmatige aspecten) – Henk Leentjes – Willem Huizing – Jacqueline Dijksterhuis – Cor Kamminga – Rob van der Krogt – Wouter Leduc (leider)


Groepsindeling

Bestuurlijk (politieke, beleidsmatige, organisatorische, juridische aspecten) – Rudi Gengler – Alex Scheper – Guido Heijnen – H. Nieuwenhuis – Jenne Holman – J. Klapwijk – Ferry Van Kann (leider)


Groepsindeling

Technisch (technische, infrastructurele, ontwerptechnische aspecten) – Johan Scholte – Arjan van Harten – Kees Ruhe – Klaas de Jong – Andy vd Dobbelsteen – Leo Gommans (leider)


02 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe -Integrale regionale energieviesies-

deel 1 (3)

Rob van der Krogt, onderzoeker SREX Naar onderzoek van: Rob van der Krogt (TNO-Deltares), Ferry Van Kann (RuG), Sven Stremke (WUR), Wouter Leduc (WUR), Leo Gommans (TU Delft)


Naar een Energievisie 2040 ZO-Drenthe SREX-workshop duurzame energietransitie voor ZO-Drenthe Solar

Region

Rob van der Krogt – Dierenpark Emmen, 25 november 2009

Integrale Regionale Energievisie Kenmerken: – Koppeling energievragers - energieleverende systemen – Duurzaam: d.w.z. maximale beperking CO2 • (en dus van gebruik fossiel: olie/ gas)

– Regionale schaal: • Ruimtelijke samenhang en ontwikkeling activiteiten • Ruimtelijke samenhang en regionaal netwerk energiesystemen • Verbinding regio met lokaal en bovenregionaal niveau

– Transitietraject: ontwikkeling vanaf situatie nu

2

Rob van der Krogt – Naar een Energievisie 2040 ZO-Drenthe - Emmen 25-11-2009

Opbouw Integrale Regionale Energievisie (1) Electricity demand SE Drenthe in kWh (Stremke 2009)

Electricity demand houses (KNN 2008)

– Analyse actuele situatie (Workshop 1) • • • •

kWh

Vraag/ aanbod Kenmerken huidige systemen energielevering Ruimtelijk-economische structuur en ontwikkelingen Beleid en actuele ontwikkelingen

Remaining Electricity demand

0

400 000 000

800 000 000

1 200 000 000

– Inventarisatie potenties (Workshop 1) • • • • •

Zon Wind Geothermie WKO Etc.

– Inventarisatie mogelijke nieuwe toepassingen: • • • • •

WKK’s Cascadering Algenproductie Warmtenetwerken Etc. 3


Opbouw Integrale Regionale Energievisie (2)

– Bepalen uitgangspunten ‘Regionale Exergie’: • Fundamentele discussie • Exergie van gebied behouden of vergroten: – Entropie minimaliseren – Behoud biodiversiteit en informatie • Vertaald naar: – Minimaal gebruik fossiele brandstoffen – Minimaliseren CO2-emissies – Oplossen op juiste ruimtelijke schaalniveau

Solar

Region

4


Opbouw Integrale Regionale Energievisie (3) – Scenario-analyse: toepassing 2040: • Uitgaan van LT-transitietraject • 4 WLO-scenario’s: – Global market – Secure Region – Global Solidarity – Caring Region • Vertaald naar: – Ruimtelijk- economische ontwikkelingen ZO-Drenthe – Toepassing exergie-bewuste interventies

Kaarten per scenario

Global Market

Secure Region

Global Solidarity

Caring Region

5


Opbouw Integrale Regionale Energievisie (4) – Vertaling naar ‘robuuste strategische interventies’ voor ZO-Drenthe in 2040 • Toepasbaar in meerdere of alle scenario’s • Samenhang van maatregelen – Ruimtelijk en landschappelijk – In relatie tot vraag en aanbod • Principes regionale exergie • Bijdrage aan CO2-reductie

6


Opbouw Integrale Regionale Energievisie (5) – Vertaling naar ‘robuuste strategische interventies’ voor ZO-Drenthe in 2040

– Transitie met tussenstap: • Interventies tot ca. 2020: – Volgend op beleid en actuele ontwikkelingen – ‘Denkbare’ transitiestappen • Interventies 2020 tot ca. 2040: – Werken naar eindbeeld – Transities kunnen vormkrijgen buiten bestaande kaders

2020

2040

7


Opbouw Integrale Regionale Energievisie Inventarisaties Actuele situatie

Principes Regionale Exergie

Energievisie Potenties

Mogelijke toepassingen

2040

Scenarioanalyse 2040

8


“Energiebewuste Interventies” (1) Map symbol

Energy-conscious interventions

1

Upgrading existing waste-water treatment plant (1. phase surplus biogas to gas grid; 2. phase separation of grey and black water)

2

Cascading of residual heat between industries

3

Collecting solid garbage (location of collection points)

Not included

Global Market vision

Secure Region vision

Global Solidarity vision

Caring Region vision

Relative Robustness

CO2reduction

4

4

4

1

4

0.1%

1

1

1

1

4

study

1 near incinerator

3

1 near incinerator

1 near incinerator

4

see 5

3

4

Collecting organic waste (collection points)

3

3

3

4

see 1&7

5

Upgrading waste incinerator to CHP (connected to new heat grid)

1

1

1

3

see 6

6

Constructing new district heating grids

1

15+

10+

3

1.6%

7

Utilizing 2 generation biomass (from nature areas, 6.000 ha)

6.003 ha

6.003 ha

6.003 ha

3

0.9%

8

Constructing new residential areas with energy-neutral houses (5.000 houses)

438 ha

438 ha

229 ha

3

1.4%

9

Maintaining existing CHP’s (based on natural gas)

3 existing

3 existing

2

0.0%

10

Re-activating greenhouse heat- and CO2 network

2 locations

2 locations

2

study

11

Search area carbon sequestering (CO2 storage in biomass through nature development low lying area)

2

3.4%

2010 2020

2020 2040

Not included

Phase out

nd

7.120 ha

7.120 ha

Phase out

9


“Energiebewuste Interventies” (2) 12

Potential carbon storage in depleting gas bells (CO2 storage)

13

Installing heat-cold pumps (closed systems on building scale for 5.000 houses)

14

Search area wind park (880 ha)

15

Construct new CHP’s to run on local biomass (second generation)

11 locations

11 locations 10+ villages 19.315 ha

2

study

10+ villages

2

0.2%

880 ha

2

23.9%

2

see 7

10+ plants

1 large plant

16

Upgrading existing greenhouses to energy neutral greenhouses (280 ha footprint)

565 ha

565 ha

2

7.1%

17

Implementing algae production using waste water (for bio-fuels)

5 plants

2 plants

2

study

18

Extracting geothermal heat for heat cascading

2 wells

1 well

2

see 6

19

Extracting solar energy from roads in selected urban areas w/ potential heat/cold storage in aquifers

133 ha

133 ha

2

1.0%

20

Fermenting of manure and other biomass (biogas to grid)

5 plants

5 plants

2

1.4%

21

Creating new urban heat network

2 cities

2 cities

2

see 6

22

Constructing ecological waste-water treatment plant for energy savings (location near existing RWZI)

3 locations

1

0.1%

23

Assimilating solar energy in mixed urban areas (PV and solar boiler)

3.178 ha

1

21.9%

Not included

Not included

10


“Energiebewuste Interventies” (3) 24

Installing PV in business parks and industrial terrains

859 ha

1

5.9%

25

Constructing mixed greenhouses/dwellings (“zoneterp”)

344 ha

1

see 16

26

Creating heat/cold storage with open system (using aquifer)

1 location

1

see 13

27

Constructing new electricity power line for import of renewable electricity (with Germany)

1line

1

study

28

Installing micro CHP at building scale (based on wood pellets)

10+ villages

1

see 7

29

Generating electricity from geothermal energy (turbines)

1 location

1

study

29.210 ha

1

11.1%

Not included

st

nd

30

Not included

Harvesting 1 and 2 generation biomass from arable land (e.g. rapeseed)

31

Not included

Constructing new area with energy neutral greenhouses (monofunctional land-use)

557 ha

1

study

Not included

Not included

Re-establishing railroad connection from Emmen to Groningen (length accounts only until boundary)

8 km

1

study

Not included

33

Connecting indoor swimming pool to urban heat network

2 pools

1

0.1%

34

Cascading residual heat from industry in urban heat network

1

see 6

32

1 area

11


SREX Energievisie ZO-Drenthe 2040

Kaart 2040

12


03

Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe

-Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties naar een geïntegreerd energie-ruimte landschap in Zuidoost-Drenthedeel 2 (3)

Ferry Van Kann, onderzoeker SREX Naar onderzoek van: Rob van der Krogt (TNO-Deltares), Ferry Van Kann (RuG), Sven Stremke (WUR), Wouter Leduc (WUR), Leo Gommans (TU Delft)


Energievisies 2020-2040 Zuidoost-Drenthe SREX-workshop Energievisies, Emmen 2009

Overzicht van presentatie Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties naar een geïntegreerd energie-ruimte landschap in ZuidoostDrenthe

losse systemen (autonome ontwikkelingen) regiospecifieke ontwikkelingen (integratieslag) synergie tussen regionale ontwikkeling en exergie (netwerkvorming)

2

Energievisies 2020-2040 Zuidoost-Drenthe

Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties

gebiedsspecifieke energiepotenties

huidig energiesysteem

3

gebiedsspecifieke energie-ruimte scenario’s Energievisies 2020-2040 Zuidoost-Drenthe

Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit, losse systemen – zoekgebieden windenergie: hoogspanningsleidingen + windpotenties + landschappelijke kwaliteiten

– windpotentiekaart, energie-infrastructuur (bestaande energiesysteem), geplande ontwikkelingen landgebruikskaart

4


Elektriciteit, losse systemen

5


Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit, losse systemen – zoekgebieden windenergie: hoogspanningsleidingen + windpotenties + landschappelijke kwaliteiten CO2-reductie

wind resterend

6


Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit + warmte, losse systemen – benutten dakoppervlak voor pv-panelen (bedrijfsterreinen) – benutten dakoppervlak voor pv+zonnecollectors (overig bebouwde omgeving) – micro-CHP’s (houtpallets) in dorpen, gecombineerd met warmtepompen

– zonne-energiepotentiekaart, potentiekaart voor warmtekoudeopslag, landgebruikkaart + bebouwingsvlakken

7


Elektriciteit + warmte, losse systemen

8


Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit + warmte, losse systemen – benutten dakoppervlak voor pv+collectors – micro-CHP’s gecombineerd met warmtepompen CO2-reductie

pv-panelen zonnecollectoren warmtepomp resterend

9


Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen – CHP’s industrieterrein Emmen + kassencomplexen – warmte- + CO2-netten gebruiken in bestaande kassengebieden – rioolwaterzuiveringsinstallatie ombouwen tot bioenergieclusters (tijdelijk) – winnen 2e generatie biomassa uit natuurgebieden

– bio-energiepotentiekaart, (geplande ontwikkelingen) landgebruikskaart, energie-infrastructuur (bestaande energiesysteem) 10


Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen

11


Autonome / losse ontwikkelingen Van gebiedsspecifieke, generieke energiepotenties Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen RWZI’s, biogas, 2de generatie biomassa CO2-reductie

biogas 2de generatie biomassa remaining

12


Autonome / losse ontwikkelingen

Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen – 2020 Kaart 1: enkelvoudige interventies (weinig netwerk gebonden) • pv-panelen, zonnecollectors op gebouwen • warmtepompen in (afgelegen) dorpen

– 2020 Kaart 2: geïntegreerde windinterventies (geografie gerelateerd) • elektriciteitsnetwerk • zoekgebied windturbines

– 2020 Kaart 3: geïntegreerde bio-energie-ingrepen (r.o. gerelateerd) • • • • • • •

fermentatietanks, biogas op gasnetwerk regionaal gasnetwerk tuinbouwkasgebieden, warmte- en CO2netten verzamelpunten organisch afval biochemische industrie (warmtecascadering) rioolwaterzuiveringsinstallaties 2de generatie biomassastromen (restproducten uit natuurbeheer) 13



Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen – 2020 Kaart 4: geïntegreerde bio-energie + warmte ingrepen (r.o. + gebiedsspecfieke ruimtelijke structuur gerelateerd) • • • •

afvalverbrander Coevorden bestaande CHP’s bestaande warmte-uitwisseling + nieuwe warmtenetten energieneutrale nieuwbouwhuizen

14



15



Elektriciteit + warmte + bio-energie, losse systemen – 2020 Kaart 4: geïntegreerde bio-energie + warmte ingrepen (r.o. + gebiedsspecfieke ruimtelijke structuur gerelateerd) CO2-reductie

PV solar boiler energie-neutrale huizen new heat grid remaining

16


Regiospecifieke ontwikkelingen

een bio-energieregio met kleine netwerken – bio-energie: kassen, etc. – zelfstandige energieconcepten voor dorpen in gemeenten Coevorden en Emmen – start netwerkontwikkeling in Coevorden en Emmen stad • • • •

wijkverwarmingen in Coevorden, Emmen, Erica en Klazienaveen bestaande CHP’s + warmtenetten aansluiten op nieuwe wijkverwarmingen afvalverbrander Coevorden aansluiten op wijkverwarmingen (tijdelijk 2020) biovergisters concentreren op geschikte gasdistributieplekken + weginfrastructuur

17



een bio-energieregio met kleine netwerken – 2020 Kaart 5: geïntegreerde bio-energie + warmte ingrepen (regiospecifieke potenties gerelateerd) • • • • • • • • •

gebouwde omgeving afvalverbrander warmte-koudeopslag (aquifer) bestaande CHP’s tuinbouwkassen warmte- en CO2-netwerk nieuwe wijkverwarmingen fermentatietanks, biogas op regionaal gasnetwerk (bio)gasnetwerk rioolwaterzuiveringsinstallaties (overschot biogas op netwerk)

18


Bio-energieregio

19



een bio-energieregio met kleine netwerken – 2020 Kaart 5: geïntegreerde bio-energie + warmte ingrepen (regiospecifieke potenties gerelateerd) CO2-reductie

PV solar boiler new heat grid biogas 2de generatie biomassa remaining

20


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken Van losse elementen: elektriciteitsnetwerk (elektriciteitsproductie) biogasnetwerk (bio-energiewinning) warmtenetten (plekken met (rest)warmte) Naar netwerken geïntegreerde systemen (elektriciteit + bio-energie + warmte + CO2) ruimtelijke ontwikkeling volgt energiesysteem energiesysteem volgt ruimtelijke ontwikkeling conceptvorming

21


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken

Systeem Coevorden (de regionale ster) (biocluster+warmtenetten+zwembad+nieuwbouw+biogasgrid) Systeem Sleen (dorp+) (pv+zonnecollectors,rwzi+eco-zuivering+biogasgrid+warmtepompen+wkopotentie) Systeem Emmen-stad (het kloppend hart) (biochemie, warmtecascadering, roadenergy, warmtekoudeopslag, chp op biogas+rwzi) Systeem Emmen en omgeving (Emmen-stad+verbinding met Erica+verbinding met Klazienaveen+verbinding met Emmer-Compascuum + geothermische potenties, bio-energiecluster inclusief warmtekoudeopslag en algenproductie, warmteuitwisseling tussen kassen via warmtenet, CO2-uitwisseling van bio-wkk naar kassen, gasgrid als bovenlegger voor gecascadeerde warmtenetten in bebouwde omgeving) concept van Emmen als warm kloppend hart met bloedvaten vol zuurstof/energie richting de omgeving + afvalstoffen terug

22



23



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 6: focus op regionale clusters (synergie tussen regionale planning en exergie) – Sleen • • • • • • • • • •

bestaande gebouwde omgeving fermentatietanks, biogas op regionaal gasnetwerk regionaal gasnetwerk ecologisch waterzuivering verzamelpunt organisch afval zwembad biogasopslag (in uitgeputte gasvelden) warmtepompen (gesloten systemen) micro-chp (op gebouwschaal met behulp van houtpallets) 2de generatie biomassa (resten uit natuurbeheer)

24


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken: Sleen

25



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 7: focus op regionale clusters (synergie tussen regionale planning en exergie) – Coevorden • • • • • • • • • • •

bestaande gebouwde omgeving chp op biogas nieuwe wijkverwarmingsnetten fermentatietanks, biogas op regionaal gasnetwerk regionaal gasnetwerk ecologisch waterzuivering algenproductie (brandstofwinning) verzamelpunt organisch afval zwembad gaswinpunt met potentie voor CO2-opslag nieuwe woongebieden met energieneutrale huizen

26


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken: Coevorden

27



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 8: focus op regionale clusters (synergie tussen regionale planning en exergie) – Emmen-stad • • • • • • • • • • • • • •

bestaande gebouwde omgeving chp’s op biogas nieuwe wijkverwarmingsnetten bestaande warmte-uitwisseling ecologische waterzuivering algenproductie (brandstofwinning) verzamelpunt organisch afval biochemische industrie nieuwe woongebieden met energieneutrale huizen zwembad stedelijk warmtenetwerk warmte-koudeopslag (aquifer) road energy regionaal gasnetwerk

28


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken: Emmen-stad

29



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 9: focus op regionale clusters (synergie tussen regionale planning en exergie) – Emmen en omgeving “het kloppend hart” • • • • • •

warmte uit geothermische bron fermentatietank, biogas op regionaal gasnetwerk regionaal gasnetwerk tuinbouwkassen warmte- en CO2netwerk energieneutrale kassen (warmte-uitwisseling tussen kassen) nieuwe tuinbouwkassen + woningen

30


2020 Æ 2040 van losse elementen naar netwerken: Emmen

31



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 10: focus op synergie tussen regionale planning en exergie in Zuidoost-Drenthe – geïntegreerde energievisie 2040: • • • •

elektriciteit uit geothermische warmte gaswinpunten met potentie voor CO2-opslag zoekgebied voor CO2-binding door natuurontwikkeling nieuwe hoogspanningsleiding

32



33


synergie tussen regionale planning en exergie

34



geïntegreerde systemen (bio-energie + warmte + CO2) – 2040 Kaart 10: focus op synergie tussen regionale planning en exergie in Zuidoost-Drenthe CO2-reductie

wind PV ecologische RWZI biogas 2de generatie biomassa CO2-opslag in biomassa energie-neutrale kassen energie-neutrale huizen warmtepomp micro-WKK zonneboiler road energy huizen op warmtenet new heat grid zwembad warmte remaining

35



Kortom, het is goed mogelijk om de ruimtelijke ontwikkeling van Zuidoost-Drenthe en het energiesysteem op elkaar af te stemmen. Een korte detailuitwerking van hoe dit zou kunnen uitzien, wordt nu gegeven door Leo Gommans. Dank voor uw aandacht! 36

04 Energievisie 2040 Zuidoost-Drenthe -Een detailuitwerking van de energievisie -

deel 3 (3)

Leo Gommans, onderzoeker SREX Naar onderzoek van: Rob van der Krogt (TNO-Deltares), Ferry Van Kann (RuG), Sven Stremke (WUR), Wouter Leduc (WUR), Leo Gommans (TU Delft)


Focus op de ontwikkeling van Emmen tot 2040 SREX-workshop duurzame energietransitie voor ZO-Drenthe

Leo Gommans (TUDelft) – Noorder Dierenpark Emmen, 25 november 2009

Toekomstige ontwikkelingen en plannen Ontwikkelingen in de energievraag:

Vermindering warmtevraag woningen (aardgas) Verhoging van elektriciteitvraag woningen nu: 3.600 kWh/jr, in 2020 4.300 kWh/jr en in 2040 5.300 kWh/jr Energievraag industrie? Energievraag tuinbouwkassen?

Ontwikkelingen in de techniek:

Verhoging rendement electriciteitcentrales Meer gebruik van locale bronnen en LTV Meer inzet van zonneboilers en warmtepompen Inzet photovoltaische cellen (PV) met hoger rendement

Ontwikkelingen in de plannen:

Herstructurering van woonwijken (renovatie) en nieuwbouwplannen? Uitbreiding industrie en werkgelegenheid? Uitbreiding tuinbouwkassen van 280 naar 1.000 ha. Leo Gommans – Focus op de ontwikkeling van Emmen tot 2040– Duurzame nergietransitie in ZO-Drenthe, Emmen 25-11-2009

2

Ontwikkelingen in de energievraag Emmen Jaarlijks aardgasverbruik in de gemeente Emmen 2009

Woningen

2020

Tuinbouwkassen 0

50

100

150

200

250

300

miljoen m3 aardgas

Jaarlijks elektriciteitgebruik in de gemeente Emmen Woningen 2020

Tuinbouwkassen 0

100

200

300

400

miljoen kWh elektriciteit

Primaire energieverbruik 2009 en 2020 in Emmen in TJ / jr

2009

woningen

2020

Kassen 0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000 3

Leo Gommans – Focus op de ontwikkeling van Emmen tot 2040– Duurzame nergietransitie in ZO-Drenthe, Emmen 25-11-2009

Nieuwe energietechnieken en integraal plan Conversie, transport en opslag van diverse energie

Lage temperatuurverwarming en warmteopslag in de glastuinbouw Hogere temperaturen voor (gerenoveerde) bestaande bouw Vergisting van organische restproducten (uit kassen) tot methaangas Levering van methaangas aan gasnet of opslag in oude gasvelden Gebruik van restwarmte uit WKK (methaangas), industrie of geothermie CO2-verbrandingsgassen en gistresidu voor de tuinbouw als meststof

4


Hoe moet de glastuinbouw zich ontwikkelen? Energieneutrale kassen, integratie met wonen, zonneterp.

5


Toekomstige ontwikkelingen en plannen De nieuwe veenkolonien?

6


Toekomstige ontwikkelingen en plannen

7


Integrale ontwikkelingen met zonneterpen

Zonneterpen wonen en tuinbouwkassen

Grijswaterzuivering regenwater retentie (opslag) natuurontwikkeling (rietland) CO2-vastlegging veenvorming en biomassa-productie

8


Integrale ontwikkelingen met zonneterpen

Tuinbouwkassen leveren voedsel en organisch afval

Biogas WKK levert elektriciteit, warmte en CO2 voor kassen

Residu uit biovergisting is meststof voor tuinbouw

Uit organisch afval, biogasproductie en levering aan gasnet

9


Warmtedistributie –opslag en cascadering Hoogtemperatuur warmteopslag en aanbod geothermie Laagtemperatuur 40/30 warmte-net voor Lowex wijken

Zeer laagtemperatuur warmteopslag en vraag kassen 30/20

Midden temperatuur 60/40 warmtenet herstructureerde wijken

Primair warmtenet 90/20 oC (cascade)

Hoogtemperatuur 80/60 warmte-vraag van warmtenet centrum 10


Het kloppend hart van Zuidoost Drenthe

11


3 Workshopsessies SWOT-analyses energievisies Zuidoost-Drenthe Na de verschillende presentaties van de energievisies voor Zuidoost-Drenthe, zijn de workshopsessies gestart in vier verschillende groepen. De doelstelling van de workshop is om SWOT-analyses te maken van de energievisies vanuit 4 verschillende disciplines. Een SWOT-analyse is een analyse naar de sterke punten van het plan, de zwakke punten, de kansen die eruit naar voren komen en de bedreigingen die voor het plan gelden. SWOT staat dan ook voor: Strenghts, Weaknesses, Opportunities & Threats. De vier verschillende disciplines van waaruit de analyses in de groepen gedaan zijn, zijn: Maatschappij, Economie, Bestuurlijk en techniek. In een sessie van 1 uur waarin ook een presentatieblad is voorbereid met daarop al de verschillende punten die naar voren zijn gekomen, is de analyse uitgevoerd. De resultaten zijn vervolgens telkens aan de gehele groep gepresenteerd, waarna is afgesloten met slotwoorden vanuit de provincie Drenthe en de gemeente Emmen. In dit hoofdstuk volgen hierna allereerst nog de kaarten van de energievisies zoals deze gepresenteerd zijn, nu op grotere schaal. De volgende kaarten worden achtereenvolgens getoond: - De visie zoals uitgewerkt voor het Mondiale markt-scenario (Global market) - De visie zoals uitgewerkt voor het Zorgzame regio-scenario (Caring region) - De visie zoals uitgewerkt voor het Veilige Regio-scenario (Secure region) - De visie zoals uitgewerkt voor het Mondiale Solidariteit-scenario (Global solidarity) - De integrale energievisie voor 2020 - De integrale energievisie voor 2040 De resultaten uit de verschillende analyses worden hierna besproken per invalshoek vanuit welke deze per groep is gedaan: - Maatschappij - Economie - Bestuurlijk - Techniek De deelnemers van iedere groep worden telkens tevens vermeld. Uiteindelijk wordt in het slotwoord kort afgesloten met de reacties zoals die vanuit de provincie Drenthe en de gemeente Emmen na afloop van de workshop zijn gegeven. Hierbij wordt tevens kort het vervolg traject m.b.t. het SREX-onderzoek besproken.


A. SWOT-analyse: Maatschappij 1. Maatschappij 1 dhr.

Klaas Jan Noorman

2 dhr.

Sven Stremke

3 mw.

Lon Schone

4 mw.

Jaqueline Muffels

5 mw. 6 dhr.

7 dhr.

reneé de Waal

Bart Muntjewerf Christiaan Ensing

Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap Buro Schone, Wageningen Gemeente Emmen Wageningen UR, Centrum Landschap

Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen

Sterktes - Het functie-denken achter de visie (vanuit behoefte). (2) - Vanuit energieperspectief een versterking van landschappelijke kwaliteiten proberen na te streven: de integrale aanpak. (2) - De regionale aanpak: zelf verantwoordelijk zijn voor het benutten van lokale potenties. (2) Zwaktes - Lijkt nog te zeer alleen voor Zuidoost Drenthe; misschien moet er nog grootschaliger gedacht worden. (2) Maar de vraag is dan waar te zullen stoppen, bij de grens met een andere provincie of met Duitsland? - Veen- en zandgebieden zijn verschillend; Hieraan is weliswaar gedacht in de plannen maar is dit genoeg geïntegreerd? (2) Kansen - Maak duidelijk wie er wat bij wint. (1) - Neem deze visie mee/ integreer het in gebiedsontwikkeling. (2) - Denk aan ontwikkeling van: (3) o toerisme o industrie o landbouw o kennisontwikkeling duurzame energie o goedkoop blijven wonen o ontwikkeling richting stadsregio o synergie! - Proeftuin: toetsen en uitleggen aan publiek (3); Een proefproject zou op een grotere schaal moeten plaatsvinden omdat veel voorbeelden van energie neutrale gebouwen en wijken al bestaan of gepland staan. De regionale schaal als proeftuin zou een nieuwe niche zijn. - Relatie gebruik energie en winning weer zichtbaar. (3) Waar zou energiewinning weer zichtbaar mogen zijn en waar willen we dat het onzichtbaar blijft? - Potentie verkennen nieuwe esthetiek voor dit landschap (3) Bedreigingen - Visualisatie/ communicatie visie (1;3) Om ideeën te verkopen moet geïnvesteerd worden in visualisatie door bijvoorbeeld renderingen. - Aanhechting bestaande ontwikkelingen en plannen (Schoonebeek bijv.: olie). (2) - Geen alternatieven geboden in de visie (1) Eén enkele visie lijkt te veel een enkele richting aan te geven; Meerdere visies naast elkaar lijkt (sommige van de deelnemers) beter. - Als je mensen niet kan overtuigen van transitie, gebeurt het niet. (1) - Dreigende overproductie door fossielen; wie wordt dan nog duurzaam? (1) Dit is een grote bedreiging en moet aan de orde gesteld worden in het proces van besluitvorming. Het is echter ingewikkeld om op deze ‘megatrends’ te anticiperen zoals we ook gezien hebben in de besluitvorming t.a.v. de nieuwe kolengestookte centrales. (1) = belang transitie (men moet willen) (2) = opmerking over de energie visie (3) = suggestie uit de discussie


B. SWOT-analyse: Economie 2. Economie 1 dhr.

Willem Huizing

Provincie Drenthe

2 mw.

Jacqueline Dijksterhuis

Provincie Drenthe

3 dhr.

Wouter Leduc

Wageningen UR, Centrum Landschap

4 dhr.

Cor Kamminga

KNN Milieu

5 dhr.

Rob van der Krogt

TNO / Deltares

6 dhr.

Henk Leentjes

Emmtec Services BV

Sterktes - Technisch gezien zijn de meeste ideeën uitvoerbaar. - Het belang van de aanwezigheid van een integrale visie voor de gehele regio; dit kan een basis vormen om energievraagstukken te behandelen. - Gebruik van warmtenetwerken in de stad; deze hebben in het verleden in andere landen maar ook in Nederland reeds bewezen de gasvraag te kunnen verlagen. - Gas- en elektriciteitsnetwerken zijn publiek bezit en niet geprivatiseerd, dit geeft meer mogelijkheden tot interactie. - De geschetste oplossingen hebben weinig impact op het landschap. Zwaktes - Er is een gebrek aan wettelijke kaders om een transitie in te leiden. - De vraag is of een dergelijke integrale visie gegarandeerd kan worden en of het commitment groot genoeg zal zijn. - Er is gebrek aan een lange termijn planvorming, er moet ook aan de omgevingsvisie (OV) gedacht worden Kansen - De energieproductie/opwekking decentraal plaatsen - Het opzetten van (locale) energie bedrijven (private partijen ook betrekken), zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Warmte Maatschappij (NMW) - ‘reputatiemanagement’ zou een deel moeten vormen van de strategie - de mogelijkheden om opnieuw olie te winnen (afspraken met de NAM) - De klimaatdiscussie zou tot een sterke beleidsontwikkeling moeten bijdragen - De voorgestelde visies bieden mogelijkheden voor kleinschalige economie - De overheid moet transparante keuzes maken Bedreigingen - De economische crisis kan ontwikkelingen tegenhouden of vertragen - De relatie tussen vraag en aanbod in energie (warmte) is dynamisch (bijv. WKK; stadwarmtenet) - Grilligheid van zowel overheden als marktpartijen - Hoge energieprijzen maken de winning van olie (en gas) in het gebied weer aantrekkelijker - Veel kaseigenaren halen hun inkomsten grotendeels uit en energieverkoop (elektriciteit uit WKK) i.p.v. uit producten, waarbij veel warmte en CO2 als restproducten overblijven.


C. SWOT-analyse: Bestuurlijk 3. Bestuurlijk 1 dhr.

Ferry Van Kann

2 dhr.

Rudi Gengler

Gemeente Emmen

3 dhr.

Alex Scheper

Provincie Drenthe

4 dhr.

Guido Heijnen

5 dhr.

Henk Nieuwenhuis

6 dhr.

Jankees Klapwijk

7 dhr.

Jenne Holman

RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen

Dierenpark Emmen Rendo Duurzaam Parkmanagement Coevorden Gemeente Emmen

Sterktes - De kracht van de gepresenteerde energievisies voor 2020 en 2040 zit zeker in het veelvoud van mogelijkheden en potenties. - Vooral de windturbineplannen worden als een interessante optie gezien, die al op korte termijn door de gemeente Emmen kan worden opgepakt. - Het totaaloverzicht, de energievisies, ziet er prikkelend uit. - Je ziet in één opslag, de kansen en te maken afwegingen in beeld. Zwaktes - De energievisies worden alleen in een ‘deskundigen’-groep besproken. - Twijfelachtig is hoe het zit met garanties voor een voorgestelde ontwikkeling op een hoger systeemniveau. - De overzichtskaarten geven geen overzicht van de effectieve maatregelen, of in andere woorden ‘grote slagen, snel thuis opties’. - Er zit wel kracht in de veelvoud van ideeën, maar de zwakte is dat er teveel mogelijkheden zijn zonder rangorde. - De systeemgrens van Zuidoost-Drenthe heeft nadelen, zeker bij het grensoverschrijdende bedrijventerrein Europark in Coevorden. Kansen - Als een kans voor deze energievisies wordt gezien, dat de gemeente Emmen haar ambities zeer hoog heeft gesteld. De wethouder moet van zijn raad op redelijk korte termijn al klimaatneutraal zijn, dus verwacht dan ook middelen terug om concrete interventies te doen. - Ook staat een opschaling van de energie/klimaatdiscussie richting de burgerij, de maatschappij nadrukkelijk op de agenda. - De gemeente op zoek naar een pilot met uitstraling, waarbij aan (lands-) grensoverschrijdend gedacht moet worden zeker betreffende energieopslag. - De gemeente laat duidelijk weten, het initiatief niet uit de weg te gaan. Bedreigingen - Er is bestuurlijk geen strategie om korte termijn belangen (terugverdientijden, afschrijvingstermijnen) en lange termijn belangen (energiedoelen, klimaatdoelen) aan elkaar te koppelen. - Nederland is van oudsher een land dat op gasgebruik ingericht is. Dat zit niet alleen in instituties, zoals de Gasunie, Gasterra, Enexis enzovoort, maar ook bij de burger die graag op aardgas kookt. - Europese regelgeving inzake aanbestedingen en staatssteun wordt gezien als een opstakel op weg naar nieuwe warmtenetten. - Er lijkt een gebrek aan durf te bestaan, waardoor we vasthouden aan oude, vertrouwde systemen.


D. SWOT-analyse: Techniek 4. Techniek 1 dhr.

Johan Scholte

Provincie Drenthe

2 dhr.

Arjan van Harten

Provincie Drenthe

3 dhr.

Leo Gommans

TU Delft, Faculteit Bouwkunde

4 dhr.

Kees Ruhé

Voorzitter Glaskracht Emmen

5 dhr.

Klaas de Jong

Warmtenetwerk

6 dhr.

Andy van den Dobbelsteen

TU Delft, Faculteit Bouwkunde

Sterktes - Er is veel (rest)warmte beschikbaar, alleen is niet altijd goed bekend waar en wat de temperatuur ervan is. Zwaktes - Strakke (systeem)grenzen van het gebied (Zuidoost Drenthe) laten potenties buiten het gebied buiten beschouwing. Zo wordt net over de grens de biovergister ‘’t Haantje’ (bijvoorbeeld) niet meegenomen. - Dorpen met micro-WKK (elektrisch rendement = 14%) zijn in principe (nog) niet energieneutraal. - Er wordt te weinig gebruik gemaakt van WKO. - Restwarmte uit de energiecentrales bij de kassen heeft een lage temperatuur (30-40°C) - Lage temperatuurverwarming in kassen is duurder en minder goed regelbaar. - ‘Exergie’ staat (theoretisch) praktische lokale oplossingen in de weg (bijv. houtverbranding). Kansen - Norit bij Klazinaveen heeft veel restwarmte beschikbaar. - Gebruik aardwarmte bij kassen (uitbreiding mogelijk) Æ warmte (hoge temperatuur) of elektriciteit. - ‘’t Haantje’ (6MW vergister), valt alleen buiten gemeentegrens. - Warmtenetwerk vanuit het nieuwe dierenpark (met ook ’t Haantje en Emmtec als bron restwarmte). - Vergunning voor 11MW centrale bij Erica (dit maakt tot 100 ton biovergisting mogelijk) - W/K-centrale in Schoonebeek van de NAM voor oliewinning Æ 7MW restwarmte - Dorpen écht energieneutraal maken door lokale vergisting en stoken met hout! - Daarnaast wijken energieneutraal maken d.m.v. warmtepompen en WKO. - Een energiebedrijf in lage temperatuur warmte. - Elektriciteitopslag in waterstof. - Energieprijzen in de toekomst zijn onzeker. Bedreigingen - Grondwaterkwaliteit ( WKO beïnvloedt dit (mogelijk) in aquifers). - Betaalbaarheid van nieuwe technieken. - Economisch rendement van primaire bedrijfsprocessen. Het aftappen van warmte kan leiden tot minder rendement van het primaire proces. - Onvoldoende (rest)warmte beschikbaar voor een warmtenet bij uitval van de bron (bijvoorbeeld omdat productieproces stopt). - Onzekere energieprijzen in de toekomst maken investeringen meer risicovol (bijvoorbeeld de aanleg van een duur warmtenet)

Slotwoorden Hieronder volgen in het kort de slotwoorden die gevraagd zijn te geven vanuit de provincie Drenthe en de gemeente Emmen ter afsluiting van de presentaties van de workshopsessies. Tot slot wordt beëindigd met een kort beeld van het vervolg van SREX na deze tweede en laatste workshopsessie waarin Zuidoost Drenthe als testcasus diende m.b.t. het onderzoek naar synergie in regionale planning en exergie. Provincie Drenthe -

-

Het is lastig voor de provincie helder te krijgen welke projecten (m.b.t. duurzame energie) het meest van belang zijn om (als eerste) te realiseren. De provincie Drenthe heeft een energiebureau in armen genomen t.b.v. Zuidoost Drenthe. Hierdoor zullen potenties in het gebied onderzocht worden om in business cases te worden omgezet. De provincie heeft behoefte aan een instrument voor langere termijnvisies etc. Er komt een structuurvisie m.b.t. energie (vanuit de nieuwe wet op de Ruimtelijke Ordening) De provincie wil pilotprojecten faciliteren vanuit de klimaat & energienota. De provincie wil verdragen met de gemeentes aan gaan m.b.t. energie.

Gemeente Emmen -

-

De gemeente Emmen neemt een energiebureau in armen samen met provincie. De gemeente heeft als doelstelling voor 2020 om klimaatneutraal te zijn. Onder anderen op de volgende punten wil de gemeente inzetten om dit te kunnen bereiken: o een warmtenet in Zuidoost Drenthe o een windenergiepark van 60MW (Hiervoor zijn reeds 5 zoekgebieden in overweging) o aandringen bij de NAM op CO2-maatregelen o de inzet van geothermie o (meer) toepassingen van biomassa (vergisting/vergassing) De gemeente zet in om Zuidoost Drenthe als ‘pilotgebied’ van de grond te krijgen. o Zo hoeft de landelijke/Europese regelgeving niet bepalend te zijn (via ministerie). o De gemeente zal als verbinding tussen belanghebbenden dienen. o Ze zal aan Imagoverbetering (landschappelijk) werken. o Atlanta zal in het dierenpark een pilotcase zijn. o Geld van de verkoop van het elektriciteitsbedrijf zou ingezet moeten worden in duurzame investeringen. o De gemeente zou willen inzetten op mentaliteitsverandering t.a.v. duurzame energie.

SREX: vervolg -

-

-

Het gehele SREX-onderzoek zal in 2011 resulteren in een rapport. De meeste onderzoekers van SREX zijn PhD-kandidaten (promovendi) en zullen hun promotie afsluiten met een proefschrift. Hierbinnen zal het SREX-onderzoek (nadrukkelijk) gebruikt worden. De onderzoekers publiceren in vakliteratuur. Deze publicaties zullen gerelateerd zijn aan het SREX-onderzoek. De publicaties zullen te vinden zijn op de website (www.exergieplanning.nl) Er wordt gedacht over een vervolg op SREX, SREX2. Hierin zal de nadruk binnen het onderzoek naar synergie in regionale planning en exergie meer komen te liggen op het economische en sociale vlak en op vormgeving. In april 2010 organiseert de provincie Drenthe i.s.m. de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen de conferentie Grounds for Change: Ruimte en energie in het licht van het veranderende klimaat. Het gaat tijdens de conferentie om de relatie tussen het verduurzamen van de energiehuishouding en het benutten, behouden en verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit. De conferentie is van 20 t/m 23 april in het Hof van Saksen, Nooitgedacht. (www.drenthe.nl/groundsforchange)

-

4 Deelnemers en contactinfo

SREX Team Naam

Voornaam

Organisatie

Dobbelsteen, van den Broersma Gommans Roo, de Kann, Van Leduc Rovers Koh Stremke Krogt, van der Ramsak

Andy Siebe Leo Gert Ferry Wouter Ronald Jusuck Sven Rob Paul

Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Technische Universiteit Delft BK Rijksuniversiteit Groningen FRW Rijksuniversiteit Groningen FRW Wageningen Universiteit en Research UE Hogeschool Zuyd Wageningen Universiteit en Research LAR Wageningen Universiteit en Research LAR TNO Kerngebied Bouw & Ondergrond

SenterNovem

‘Zoek de S-rex’


Deelnemers 1

dhr.

2

dhr.

3

dhr.

4

dhr.

5

dhr.

6

mw.

7

dhr.

8

dhr.

9

dhr.

Cor Kamminga Willem Huizing Ferry Van Kann Jenne Holman Henk Nieuwenhuis Jacqueline Dijksterhuis Henk Leentjes Johan Scholte Wouter Leduc

KNN Milieu Provincie Drenthe RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Gemeente Emmen Rendo Duurzaam Provincie Drenthe Emmtec Services BV Provincie Drenthe Wageningen UR, Centrum Landschap

10

dhr.

Arjan van Harten

Provincie Drenthe

11

mw.

reneé de Waal

Wageningen UR, Centrum Landschap

12

dhr.

Rudi Gengler

13

dhr.

Klaas Jan Noorman

14

dhr.

Siebe Broersma

15

dhr.

Sven Stremke

16

dhr.

17

dhr.

Christiaan Ensing Guido Heijnen

18

dhr.

Alex Scheper

19

dhr.

20

dhr.

Leo Gommans Kees Ruhé

21

mw.

Lon Schone

22

dhr.

Klaas de Jong

23

dhr.

24

dhr.

25

dhr.

26

mw.

27

dhr.

Rob van der Krogt Bart Muntjewerf Andy van den Dobbelsteen Jaqueline Muffels Jankees Klapwijk

Gemeente Emmen Provincie Drenthe TU Delft, Faculteit Bouwkunde Wageningen UR, Centrum Landschap RuG, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Dierenpark Emmen Provincie Drenthe TU Delft, Faculteit Bouwkunde Voorzitter Glaskracht Emmen Buro Schone, Wageningen Warmtenetwerk TNO / Deltares Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit TU Delft, Faculteit Bouwkunde Gemeente Emmen Parkmanagement Coevorden

Contactgegevens SREX Project - Workpackages WP 1: Integratie en coördinatie Faculteit der Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail: [email protected] Ir. Siebe Broersma E-mail: [email protected] Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail: [email protected]

WP 2: Exergetische systeemanalyse op regionaal schaalniveau Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Julianalaan 134 Postbus 5 2600AA Delft Tel.: +31 (0)15 2789111 Fax: +31 (0)15-2781855 Coördinatie: Dr.ir. Andy van den Dobbelsteen E-mail: [email protected] Fax: +31 (0)15 27 84727 Onderzoek: Ir. Leo Gommans E-mail: [email protected]

WP 3: Exergetische analyse in stedelijke systemen Hogeschool Zuyd Nieuw Eyckholt 300 Postbus 550 6400 AN Heerlen Tel.: +31 (0) 45 400 60 60 Fax: +31 (0) 45 400 60 69 Coördinatie: Ir. Ronald Rovers E-mail: [email protected] Onderzoek: Wouter Leduc E-mail: [email protected]

WP 4: Regionale Exergie-planning in NoordNederland en Zuid-Limburg Urban and Regional Studies Institute Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen Postbus 800 9700 AV Groningen Tel.: +31 (0)50 363 3895 / 3896 / 3897 Fax: +31 (0)50 363 3901 Coördinatie: Prof. dr. Gert de Roo E-mail: [email protected] Onderzoek: Ferry Van Kann MSc. E-mail: [email protected]

WP 5: Ontwerp duurzame energielandschappen Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur Wageningen Universiteit en Researchcentrum Postbus 47 6700 AA Wageningen Tel.: +31 (0)317 4 89111 Coördinatie: Prof. Jusuck Koh E-mail: [email protected] Onderzoek: Sven Stremke M.A. E-mail: [email protected]

WP6: De ondergrondse situatie en potentie TNO Bouw & Ondergrond/ Deltares Postbus 80015 3508 TA Utrecht Tel.: +31 (0)30 256 4850 Coördinatie: Drs. Rob van de Krogt E-mail: [email protected]

SenterNovem EOS: Systeembenadering in de gebouwde omgeving Postbus 17 6130 AA Sittard Tel.: +31 (0)46 4202 202 Coördinatie: Ir. Paul Ramsak E-mail: [email protected]

www.exergieplanning.nl

SREX-workshop II. Energietransitie in Zuidoost-Drenthe. Datum: woensdag 25 november 2009 Locatie: Dierenpark Emmen, Emmen

Recommend Documents