Spotlight Special: Pensioenen Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang uitgave 2

www.pwc.nl

Spotlight Special: Pensioenen Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang 19 - 2011 uitgave 2

Bĳ PwC in Nederland werken ruim 4.500 mensen met elkaar samen vanuit 12 vestigingen en drie verschillende invalshoeken: Assurance, Tax & HRS en Advisory. We leveren sectorspecifieke diensten en zoeken verrassende oplossingen, niet alleen voor nationale en internationale ondernemingen, maar ook voor overheden en maatschappelĳke organisaties. ‘PwC’ is het merk waaronder member firms van PricewaterhouseCoopers International Limited (PwCIL) handelen en diensten verlenen. Samen vormen deze firms het wereldwĳde PwC-netwerk. Elke firm in het netwerk is een afzonderlĳke juridische entiteit en handelt voor eigen rekening en verantwoording en niet als vertegenwoordiger van PwCIL of enige andere member firm. PwCIL verricht zelf geen diensten aan cliënten. PwCIL is niet verantwoordelĳk of aansprakelĳk voor het handelen of nalaten van welke van haar member firms dan ook, kan geen zeggenschap uitoefenen over hun professioneel oordeel en kan hen op geen enkele manier binden.

2

Spotlight Jaargang 19 - 2011 uitgave 2

Inhoud Woord vooraf: Pensioen in perspectief

4

Pensioen is een hot topic. Er is de afgelopen tĳd veel overlegd in de pensioenwereld. In een aantal ondernemingen zĳn de gesprekken over de heroverweging van de pensioensituatie opgestart. Dat is goed, want niets doen is voor niemand een optie.

Aansturing en bewaking uitbestede pensioenfondsadministraties cruciaal

22

Ook administratieve werkzaamheden worden steeds vaker uitbesteed aan pensioenuitvoerders en vermogensbeheerders. Het beheersen van de verschillende informatiestromen en het bewaken van de kwaliteit van de dienstverlening van de externe partĳen is van groot belang.

Mischa Borst

Peter Nieuwenhuizen en Mark Brouwer Ontwikkelingen in Nederlandse pensioenverslaggevingregels

6

In de afgelopen tien jaar zĳn er twee fundamentele veranderingen geweest in de Nederlandse pensioenverslaggevingregels. Een overzicht van de ontwikkelingen in het laatste decennium.

Ageing en het nieuwe pensioenakkoord van de STAR

28

Het STAR-akkoord (Stichting van de Arbeid) moet leiden tot een stabiele pensioenpremie voor werkgevers en werknemers. Bovendien benoemt STAR het ouderenbeleid als onlosmakelĳk onderdeel van het akkoord. Zonder ouderenbeleid geen nieuw pensioencontract is het devies.

Wim Schoonderbeek

Alfred Lagendĳk en Bastiaan Starink Nieuwe IAS 19: gevolgen voor ondernemingen

10 Het begint met de governance

De nieuwe IAS 19 bevat een aantal wĳzigingen op het gebied van opname, presentatie en toelichting, die de pensioenverslaggeving minder complex en beter vergelĳkbaar moet maken. De wĳzigingen hebben gevolgen voor de pensioenverslaggeving, treasury, risk management en governance. Een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen.

32

De eisen die aan pensioenfondsen worden gesteld zĳn snel toegenomen. Toezichthouders, deelnemers en gepensioneerden, en de maatschappĳ als geheel verwachten steeds meer van pensioenfondsen. Voor het functioneren van pensioenfondsen is de kwaliteit van het bestuur bepalend.

Wim Koeleman

Michiel Lohman en Dirk Symon Siesling Pensioenrisico’s bĳ fusies en overnames Het verschil in commerciële en fiscale waardering van pensioenen

14

De commerciële waardering van pensioenkosten verschilt aanzienlĳk van de fiscale waardering, zodat de onderneming in de vennootschapsbelastingaangifte van de jaarrekening moet afwĳken. Dit artikel gaat in op de verschillen en kansen die dit met zich meebrengt.

Wim Holterman en Eko Loĳenga

Bastiaan Starink en Dirk-Symon Siesling De controle van pensioenen in de jaarrekening Bĳ de controle van de pensioenverplichtingen op basis van IAS 19 ‘Personeelsbeloningen’ schakelt de accountant veelal een actuaris in. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwĳdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt volgens de COS-verplichtingen.

Mark Ferwerda en Henk van der Rĳst

Het laatste artikel van deze special gaat in op de waardering van pensioenen en de pensioenrisico’s bĳ fusies en overnames. Wat zĳn bĳvoorbeeld belangrĳke aandachtspunten voor de onderneming en welke voorzorgsmaatregelen kan zĳ nemen inzake pensioenen zodat haar deals nog succesvoller worden?

18

36

Woord vooraf Pensioen in perspectief Er zĳn tĳden geweest dat men mĳ op feestjes meewarig aankeek: pensioenactuaris, hoe heb je dat beroep toch kunnen kiezen? Maar de tĳden zĳn veranderd. Pensioen is een hot topic. Er is de afgelopen tĳd veel overlegd in de pensioenwereld en in een aantal ondernemingen zĳn de gesprekken over de heroverweging van de pensioensituatie opgestart. Echter veel bedrĳven die ik spreek reageren op de pensioendiscussie met “Ja, maar…” Wĳ hebben een top 10 gemaakt met wat er dan aan argumenten volgt. Een willekeurige selectie: “We kunnen het pensioenfonds toch niet beïnvloeden”, “De bonden zĳn vast tegen” of ”We hebben andere prioriteiten.” Al met al heel veel redenen om niets te doen, veelal ingegeven door mogelĳke meningen van andere belanghebbenden bĳ het pensioendossier. Echter, aan de hand van een aantal verschillende invalshoeken, schets ik u waarom niets doen voor niemand een optie is.

Werkgever Allereerst de invalshoek van de werkgever. Pensioen is geen core business voor een onderneming, dat is namelĳk ondernemen. Toch besteden veel ondernemers veel tĳd aan pensioen, omdat zĳ zich realiseren dat het een risicovol onderdeel is van hun onderneming. Immers, als je pensioen niet goed regelt, kunnen de kosten van pensioen onverwacht hoog worden, iets waar ondernemers niet op zitten te wachten. Daarnaast zullen de nieuwe boekhoudregels voor pensioenen onder IFRS (IAS 19) voor grote fluctuaties in het eigen vermogen zorgen (zie ook het artikel van Michiel Lohman en Dirk Symon Siesling over de wĳzigingen in IAS 19). Een volatiel eigen vermogen

4


kan weer gevolgen hebben voor de kredietwaardigheid, het dividendbeleid en zelfs de bestuurdersbeloningen van de onderneming. Al met al een aantal goede redenen voor ondernemers om de pensioensituatie te moeten willen verbeteren.

Pensioenfonds De tweede belangrĳke belanghebbende is het pensioenfonds. Die wordt geconfronteerd met kritische vragen over zĳn performance de afgelopen jaren, de lage dekkingsgraad en het niet indexeren van de pensioenaanspraken. Ook krĳgt het pensioenfonds te maken met aangescherpte eisen op het gebied van financieel toezicht (aanhouden van hogere buffers) en governance. Daarnaast dient het pensioenfonds zĳn risicomanagement verder te ontwikkelen en te voldoen aan de eisen die gesteld zĳn aan transparantie en communicatie. De pensioenfondsbestuurder heeft de afgelopen jaren steeds meer verantwoordelĳkheden gekregen en zal er nog meer krĳgen. Van een pensioenfondsbestuurder wordt eigenlĳk verwacht dat hĳ een (kleine) financiële onderneming aanstuurt; een taak waar maar weinig pensioenfondsbestuurders zich senang bĳ voelen. Verder neemt de druk bĳ het pensioenfonds toe omdat het financieel steeds moeilĳker is om de pensioenregeling van de werkgever uit te voeren. Door de lage rente zĳn de marges in de premie afgenomen en zĳn dekkingsgraden gedaald waardoor het pensioenfonds de in het vooruitzicht gestelde indexatieverwachting niet waar kan maken. Daarbĳ komt dat, door de vergrĳzing van veel pensioenfondsen, het aantal financiële sturingsmiddelen van deze fondsen om de financiële huishouding van het fonds te beïnvloeden,

afneemt. Al met al een aantal goede redenen voor pensioenfondsen om hun situatie te moeten willen veranderen.

Werknemer Ook voor de werknemer staat er veel op het spel. Uiteraard zĳn de stĳgende pensioenkosten in eerste instantie een probleem van de werkgever. Echter, de werkgever kan elke euro maar één keer uitgeven en vaak schat de werknemer de euro die aan pensioen wordt uitgegeven niet op waarde. De werknemer waardeert een goede pensioenregeling, maar als deze 20% tot 30% van het salaris kost, is het maar de vraag of hĳ er zo veel waarde aan toekent. Verder zorgt de solidariteit in veel pensioenregelingen ervoor dat voor jonge werknemers veel geld voor pensioenen betaald wordt, maar dat dit voor oudere werknemers wordt aangewend. Daarnaast hebben de afgelopen jaren laten zien dat de zekerheid van de pensioenuitkering en de bĳbehorende indexatie zeker geen 100% is. Al met al een aantal goede redenen voor de werknemer om zĳn pensioensituatie, maar ook zĳn totale beloningspakket, te moeten willen verbeteren.

Gepensioneerde Als laatste belanghebbende noem ik de gepensioneerde. Op dit moment zĳn niet in alle pensioenfondsbesturen de gepensioneerden vertegenwoordigd. De zorg voor de pensioenen voor deze groep wordt derhalve door andere belanghebbenden ingevuld. Dit is niet gemakkelĳk omdat de belangen van een werknemer en werkgever vaak anders zĳn dan de belangen van een gepensioneerde. En ook hier geldt dat we de afgelopen jaren hebben gezien dat de zekerheid van de pensioenuitkering en de bĳbehorende indexatie zeker geen 100% meer is. De

zakken van de werknemers en werkgevers zĳn niet eindeloos diep om de tekorten te blĳven dekken, dus de vraag is of de zekerheid van de uitkering en indexatie wel geborgd moet blĳven. Al met al een aantal goede redenen voor de gepensioneerde om zĳn situatie te moeten willen veranderen.

Niets doen is geen optie Vanuit alle invalshoeken zĳn er dus goede argumenten om iets te veranderen, want de huidige situatie is niet houdbaar. Daar is iedereen het wel over eens. Veel ondernemingen zĳn al met hun werknemers en/of pensioenfonds in gesprek, soms al vergevorderd. Het is een complex proces, want er zĳn vele standpunten én vele mogelĳke oplossingen. Het is dus zaak om de problemen helder te maken, de achtergrond en aandachtspunten van alle belanghebbenden in kaart te hebben en de mogelĳke oplossingsrichtingen te schetsen. En dat alles tezamen met heldere en duidelĳke communicatie. Deze enorme berg met politiek gevoelige onderwerpen is een excuus om niets te doen, maar ja, niets doen lĳkt voor niemand een optie… Mischa Borst, partner Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services, PwC

Spotlight Jaargang 19 - 2011 uitgave 2 5

Ontwikkelingen in Nederlandse pensioenverslaggevingregels In de afgelopen tien jaar is er veel discussie geweest over de wĳze waarop in Nederland de pensioentoezeggingen aan werknemers in de jaarrekening van de onderneming/ werkgever moeten worden verwerkt. In die periode zĳn er twee fundamentele veranderingen geweest in de regelgeving op dit gebied. Wim Schoonderbeek, vaktechnisch bureau (National Office) - Assurance

1. Kenmerken pensioentoezeggingen Pensioen is een recht dat een werkgever aan werknemers kan toezeggen. Dit recht omvat het doen van een uitkering vanaf pensioendatum, na het einde van het dienstverband, zolang de (dan ex-) werknemer leeft. Deze toezegging heeft een aantal bĳzondere kenmerken. Zo bouwt de werkgever het bedrag dat op de pensioendatum nodig is om het pensioen te kunnen uitkeren, op in de periode dat de werknemer arbeidsprestaties levert. Dit betreft veelal een zeer lange periode en is mede daardoor omgeven met veel onzekerheden. De werknemer kan het recht op pensioen toegezegd krĳgen vanaf het begin van zĳn arbeidzame leven. Hĳ ontvangt het opgebouwde pensioen vanaf de pensioendatum tot het moment dat hĳ overlĳdt. Deze gehele periode (opbouw en uitkering) kan in sommige gevallen 80 jaar beslaan. In die periode kan heel veel gebeuren. De werknemer kan vóór het bereiken van de pensioengerechtigde

6


leeftĳd uit dienst gaan, trouwen, kinderen krĳgen, arbeidsongeschikt raken, overlĳden of na pensioendatum juist heel lang blĳven leven. Ook zal het pensioengevend loon aan het begin van de opbouwperiode (veel) lager zĳn dan op pensioendatum, door het carrière maken met bĳpassende loonontwikkeling en door inflatie. Daarnaast is er onzekerheid over de waardeontwikkeling van de gestorte pensioenpremies. De premies worden belegd om hier uiteindelĳk de pensioenuitkeringen uit te voldoen. Het hiervoor beschikbare bedrag is afhankelĳk van het rendement (rente, beleggingen) op de gestorte premies gedurende de hele periode. Deze onzekerheden leiden tot bĳzondere vraagstukken op het gebied van verslaggeving. Op welke wĳze neemt de onderneming de pensioentoezeggingen aan werknemers op in haar jaarrekening? Is er sprake van een verplichting voor de werkgever en zo ja, hoe waardeert de onderneming deze? Het opstellen van verslaggevingregels, zowel nationaal

als internationaal, waarmee recht gedaan wordt aan deze onzekerheden, blĳkt dan ook een bĳzonder lastig proces te zĳn. Eenmaal geformuleerde verslaggevingstandaarden blĳven een bron van discussie. In Nederland leidde dat in het afgelopen decennium tot twee ingrĳpende veranderingen in de pensioenrichtlĳn. Eerst is aangesloten op de internationale regelgeving; later is dat weer losgelaten en is een eigen invulling gekozen.

2. Regelgeving tot 2005 Omdat de wet (Boek 2 BW titel 9) zich niet uitlaat over de wĳze van verslaggeven over pensioenen, anders dan dat pensioenposten in de balans en de resultatenrekening afzonderlĳk moeten blĳken, heeft de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ) een nadere invulling gegeven in de Richtlĳnen voor de jaarverslaggeving. RJ 271 paragraaf 3 had tot 2005 de titel ‘Pensioenvoorzieningen’. Volgens deze Richtlĳn baseerden ondernemingen zich op bedrĳfseconomisch aanvaardbare

grondslagen wanneer ze pensioenlasten toerekenden aan de achtereenvolgende verslagperioden. De uitwerking van dit principe in de Richtlĳn was beperkt. Als de onderneming aanspraken niet had gefinancierd met een premiebetaling, vormde zĳ een voorziening. De waardering geschiedde naar actuariële grondslagen en tegen contante waarde. Ook voor andere dan door financieringsachterstanden ontstane tekorten bĳ de pensioenuitvoerder (ondernemingspensioenfonds, bedrĳfstakpensioenfonds of verzekeringsmaatschappĳ) waarvoor de onderneming kon worden aangesproken, vormde de onderneming een voorziening. Tevens moest zĳ de toereikendheidtoets uitvoeren. Hiermee werd beoordeeld of de voorziening toereikend was om aan de verplichtingen uit de opgebouwde pensioenaanspraken, berekend volgens de grondslagen van de toenmalige toezichthouder (de Verzekeringskamer), te kunnen voldoen. Als dat niet het geval was moest de onderneming bĳ het bepalen van haar voorziening daar rekening mee houden. In de toelichting gaf de onderneming beperkte informatie over de gehanteerde grondslagen, de berekeningswĳze en andere van belang zĳnde elementen. Tot die van belang zĳnde elementen behoren onder meer informatie over de aard van de pensioenregeling en de relatie met de pensioenuitvoerder.

3. Regelgeving 2005-2009 Rond de eeuwwisseling begon de RJ met het bespreken van mogelĳke aanpassingen van de toen bestaande pensioenrichtlĳn. Een van de redenen was dat de overtuiging gegroeid was dat de bestaande pensioenverslaggeving leidde tot een onvoldoende weergave van de risico’s en verplichtingen uit hoofde van pensioentoezeggingen in de jaarrekeningen van ondernemingen. Vooral bĳ de toen nog veel voorkomende eindloonstelsels (de hoogte van het pensioen is afhankelĳk van het laatstverdiende loon) werden lasten naar toekomstige jaren geschoven. De backservice die bĳ een loonsverhoging

ontstaat, nam de onderneming immers pas als last op, op het moment van de loonstĳging. Zeker bĳ oudere werknemers leidde dat tot hoge lasten die voor een groot deel betrekking hadden op perioden die al verstreken waren. Voorts was in die tĳd het beleid van de RJ om de Richtlĳnen zoveel mogelĳk in lĳn te brengen met de internationale verslaggevingstandaarden. Dit leidde tot een nieuwe Richtlĳn die nauw aansloot op IAS 19. Daarmee werd het internationaal al langer bekende onderscheid tussen toegezegd-pensioenregelingen en toegezegde-bĳdrageregelingen (Defined Benefit respectievelĳk Defined Contribution Plans) in de Nederlandse regelgeving ingevoerd. Bĳ de totstandkoming van deze Richtlĳn heeft de RJ uitgebreid overleg gevoerd met de verschillende partĳen die bĳ de jaarverslaggeving zĳn betrokken, zoals werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers in de Stichting voor de Arbeid. Ook zĳn in 2002 de voorstellen voor een nieuwe Richtlĳn via een Discussiememorandum Pensioenen verspreid en hebben belangstellenden en belanghebbenden de gelegenheid gehad commentaar te leveren. Na deze lange voorbereidingsperiode, waarin veel partĳen gebruik hebben gemaakt van de mogelĳkheid hun visie te geven, is in 2003 de nieuwe Richtlĳn (hierna aangeduid als RJ 271 (2003)) definitief vastgesteld. De ingangsdatum was 1 januari 2005, zodat de ondernemingen de tĳd hadden voor een soepele overgang naar de nieuwe regelgeving. RJ 271 (2003) paragraaf 3, ‘Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelĳke)’, vertoonde grote gelĳkenis met IAS 19. Zo verantwoordt de onderneming de premie die over het verslagjaar verschuldigd is, als last indien sprake is van een toegezegdebĳdrageregeling. Als echter de werkgever meer verplichtingen heeft dan het betalen

Samenvatting Tot ongeveer tien jaar geleden stonden in de Richtlĳnen voor de jaarverslaggeving bedrĳfseconomisch aanvaardbare grondslagen centraal voor het toerekenen van pensioenlasten aan de opeenvolgende verslagperioden. Omdat die Richtlĳnen onvoldoende ingingen op de risico’s en verplichtingen uit hoofde van pensioentoezeggingen in de jaarrekeningen van ondernemingen, heeft de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ) ze aangepast. De nieuwe Richtlĳn, RJ 271 (2003) paragraaf 3, ‘Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelĳke)’, vertoonde grote gelĳkenis met IAS 19, maar ondernemingen bleken de uitkomsten in de resultatenrekening en de balans niet te kunnen plaatsen. Bovendien was de risicobenadering niet langer goed toepasbaar in de Nederlandse situatie. Dit heeft geresulteerd in RJ 271 (2009) paragraaf 3 ‘Pensioenen’, die geldt voor boekjaren die op of na 1 januari 2010 beginnen.

van de pensioenpremie is sprake van een toegezegd-pensioenregeling. Actuariële berekeningen bepalen dan de hoogte van de pensioenverplichting. Daarbĳ maakt de onderneming veronderstellingen over de verwachte levensduur van de werknemers en de verwachte loonontwikkeling, en zĳ bepaalt de disconteringsvoet. Tegenover de pensioenverplichting staan dan de beleggingen die gevormd zĳn uit de gestorte pensioenpremies en de daaruit behaalde beleggingsopbrengsten. De onderneming waardeert de beleggingen op actuele waarde. De actuele waarde van niet-beursgenoteerde beleggingen moet worden geschat. Ook formuleert de onderneming veronderstellingen over het verwachte rendement van deze beleggingen.


De balanspost die uit de berekeningen komt, is het saldo van de actuarieel berekende pensioenverplichtingen en de beleggingen. Ook kan hierin begrepen zĳn het verschil tussen de verwachte gegevens (zoals over de levensverwachting, de loonontwikkeling, het rendement van de beleggingen) en de feitelĳke uitkomsten. De onderneming kan deze verschillen gespreid in de tĳd als resultaat verantwoorden (volgens de corridormethode). De pensioenlast in het resultaat bestaat dan vooral uit het saldo van de pensioenlast, de verwachte beleggingsopbrengsten, de effecten van het contant maken van de pensioenlast en eventuele mutaties uit hoofde van de corridormethode.

4. Regelgeving vanaf 2009 De ervaringen met de toepassing van RJ 271 (2003) zorgden voor veel discussie. Uit een in 2007 gehouden enquête van de RJ over het gebruik van de Richtlĳn bleek dat de uitkomsten in de resultatenrekening en de balans niet werden begrepen. De gepresenteerde pensioenlast week (soms sterk) af van de verschuldigde premie en de resulterende pensioenverplichting kwam niet overeen met het beeld dat verwacht werd na het voldoen van de verschuldigde premies. Ook het strikte onderscheid tussen toegezegd-pensioenen toegezegde-bĳdrageregelingen stuitte op veel onbegrip, vooral omdat in de praktĳk dit onderscheid niet altĳd duidelĳk was te maken. Daarnaast bracht het maken van de actuariële berekeningen extra kosten met zich mee. Ook werd genoemd dat de wĳze van verslaggeven zoals die voortkomt uit de internationale verslaggevingstandaard, onvoldoende aansluit op de Nederlandse pensioenvormen. Het Nederlandse stelsel, waarbĳ de pensioenrechten worden ondergebracht in een los van de onderneming staande pensioenuitvoerder, is immers tamelĳk uniek. Op grond van de Pensioenwet financiert de onderneming alle onvoorwaardelĳk geworden pensioenaanspraken af en brengt zĳ ze onder bĳ een pensioenuitvoerder.

8


Door dit stelsel en het toezicht op de pensioenuitvoering door De Nederlandsche Bank (DNB), liggen de risico’s en verplichtingen voor de ondernemingen anders dan in het buitenland. Voorts zĳn in de loop van de tĳd steeds meer risico’s bĳ de pensioengerechtigden komen te liggen. Pensioenregelingen zĳn aangepast, eindloonregelingen zĳn omgezet in middelloonregelingen en meer en meer regelingen zĳn toegezegdebĳdrageregelingen (beschikbaar premiestelsel). Zeker in de afgelopen tĳd is duidelĳk geworden dat de werknemers tegenvallende beleggingsopbrengsten niet altĳd kunnen verhalen op de werkgevers en dat dit gevolgen kan hebben voor de hoogte van het pensioen. In de druk bezochte RJ-pensioenbĳeenkomst van 4 juli 2008 werden de hierboven genoemde enquête-uitkomsten door de deelnemers onderschreven. Ten slotte speelt nog mee dat de RJ in 2005 een beleidswĳziging heeft doorgevoerd. In de op 8 april 2005 gepubliceerde Strategienota is aangegeven dat het eerdere standpunt om nauwlettend de internationale verslaggevingregels te volgen, is losgelaten. In plaats daarvan geldt dat de internationale verslaggevingregels worden beoordeeld en worden overgenomen in de Richtlĳnen voor zover deze als adequaat worden beschouwd. Uitgangspunt is dat er zo min mogelĳk strĳdigheden mogen zĳn tussen IFRS (International Financial Reporting Standards) en de Nederlandse wet- en regelgeving. Eventueel worden alternatieven en vrĳstellingen toegestaan, ook als deze niet mogelĳk zouden zĳn onder IFRS. RJ 271 (2009) paragraaf 3 ‘Pensioenen’ Tegen deze achtergrond heeft de RJ de pensioenverslaggeving weer op zĳn agenda gezet. Hĳ paste RJ 271 (2003) aan om op korte termĳn enkele geconstateerde knelpunten uit de Richtlĳn weg te nemen. Daarnaast is de RJ aan de slag

gegaan met een meer fundamentele herziening van de pensioenrichtlĳn omdat de risicobenadering niet langer goed toepasbaar was in de Nederlandse situatie. De verplichtingenbenadering die uitgaat van de verplichting die de onderneming heeft uit hoofde van de aangegane verplichtingen en gedane toezeggingen, paste beter bĳ de Nederlandse situatie. Dit heeft geresulteerd in RJ 271 (2009) paragraaf 3 ‘Pensioenen’, die geldt voor boekjaren die op of na 1 januari 2010 beginnen waarbĳ de RJ aantekende dat eerdere toepassing werd aanbevolen. Onderscheid toegezegd-pensioenen toegezegde-bĳdrageregeling losgelaten In de nieuwe Richtlĳn is het onderscheid tussen toegezegd-pensioenen toegezegdebĳdrageregeling losgelaten. Uitgangspunt is nu de verplichting die de onderneming heeft uit hoofde van de pensioentoezegging aan de werknemers. Die bestaat in elk geval uit het voldoen van de verschuldigde pensioenpremie. Daarnaast kan sprake zĳn van andere verplichtingen, zoals die voort kunnen komen uit toezeggingen aan werknemers of pensioenuitvoerder. Een voorbeeld van een verplichting uit een toezegging aan werknemers is de backservice die voortkomt uit een per balansdatum al toegezegde salarisverhoging indien sprake is van een eindloonregeling. Een verplichting tegenover de pensioenuitvoerder kan bĳvoorbeeld voortkomen uit een bepaling in de uitvoeringsovereenkomst dat de onderneming extra stortingen in het pensioenfonds doet als de dekkingsgraad onder een bepaald percentage komt. De onderneming bepaalt de omvang van een mogelĳke voorziening zoals RJ 252 ‘Voorzieningen’ aangeeft. De onderneming neemt de beste schatting op van de verwachte uitstroom van middelen om de verplichting af te wikkelen. Actuariële berekeningen zĳn niet altĳd nodig. Samen met een uitgebreide toelichting over de pensioenafspraken en eventuele verplichtingen stelt de RJ dat deze wĳze

van verslaggeving recht doet aan de Nederlandse pensioensituatie.

5. Tot slot De Nederlandse pensioenverslaggevingrichtlĳnen zĳn de afgelopen jaren twee keer belangrĳk gewĳzigd. Vooral de Richtlĳn die nauw aansloot bĳ IAS 19 werd als (te) complex ervaren. Alleen al de naamgeving van paragraaf 3 van RJ 271 geeft dit weer: ‘Pensioenvoorzieningen’ veranderde in ‘Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelĳke)’, en deze werd kortweg ‘Pensioenen’. Het uitgangspunt van de huidige Richtlĳn is de verplichtingenbenadering, zoals die ook in de Richtlĳn over voorzieningen wordt gehanteerd. Daarmee lĳkt de RJ weer teruggegaan naar de Richtlĳn ‘Pensioenvoorzieningen’. Vergelĳken wĳ die oude Richtlĳn met de nieuwe Richtlĳn dan zien wĳ echter duidelĳke verschillen. Hoewel de principes vergelĳkbaar zĳn is de uitwerking in de nieuwe Richtlĳn duidelĳk dwingender geformuleerd. Wat verder opvalt, is dat de toelichtingeisen in de nieuwe Richtlĳn uitgebreider zĳn. Dit is geheel in lĳn met de ontwikkeling in verslaggevingstandaarden in die periode, waarin, ook in de Nederlandse Richtlĳnen, sprake is van een striktere formulering van de vereisten en waarin meer aandacht is voor de toelichting van de jaarrekening.


Nieuwe IAS 19: gevolgen voor ondernemingen Zeer binnenkort wordt de nieuwe IAS 19 gepubliceerd. De veranderingen in deze richtlĳn voor personeelsbeloningen hebben grote gevolgen voor Nederlandse ondernemingen die rapporteren onder IFRS. Dit maakt een heroverweging van de pensioenstrategie noodzakelĳk. Michiel Lohman, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services Dirk Symon Siesling, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services

1. Inleiding Pensioenregelingen leiden voor veel ondernemingen (die onder IFRS (International Financial Reporting Standards) rapporteren) tot hoge en volatiele kosten die alleen met complexe berekeningen zĳn in te schatten. De werkelĳke kosten en risico’s in pensioenregelingen zĳn voor investeerders, analisten en anderen moeilĳk in te schatten op basis van (de toelichting in) de jaarrekening. Ook de IASB (International Accounting Standards Board) is van mening dat de pensioenverslaggeving op basis van de huidige IAS 19 te complex is. Daarnaast wordt de vergelĳkbaarheid van resultaten bemoeilĳkt door de vele keuzemogelĳkheden die de huidige IAS 19 biedt. Om dit te verbeteren heeft de IASB in 2008 een discussiedocument gepubliceerd met daarin tal van voorstellen voor verandering van de huidige richtlĳn. Door tĳdgebrek (de zittingstermĳn van een aantal IASB-leden is immers

10


binnenkort verstreken) heeft de IASB besloten om zich vooralsnog te richten op de verbeteringen die gemakkelĳk zĳn door te voeren. Een meer fundamentele aanpassing van IAS 19, met daarin onder meer een herziening van de berekening van de pensioenverplichting, is uitgesteld (tot waarschĳnlĳk 2018). De aankomende ‘tussenoplossing’ heeft echter wel grote gevolgen voor ondernemingen. Nederlandse ondernemingen worden relatief hard geraakt, omdat ze grote pensioenverplichtingen hebben en nu veelal nog gebruik maken van de mogelĳkheid in IAS 19 om de verwerking van actuariële resultaten uit te smeren over toekomstige jaren.

2. Belangrĳkste wĳzigingen en directe gevolgen In de huidige IAS 19 hoeft de onderneming actuariële resultaten (die ontstaan als werkelĳke ontwikkelingen afwĳken van eerdere inschattingen of bĳ wĳzigingen in aannames) niet direct te verwerken in de balans en in de winst-en-verliesrekening; de onderneming mag deze resultaten uitsmeren over toekomstige jaren. In de nieuwe richtlĳn is deze zogenoemde Corridormethodiek, die veel Nederlandse ondernemingen toepassen, niet meer toegestaan; de onderneming erkent de actuariële resultaten dan direct in het eigen vermogen. Hierdoor komt de volatiliteit van de pensioenverplichting en -beleggingen direct tot uitdrukking

Belangrĳkste wĳzigingen De nieuwe IAS 19 bevat wĳzigingen op het gebied van onder andere opname, presentatie en toelichting. De belangrĳkste nieuwe verplichtingen zĳn: • De onderneming verwerkt alle mutaties in de pensioenverplichting en -beleggingen in het jaar waarin deze ontstaan. • De onderneming past de berekening van het verwachte beleggingsrendement aan. • De onderneming licht toe aan welke specifieke risico’s ze is blootgesteld.

op de balans en in het eigen vermogen. Vooral voor ondernemingen waarbĳ de pensioenverplichting en -beleggingen groot zĳn in relatie tot het eigen vermogen, kan dit tot aanzienlĳke schommelingen op de balans leiden. Ook op het gebied van de pensioenlast komt een belangrĳke wĳziging. Onder de huidige IAS 19 stelt de onderneming het verwachte beleggingsrendement vast op basis van de werkelĳke beleggingen die zĳ aanhoudt ter dekking van de pensioenverplichting. Ondernemingen gebruiken in de praktĳk uiteenlopende methodieken om dit rendement vast te stellen. Hierdoor hanteren ondernemingen met een identieke beleggingsmix soms toch sterk afwĳkende verwachte beleggingsopbrengsten. In de nieuwe situatie bestaan deze verschillen niet meer, omdat de nieuwe richtlĳn uitgaat van een financieringsbenadering; het verwachte beleggingsrendement wordt - net als de interestkosten op de pensioenverplichting - berekend op basis van de IAS 19-rekenrente (die wordt afgeleid van het rendement op hoogwaardige ondernemingsobligaties). Deze aanpak heeft als voordeel dat het de subjectiviteit bĳ het vaststellen van de verwachte beleggingsopbrengst wegneemt. Nadelen zĳn dat het verwachte rendement geen verband meer houdt met de onderliggende beleggingsportefeuille en dat ondernemingen niet meer worden ‘beloond’ voor het aanhouden van meer risicovolle beleggingen. Voor veel ondernemingen is het verwachte langetermĳnbeleggingsrendement hoger dan de IAS 19-rekenrente. Op de lange termĳn leidt een overstap naar de nieuwe methodiek in veel situaties dus tot een daling van de verwachte beleggingsopbrengst en dus tot een stĳging van de pensioenlast. Tot slot worden ook op het gebied van toelichting in de jaarrekening belangrĳke wĳzigingen doorgevoerd. Onder de huidige richtlĳn hoeft de onderneming alleen

een globale beschrĳving op te nemen van de pensioenregelingen die zĳ haar medewerkers aanbiedt. In de nieuwe IAS 19 worden de toelichtingvereisten sterk uitgebreid. Zo moet een onderneming onder andere aangeven: • aan welke specifieke risico’s ze is blootgesteld; • welke asset-liabilitymatchingstrategieën worden toegepast; • hoe gevoelig de pensioenverplichting is voor wĳzigingen in aannames; en • welke financieringsafspraken zĳn gemaakt, om bĳvoorbeeld een eventueel tekort in te lopen. Dit moet leiden tot meer inzicht in de pensioensituatie en -risico’s van een onderneming. Vooral ondernemingen die actief zĳn in verschillende landen of veel verschillende regelingen aanbieden, zullen (veel) moeite moeten doen om deze informatie te verzamelen.

3. Indirecte gevolgen voor ondernemingen De invloed van de aankomende wĳzigingen in IAS 19 beperkt zich echter niet alleen tot de pensioenverslaggeving. Vooral de toegenomen volatiliteit in het eigen vermogen zal ook zĳn uitwerking hebben op andere aspecten van de onderneming, zoals risk management, treasury en governance. Het eigen vermogen is een van de belangrĳke kengetallen in het vaststellen van de financiële positie van een onderneming. Het eigen vermogen is daarmee van invloed op bĳvoorbeeld: • de kredietwaardering van een onderneming; • de voorwaarden waaronder een onderneming externe financiering kan aantrekken; en • de toekenning van dividend. Daarnaast speelt het eigen vermogen soms ook in andere zaken een rol, bĳvoorbeeld als een van de criteria waarop de beloning van het management wordt vastgesteld. Een onderneming zal vast moeten stellen

Samenvatting De nieuwe IAS 19 bevat een aantal wĳzigingen op het gebied van opname, presentatie en toelichting, die de pensioenverslaggeving minder complex en beter vergelĳkbaar moet maken. De wĳzigingen hebben niet alleen gevolgen voor de pensioenverslaggeving zelf, maar raken ook zaken op het gebied van treasury, risk management en governance. Naast de wĳzigingen in IAS 19, zullen ook het nieuwe Pensioenakkoord en de verzwaring van de financieringseisen in het Financieel Toetsingskader de bereidheid om toegezegdepensioenregelingen aan te bieden, verder verminderen. Derhalve is dit een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen.

wat de invloed van de nieuwe IAS 19 is op het eigen vermogen en de daaraan gekoppelde zaken. Onder de nieuwe richtlĳn wordt de volatiliteit in het eigen vermogen als gevolg van de pensioenvoorziening bepaald door twee factoren: • de mate van volatiliteit in (het saldo van) de pensioenverplichting en de beleggingen; en • de grootte van de pensioenverplichting en beleggingen ten opzichte van de totale balans en het eigen vermogen in het bĳzonder. De volatiliteit in de pensioenverplichtingen en beleggingen hangt voornamelĳk af van de kenmerken van de regeling en de mate van afstemming van de beleggingen op de pensioenverplichting. De onderneming stelt de volatiliteit vast op basis van een scenarioanalyse. Verder geldt uiteraard: hoe groter de pensioenverplichting en beleggingen zĳn ten opzichte van het eigen vermogen, hoe groter de mogelĳke volatiliteit in dit eigen vermogen. Dit geldt bĳvoorbeeld bĳ ondernemingen met een


arbeidsintensief productieproces en/of met een lange historie. Als de mogelĳke schommelingen in het eigen vermogen te groot lĳken om te kunnen of willen accepteren, dan kan een onderneming deze verkleinen door de volatiliteit in de pensioenvoorziening te verminderen en/of de hoogte van de pensioenvoorziening te verkleinen. Overigens moet een onderneming bĳ het bepalen van de volatiliteit in het eigen vermogen zich niet alleen beperken tot de pensioenvoorziening, maar de balans in zĳn totaliteit beschouwen. Mogelĳk heeft de onderneming immers een post op de balans die (deels) een natuurlĳk tegenhanger vormt voor de pensioenvoorziening. Een effectieve manier om de volatiliteit in de pensioenvoorziening te verminderen is door de beleggingen af te stemmen op de pensioenverplichting (matching), zodat wĳzigingen in de marktomstandigheden niet alleen leiden tot een wĳziging in de pensioenverplichting, maar daarnaast in een even grote tegengestelde wĳziging in de waarde van de pensioenbeleggingen. Een probleem hierbĳ is echter dat de beleggingsstrategie soms moeilĳk door een onderneming te sturen is, omdat die beslissing bĳ het pensioenfondsbestuur ligt of wordt beperkt door de verzekeraar. Een ander probleem is dat er geen perfecte afstemming tussen de beleggingen en verplichting kan bestaan op zowel lokaal financieringsniveau (onder het Financieel Toetsingskader) als op verslaggevingniveau (onder IAS 19), door het verschil in berekeningswĳze van de pensioenverplichting. Hierdoor is het niet mogelĳk om alle risico’s geheel te elimineren. Overigens kan de verandering in de berekening van het verwachte beleggingsrendement ook een aanleiding zĳn voor ondernemingen om de beleggingsstrategie te herzien; ze worden in de nieuwe methodiek immers niet meer beloond voor het aanhouden van meer risicovolle beleggingen, terwĳl ze wel de risico’s blĳven lopen.

12


Een andere optie om de schommelingen in het eigen vermogen te verminderen, is het verkleinen van de pensioenvoorziening, door de risico’s hierin over te dragen naar andere partĳen zoals een verzekeraar of een bedrĳfstakpensioenfonds, of naar de deelnemers. Hierbĳ moet een onderscheid worden gemaakt tussen aanpassingen voor de toekomst en voor het verleden. Een aanpassing voor de toekomst (dat wil zeggen: een aanpassing in de pensioenregeling voor de toekomstige opbouw) leidt ertoe dat de pensioenvoorziening niet verder toeneemt. Door de lange horizon van de pensioenverplichtingen kan het echter een behoorlĳke tĳd duren voordat de pensioenvoorziening substantieel afneemt. Om alle volatiliteit te elimineren moet de onderneming dus ook de risico’s over in het verleden opgebouwde aanspraken overdragen naar een andere partĳ.

4. Andere pensioenontwikkelingen In de afgelopen jaren hebben ondernemingen hun risico’s geleidelĳk overgedragen naar andere partĳen. Dit is niet alleen gebeurd in de vorm van een overstap naar beschikbare premieregelingen, maar ook door de introductie van zogenoemde IFRSproofregelingen (overdracht van risico’s naar een verzekeraar) en Collectieve Defined Contribution (CDC) regelingen (overdracht van risico’s naar het collectief van deelnemers). Verder sluiten ook meer ondernemingen zich aan bĳ een bedrĳfstakpensioenfonds (overdracht van risico’s naar het collectief van aangesloten ondernemingen). Het Pensioenakkoord van de Stichting van de Arbeid en de aangekondigde verzwaring van het Financieel Toetsingskader leidt waarschĳnlĳk tot een verdere daling in de bereidheid om toegezegdpensioenregelingen aan te bieden. De introductie van de nieuwe IAS 19 zal deze druk alleen maar vergroten. Derhalve is dit een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen.

Wat kan de onderneming doen? Om zich goed voor te bereiden op de nieuwe IAS 19 moet de onderneming: • bepalen wat de impact en gevoeligheid is op de winst-enverliesrekening, de balans en het eigen vermogen; • bepalen wat de invloed is op de kredietwaardering, convenanten, dividend, beloningsregelingen en andere zaken die door het eigen vermogen worden beïnvloed; • haar beleid en procedures op het gebied van pensioenverslaggeving waar nodig aanpassen; • haar pensioenstrategie heroverwegen op basis van de gevolgen van de nieuwe IAS 19.


Het verschil in commerciële en fiscale waardering van pensioenen Sinds 2004 verschilt de commerciële waardering van pensioenkosten aanzienlĳk van de fiscale waardering zodat de onderneming in de vennootschapsbelastingaangifte van de jaarrekening moet afwĳken. Dit artikel gaat in op de verschillen en kansen die dit met zich meebrengt. Bastiaan Starink, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services Dirk-Symon Siesling, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services

1. Commerciële waardering De wĳze waarop een onderneming de kosten van een pensioenregeling in de jaarrekening verwerkt hangt sterk af van het toepasselĳke regime: RJ 271 onder Dutch GAAP, IAS 19 onder IFRS (International Financial Reporting Standards) of ASC 715-30 onder US GAAP. De verwerking onder RJ 271 is sinds 2009 weer betrekkelĳk eenvoudig: de feitelĳk betaalde pensioenpremies vormen de pensioenlast; de onderneming hoeft alleen een voorziening op de balans op te nemen als het een verplichting heeft die nog niet is gefinancierd. Wezenlĳk anders is de verwerking onder IAS 19 en ASC 71530. Voor pensioenregelingen waarin de werkgever actuariële of beleggingrisico’s loopt, stelt de onderneming onder deze richtlĳnen de pensioenlast en pensioenverplichting vast op basis van een pensioenwaardering.

14


De verwerking onder IAS 19 en ASC 71530 is overigens gebaseerd op dezelfde berekeningsmethodiek. De precieze verwerking in de jaarrekening wĳkt op enkele punten af. Dit artikel gaat niet in op de specifieke verschillen tussen de regimes. Matchingprincipe De verwerking van een pensioenregeling in de jaarrekening op basis van IAS 19 is gebaseerd op het matchingprincipe. De waardering heeft tot doel om de kosten uit pensioenregelingen te matchen aan de opbrengsten van werknemers door het leveren van arbeid. In de eerste stap van deze matching van kosten aan opbrengsten maakt de actuaris van de onderneming een inschatting van de totale kosten die voortvloeien uit de pensioenregeling die de onderneming en haar werknemers hebben afgesproken.

In een dergelĳke berekening maakt de actuaris een prognose van de salarisontwikkeling van werknemers, de bĳbehorende pensioenopbouw, en de hieruit voortvloeiende kosten. Hierbĳ houdt de actuaris niet alleen rekening met de opbouw van het pensioen tĳdens actief dienstverband, maar ook met de kosten na het dienstverband, zoals indexatie. Van deze totale pensioenkosten, die per werknemer worden ingeschat, wordt vervolgens een evenredig deel aan elk arbeidsjaar toegerekend. Het gevolg is een ultieme uitwerking van het matchingprincipe: ook toekomstige kosten die gerelateerd zĳn aan een beloning van arbeid die in het verleden is verricht, rekent de onderneming toe aan de periode waarin de arbeid is verricht.

Figuur 1: Toerekeningmethodiek van IAS 19 Feitelijke pensioenpremies

Toerekening onder IAS 19

Salarisontwikkeling

Salarisontwikkeling

Dienstjaren

In een eindloonregeling is het opgebouwde pensioen afhankelĳk van het laatstverdiende salaris. Dit houdt in dat een salarisverhoging niet alleen leidt tot een hogere pensioenopbouw in het jaar zelf, maar ook tot de toekenning van aanvullende pensioenaanspraken over verleden dienstjaren (‘backservice’), zie ook de figuur links. Een gevolg hiervan is dat salarisstĳgingen in een eindloonregeling tot steeds hogere pensioenpremies leiden. De onderneming moet immers over steeds meer jaren backservice verlenen. Onder IAS 19 stĳgen de pensioenkosten niet. De kosten die ontstaan door de toekenning van backservice na salarisstĳgingen zĳn onder deze methodiek al toegerekend aan het jaar waarin de arbeid is geleverd, zie de figuur rechts. Dit leidt tot een stabieler verloop van de pensioenlast. In het figuur is de toerekeningmethodiek van IAS 19 beschreven. Hieruit volgt niet alleen de jaarlĳkse pensioenlast, maar ook de pensioenvoorziening die een onderneming op haar balans opneemt. Deze bestaat namelĳk uit dat deel van de totale pensioenkosten dat aan verleden dienstjaren is toe te rekenen. Hierop brengt de onderneming nog wel de beleggingen in mindering die zĳ ter dekking van de

Dienstjaren

pensioenverplichting bĳ een externe pensioenuitvoerder heeft ondergebracht.

Samenvatting Er zĳn grote verschillen tussen de commerciële waarderingsmethodiek onder IAS 19 en de fiscale waarderingsmethodiek. De verschillen hebben betrekking op onder meer het betrekken van toekomstige salarisstĳgingen en de rekenrente die de onderneming hanteert voor het contant maken van toekomstige betalingsverplichtingen. Ook het moment waarop de onderneming een waardering uitvoert verschilt. Door deze verschillen kunnen er contraintuïtieve situaties ontstaan. Het is dan ook goed wanneer de onderneming het doel en de onderliggende grondslagen van de waarderingsregimes goed voor ogen houdt.

2. Fiscale waardering In tegenstelling tot de commerciële waardering van pensioenen onder IFRS gaat de fiscale winstbepaling op basis van goedkoopmansgebruik in beginsel uit van ‘cash accounting’. Naast de aftrekbaarheid van daadwerkelĳk betaalde pensioenpremies kan de onderneming in bepaalde gevallen een fiscale voorziening vormen.

2.1 Aftrekbaarheid De werkelĳk in rekening gebrachte pensioenpremies zĳn fiscaal aftrekbaar. De voornaamste reden waarom hierbĳ wordt afgeweken van de IFRS-waardering is dat de onderneming fiscaal geen rekening mag houden met toekomstige loon- en prĳsstĳgingen tenzĳ zĳ deze daadwerkelĳk heeft betaald. En deze toekomstige loon- en prĳsstĳgingen zĳn nu juist een belangrĳk onderdeel van de IFRS-waardering. Om die reden verschilt de IFRS-waardering vrĳwel altĳd van de fiscale waardering zodat een commercieel-fiscaal verschil ontstaat.

2.2 Voorziening De fiscale voorziening is aan de orde wanneer een onderneming verplicht is tot toekomstige pensioenbetalingen die

gerelateerd zĳn en worden opgeroepen door arbeid die in het verleden is verricht. De bekendste vorm van een dergelĳke voorziening is een backservicevoorziening. Sinds 2001 is het echter niet meer toegestaan om een reguliere pensioenpremie schuldig te blĳven door de wettelĳke financieringsverplichting. Backservicevoorzieningen komen dus bĳna niet meer voor. Daarnaast kennen we VUTvoorzieningen en voorzieningen in verband met voorwaardelĳke nog niet gefinancierde pensioenen (ook wel 15-jaarspensioen genoemd). Een voorziening die sinds 2009 veelvuldig voorkomt, is die voor herstelbetalingen aan het pensioenfonds. Een veelvoorkomende solvabiliteitsverbeterende maatregel is, naast het tĳdelĳk niet verlenen van toeslag, het verhogen van de inkomsten van het pensioenfonds. Dit kan via een verhoging van de reguliere premie, maar ook door extra bĳstortingen van de werkgever aan het pensioenfonds. Eventuele afspraken tussen werkgever en pensioenfonds over een premieverhoging of bĳstortverplichting in verband met een tekort zĳn veelal


vastgelegd in de uitvoeringsovereenkomst. Het komt echter ook voor dat dit niet in de uitvoeringsovereenkomst is vermeld en dat afspraken hierover pas bĳ het opstellen van het herstelplan worden overeengekomen. Het herstelplan wordt overigens opgesteld met behulp van een continuïteitsanalyse, waarin het effect op de dekkingsgraad van bepaalde solvabiliteitsverbeterende maatregelen wordt weergegeven.

Voorziening voor herstelbetalingen aan een pensioenfonds De dekkingsgraad van pensioenfondsen was eind 2008 gemiddeld gedaald tot een niveau van 95%. Vóór 1 april 2009 moesten enkele honderden pensioenfondsen daarom zowel hun korte- als langetermĳnherstelplan indienen bĳ De Nederlandsche Bank (DNB). In zo’n herstelplan geven pensioenfondsen aan op welke wĳze het minimaal vereist eigen vermogen - oftewel een dekkingsgraad van circa 105% - binnen vĳf jaar en het vereist eigen vermogen - oftewel een dekkingsgraad van circa 125% - binnen vĳftien jaar weer wordt bereikt.

Fiscale aspecten voorziening Aangenomen kan worden dat de tussen pensioenfonds en werkgever overeengekomen betalingen aftrekbaar zĳn van de totaalwinst. Het pensioenfonds is immers ten opzichte van de werkgever een onafhankelĳke zakelĳke partĳ. De vraag is echter in welk jaar de (toekomstige) betalingen in verband met het herstel van het tekort fiscaal aftrekbaar zĳn. Op basis van goedkoopmansgebruik en het matchingbeginsel als onderdeel van het realiteitsbeginsel, is een betaling in enig jaar aftrekbaar als het geen vooruitbetaling op toekomstige lasten betreft. Kosten moeten dan ook worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Voor pensioenkosten betekent dit in zĳn algemeenheid dat de kosten voor de pensioenopbouw moeten worden

16


toegerekend aan de jaren waarin de corresponderende arbeid is verricht. Omdat het (minimaal) vereist eigen vermogen van een pensioenfonds per definitie ziet op pensioenen die al in het verleden zĳn opgebouwd, moeten ook de kosten die de onderneming maakt om dat vermogen te herstellen, worden toegerekend aan datzelfde verleden. Dit is slechts mogelĳk door hier een voorziening voor te treffen. Uiteraard mogen de herstelbetalingen dan ook slechts zien op het herstel van het (minimaal) vereist eigen vermogen. Dit moet actuarieel worden vastgesteld. Voorwaarden voorziening De voorwaarden voor het vormen van een fiscale voorziening zĳn door de Hoge Raad onder andere uitgewerkt in het zogenoemde Baksteenarrest. Voorwaarde 1. Oorsprong De oorsprong van de betalingsverplichting die voortvloeit uit het herstelplan, is het wegvallen van het (minimaal) vereist eigen vermogen van het pensioenfonds. Dit heeft zich meestal vóór 31 december 2008 voorgedaan. Aan de voorwaarde dat de toekomstige uitgaven hun oorsprong vinden in feiten en omstandigheden die zich in de periode vóór balansdatum hebben voorgedaan, is dus voldaan. Voorwaarde 2. Toerekening Zoals gezegd is het (minimaal) vereist eigen vermogen gerelateerd aan de pensioenaanspraken die per de balansdatum zĳn opgebouwd, en dus aan de arbeidsprestaties die in het verleden verricht zĳn. Om die reden kan worden gesteld dat de onderneming de toekomstige uitgaven toerekent aan de periode voorafgaand aan de balansdatum.

Voorwaarde 3. Redelĳke mate zekerheid Voor het vormen van een voorziening is een redelĳke mate van zekerheid voldoende om tot het vormen van een voorziening over te gaan. Hieraan is per definitie voldaan. Immers, de werkgever heeft zich via de uitvoeringsovereenkomst, dan wel via een nadere overeenkomst in verband met het herstelplan verplicht om de betalingen te gaan verrichten. Een tweede argument waarom per definitie aan de redelĳke mate van zekerheid is voldaan, is dat dit blĳkt uit de continuïteitsanalyse op basis waarvan het pensioenfonds het herstelplan heeft opgesteld. Een van de uitkomsten van de continuïteitsanalyse is een overzicht van de ontwikkeling van de dekkingsgraad in een groot aantal doorgerekende scenario’s. Het herstelplan, met daarin de afgesproken additionele betalingen, baseert het pensioenfonds vervolgens op het ‘meest waarschĳnlĳke pad’, ook wel ‘basispad’ genoemd. Er is daarmee sprake van een redelĳke mate van zekerheid dat de onderneming de betalingen daadwerkelĳk verricht. De hoogte van de voorziening Zoals gezegd kan een voorziening worden gevormd zodra vaststaat dat een redelĳke mate van zekerheid aanwezig is dat de onderneming alle betalingen daadwerkelĳk doet. Hieraan is voldaan zodra de herstelbetalingen voorkomen in het herstelplan dat het pensioenfonds bĳ DNB heeft ingediend en dus gaat uitvoeren. Een belangrĳke factor die de hoogte van de voorziening bepaalt, is de rekenrente waarmee de onderneming de reeks betalingen contant maakt. Op basis van jurisprudentie dienen langlopende

Voorwaarden Baksteenarrest • De toekomstige uitgaven vinden hun oorsprong in feiten en omstandigheden die zich in de periode voorafgaand aan de balansdatum hebben voorgedaan. • Ze kunnen overigens aan die periode worden toegerekend. • Er bestaat een redelĳke mate van zekerheid dat ze zich in de toekomst zullen voordoen.

verplichtingen op de winstbepalende balans te worden gewaardeerd tegen de geldende marktrente voor langlopende verplichtingen. En op basis van het marktrentebesluit dat de Staatssecretaris van Financiën jaarlĳks uitbrengt bedraagt de toegestane rekenrente per ultimo 2008 3,9%, per ultimo 2009 3,2% en per ultimo 2010 2,2%. Het loont in bepaalde situaties echter de moeite om niet de rente uit het marktrentebesluit te hanteren, maar de feitelĳke marktrente die hoort bĳ de looptĳd van de verplichting. Zo bedroeg de marktrente voor een verplichting met een looptĳd van bĳvoorbeeld vĳf jaar per ultimo 2008 circa 2,5%. Het gebruik van deze lagere rekenrente leidt ertoe dat de onderneming een hogere voorziening mag vormen. Let wel: op basis van het eenvoudbeginsel als onderdeel van goedkoopmansgebruik en de jurisprudentie is contant maken niet noodzakelĳk als de contante waarde minder dan 10% afwĳkt van de nominale waarde. Voordeel voorziening Het kenmerk van een voorziening is dat geen fiscale aftrek wordt gecreëerd; er is slechts sprake van een verschil in tĳdstip waarop de aftrek plaatsvindt. In plaats van dat de onderneming een reeks betalingen aftrekbaar maakt in het jaar waarin zĳ deze betaalt, saldeert de onderneming de reeks betalingen en brengt ze ineens in aftrek. Het voornaamste voordeel hiervan is een rentevoordeel. Immers, belastinggelden die nu niet hoeven te worden betaald, c.q. nu worden ontvangen, kunnen gedurende een langere tĳd in de onderneming blĳven en zo renderen. Naast een rentevoordeel is er nog een ander voordeel, en dat is het potentieel nog grotere voordeel: de mogelĳkheid tot verliesverrekening.

3. Conclusie

Ten eerste zĳn er grote verschillen in waarderingsgrondslagen. In de fiscale waardering mag geen rekening worden gehouden met toekomstige salarisstĳgingen en is de rekenrente waarmee toekomstige betalingen contant worden gemaakt, gebonden aan fiscale grenzen. In de commerciële waardering zĳn toekomstige ontwikkelingen, zoals salarisstĳgingen, een essentieel onderdeel van de waardering van de pensioenverplichting. Daarnaast mag een hogere rekenrente worden gehanteerd, op basis van het rendement op hoogwaardige ondernemingsobligaties. Verder is ook het moment waarop een waardering wordt uitgevoerd verschillend. Een waardering voor de commerciële jaarrekening dient elk jaar te worden uitgevoerd, om vast te stellen wat de jaarlĳkse pensioenlast is en welke voorziening op de balans moet worden opgenomen. Anders is het bĳ de fiscale waardering: deze hoeft alleen te worden uitgevoerd als een onderneming een verplichting heeft tot het betalen van aanvullende bedragen, die zien op arbeid die in het verleden is verricht. Dergelĳke fiscale voorzieningen zĳn niet altĳd bekend bĳ ondernemingen zodat onderzoek hiernaar voordelig kan zĳn. Door deze verschillen kunnen in de praktĳk contra-intuïtieve situaties ontstaan. Bĳvoorbeeld een situatie waarin een onderneming verplicht is tot het doen van herstelbetalingen en op grond daarvan een fiscale voorziening heeft getroffen, terwĳl op IAS 19-grondslagen een overschot te zien is (beleggingen zĳn groter dan de pensioenverplichting). In het algemeen en in dergelĳke situaties in het bĳzonder is het zaak het doel en de onderliggende grondslagen van de waarderingsregimes goed voor ogen te houden. Alleen dan is het mogelĳk om de uitkomsten hiervan goed te kunnen beoordelen.

Zoals hierboven al is beschreven, zĳn er grote verschillen in de waardering van pensioen onder het commerciële en fiscale regime.


De controle van pensioenen in de jaarrekening Pensioenverplichtingen en de daarbĳ horende fondsbeleggingen zĳn materiële posten in de jaarrekening op basis van IFRS. Opstellers en gebruikers van jaarrekeningen vinden deze posten complex. Hoe kan de accountant van de onderneming afdoende comfort verkrĳgen over deze posten en welke rol heeft de actuaris in dit geheel? Mark Ferwerda, Public Interest Entities - Assurance Henk van der Rĳst, Public Interest Entities - Assurance

1. Pensioenen zĳn materieel in de jaarrekening IAS 19 regelt de verwerking en toelichting van personeelsbeloningen. Personeelsbeloningen omvatten een breed scala aan beloningen. Dit artikel gaat specifiek in op de pensioenverplichtingen zoals genoemd in IAS 19. Zonder in te gaan op alle vereiste toelichtingen van IAS 19 geldt in het bĳzonder dat de onderneming de fondsbeleggingen en de pensioenverplichtingen toelicht in de jaarrekening. Zĳ presenteert het saldo van de fondsbeleggingen en de pensioenverplichtingen (per saldo een vordering of een schuld) op de balans. (Dit artikel gaat niet verder in op het toepassen van de corridormethode.) Tabel 1 illustreert voor vĳf ondernemingen de fondsbeleggingen, de pensioenverplichting, het eigen vermogen en het balanstotaal per jaareinde 2009. Uit de tabel blĳkt duidelĳk dat de bedragen op de balans en in de toelichting op de jaarrekening materieel zĳn. Het is daarom voor de accountant van belang om comfort te verkrĳgen over het bestaan en

18


de waardering van de fondsbeleggingen en volledigheid van de pensioenverplichting. Hieronder wordt ingegaan op de werkzaamheden die de accountant moet verrichten.

gelden verschillende COS-verplichtingen.

2. De werkzaamheden van de actuaris

Taken actuaris De reikwĳdte van de controlewerkzaamheden van de actuaris is een belangrĳke factor voor de accountant om te bepalen welke werkzaamheden hĳ zelf aanvullend dient uit te voeren.

Bĳ de controle van de pensioenverplichtingen wordt, gezien de complexe materie en de actuariëleberekeningsmethode, veelal een actuaris ingeschakeld door de accountant. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwĳdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt. Afhankelĳk van de reikwĳdte

De actuaris geeft een oordeel over de juistheid van de berekening van de pensioenverplichtingen en de actuariële verwerking. De actuariële verwerking betreft de pensioenkosten en actuariële resultaten. De actuaris beoordeelt hierbĳ tevens de actuariële veronderstellingen.

Tabel 1: Pensioenverplichtingen in de jaarrekening 2009 € miljoen Totaal fondsbeleggingen Totaal pensioenverplichting Saldo Totaal eigen vermogen Balanstotaal

Unilever 14.406 (16.346) (1.940)

Philips 18.470 (17.720) 750

Shell 59.425 (62.718) (3.293)

Aegon 2.092 (2.545) (453)

Ahold 3.089 (3.167) (78)

12.536 25.417

15.593 31.910

138.135 292.181

18.883 298.634

5.440 13.933

Dit zĳn de disconteringsvoet, toekomstige rendementen en loonontwikkelingen. De actuaris licht in zĳn rapportage aan de accountant de beperkingen in de reikwĳdte van zĳn werkzaamheden toe. De actuaris voert bepaalde werkzaamheden niet uit:

•

•

De actuaris voert geen werkzaamheden uit om de juistheid en volledigheid van de onderliggende basisadministratie vast te stellen. De basisadministratie bestaat uit de gegevens van actieve en passieve deelnemers (dit zĳn de uitkeringsgerechtigden en premievrĳe deelnemers) aan de pensioenregeling. De relevante gegevens bestaan per deelnemer onder meer uit de op balansdatum opgebouwde pensioenaanspraken, leeftĳd en sekse. De actuaris controleert ook niet het bestaan en de waardering van de fondsbeleggingen. De fondsbeleggingen bestaan uit beleggingen, overige activa zoals vorderingen en overige passiva zoals schulden.

Door de beperkingen in de reikwĳdte van de actuaris dient de accountant zelfstandig aanvullende werkzaamheden uit te voeren. Welke aanvullende werkzaamheden de accountant uitvoert en op welke wĳze, wordt behandeld in hoofdstuk 3. COS-vereisten bĳ gebruikmaken van een deskundige Het is van belang voor de accountant om de reikwĳdte van de werkzaamheden van de actuaris vooraf goed af te spreken. Afhankelĳk van de reikwĳdte van zĳn werkzaamheden gelden verschillende COSverplichtingen. Wanneer de accountant een actuaris inschakelt vanwege diens actuariële deskundigheid geldt COS 620 ‘Gebruikmaken van de werkzaamheden van een door de accountant ingeschakelde deskundige’. Bĳ de controle van de berekening van de pensioenverplichting geldt dan ook deze COS. De werkzaamheden van de ingeschakelde actuaris bestaan

uit het evalueren van de onderliggende veronderstelling en methoden, met inbegrip van modellen die de leiding van de onderneming gebruikt. De accountant evalueert vervolgens of de actuaris die veronderstellingen en methoden adequaat heeft beoordeeld. Als de accountant een actuariële deskundige inschakelt, gelden volgens COS 620 de volgende vereisten:

•

De accountant beoordeelt de vakbekwaamheid van de actuariële deskundige. Zo gaat de accountant na of de deskundige een diploma of een vergunning heeft dan wel ervaring en goede naam heeft op zĳn vakgebied.

•

De accountant beoordeelt de objectiviteit van de actuariële deskundige. De objectiviteit neemt toe indien de deskundige niet in dienst is bĳ en niet financieel afhankelĳk is van de betreffende onderneming.

•

De accountant wint controle-informatie in waarmee hĳ kan vaststellen dat de werkzaamheden die de actuariële deskundige uitgevoerd heeft, toereikend zĳn voor zĳn controle van de waardering en toelichtingen inzake pensioenen (IAS 19). En:

•

De accountant beoordeelt of de werkzaamheden van de actuariële deskundige toereikend zĳn om als controle-informatie voor de jaarrekening te kunnen dienen. Zo beoordeelt de accountant het betreffende dossier en de rapportage die de deskundige heeft opgesteld en bespreekt deze met hem.

Wanneer de actuariële deskundige in dienst is bĳ de accountantspraktĳk, zĳn de gegevens over de aanstelling en opleiding, die bepalend zĳn voor de capaciteiten en de deskundigheid van de deskundige, bekend bĳ die accountantspraktĳk (volgens COS 220 ‘Kwaliteitsbeheersing voor controles van historische financiële informatie’). In dit geval hoeft de accountant deze

Samenvatting Bĳ de controle van de pensioenverplichtingen op basis van IAS 19 ‘Personeelsbeloningen’ schakelt de accountant veelal een actuaris in. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwĳdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt volgens de COS-verplichtingen. Omdat de accountant onvoldoende zicht heeft op de waardering van de fondsbeleggingen en de juistheid en volledigheid van de basisgegevens van de voormalige werknemers, gebruikt hĳ de opgave van de fondsbeleggingen en de basisgegevens van de voormalige werknemers. Ook gebruikt de accountant schattingen. Voor de jaarrekening 2011 houdt de accountant bĳ de berekening van de pensioenverplichtingen rekening met de toegenomen levensverwachting.

eigenschappen van de deskundige niet voor iedere controleopdracht te evalueren.

3. Controlewerkzaamheden accountant Zoals eerder gesteld sluit de actuarieel deskundige de controle van de juistheid en volledigheid van de basisgegevens en het bestaan en waardering van de fondsbeleggingen uit; de accountant verricht derhalve deze werkzaamheden. Bĳ de calculatie van de pensioenverplichtingen dienen zowel de actieve deelnemers als de voormalige werknemers (de uitkeringsgerechtigden en premievrĳe deelnemers) betrokken te worden. De juistheid en volledigheid van de basisgegevens voor de actieve deelnemers controleert de accountant op basis van de personeelsadministratie van de onderneming. De accountant van de onderneming heeft onvoldoende kennis van de risico’s en


maatregelen van interne beheersing van het pensioenfonds om zelfstandig een oordeel te vormen over de betrouwbaarheid van deze posten. Omdat de accountant onvoldoende zicht heeft op de waardering van de fondsbeleggingen en de juistheid en volledigheid van de basisgegevens van de voormalige werknemers, maakt hĳ gebruik van de opgave van de fondsbeleggingen en de basisgegevens van de voormalige werknemers. Deze informatie krĳgt hĳ van de uitvoerder van de pensioenregeling (het pensioenfonds of de verzekeraar). Voor het verkrĳgen van controlezekerheid over de fondsbeleggingen zĳn de volgende specifieke aandachtspunten voor de accountant van belang:

•

•

Bestaan Een aansluiting dient te worden vastgesteld tussen beleggingen volgens de onderneming met externe opgaven van derden (bĳvoorbeeld externe vermogensbeheerders, kadaster en ‘custodian’ (bewaarder van waardepapieren)). Waardering Er dient inzicht te zĳn in de aard en de samenstelling van de beleggingen (zĳn deze beursgenoteerd of nietbeursgenoteerd). Vastgesteld dient worden of er actieve markten zĳn voor de beursgenoteerde beleggingen en of er betrouwbare schattingen met betrekking tot niet-beursgenoteerde beleggingen zĳn.

Indien de accountant van de onderneming geen directe toegang heeft tot de uitvoerder van de pensioenregeling, dan benadert de leiding van de onderneming de accountant van de betreffende uitvoerder om voldoende comfort te verkrĳgen.

4. Controle van schattingen Bĳ de controle van de pensioenverplichtingen gebruikt de accountant

20


schattingen. De schattingen betreffen de levensverwachting van de deelnemers, de inflatieverwachting, loonontwikkelingen en toekomstige rendementen op beleggingen. De fondsbeleggingen worden volgens IAS 19 gewaardeerd op basis van reële waarde. Niet-beursgenoteerde beleggingen (derivaten en direct vastgoed) kunnen onderdeel uitmaken van de fondsbeleggingen. COS 540 behandelt de controlewerkzaamheden van schattingen. Zo gebruikt de leiding van de onderneming de voorgeschreven veronderstellingen- en schattingsmethoden, en verricht de accountant een groot aantal controlewerkzaamheden om voldoende zekerheid te krĳgen omtrent de gehanteerde schattingen. Voor de uitvoering van deze werkzaamheden is de accountant afhankelĳk van de informatie die hĳ van de leiding van de onderneming ontvangt. De accountant beoordeelt en valideert het proces dat de leiding van de onderneming heeft ingericht voor het bepalen en monitoren van de schattingen: • Welke controlemaatregelen waarborgen dat de onderneming de schatting juist en/of volledig bepaalt? • Welke data gebruikt de onderneming en hoe waarborgt zĳ dat deze data betrouwbaar zĳn? Daarnaast dient de account per schattingselement de volgende informatie te verkrĳgen: • Welke aannames heeft de onderneming gehanteerd en wat zĳn de eventuele wĳzigingen van aannames ten opzichte van voorgaand jaar? • Heeft de onderneming de onzekerheden van de aannames beschreven? En wat zĳn de effecten van deze onzekerheden op de uitkomst van de schatting? Deze effecten kunnen vertaald worden in een maximale bandbreedte waarbinnen de schatting ligt. • Welke alternatieven met betrekking tot de aannames en berekeningsmethoden heeft de onderneming beschouwd en

• • •

•

waarom heeft zĳ deze alternatieven afgewezen? Welke beschrĳving van eventuele modellen heeft de onderneming gehanteerd? Welke interne en externe specialisten heeft de onderneming ingeschakeld? Heeft de onderneming beoordeeld of de verwerking en de toelichting van de schatting in overeenstemming is met de wet- en regelgeving (COS 540)? Wat is de werkelĳke uitkomst van de schatting versus de schatting van voorgaande jaren?

5. Attentiepunten jaarrekening 2010 Bĳ de calculatie van de pensioenverplichtingen is de levensverwachting van de deelnemers een belangrĳke actuariële veronderstelling. Het Actuarieel Genootschap (AG) publiceert leidraden en richtlĳnen voor het omgaan met de inschattingen van de levensverwachting. In de markt zĳn meerdere richtlĳnen beschikbaar voor het inschatten van levensverwachting (bĳvoorbeeld CBS en verzekeringstafels). Ongeacht welke overlevingsverwachting wordt gehanteerd, onderbouwt de onderneming de gemaakte keuze (zie hoofdstuk 4). Zĳ maakt de levensverwachting specifiek voor de eigen populatie (afhankelĳk per bedrĳfstak) en voor eigen sterftewaarnemingen uit het verleden. In augustus 2010 heeft het Actuarieel Genootschap (AG) geactualiseerde verwachtingen van levensverwachtingen gepubliceerd; dit zĳn de AG-prognosetafels 2010-2060. In deze prognosetafels is op basis van historische gegevens de levensverwachting gemodelleerd van de gehele Nederlandse bevolking over de periode 2010 tot en met 2060. In de prognosetafels is rekening gehouden met toekomstige trends in de levensverwachting. De uitkomsten van deze nieuwe prognose laten een duidelĳke verbetering van de levensverwachting zien ten opzichte van de uitkomsten uit de AG-prognose 2005-2050. Het nieuwe prognosemodel maakt onderscheid tussen een lange- en een kortetermĳntrend. Het

eindniveau van de prognose wordt bepaald door de langetermĳntrend en komt voor nuljarigen uit op een levensverwachting van 85,9 voor mannen en 87,6 voor vrouwen. De kortetermĳntrend bepaalt de ontwikkeling in de nabĳe toekomst. Door de verhoogde levensverwachting zal - afhankelĳk van de opbouw van het deelnemersbestand - de pensioenverplichting stĳgen en de dekkingsgraden dalen. Door de modelverandering van prognosetafel van de periode 2005-2050 naar de periode 2010-2060 kunnen de pensioenverplichtingen met circa 6% tot 8% stĳgen. Zoals eerder gemeld controleert de accountant de actuariële veronderstellingen - waaronder de levensverwachting - met inachtneming van COS 540.

6. Conclusie Pensioenverplichtingen en fondsbeleggingen betreffen materiële posten in de IFRS-jaarrekening. Het is goed te beseffen dat de actuaris ingeschakeld door de accountant, niet de fondsbeleggingen of de onderliggende deelnemersgegevens controleert. De accountant van de onderneming is verantwoordelĳk voor de controle van de reële waarde (bestaan en waardering) van de fondsbeleggingen en de betrouwbaarheid van de basisgegevens (pensioenaanspraken, leeftĳd, sekse) van de deelnemers. De fondsbeleggingen en de basisgegevens worden door het (ondernemings)pensioenfonds of -verzekeraar opgeleverd. De accountant van de onderneming heeft onvoldoende

kennis van de risico’s en maatregelen van interne beheersing van het pensioenfonds om zelfstandig een oordeel te vormen van de betrouwbaarheid van deze posten. Daarom gebruikt hĳ de gegevens van het pensioenfonds. Hiertoe zal in eerste instantie de onderneming contact opnemen met het pensioenfonds om voldoende comfort te krĳgen. Voor de jaarrekening 2011 houdt de accountant bĳ de berekening van de pensioenverplichtingen rekening met de toegenomen levensverwachting. Dit kan een stĳging betekenen van 6% tot 8% ten opzichte van de vorige prognosetafel.


Aansturing en bewaking uitbestede pensioenfondsadministraties cruciaal Pensioenfondsbestuurders besteden hun administratieve werkzaamheden steeds vaker uit aan pensioenuitvoerders en vermogensbeheerders. Het beheersen van de verschillende informatiestromen en het bewaken van de kwaliteit van de dienstverlening van de externe partĳen is bĳ uitbesteding van groot belang. Peter Nieuwenhuizen, Business Assurance Services - Assurance Mark Brouwer, Business Assurance Services - Assurance

1. Inleiding De uitvoering van het Nederlandse pensioenstelsel is voor een groot deel in handen van 600 verschillende pensioenfondsen. Gezamenlĳk zĳn deze fondsen verantwoordelĳk voor de administratie van ongeveer 17 miljoen pensioencontracten voor actieve deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden en een gezamenlĳk vermogen van ongeveer 750 miljard euro. De verantwoordelĳkheid voor het beheer en de uitvoering van deze pensioencontracten ligt bĳ de besturen van de pensioenfondsen. De huidige economische omstandigheden, ingewikkelde regelgeving en toenemende aandacht van media en toezichthouders stellen steeds hogere eisen aan pensioenfondsbestuurders. Daarom laten deze zich in toenemende mate adviseren door externe deskundigen en worden administratieve werkzaamheden uitbesteed aan pensioenuitvoerders en vermogensbeheerders. Hoewel het

22


pensioenfonds vrĳwel alle operationele activiteiten kan uitbesteden, blĳft het bestuur van het pensioenfonds eindverantwoordelĳk voor alle activiteiten op operationeel, tactisch en strategisch niveau. Om op de juiste manier invulling te kunnen geven aan deze verantwoordelĳkheid is aansturing en bewaking van de uitbestedingpartĳen en de adviseurs cruciaal. Omdat beleggen specifieke vaardigheden vereist en actuele marktkennis cruciaal is, besteden veel fondsen het vermogensbeheer uit. Via een mandaat maakt het fonds afspraken met de externe vermogensbeheerder, die op zĳn beurt het geld namens het fonds beheert, belegt en over de resultaten rapporteert. Ook het uitvoeren van de pensioenadministratie is door complexe wet- en regelgeving, ingewikkelde pensioenreglementen en omvangrĳke transactievolumes een specialistisch vak. Veel fondsen hebben er dan ook voor gekozen de pensioenadministratie uit te besteden

aan een pensioenuitvoerder. Zoals bĳ alle uitbestedingrelaties geldt ook hier dat het fonds verantwoordelĳk blĳft voor het vermogen en de administratie en de hieruit voortvloeiende resultaten en rapportages. Dat pensioenfondsbesturen vaak kiezen voor uitbesteding blĳkt ook uit cĳfers van De Nederlandsche Bank (DNB). In 2008 had 93% van de bedrĳfstakpensioenfondsen zowel de pensioenadministratie als het vermogensbeheer uitbesteed aan een derde partĳ. Door de vergaande uitbesteding van de administratieve activiteiten zĳn besturen volledig afhankelĳk van externe partĳen voor het verkrĳgen van haar belangrĳkste stuurinformatie. Deze situatie wordt nog complexer doordat externe partĳen onderling ook van elkaar afhankelĳk zĳn voor informatie die noodzakelĳk is voor de dienstverlening aan het fonds. In figuur 1 zĳn de informatiestromen op hoofdlĳnen weergegeven.

Figuur 1: Informatiestromen op hoofdlijnen

Samenvatting Verantwoordingsen toezichtorganen

Advies: Actuaris

Werkgever

Vermogensbeheerder

Het beheersen van de verschillende informatiestromen en het bewaken van de kwaliteit van de dienstverlening van de externe partĳen is bĳ uitbesteding van groot belang. Door de combinatie van de focus van media, toezichthouders, belangenorganisaties en de hoge volatiliteit op de financiële markten is de fouttolerantie in de informatievoorziening rondom pensioenfondsen tot een minimum gedaald. Hierdoor wordt de vraag actueel welke maatregelen een pensioenfondsbestuur dient te treffen om te waarborgen dat haar informatievoorziening zowel intern als extern aan deze hoge betrouwbaarheidseisen voldoet.

2. Pensioenadministratie: kern van het pensioenfonds De administratieve basis van een pensioenfonds bestaat uit de pensioenadministratie. Hierin vindt de primaire vastlegging van alle activiteiten rondom (voormalige) deelnemers en gepensioneerden plaats. Belangrĳke onderdelen van de pensioenadministratie zĳn:

•

De basisgegevens van alle deelnemers Voor de pensioenadministratie zĳn de

(Ex) deelnemers/ gepensioneerden

Advies: beleggingsbeleid

Pensioenfonds (bestuur)

Uitvoerder pensioenadministratie

Er worden steeds hogere eisen gesteld aan het bestuur van het pensioenfonds. Daarom laat het bestuur zich in toenemende mate adviseren door externe deskundigen en besteedt het de administratieve werkzaamheden steeds vaker uit aan pensioenuitvoerders en vermogensbeheerders. Voor een efficiënte uitvoering van de pensioenregeling is het tevens van belang dat de pensioenadministratie betrouwbaar is. Bĳ de uitbesteding blĳft het bestuur van het pensioenfonds eindverantwoordelĳk. Het is dan ook van belang dat het bestuur voldoende zekerheid heeft dat de rapportages die het naar buiten brengt, voldoende betrouwbaar zĳn. Hiermee is de rapportage functionaliteit van de geautomatiseerde pensioenadministratie een belangrĳk kwaliteitsaspect. Aansturing en bewaking van de uitbestedingpartĳen zĳn cruciaal voor de beschikbaarheid van betrouwbare informatie en rapportage.

basisgegevens nodig van de werkende deelnemers die pensioen opbouwen, de voormalige deelnemers en de gepensioneerden die maandelĳks hun pensioen uitgekeerd krĳgen. Het gaat dan om bĳvoorbeeld de geboortedatum, het pensioengevend salaris, de datum dat de werknemer in dienst is gekomen bĳ zĳn werkgever en gegevens als NAW en BSN (burgerservicenummer). Op basis van deze gegevens kan het systeem afleiden wat de leeftĳd is van de deelnemer, hoeveel jaar hĳ premies heeft betaald of nog gaat betalen en hoe hoog deze premie is op basis van het pensioengevend salaris.

•

De gegevens over de pensioenregeling van de deelnemers op basis waarvan de pensioenrechten worden berekend De pensioenregeling is tot stand gekomen door de sociale partners (vakbonden en werkgevers) en beschrĳft onder andere hoe het systeem de aanspraken berekent, op welke typen pensioen de deelnemer recht heeft (bĳvoorbeeld ouderdomspensioen, vroegpensioen of partnerpensioen na overlĳden deelnemer), hoe hĳ extra kan sparen voor vroegpensioen en de

aard van de pensioenregeling (Defined Benefit, Collectief Defined Contribution, of Defined Contribution).

•

Financiële gegevens rondom premiestortingen en toeslagverlening, waardeoverdrachten en ingang van pensioenuitkeringen.

Veel operationele processen zoals het innen van premies, het doen van uitkeringen of het uitvoeren van waardeoverdrachten zĳn gebaseerd op de gegevens in de pensioenadministratie. Hiermee is de administratie een bepalende rol voor de kwaliteit van de operationele processen. Pensioenuitvoerders hebben dit onderkend en veel middelen geïnvesteerd in de automatisering van de pensioenadministratie ter ondersteuning van de primaire operationele processen.


Enkele pensioenadministratiesystemen die in de markt gebruikt worden zĳn: Lifetime, Innovact, en MAIA. Naast deze commercieel beschikbare ‘off the shelf’-oplossingen beschikken grote uitvoerders vaak ook over zelf ontwikkelde pensioenadministratiesystemen.

Naast de externe rapportages heeft het fonds te maken met interneverantwoordingsrapportages aan het fondsbestuur. Het bestuur dient vanuit interne-beheersingsoptiek geïnformeerd te worden door de pensioenuitvoerder over de financiële en operationele stand van zaken.

Rapportagefunctionaliteit Een belangrĳk kwaliteitsaspect van geautomatiseerde pensioenadministraties is de rapportagefunctionaliteit. Door recente ontwikkelingen in de pensioensector zĳn de functionele eisen die aan een geautomatiseerde pensioenadministratie worden gesteld, sterk toegenomen. Niet langer ligt de nadruk slechts op betrouwbare registratie, maar is betrouwbare rapportage minstens even belangrĳk. Hierdoor kunnen pensioenuitvoerders eventuele tekortkomingen in de geautomatiseerde oplossing niet langer opvangen met aanvullende handmatige werkzaamheden, de zogenaamde ‘work arounds’. Immers, als de pensioenuitvoerder de pensioenadministratie voor belangrĳke delen van de regeling administreert buiten het primaire systeem om, dan zal het lastig zĳn op frequente basis volledige rapportages op te stellen.

In de praktĳk zien wĳ dat er grote verschillen bestaan tussen pensioenuitvoerders als het gaat om de betrouwbaarheid van de pensioenadministratie. Kritische factoren voor het onderhouden van een foutloze pensioenadministratie zĳn onder andere: • de mate waarin administratieve processen gestandaardiseerd en beheerst zĳn; • de automatiseringsgraad van de administratieve processen (‘straight through processing’); • het aantal handmatige ‘work arounds’ en de flexibiliteit van systemen; • de complexiteit van de pensioenregeling en het aantal wĳzigingen van de regeling.

Het pensioenfonds moet onder andere de volgende externe rapportages afgeven: • verslagstaten aan DNB (met onder andere de dekkingsgraad); • informatie voor de berekening van de dekkingsgraad; • Uniform Pensioen Overzicht (UPO’s) aan de deelnemers en de koppeling met het pensioenregister; • stop- en startbrieven; • informatie delen met de werkgever (premienota, prestaties van het fonds op beleggingsgebied ’Z-score’); • informatie over de opbouw van de aanspraken voor het Asset & Liability Management; • pensioenregister.

24


3. Betrouwbaarheid pensioenadministratie en rapportages

In de praktĳk blĳkt dat problemen vaak ontstaan doordat systemen niet snel genoeg aangepast kunnen worden aan externe omstandigheden zoals wĳzigingen in de pensioenregeling of in de wet- en regelgeving. Ook wanneer pensioenadministraties aan uitvoerders worden uitbesteed, ontstaan in een aantal gevallen problemen doordat de nieuwe systemen de diversiteit van de regelingen niet aankunnen. Om grote achterstanden in de verwerking te voorkomen kiezen uitvoerders vervolgens voor tĳdelĳke of pragmatische oplossingen.

Voor een efficiënte uitvoering van de pensioenregeling is het van belang dat de pensioenadministratie betrouwbaar is. Wanneer de pensioenuitvoerder indicaties heeft dat de administratie onvoldoende betrouwbaar is, kan hĳ dit ondervangen door de administratie te controleren op kritische momenten. Bĳvoorbeeld door op het moment van pensionering de volledige opbouw te herberekenen alvorens het opgebouwde pensioen tot uitkering komt aan de deelnemer. Deze benadering is misschien niet efficiënt maar de cliënt merkt niets van de problemen. Wanneer echter tussentĳds gerapporteerd moet worden over de opbouw dan ontstaat een probleem voor deze uitvoerder. Fouttolerantie Een administratie is betrouwbaar als deze voldoet aan de volgende aspecten: • De rapportage aan belanghebbenden zoals (voormalige) deelnemers, gepensioneerden en het bestuur is juist en volledig. En: • De rapportage wordt tĳdig vastgelegd en is relevant. Hierbĳ is het belangrĳk op te merken dat de fouttolerantie de laatste jaren steeds lager ligt. De dekkingsgraad is een goed voorbeeld van een lagere fouttolerantie. In het verleden was een afwĳking van een paar procenten een afrondingsverschil op een dekkingsgraad die ver boven het minimum lag. Tegenwoordig kan een afwĳking van een paar procent het verschil betekenen tussen een dekkingstekort en een ‘gezond’ fonds. In een wereld die steeds meer transparantie vereist, waar de media regeert en het pensioenfonds te kampen heeft met moeilĳke economische omstandigheden, kan geen enkel fonds zich permitteren dat interne of externe

Wanneer het systeem van de uitvoerder geen UPO’s kan genereren en de uitvoerder deze dus maar in Excel opstelt, neemt het risico op (systematische) fouten in de communicatie naar deelnemers toe, vooral naarmate de uitvoerder meer van dit soort oplossingen toepast in de primaire processen. Uiteraard moet de pensioenuitvoerder beheersingsmaatregelen definiëren waarmee hĳ dit risico zo goed mogelĳk afdekt.

rapportages onbetrouwbaar zĳn. Deze ontwikkeling stelt steeds hogere eisen aan het rapportageproces maar nog hogere eisen aan de informatiesystemen die gebruikt worden om de rapportages op te stellen. Eisen informatiesystemen Om aan de informatievraag te kunnen voldoen, dient het fonds onder andere de volgende eisen te stellen aan de informatiesystemen:

•

Flexibele onderliggende datastructuur De onderliggende datastructuur dient flexibel te zĳn zodat de uitvoerder toekomstige veranderingen eenvoudig in het datamodel kan inpassen.

•

Flexibele rapportagemogelĳkheden Gebruikers met voldoende pensioenkennis kunnen eenvoudig nieuwe rapporten definiëren en dataelementen toevoegen. Handmatige rapportages op basis van Excel en ‘queries’ zĳn foutgevoelig en niet acceptabel.

•

Voldoen aan meest recente wet- en regelgeving Het informatiesysteem moet voldoen aan de meest recente, relevante wet- en regelgeving. Aangezien de wetgeving regelmatig verandert, stelt dit hoge eisen aan de onderhoudbaarheid van het systeem.

•

Foutloze koppelingen met externe partĳen De koppelingen met externe partĳen moeten foutloos verlopen, er mogen geen data verloren gaan en de data mogen niet onjuist veranderen door dergelĳke koppelingen. Handmatige koppelingen zĳn foutgevoelig. Het is raadzaam de handmatige koppelingen te vervangen door geautomatiseerde koppelingen.

Afhankelĳk van externe informatie Zoals eerder gemeld is de afhankelĳkheid van externe informatie tussen externe leveranciers een belangrĳk aspect in

het rapportageproces. Pensioenfondsen en hun uitvoerders zĳn in toenemende mate afhankelĳk van externe partĳen voor aanlevering van gegevens. Een voorbeeld hiervan is de informatie die een vermogensbeheerder oplevert over naleving van mandaten, performance en samenstelling van de beleggingsportefeuille. Om op een betrouwbare manier over de beleggingen te kunnen rapporteren dient het pensioenfondsbestuur goede afspraken te maken over frequentie en indeling van de rapportages van de diverse vermogensbeheerders zodat de rapportages van de vermogensbeheerders naadloos aansluiten bĳ de informatiebehoefte en rapportagevereisten van het pensioenfonds. In de praktĳk zien wĳ regelmatig dat pensioenfondsen dit soort afspraken onvoldoende maken waardoor de eigen rapportages onvoldoende betrouwbaar zĳn.

4. Betrouwbaarheid rapportage: zorg van het bestuur In het voorgaande is kort ingegaan op de pensioenadministratie en als bron voor veel rapportages, de administratieve systemen die pensioenuitvoerders gebruiken en de kwaliteitseisen die aan rapportages van het pensioenfonds gesteld worden. Tevens is het belang van betrouwbare rapportages voor de juistheid van strategische beslissingen en de reputatie van het fonds aangegeven.

is opgezet om de betrouwbaarheid van de pensioenadministratie te waarborgen. Dit biedt de bestuurder enige zekerheid dat operationele en financiële gegevens juist, volledig en tĳdig zĳn vastgelegd in de pensioenadministratie. Het verdient aanbeveling ook het Service Levelrapportageproces in het ISAE 3402-rapport op te laten nemen. Belangrĳk is het feit dat een ISAE 3402-rapport in eerste instantie zekerheid biedt over de effectiviteit van de beschreven beheersmaatregelen, maar niet direct over de betrouwbaarheid van de onderliggende administratie. Al eerder concludeerden wĳ dat de fouttolerantie afneemt en het belang van rapportages toeneemt. Door middel van een ISAE 3402-rapport krĳgen pensioenfondsbesturen zekerheid over de beheersing van administratieve processen, maar geeft dit rapport voldoende zekerheid over juistheid van rapportages? In veel gevallen zal het voor het bestuur noodzakelĳk zĳn zekerheid over de betrouwbaarheid van rapportages te krĳgen door direct de brongegevens te toetsen en vervolgens vast te stellen dat deze gegevens juist zĳn vertaald in informatie in een rapport. Het bestuur kan samen met de pensioenuitvoerder of vermogensbeheerder met behulp van data-analyse een dergelĳke controle op een efficiënte manier uitvoeren en daarmee de betrouwbaarheid van haar rapportages verbeteren. Zelfs met een aantal eenvoudige controles kan de pensioenuitvoerder veel fouten in de administratie identificeren. Zie schema 1.

Welke garanties hebben pensioenfondsbestuurders nu dat de rapportages die zĳ gebruiken bĳ het formuleren van beleid en de rapportages die zĳ naar buiten brengen voldoende betrouwbaar zĳn in het geval van uitbesteding? De eerste waarborg vindt de bestuurder in de uitbestedingovereenkomst en de Service Level Agreement. Daarnaast beschikken veel pensioenuitvoerders (evenals vermogensbeheerders) over een ISAE 3402-rapport, dit is de opvolger van het oude SAS 70-rapport. In deze rapporten beschrĳft de pensioenuitvoerder een raamwerk van controlemaatregelen dat


Fouten identificeren met controles De pensioenuitvoerder kan met eenvoudige controles veel fouten in de administratie identificeren. Bĳvoorbeeld: Dit proces van het bewaken van de kwaliteit van de pensioenadministratie en het rapportageproces kan de externe accountant vervolgens toetsen zodat het bestuur zekerheid heeft dat niet alleen naar processen is gekeken maar ook naar de inhoud van de administratie. Daarnaast beoordeelt het bestuur, of het bestuursbureau zelf, de gebruikte rapportages voldoende kritisch.

5. Conclusie Pensioenfondsbesturen zien zich geconfronteerd met een toenemende vraag naar transparantie en een afnemende fouttolerantie. Dit leidt ertoe dat alle informatie die het bestuur intern gebruikt bĳ het formuleren van beleid en de naar buiten gebrachte informatie te allen tĳde juist moet zĳn. Hiertoe dient het bestuur rekening te houden met de volgende randvoorwaarden:

•

De pensioenuitvoerder voert pensioenadministraties in moderne flexibele systemen met uitgebreide rapportagefunctionaliteit. Het gebruik van verouderde systemen kan grote risico’s met zich meebrengen.

•

Het pensioenfonds maakt harde afspraken over de kwaliteit van de gegevensaanlevering door externe partĳen zoals vermogensbeheerders. Het pensioenfonds ziet erop toe dat deze afspraken worden nageleefd.

•

Een ISAE 3402-rapportage alléén is mogelĳk niet voldoende. Naast de controle van de beheersmaatregelen (ISAE 3402) vindt mogelĳk ook dataassurance plaats.

26


Schema 1: Voorbeelden fouten identificeren met controles

Soort fout

Hoe identificeren

ontbrekende informatie

selecteren op lege velden

onvolledige verwerking van overlijden gepensioneerden

zoeken naar gepensioneerden met een leeftijd > 100 jaar zoeken naar actieve deelnemers ouder dan de ingangsdatum van het pensioen

onvolledige verwerking pensionering vreemde en onlogische bedragen in de administratie fouten ten aanzien van de juistheid van de opbouw

zoeken naar een negatieve pensioenopbouw zoeken naar opbouw nabestaandenpensioen waarvoor geen opbouw ouderdomspensioen plaatsvindt


Ageing en het nieuwe pensioenakkoord van de STAR Tot een paar jaar geleden was het ouderenbeleid van werkgevers vooral gericht op vervroegde uittreding via VUT en vroegpensioen. Dit is sinds vĳf jaar fiscaal onaantrekkelĳk. Nu ook de kosten van de pensioenopbouw te hoog oplopen is de tĳd rĳp voor een echt ageing-proof HR-beleid. Alfred Lagendĳk, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services Bastiaan Starink, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services

1. Pensioenakkoord Door onder andere de stĳgende levensverwachting en een volatiele rente- en aandelenmarkt zĳn twee zaken in pensioenland de afgelopen jaren heel duidelĳk geworden: de kosten zĳn niet beheersbaar en garanties bestaan niet. Om die reden hebben sociale partners, verenigd in de Stichting van de Arbeid (STAR), het initiatief genomen om een nieuw pensioencontract overeen te komen. Bĳ het ter perse gaan van dit artikel was het STAR-akkoord nog niet vastgesteld zodat wĳ ons baseren op eerdere concepten van dit akkoord. Dit mede in navolging op de door de regering aangekondigde verhoging van de AOW- en pensioenleeftĳd. Werkgevers worden ‘verplicht’ een levensfasebewust personeelsbeleid te voeren, onder andere gericht op het langer kunnen laten doorwerken van werknemers. Alle maatregelen van het STARakkoord (zie kader) moeten resulteren

28


STAR-akkoord De belangrĳkste elementen van het STAR-akkoord zĳn hoogstwaarschĳnlĳk: • De pensioenleeftĳd gaat meestĳgen met de levensverwachting. Per 2020 wordt de pensioenleeftĳd 66 jaar en iedere vĳf jaar kan die leeftĳd met een jaar oplopen. • Absolute pensioengaranties gaan vervallen. Bĳ een tegenvallende financiële en economische situatie, kan de hoogte van de pensioenuitkering sneller dan nu het geval is, naar beneden worden bĳgesteld. • De huidige pensioenpremie gaat als maximum gelden. Is deze premie op een gegeven moment ontoereikend voor het financieren van de aanspraak, dan wordt de aanspraak naar beneden bĳgesteld. Het pensioencontract krĳgt dus trekjes van een beschikbare premieregeling. • De AOW moet bĳ voorkeur mee gaan stĳgen met de reële loonontwikkeling.

in een stabiele pensioenpremie voor werkgevers en werknemers. In wezen wordt met dit akkoord een deel van de risico’s verschoven van werkgevers naar werknemers. Het STAR-akkoord heeft uiteraard geen dwingend karakter. Aan de cao-tafel zitten echter dezelfde partĳen als de partĳen bĳ het STAR-

akkoord. Het akkoord zal dus vooral in de branche-cao’s terug te vinden zĳn. Ook bedrĳven met een eigen cao of arbeidsvoorwaardenpakket zullen naar verwachting het akkoord volgen, tenzĳ werkgever en werknemersvertegenwoordiging hier geen behoefte aan hebben. Dit alles betekent dat vrĳwel

alle pensioenregelingen de komende twee jaar in meer of mindere mate gewĳzigd worden. Een megaoperatie voor werkgevers, vakbonden, pensioenfondsen, verzekeraars maar ook consultants.

het wat vergrĳzing betreft overigens iets beter dan het Europees gemiddelde. Figuur 1 laat zien in welke mate de bevolking ouder dan 60 jaar, in 2050 gegroeid is.

Samenvatting Dat de Nederlandse beroepsbevolking vergrĳst is inmiddels al lang geen geheim meer. Vervroegde uittreding via VUT en vroegpensioen is fiscaal niet meer aantrekkelĳk, en de kosten van de pensioenopbouw lopen hoog op. Daarom hebben sociale partners, verenigd in de Stichting van de Arbeid (STAR), het initiatief genomen om een nieuw pensioencontract overeen te komen, het STAR-akkoord. De maatregelen van het STAR-akkoord moeten leiden tot een stabiele pensioenpremie voor werkgevers en werknemers. Bovendien benoemt STAR het ouderenbeleid als onlosmakelĳk onderdeel van het akkoord. Zonder ouderenbeleid geen nieuw pensioencontract is het devies. In het regeerakkoord is ook bepaald dat in nieuwe cao’s een bepaling over ouderenbeleid moet worden opgenomen. Wordt dat niet gedaan, dan volgt er geen algemeenverbindendverklaring van de cao.

De vergrĳzende arbeidsbevolking treft uiteraard ook werkgevers om de volgende redenen:

Niet alleen de pensioenregeling zelf ondervindt de gevolgen van het STARakkoord, ook het ouderenbeleid van de werkgever moet gevormd dan wel gewĳzigd worden.

2. Ageing en de gevolgen voor werkgevers Ageing is een ruim begrip. Het begrip als zodanig is weinig spannend: ouder worden. En toch staat de maatschappĳ de komende decennia voor grote uitdagingen. De kosten voor de AOW verdubbelen tussen nu en dertig jaar en de pensioenkosten nemen volgens de commissie-Goudswaard toe met 7 tot 12 miljard per jaar. Deze kosten moeten door een steeds kleiner wordende groep worden gedragen, doordat de arbeidsbevolking inkrimpt. Nederland doet

•

Een vergrĳzend bedrĳf is minder aantrekkelĳk voor jonge werknemers.

•

Er ontstaat een tekort aan gekwalificeerd personeel; de uitstroom op de arbeidsmarkt is de komende jaren veel groter dan de instroom.

•

Door de stĳgende pensioenleeftĳd en hogere loonkosten van oudere werknemers, stĳgen de totale arbeidskosten van de werkgever.

•

De pensioenleeftĳd gaat omhoog van 62 jaar nu naar 67 in 2025; geen uitzondering voor werknemers in zware beroepen. De kosten van vervroegde uittreding nemen toe met een factor 2 tot 3 door de fiscale strafheffing van 52%.

Figuur 1: Bevolking ouder dan 60 jaar in 2009 en in 2050 (in percentages)

•

Bĳ oudere werknemers is de veranderbereidheid gering door goudgerande aandelen(optie)plannen en niet gefinancierde pensioenen en vervroegde uittredingsregelingen.

•

Er is gebrek aan behoorlĳke kennisoverdracht als ouderen massaal vertrekken.

•

Er ontbreekt een cultuur die oudere werknemers stimuleert tot nieuwe uitdagingen. Er wordt te weinig in opleiding voor oudere werknemers geïnvesteerd.

•

De perceptie heerst dat oudere werknemers minder productief zĳn.

50 45 40 35 30 25 20

2009

15

2050

10 5

Japan

China

India

US

Rusland

Italië

UK

Frankrijk

Duitsland

Europa

Nederland

0


Deze en vele andere redenen stellen werkgevers voor grote uitdagingen: hoe beheersen zĳ de loonkosten en zorgen zĳ ervoor dat ook in de nabĳe toekomst het werk gedaan kan worden? Ondanks de grote uitdagingen rondom ageing, hebben maar weinig werkgevers daadwerkelĳk beleid hiervoor ontwikkeld. Dit komt omdat de opinie is dat ageing ver weg is, vaag is, er geen directe oplossingen voorhanden zĳn, het probleem moeilĳk te kwalificeren is enzovoort. Het tegendeel is waar: ageing vraagt nu aandacht. Het is niet voor niets dat de STAR het ouderenbeleid als onlosmakelĳk onderdeel van het akkoord heeft benoemd. Zonder ouderenbeleid geen nieuw pensioencontract is het devies. In het regeerakkoord is ook bepaald dat in nieuwe cao’s een bepaling over ouderenbeleid moet worden opgenomen. Wordt dat niet gedaan, dan volgt er geen algemeenverbindendverklaring van de cao.

3. Oplossingen voor werkgevers Het creëren van beleid en vormgeven van oplossingen voor de vergrĳzingsproblematiek binnen organisaties begint met het creëren van inzicht. PwC heeft hiervoor het personeelsprognosemodel ontwikkeld. Stap 1 is een analyse hoe vergrĳzing zich binnen een organisatie manifesteert. Hierboven is al een aantal indicatoren opgesomd, die in veel organisaties (kunnen) spelen. In de praktĳk komen heel veel cases en varianten voor. Er zĳn bedrĳven met een leeglopende orderportefeuille, die noodgedwongen afscheid nemen van een grotere groep oudere medewerkers; er zĳn organisaties die gericht zĳn op zowel autonome groei als groei door overnames en die werknemers stimuleren om zo lang mogelĳk door te werken. In de overheidssector is men vooral bevreesd voor verlies aan kennis en ervaring. In de gezondheidszorg is de verwachting dat men met veel minder mensen de dubbele hoeveelheid dienstverlening moet kunnen leveren. Onorthodoxe problemen kunnen een onorthodoxe aanpak vragen. Ongeacht welke aanpak de organisatie kiest, is het van belang dat zĳ besluiten neemt op

30


basis van de juiste informatie. Bĳ veel organisaties ontbreekt die informatie, zowel op nationaal als op internationaal niveau. Als gevolg daarvan ontbreekt ook inzicht in de gewenste ontwikkeling van het personeelsbestand in de komende jaren. Vaak ontbreekt de aansluiting met de strategie van de organisatie, zodat het personeelsbeleid op zichzelf lĳkt te staan. Personeelsprognosemodel PwC heeft, zoals gezegd, een model ontwikkeld dat organisaties helpt om inzicht te krĳgen in hun strategisch personeelsbeleid. Het model zorgt dat een werkgever inzicht krĳgt in de ontwikkeling van de personele organisatie in de toekomst, in aantallen, functies en kosten. Daarnaast kan er een verdeling per bedrĳfsspecifieke subgroep en een uitstroom naar verschillende oorzaken (arbeidsongeschiktheid, overlĳden, pensionering, uit dienst enzovoort) inzichtelĳk worden gemaakt. Dat gebeurt op basis van een natuurlĳke ontwikkeling, veranderingen in het beleid en creatie van de gewenste ontwikkeling en de toekomstige situatie. Het rekent verschillende scenario’s door en maakt de gevolgen van ingrĳpen inzichtelĳk. Door toetsing op haalbaarheid van verschillende scenario’s en het in kaart brengen van de financiële effecten komt er een betere onderbouwing van het personeelsbeleid. Daarnaast wordt het eenvoudiger om het beleid te verbinden met de bedrĳfsstrategie en financiële doelstellingen. Passende toekomstscenario kiezen De uitkomsten van deze scenario’s kan de organisatie gebruiken om haar beleid verder te ontwikkelen. Vervolgens stelt PwC samen met de organisatie een aantal scenario’s op van hoe de personele bezetting van morgen eruit moet zien. Daarbĳ worden de verwachte demografische ontwikkelingen in de sector waarin de organisatie actief is, op een rĳ gezet, en een analyse van mogelĳke markten technologische ontwikkelingen gemaakt. Ook wordt gekeken naar de gekozen strategie van de organisatie. Op

basis daarvan worden de meest voor de hand liggende toekomstscenario’s, de kern van het prognosemodel, geschetst. Daarbĳ wordt ook gekeken naar de ontwikkeling van de omvang van de personeelsbezetting en de kosten, maar ook naar welke competenties, kennis en netwerkstructuren straks nodig zĳn om te kunnen excelleren. En hoe mensen zullen moeten samenwerken om betere resultaten te bereiken. Interventiestrategie ontwerpen Wanneer de organisatie het best passende toekomstscenario heeft gekozen, wordt een zogeheten interventiestrategie ontworpen en op maat gemaakt. Inzet is om de best passende weg uit te stippelen om de ideale personeelsbezetting ook daadwerkelĳk vorm te kunnen geven. In de praktĳk betekent dit dat alle HR-instrumenten worden doorgelicht en indien nodig aangepast in lĳn met de gekozen beleiduitgangspunten. De benodigde bĳstellingen worden gedefinieerd, en als daar behoefte aan is, worden trainingen georganiseerd om de betrokken functionarissen te helpen om de bĳstellingen uit te kunnen voeren. De ervaring leert overigens dat de benodigde beleidsaanpassingen doorgaans veel minder revolutionair hoeven te zĳn dan tevoren vaak wordt gedacht. Heel vaak zie je dat er nog veel onderbenutte flexibiliteit zit in de bestaande bezetting, en dat het herkennen en ontsluiten ervan alleen al een enorme stap in de gewenste richting is. Het voordeel is dat de werkgever voortaan over voldoende informatie beschikt om de verdere ontwikkeling van zĳn workforce zelf actief te kunnen blĳven volgen. Naarmate de ‘war for talent’ grimmiger wordt, wordt de duurzame inzetbaarheid van mensen steeds belangrĳker. Organisaties die dit op zĳn beloop laten, worden straks geconfronteerd met arbeidskrapte en productiviteit- en kwaliteitverlies.

Het instrumentarium Elke organisatie of sector kent zĳn eigen problemen en thema’s. Generieke oplossingen zĳn er niet. Niettemin is er een heel scala aan beleidsinstrumenten, die kunnen worden ingezet om de vergrĳzing het hoofd te bieden. Om een indruk te krĳgen is een overzichtje weergegeven (zie kader).

Beleidsinstrumenten bĳ vergrĳzing

Pensioenbeleid Tot een paar jaar geleden stond pensioenbeleid veelal in het teken van vervroegde uittreding. Hoe eerder een dure oudere werknemer afvloeide en plaats maakte voor een goedkopere en gemotiveerde jongere werknemer, hoe beter het was. Dit adagium is echter achterhaald. Van structurele jeugdwerkloosheid is geen sprake meer en iedere werknemer is broodnodig. Pensioenbeleid is dus niet meer gericht op vervroegde uittreding maar juist op het zo lang en vitaal mogelĳk doorwerken.

• permanente scholing en ontwikkeling;

Oudere werknemers hebben andere behoeftes dan jongere. De pensioenregeling kan tegemoetkomen aan deze behoeftes. Een goed voorbeeld is deeltĳdpensionering, al dan niet in combinatie met vervroegingsen uitstelmogelĳkheden. Oudere werknemers willen vaak best wat langer doorwerken maar niet fulltime. De organisatie kan aan deze wens tegemoet komen door deeltĳdpensionering in te voeren dan wel beter te promoten. Zo kan een werknemer op bĳvoorbeeld leeftĳd 62 al één of twee dagen per week minder gaan werken en voor dat deel pensioneren. De werknemer wordt minder door het werk belast en krĳgt al eerder tĳd voor zaken als hobby’s en kleinkinderen. Vervolgens bouwt hĳ zĳn werk tot bĳvoorbeeld leeftĳd 67 rustig af. Wat met dit beleid bereikt wordt, is: • De oudere werknemer werkt langer door. • Hĳ is met al zĳn kennis en kunde beschikbaar voor het inwerken van een jongere collega. • Door de afnemende belasting kan de oudere werknemer het werk met gemak een paar jaar langer uithouden.

• de ontwikkeling van meer activerende arbeidsvoorwaarden, in het bĳzonder met betrekking tot functionerings-, loopbaan- en beoordelingsgesprekken, scholing, mobiliteit en functieaanpassing (intern en extern, horizontaal en verticaal) en (deeltĳd)pensionering; • herindeling van functies met het oogmerk: vergroting van de inzetbaarheid, mobiliteit, flexibiliteit en motivatie;

• cultuurverandering naar ‘levenslang’ leren en werken in eigen regie, zonder ‘lifetime employment’ bĳ dezelfde organisatie; • invoering van een leeftĳdsfasebewust personeelsbeleid met aangepaste rollen en functies voor oudere werknemers (onder andere het instrument ‘demotie’); • flexibilisering van de beloningsmix (vast/variabel, korte/lange termĳn, cash/shares, uitgestelde beloningsregelingen); • doorbreken van de automatische salarisverhogingen (cao-aanpassing); • introductie van keuzemogelĳkheden voor langetermĳnvermogensopbouw.

Uiteraard dient de pensioenregeling voor zo’n situatie voor deeltĳdpensionering geschikt te zĳn. Naast het verruimen van de mogelĳkheden binnen de pensioenregeling, kan de volatiliteit van de pensioenkosten worden beperkt. Zo kan de werkgever de bĳstortverplichtingen beperken en de risicoverdeling verschuiven richting werknemer. Het genoemde STAR-akkoord sorteert hier op voor. Het invoeren van een beschikbare premieregeling waarbĳ de werkgever niet meer kan worden aangesproken voor tegenvallende financiële en economische omstandigheden, is een mogelĳkheid hiertoe.

het vinden van het juiste personeel, voor een werkgever die zo’n 20 procent kan besparen op zĳn pensioenlasten, en voor een werkgever die een hogere productiviteit en hogere opbrengsten en lagere kosten heeft, zĳn resultaten op dit vlak een zegen. De enige vraag die resteert is waarom er zo weinig gebeurt.

4. Tot slot Het is evident dat de noodzaak tot langer werken onontkoombaar is. Daarnaast levert het voor een werknemer heel veel op als hĳ met plezier en daardoor meestal bĳzonder productief een aantal jaartjes doorwerkt. Voor een werkgever die moeite heeft met


Het begint met de governance De eisen die aan pensioenfondsen worden gesteld zĳn snel toegenomen. Toezichthouders, deelnemers en gepensioneerden, en de maatschappĳ als geheel verwachten steeds meer van pensioenfondsen. Voor het functioneren van pensioenfondsen is de kwaliteit van het bestuur bepalend. Wim Koeleman, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services

1. Inleiding Al sinds het begin van deze eeuw staan pensioenfondsen onder druk. Na de mooie beleggingsjaren negentig met hoge rendementen en een lage inflatie is het klimaat sinds het begin van deze eeuw veel moeilĳker. Na de dotcom-crisis van 20022003 kwam de kredietcrisis van 20082009. Het is niet langer vanzelfsprekend dat pensioentoezeggingen kunnen worden nagekomen. Veel pensioenfondsen kwamen in een situatie van onderdekking terecht en moesten herstelplannen indienen. Uit onderzoek bleek dat pensioenfondsen meer aandacht hadden voor het beleggingsrendement en minder voor het risicomanagement en voor de uitvoering van het vermogensbeheer. Dat daarin heel veel fout kan gaan heeft de kredietcrisis bewezen. Verbetering van deze zaken begint bĳ een bestuur dat zich bewust is van het belang ervan en dat in staat is om de kennis te organiseren om deze zaken adequaat aan te pakken. Vanuit de samenleving is er veel meer aandacht voor het onderwerp pensioen en de rol van de pensioenfondsbesturen. De vraag kwam naar voren of de besturen van pensioenfondsen wel op hun taak berekend zĳn. Er is vanuit de deelnemers en de gepensioneerden en vanuit de

32


maatschappĳ als geheel veel meer behoefte aan verantwoording door de besturen. Ook de commissie-Frĳns, die onderzoek deed naar het beleggingsbeleid en het risicomanagement van pensioenfondsen tĳdens de kredietcrisis, kwam tot de conclusie dat de governance van pensioenfondsen moet worden versterkt.

2. Pensioenfondsgovernance In de pensioenwetgeving zĳn twee principes leidend als het gaat om de besturing van pensioenfondsen: de belangenvertegenwoordiging en de deskundigheid. Belangenvertegenwoordiging Aan het eerste principe wordt zeer veel aandacht gegeven in de wet. Zo wordt het bestuur van het pensioenfonds samengesteld uit vertegenwoordigers van de werkgever(s) en de werknemers, en, afhankelĳk van het soort pensioenfonds, ook door de gepensioneerden. Verder richt

het pensioenfonds een verantwoordingsorgaan in met vertegenwoordigers van de werkgever(s), de werknemers en de gepensioneerden. Ten slotte moeten de meeste pensioenfondsen bovendien een deelnemersraad hebben, waarin ook weer de deelnemers en gepensioneerden vertegenwoordigd zĳn. De wetgeving lĳkt hiermee niet ‘gebruiksvriendelĳk’ te zĳn, met een ‘wildgroei’ aan governance. Er zĳn veel organen, met telkens dezelfde groepen vertegenwoordigers, en overlappende bevoegdheden. Daarbovenop regelt de wet dat alle belanghebbenden bĳ het pensioenfonds zich door het bestuur op evenwichtige wĳze vertegenwoordigd moeten voelen. Wellicht komt in deze situatie verandering, want de minister heeft aangekondigd dat er voorstellen komen om de besturing te vereenvoudigen. Deskundigheid Voor het tweede principe, deskundigheid, is minder geregeld, maar de aandacht

Een pensioenfondsbestuur treedt op namens veel verschillende belanghebbenden. Het bestuur heeft een fiducicaire taak om het geld van zeer veel deelnemers en gepensioneerden te beheren. Het afleggen van verantwoording aan al deze belanghebbenden is daarom een essentieel onderdeel van de rol van het bestuur.

daarvoor neemt toe. Vooral de toezichthouders, De Nederlandsche Bank (DNB) en de AFM (Autoriteit Financiële Markten), komen regelmatig met nieuwe beleidregels op dit terrein. Hierbĳ gaat het in eerste instantie om de deskundigheid. In feite moeten bestuursleden van pensioenfondsen kunnen aantonen dat ze de kennis hebben om het pensioenfonds te besturen als een gewone financiële instelling. Dat is ook heel begrĳpelĳk gezien de enorme omvang van de pensioenfondsen en hun grote maatschappelĳke belang, waardoor miljoenen mensen voor een groot deel van hun inkomen afhankelĳk zĳn van de fondsen. Daarvoor is het nodig dat de besturen voldoen aan eisen van deskundigheid op een aantal specifiek benoemde terreinen, zoals vermogensbeheer, actuariaat, risicomanagement, uitbesteding en communicatie. Daarnaast is er steeds meer aandacht voor bestuurlĳke vaardigheden. Daarbĳ is naast kennis ook vereist dat het bestuur als geheel onder meer besluitvaardig kan zĳn, naar elkaar kan luisteren, en zelfstandig tot een oordeel kan komen. Op beide onderdelen wordt hieronder verder ingegaan.

3. Deskundigheid Er kan een knelpunt ontstaan tussen de beide principes die de samenstelling van pensioenfondsbesturen bepalen: belangenvertegenwoordiging aan de ene kant en deskundigheid aan de andere kant. Aan het bestuur als geheel wordt door de toezichthouders de eis gesteld dat het deskundig is op alle relevante terreinen. Aan de andere kant worden de besturen benoemd door anderen dan het pensioenfondsbestuur, waardoor het bestuur zelf eigenlĳk maar beperkte invloed heeft op haar eigen samenstelling. Dat ligt bĳ de benoemende partĳen. Zo worden bĳvoorbeeld de vertegenwoordigers van gepensioneerden in het ondernemingspensioenfonds via rechtstreekse verkiezingen door en uit de gepensioneerden verkozen. Het is voor het bestuur dan maar afwachten wie er na de verkiezingen in het bestuur komt. Een oplossing hiervoor is het werken met

functieprofielen. Het bestuur zelf stelt voor alle bestuursfuncties functieprofielen op en deelt die tevoren ook mee aan degenen die de bestuursleden benoemen. Verder moet dan ook worden vastgelegd dat het bestuur eventuele kandidaten voor bestuursfuncties zal toetsen aan deze profielen. Wanneer niet aan de profielen wordt voldaan, moet het bestuur ook het recht krĳgen om deze kandidaten te weigeren. Uiteraard zal dan de benoemde instantie of groep wel in staat moeten worden gesteld om een nieuwe kandidaat aan te leveren. Wordt deze lĳn consequent doorgevoerd, dan moet een bestuur zelf ook jaarlĳks het functioneren van het bestuur als geheel en van ieder bestuurslid afzonderlĳk evalueren. Verder moet ieder bestuurslid voldoende tĳd beschikbaar hebben voor zĳn bestuursfunctie en moet elk lid waar nodig een gericht opleidings- en scholingsprogramma hebben. Als sluitstuk moet vervolgens ook de bevoegdheid bĳ het bestuur zelf liggen om niet functionerende bestuursleden op hun niet-functioneren aan te spreken en eventueel zelfs te ontslaan. Verder heeft het werken met functieprofielen als voordeel dat het duidelĳkheid creëert over de rolverdeling binnen het bestuur en de kennis die nodig is om het besturen van een pensioenfonds in al zĳn facetten te beheersen. Hieraan gerelateerd kan ook het werken met commissies een goede aanpak zĳn om de aandachtsgebieden binnen het bestuur te verdelen om besluiten goed te laten voorbereiden. Aan commissies kunnen desgewenst ook externe adviseurs worden toegevoegd. In verband met de eindverantwoordelĳkheid van het bestuur is het van groot belang dat het pensioenfonds de bevoegdheden en taken van commissies goed vastlegt. Het is in het kader van diezelfde eindverantwoordelĳkheid essentieel dat alle belangrĳke beleidsbesluiten uiteindelĳk ook worden genomen in het bestuur. Naast deze maatregelen om de deskundigheid van de ‘gewone’ vertegen-

Samenvatting Pensioenfondsen verkeren al enige tĳd in zwaar weer. De vanzelfsprekendheid dat het pensioenfonds te allen tĳde het pensioen - met inflatiecorrectie uitkeert, is er niet meer. Daarvoor zĳn de omstandigheden te onzeker geworden: crises op de beleggingsmarkten, lage rente, stĳgende levensverwachting. Toezichthouders en wetgever reageren met steeds strengere eisen en extra regelgeving. Pensioenfondsen moeten meer doen aan risicomanagement, duidelĳke en eerlĳke communicatie, hoge beleggingsrendementen behalen en aantoonbaar in control zĳn voor al hun processen. Dit vereist steeds meer van de stuurmanskunst van de besturen van pensioenfondsen. Voor het goed functioneren van een pensioenfonds is een goede governance cruciaal.

woordigende bestuursleden te vergroten is er binnen de bestaande structuur van pensioenfondsen ook een aantal andere maatregelen mogelĳk om de kennis binnen het bestuur te vergroten. Zo hebben steeds meer pensioenfondsen een eigen pensioenbureau of bestuursbureau, dat het bestuur gericht ondersteunt bĳ de uitvoering van zĳn taken. Ook komen er steeds meer professionele bestuurders: experts die het besturen van een pensioenfonds beroepsmatig doen. Vooral voor specifieke gebieden zoals vermogensbeheer, risicomanagement en actuariaat is het veelal niet mogelĳk binnen de kring van aangesloten werkgevers en werknemers goede bestuursleden te vinden. Bĳ de benoeming van dergelĳke expert-bestuursleden ligt er nog wel een gevoelig vraagstuk: de beloning. ‘Gewone’ vertegenwoordigende bestuursleden ontvangen, behalve soms een vacatievergoeding, meestal geen vergoeding voor hun bestuurswerk. Expert-bestuursleden vragen daarentegen meestal een marktconforme vergoeding.


Om te voorkomen dat er binnen het bestuur scheve verhoudingen ontstaan zorgt het bestuur ervoor dat de beloningen van bestuursleden onderling niet te veel verschillen en bespreekt het bestuur dit goed met de benoemende instanties en het verantwoordingsorgaan. Dit laatste orgaan heeft immers een adviesbevoegdheid ten aanzien van vergoedingsregelingen voor het bestuur.

4. Bestuurlĳke vaardigheden Naast deskundigheid zĳn bestuurlĳke vaardigheden cruciaal voor een goed functioneren van het bestuur en van het pensioenfonds als geheel. Hiervoor hebben de toezichthouders en koepels van de pensioenfondsen steeds meer aandacht. Hierbĳ wordt gekeken naar het functioneren van het bestuur als geheel. Actiegerichtheid, onderbouwde besluiten nemen, tĳdig reageren, het concluderend afronden van discussies, samenwerken en naar elkaar luisteren zĳn zaken die van essentieel belang zĳn voor het bestuur. Ook de tĳd nemen om complexe inhoudelĳke vragen te beoordelen is van groot belang. Ten slotte is ook het bewust en gericht inzetten van de juiste adviseurs een belangrĳk element van goed bestuur. Deze zaken zĳn des te belangrĳker omdat pensioenfondsen in de praktĳk meer dan 90% (statistiek van De Nederlandsche Bank) van hun activiteiten uitbesteden aan derden. Dit zĳn vermogensbeheerders, administrateurs, accountants, actuarissen en andere adviseurs. In het verleden leunden veel besturen zwaar op deze externe partĳen, vanuit de verwachting dat allerlei moeilĳke vraagstukken daarmee geheel konden worden uitbesteed. Veel vraagstukken werden daarmee vooral op een bestuurlĳke manier opgelost: “Laat dat maar over aan XYZ. Dan zal het wel goed zĳn, want die heeft er verstand van.” Dat kan niet meer, vooral nu de toezichthouder

34


steeds meer de eindverantwoordelĳkheid van het pensioenfondsbesturen zelf benadrukt. Zĳ blĳven verantwoordelĳk voor alle besluiten van het fonds en moeten deze ook zelf doorgronden en kunnen verantwoorden.

Tĳdens de jaarlĳkse evaluatie doet het bestuur er goed aan bĳ de eerder genoemde punten stil te staan en met elkaar te bespreken wat goed verloopt en wat kan worden verbeterd. Daarbĳ is het van belang dat het bestuur zich realiseert dat de toezichthouder heeft aangekondigd dat in de nabĳe toekomst het functioneren van het bestuur periodiek door een onafhankelĳke buitenstaander moet worden geëvalueerd.

5. Conclusie Voor een goed functioneren van pensioenfondsen is de governance cruciaal. Ondanks het feit dat pensioenfondsen het overgrote deel van hun taken hebben uitbesteed, blĳft de eindverantwoordelĳkheid bĳ het bestuur. Bĳ de samenstelling van pensioenfondsbesturen zĳn twee principes leidend: belangenvertegenwoordiging en deskundigheid om een pensioenfonds te besturen als een financiële instelling. Het bestuur zal hiertussen een goed evenwicht moeten vinden. Gezien de recente ontwikkelingen en het toegenomen belang van pensioenfondsen komt de nadruk steeds meer op het tweede principe te liggen. Daarbĳ wordt naast specialistische kennis ook steeds meer gevraagd van de bestuurlĳke vaardigheden. Daarmee wordt een volgende stap gezet in de verdere professionalisering van pensioenfondsbesturen.


Pensioenrisico’s bĳ fusies en overnames Pensioenverplichtingen zĳn risicovol en ze beïnvloeden de waarde van een aan te kopen of te verkopen bedrĳf(sonderdeel). De onderneming kan zelf invloed uitoefenen op deze risico’s. Wim Holterman, Valuation - Advisory Eko Loĳenga, Pensions, Actuarial & Insurance Service - Tax & Human Resource Services

1. Inleiding De onderneming kan haar (toekomstige) bedrĳfsresultaten drukken met meegekochte pensioenverplichtingen. Een voorbeeld.

Onderneming ‘De toekomst’ heeft onlangs onderneming ‘De uitdaging’ gekocht. Jan, Peter, Hans, Jelle en Piet zĳn vroegere werknemers van ‘De uitdaging’. Zĳ drinken nu een borreltje op de rekening van ‘De toekomst’. Hoe kan dat nu? Toen ‘De toekomst’ onlangs de aandelen kocht van die aantrekkelĳke onderneming ‘De uitdaging’, kocht zĳ ook het bestaande pensioencontract mee. Binnen dat pensioencontract zĳn ook de pensioenen van Jan, Peter, Hans, Jelle en Piet verzekerd. Hun pensioenen worden jaarlĳks aangepast aan de inflatie, zodat hun koopkracht behouden blĳft. En daarmee stelt ‘De toekomst’ hen in staat om hun (steeds duurder wordende) borreltje te kunnen blĳven drinken. De rekening daarvoor komt bĳ ‘De toekomst’ terecht.

36


2. Uitgesteld loon met onzekerheden Pensioen is uitgesteld loon: de onderneming keert gedurende lange tĳd nadat een werknemer de fabriekspoort verlaten heeft, uitkeringen uit. Eerst aan de voormalige werknemer zelf, en na diens overlĳden aan de nabestaanden. De onderneming moet al deze nog toekomstige uitkeringen verdienen tĳdens het dienstverband van de werknemer. Zĳ spaart of reserveert hier van jaar op jaar voor. Onzekerheden De uitkeringen zĳn levenslang. Niemand kan voorspellen hoe lang de werknemer nog leeft. Blĳft de werknemer langer leven dan ooit voorzien was, dan moet de onderneming op de een of andere manier toch bĳbetalen. Het bedrag dat de onderneming moet uitkeren is immers hoger dan waarvoor zĳ in het verleden gespaard heeft. De uitkeringen die veelal op koopkracht worden gehouden, zĳn ook niet vast. Ook dit leidt tot hogere toekomstige lasten. Ten slotte is er nog de onzekerheid over de ontwikkeling van de waarde van de pensioenbeleggingen.

Dit geldt voor de situaties dat de onderneming de pensioenen bĳ een verzekeraar of een bedrĳfstak- of ondernemingspensioenfonds heeft ondergebracht. Zeker nu, nu de waarde van de pensioenbeleggingen door de crisis gedaald is, en er tekorten zĳn ontstaan. In alle gevallen heeft deze ontwikkeling linksom of rechtsom invloed op de pensioenlasten van de onderneming. Verplichtingen Hoe stelt de onderneming nu vast of zĳ voldoende opzĳ gezet heeft om alle toekomstige uitkeringen te kunnen doen zonder dat haar toekomstige bedrĳfsresultaten daar al teveel onder te lĳden hebben door hogere premies, bĳbetalingen voor koopkrachtbescherming en/of bĳ onderdekking door tegenvallende beleggingsresultaten? Dit is de uitdaging waar vele ondernemingen voor staan. De waarde en risico’s van pensioen zĳn door al deze toekomstige onzekerheden lastig in te schatten. Dit geldt ook voor de koper van een bedrĳf(sonderdeel). Zo is het voor de koper lastig in te schatten welke invloed meegekochte pensioenen hebben op de (te betalen) waarde van dat bedrĳf(sonderdeel). Niettemin moet de koper toch een goede poging daartoe doen.

De onderneming kan vaak zelf heel goed inschatten wat een gebouw of een machine of een handelsvordering waard is. Zĳ heeft een goed gevoel bĳ de markt of markten waarin zĳ zich begeeft. Maar pensioenen zĳn eigenlĳk hele-langetermĳnschulden en feitelĳk een bedrĳfsvreemde eend in de bĳt. Daarnaast zĳn er wereldwĳd ook heel veel verschillende pensioenen waarderingssystemen en regels omtrent pensioenen aanverwante regelingen. Hoe kan een koper of verkoper van een onderneming daarmee omgaan? Zĳ heeft bĳ koop of verkoop maar één kans om de verplichtingen en beleggingen goed te waarderen. Dit in tegenstelling tot bĳ de normale bedrĳfsvoering, waar de onderneming eventuele schattingsverschillen van jaar op jaar kan nemen.

3. Pensioenen belangrĳk bĳ koop en verkoop bedrĳf(sonderdeel) Pensioenen zĳn belangrĳk bĳ de koop en verkoop van een bedrĳf(sonderdeel), want het gaat om veel geld. De waarde van de verplichtingen kan met gemak enkele tientallen malen de koop- of verkoopprĳs zĳn. Daar tegenover staan, indien aanwezig, de pensioenbeleggingen, die ook forse waardebewegingen kunnen laten zien. Het kwĳtraken van pensioenverplichtingen bĳ verkoop van een (onderdeel van een) onderneming, of juist het meekopen van pensioenverplichtingen bĳ een aankoop, kan een grote invloed hebben op het resultaat onder de streep. De pensioenverplichting brengt immers onzekerheden met zich mee, zoals (toekomstige) hogere premies, bĳbetalingen voor koopkrachtbehoud en tegenvallende beleggingsresultaten. Het is daarom belangrĳk dat de koper of verkoper dit al vroegtĳdig realiseert en er tĳdig maatregelen voor treft. Het is daarbĳ goed dat de verkoper beseft dat een potentiële koper weinig belang heeft bĳ het meekopen van pensioenverplichtingen. En waarschĳnlĳk al helemaal niet bĳ pensioenverplichtingen jegens vroegere werknemers en hun nabestaanden.

4. Invloed pensioenverplichtingen Het vraagstuk van de waardering van pensioenverplichtingen doet zich vooral voor bĳ toegezegd-pensioenregelingen. Bĳ toegezegde-bĳdrageregelingen ligt het pensioenrisico bĳ de werknemer en hoeft de werkgever geen verplichtingen mee te nemen, behoudens voor eventuele achterstallige premies. Dit betekent dat de onderneming bĳ de waardebepaling van ondernemingen waarbĳ sprake is van een toegezegde-bĳdrageregeling, alleen vaststelt dat de financiële prognoses de juiste pensioenpremies verwachten. Overigens: het gaat niet alleen om pensioenverplichtingen maar ook om andere langetermĳnbeloningen voor (gewezen) werknemers, zoals jubileumuitkeringen. In bepaalde gevallen gaat het om extra seniorendagen, in sommige landen gaat het om afgesproken uitkeringen bĳ ontslag van werknemers, tegemoetkomingen in ziektekosten en andere lasten van pensioentrekkenden en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. In dit artikel gaat het alleen om pensioenverplichtingen; de andere langetermĳnbeloningen kennen een veelal gelĳke behandeling als pensioenverplichtingen. Verwerking pensioenverplichtingen Hoe gaat de onderneming om met de verwerking van pensioenverplichtingen uit hoofde van toegezegd-pensioenregelingen? Dit hangt af van de waarderingsmethode die zĳ hanteert en van het verslaggevingregime. De meest gehanteerde waarderingsmethoden zĳn de DCF-methode (de Discounted Cash Flow-methode) en de multiple-methode (bĳvoorbeeld de EBITA- en EBITDA-multiple). Bĳ de DCFmethode wordt de ondernemingswaarde vastgesteld door de toekomstige operationele (niet-financiële) kasstromen contant te maken tegen de gewogen gemiddelde vermogenskostenvoet. De waarde van de aandelen wordt vervolgens bepaald door de waarde van

Samenvatting In dit artikel wordt ingegaan op de waardering van pensioenen en de pensioenrisico’s bĳ fusies en overnames. Wat zĳn bĳvoorbeeld belangrĳke aandachtspunten voor de onderneming en welke voorzorgsmaatregelen kan zĳ nemen inzake pensioenen zodat haar deals nog succesvoller worden? Verkopers van een (deel van een) onderneming kunnen zelf al veel doen om te voorkomen dat pensioenverplichtingen een grote prĳsdrukkende factor worden. Aan de andere kant moeten kopers van een (deel van een) onderneming alert zĳn op het meekopen van pensioenverplichtingen en proberen dit te voorkomen. Kan dit om allerlei redenen niet, dan is het zaak om die verplichtingen en lasten(stĳgingen) tot de juiste waarde in het waarderingsmodel op te nemen en in de koopprĳs te verwerken.

niet-operationele activa (bĳvoorbeeld overtollige liquide middelen en deelnemingen) bĳ de ondernemingswaarde op te tellen en de waarde van rentedragende schulden en equivalenten (bĳvoorbeeld leaseverplichtingen en pensioenverplichtingen) hierop in mindering te brengen. Bĳ toepassing van de EBITA- of EBITDA-multiple wordt de ondernemingswaarde bepaald door de EBITA of EBITDA te vermenigvuldigen met een multiple (meestal afgeleid van beursmultiples). De stap van ondernemingswaarde naar de waarde van de aandelen verloopt identiek aan de DCF-methode: dezelfde niet-operationele activa en rentedragende schulden (en equivalenten daarvan) worden bĳgeteld c.q. in mindering gebracht. De behandeling van de pensioenverplichting hangt vervolgens af van de accountingstandaarden die de onderneming hanteert, bĳvoorbeeld


dienst zĳn, terwĳl de prognoses die de onderneming in een waardebepaling hanteert, ook betrekking hebben op nieuwe werknemers. De onderneming dient bĳ de waardering erop te letten dat zĳ de pensioenlasten van toekomstige werknemers ook op basis van geprojecteerde ‘net service cost’ bepaalt.

IFRS (International Financial Reporting Standards) of Dutch GAAP. De pensioenlasten die de onderneming onder IFRS in de winst-en-verliesrekening verantwoordt, bevatten diverse componenten die een financieringskarakter hebben, bĳvoorbeeld een rentecomponent waarmee de onderneming de verplichting ‘oprent’ en het verwachte rendement op de pensioenbeleggingen. Voorts bevatten de pensioenlasten afschrĳvingselementen. Voor de DCF-methode schoont de onderneming de pensioenlasten voor de componenten die geen operationele kasstroom vormen. Wat dan overblĳft als pensioenlast in de winst-en-verliesrekening zĳn de zogenoemde ‘net service cost’. Voor de bepaling van de waardering op basis van de EBITDA- en EBITA-multiples maakt de onderneming dezelfde correctie. Daarnaast brengt de onderneming bĳ zowel de DCF-methode als de multiplebenadering het pensioentekort (het saldo van de beleggingen en de DBO, de Defined Benefit Obligation, is de waarde van de verplichtingen) op de ondernemingswaarde in mindering. De onderneming kan hierbĳ niet zonder meer uitgaan van het tekort in de balans. IAS 19 kent thans nog de mogelĳkheid dat pensioenverliezen en -winsten worden ‘uitgesmeerd’ in de toekomst (‘corridor’-benadering). Dit betekent dat voor veel ondernemingen het pensioentekort hoger of lager is dan uit de balans blĳkt. De onderneming vermeldt de werkelĳke hoogte van het tekort echter wel in de toelichting op de winst-enverliesrekening. Zĳ kan deze dus gebruiken als aftrekpost op de ondernemingswaarde. Omdat de toekomstige lasten uit hoofde van dit tekort fiscaal aftrekbaar zĳn, moet de waarde van het tekort gecorrigeerd worden voor dit belastingvoordeel. Bĳ de verwerking van pensioenlasten in de DCF-methode zĳn voorts de volgende aspecten van belang:

•

38

Het pensioentekort volgens de IFRSjaarrekening heeft alleen betrekking op de werknemers die op jaareinde in


•

•

Bĳ de DCF-methode gaat de onderneming in plaats van de nettopensioenkosten uit van de uitgaande cash flow, de verwachte jaarlĳkse premie die zĳ betaalt. Op lange termĳn zullen deze bedragen naar elkaar tenderen, op korte termĳn kunnen de verschillen aanzienlĳk zĳn. De ‘net service cost’ fluctueert meestal minder en is beter te voorspellen. Indien de onderneming kiest voor een benadering waarbĳ zĳ de verwachte werkgeverspremies contant maakt, dan brengt zĳ het IFRSpensioentekort niet meer in mindering op de ondernemingswaarde. Anders zou er sprake zĳn van een dubbeltelling. De bepaling van de pensioenverplichting volgens IFRS is gebaseerd op een aantal (actuariële) veronderstellingen die niet noodzakelĳk consistent zĳn met de veronderstellingen die overigens in de DCF-waardering worden gehanteerd. Een belangrĳk verschil betreft de gehanteerde disconteringsvoet voor de verplichtingen onder IFRS (afgeleid van het rendement op hoogwaardige bedrĳfsobligaties) versus de disconteringsvoet die gebruikt wordt om operationele kasstromen (waaronder de toekomstige ‘net service cost’) contant te maken. Het is van belang de implicaties van deze en andere mogelĳke inconsistenties te analyseren.

Onder de Nederlandse verslaggevingregels (RJ 271.3) neemt de onderneming geen pensioenverplichtingen op de balans op, en in de winst-en-verliesrekening neemt zĳ alleen de verschuldigde werkgeverspremies op. Dit betekent dat zĳ aan de jaarrekening niet de benodigde informatie kan ontlenen om de pensioenpositie en pensioenlasten in haar waardebepaling te verwerken. Derhalve moet een actuaris deze informatie berekenen.

nog beïnvloed is door de uitsmering van (actuariële) verliezen en winsten. De onderneming kan deze pensioenschuld, die alleen maar een rol speelt bĳ toegezegdpensioenregelingen, verminderen door deze schuld te reduceren. Maar ook de werkelĳke toekomstige pensioenpremies zĳn van belang, zeker bĳ toegezegdebĳdrageregelingen, maar toch ook bĳ toegezegd-pensioenregelingen. Mogelĳkheden zĳn:

•

een gehele of gedeeltelĳke (bĳvoorbeeld boven een bepaald salarisniveau) overgang op een beschikbare premieregeling, waardoor de onderneming een deel van de verplichtingen van de balans kan halen en de service-costcomponent afneemt;

•

zodanige wĳzigingen aanbrengen in het contract met het pensioenfonds of met de pensioenverzekeraar, dat de onderneming geen risico’s meer loopt met betrekking tot pensioenaanspraken die over het verleden zĳn opgebouwd, en de pensioenverplichting (grotendeels) van de balans gehaald kan worden;

•

aansluiting (voor de toekomst en/ of het verleden) bĳ een bedrĳfstakpensioenfonds, hetzĳ vrĳwillig, hetzĳ door eerder geldende vrĳstellingen in

5. Waarde onderneming vergroten Bĳ zowel de EBIT(DA)-multiple als de DCFmethode gaat het dus om de nettowaarde van de pensioenschuld. Deze is, zoals hiervoor genoemd, niet altĳd gelĳk aan de balansvoorziening doordat deze vaak

te trekken, waardoor de onderneming onder de huidige richtlĳnen geen verplichting op de balans hoeft op te nemen;

•

•

aanpassingen in het ontwerp van de pensioenregeling, bĳvoorbeeld door indexaties volledig voorwaardelĳk te maken, ook voor actieve deelnemers aan de regeling, waardoor de waarde van de pensioenverplichtingen kan dalen, de service cost verlaagd wordt en toekomstige pensioenbetalingen lager kunnen worden; afdekking van de marktrentegevoeligheid van de waarde van de pensioenverplichtingen via rentematching van (een gedeelte van) de pensioenbeleggingen in vastrentende waarden (duration matching), waardoor de beleggingen in meer of mindere mate mee fluctueren met de waarde van de verplichtingen en de netto pensioenschuld minder fluctueert en de bedrĳfsresultaten beïnvloedt;

•

gebruikmaking van andere financiële instrumenten (zoals swaps) om bepaalde risico’s af te dekken;

•

het ‘finaal verkopen’ van vooral de totale verplichtingen (inclusief toekomstige indexaties) tegenover gewezen deelnemers en pensioentrekkenden aan marktpartĳen (zoals verzekeraars) via een zogenoemde buy-outtransactie, waardoor pensioenverplichtingen jegens betrokkenen voorgoed buiten de risicosfeer van de onderneming gebracht worden;

•

kritisch bekĳken van de bĳ de pensioenwaardering te hanteren aannames, waardoor de onderneming wellicht de pensioenverplichtingen lager kan waarderen en de service cost verlaagd kan worden.

Daarnaast is het bĳna vanzelfsprekend zaak dat de onderneming: • zich goed voorbereidt;

• •

goed onderhandelt; en het juiste dealscenario kiest zodat er een win-win-winsituatie ontstaat voor koper, verkoper en betrokken werknemers.

Al deze mogelĳkheden hebben vooren nadelen, die de onderneming goed in ogenschouw moet nemen voordat zĳ beslissingen neemt.

Let wel: de onderneming heeft vaak instemming nodig voor wĳzigingen in de inhoud van de pensioenregeling en/ of de uitvoering van de pensioenregeling van (gewezen) werknemers en/of ondernemingsraad en/of vakbonden. Dit hangt mede af van de geldende (locale) regelgeving en/of de in het verleden gemaakte afspraken. Wĳzigingen in pensioenregelingen en/of pensioenuitvoering kunnen ook invloed hebben op de hoogte van toekomstige pensioenlasten. Zo kunnen toekomstige premies stĳgen wanneer de onderneming haar risico’s verlegt naar haar werknemers, de verzekeraar of het pensioenfonds. Maar ook een tegengestelde, verlagende invloed is mogelĳk, bĳvoorbeeld wanneer de onderneming zich aansluit bĳ een bedrĳfstakpensioenfonds dat indirect schaalvoordelen biedt. Al met al is het zaak dat de onderneming de vooren nadelen van dergelĳke wĳzigingen zeer goed op een rĳtje heeft en weloverwogen beslissingen neemt. Ook moet bedacht worden dat genoemde wĳzigingen een lange doorlooptĳd kennen, onder andere door het noodzakelĳke overleg met werknemers (vertegenwoordigers), onderhandelingen met diverse contractpartĳen enzovoort. Het is dus belangrĳk dat de onderneming hier vroegtĳdig mee begint; niet pas op het moment dat besloten is een bedrĳf(sonderdeel) te verkopen.

6. Vermĳden van aan- en verkoop pensioenverplichtingen De onderneming kan verschillende maatregelen nemen om aan- en verkoop van pensioenverplichtingen te vermĳden. Bĳ verkoop Door tĳdig een of meerdere maatregelen te nemen, zoals die hiervoor genoemd zĳn, kan de onderneming bĳ verkoop van een (deel van een) onderneming dus veel waarde toevoegen. Maar wat als de onderneming deze maatregelen (nog) niet genomen heeft en toch wil verkopen? In dat geval is het goed om te kĳken of de onderneming met de verkoop ook verlost wil zĳn van de pensioenverplichtingen tegenover de werknemers die overgaan, maar ook wellicht tegenover de gewezen werknemers en pensioentrekkenden die aan het te verkopen deel van de onderneming verbonden zĳn geweest. De onderneming moet dan de overdracht van pensioenverplichtingen met de potentiële koper(s) bespreken; iets wat vaak veel discussies oplevert. Ook kan overwogen worden de pensioenverplichtingen bĳ de onderneming achter te laten en achteraf te bezien of zĳ alsnog wat kan doen om deze verplichtingen te verminderen of van de balans te halen. Hiervoor zĳn goede afspraken nodig met de potentiële koper(s) en met de werknemers die overgaan en/of hun vertegenwoordigers. Bĳ koop Bĳ de koop van een (deel van een) onderneming is het ook zaak goed te letten op de daar aanwezige pensioenverplichtingen. Is er sprake van een aandelentransactie, dan neemt de onderneming ook alle aanwezige pensioenverplichtingen mee over. Dat betreft dan meestal niet alleen de werknemers die overgaan, maar vaak ook de verplichtingen tegenover gewezen werknemers en pensioentrekkenden. Dit is zeker het geval als er sprake is van een situatie van een bĳ een verzekeraar ondergebracht pensioencontract.


De onderneming kan in zo’n geval overwegen de transactie te gieten in de vorm van een activa-passivatransactie, waardoor de verplichtingen tegenover gewezen werknemers en pensioentrekkenden niet automatisch overgaan. De onderneming kan bekĳken of het noodzakelĳk of wenselĳk is dat de opgebouwde pensioenrechten van de werknemers die overgaan, overgaan naar de onderneming of dat het beter is om die bĳ de verkoper achter te laten. Ook hier geldt dat hierover goede afspraken nodig zĳn met de verkoper en de werknemers die overgaan en/of hun vertegenwoordigers. Blĳven opgebouwde rechten achter, dan kĳkt de onderneming goed naar de restverplichtingen over het verleden, bĳvoorbeeld omdat opgebouwde aanspraken van actieve werknemers bĳ de verkoper voortaan alleen nog maar geïndexeerd worden op basis van de prĳsontwikkeling in plaats van de loonontwikkeling, terwĳl de onderneming in het kader van de hoofdregel van de wet ‘overgang van ondernemingen’ (arbeidsvoorwaarden moeten hetzelfde blĳven) nog steeds verplicht is om die aanspraken mee te laten gaan met de loonontwikkeling. Pensioen kan overigens in bepaalde gevallen uitgezonderd zĳn van deze hoofdregel, maar dat wordt hier niet verder besproken. Moeten opgebouwde pensioenrechten mee overgaan, dan is het zaak om deze tot de goede waarde en kosten in het waarderingsmodel op te nemen en in de koopprĳs te verwerken. De onderneming moet overigens al in het onderhandelingsproces veel aandacht besteden aan de praktische uitwerking van deze overgang van opgebouwde pensioenaanspraken om te voorkomen dat er discussies achteraf ontstaan.

40


Aandachtspunten bĳ een pensioen due diligence Dit zĳn de aandachtspunten bĳ een due diligence op pensioengebied, in willekeurige volgorde van belangrĳkheid en niet uitputtend: • Is er sprake van pensioenregelingen op basis van vaste toezeggingen en/of pensioenregelingen op basis van toegezegde premies? • Is de vermeende pensioenregeling op basis van toegezegde premies wel echt een pensioenregeling op basis toegezegde premies? • Wat is de berekende waarde van de pensioenverplichtingen en -beleggingen en heeft de onderneming daarbĳ de juiste aannames gehanteerd, vooral ten aanzien van rekenrente en indexatie, maar ook qua methodiek? • Als er geen berekeningen gemaakt zĳn (wat bĳvoorbeeld onder RJ 271.3 veelal niet nodig is), wat is dan de geschatte waarde van de verplichtingen en beleggingen en is het verschil materieel voor de deal? • Welke waarde van pensioenverplichtingen en -beleggingen, en welke toekomstige kosten, laat de onderneming in haar waarderingsmodel terugkomen? • Heeft de onderneming alle regelingen juist in kaart gebracht? • Geldt dit ook voor andere langetermĳnbeloningen, vooral ook in landen buiten Nederland? • Nemen alle in aanmerking komende werknemers deel aan de regelingen? • Is er wellicht sprake van nog niet geïdentificeerde langetermĳnbeloningen (bĳvoorbeeld beloningen in het buitenland bĳ einde dienstverband), die de onderneming in de waardering moet meenemen? • Is er wellicht toch sprake van toepasselĳkheid van cao en bedrĳfstakregelingen op grond van de activiteiten van (een deel van) de onderneming en heeft de deal wellicht invloed op de beoordeling daarvan? • Welke invloed heeft de deal qua mogelĳke eenmalige en toekomstige kosten(stĳgingen) van pensioenen aanverwante regelingen? • Heeft de deal invloed op de uitvoering van pensioenen aanverwante regelingen? • Hoe is de positie geregeld van zieke en/of arbeidsongeschikte werknemers op de overnamedatum? Wie gaat de risico’s van (toenemende) arbeidsongeschiktheid dragen? • Moet de onderneming de opgebouwde pensioenen van werknemers die overgaan met een deal wel of niet overdragen en tegen welke voorwaarden? • Welke ‘representations’, ‘warranties’ en/of ‘indemnifications’ moeten er opgenomen worden in de verkoop- en aankoopovereenkomst? • Wat zĳn de mogelĳkheden voor harmonisatie van arbeidsvoorwaarden bĳ integratie van de overgenomen onderneming in de eigen groep en welke invloed zal dat hebben op toekomstige kosten en uitvoering, en welke problemen zal de onderneming daarbĳ naar verwachting moeten overwinnen?

In beide gevallen moet tevens aandacht geschonken worden aan de lastige situatie van de zogenoemde ‘brandende huizen’, de werknemers die op het moment van overgang ziek of arbeidsongeschikt zĳn

om te voorkomen dat zĳ onverzekerbaar blĳken voor de toekomst of alleen tegen zeer ongunstige condities. Wordt dit niet gedaan, dan kunnen hier grote risico’s en kosten aan verbonden zĳn.

7. Conclusie Door tĳdig pensioenmaatregelen te treffen kan een onderneming veel waarde toevoegen, zichzelf beter verkoopklaar maken en vele discussies over pensioenverplichtingen voorkomen. Bĳ aankoop van een onderneming schenkt zĳ ook veel aandacht aan eventueel mee te kopen pensioenverplichtingen. Tevens bedenkt zĳ of het mogelĳk is (door bĳvoorbeeld achterlating van de pensioenverplichtingen bĳ verkoper en/ of een andere constructie van de deal) om die pensioenverplichtingen niet te hoeven meenemen. Hiermee voorkomt zĳ dat pensioenverplichtingen een waardedrukkende factor vormen voor toekomstige bedrĳfsresultaten. Maar in ieder geval schenkt de onderneming altĳd veel aandacht aan de juiste waarde van pensioenen aanverwante regelingen. Ten slotte kĳkt zĳ naar de mogelĳkheden van harmonisatie en integratie na de deal.


Op zoek naar een eerder verschenen artikel? Hieronder vindt u een overzicht van de artikelen van de laatste vier uitgaven van Spotlight. Op www.pwc.nl vindt u onder ‘Publicaties’ de uitgaven vanaf 2004. Uiteraard kunt u ook contact met ons opnemen.

Spotlight 2011 - Uitgave 1 Peter van Mierlo - Woord vooraf

4

Peter Geerts, Wouter Hoff en Alexander Staal - Informatie efficiënter aanleveren met SmartClose

6

Wietse Roozendaal - Op naar ‘continuous assurance’

12

Jacques de Swart, Adri Briene en Anton Bakkum - Data-analyse essentieel onderdeel van de controle

18

Hugo van den Ende - Eén standaard voor verslaggeving?

22

Jaap de Kreek - Biedt de WOPT ruimte voor interpretatie?

28

Tonne Mulder - Beveiligingsrisico’s bĳ internetverkopen

34

Martĳn Mouwen - Ononderbroken beschikbaarheid van financiering

40

Ianika Tzankova - Gevolgen class action voor wereldwĳd opererende accountant

46

Kort nieuws

50

Spotlight 2010 - Uitgave 4

42

Peter van Mierlo - Woord vooraf

4

Arjan Brouwer en Jeroen van der Heĳden - Revenue recognition: praktische implicaties

6

Jay Tahtah en Rik van Hal - De revisie van leaseaccounting

12

Wim Schoonderbeek - Wettelĳke reserves anders bekeken

20

Peter Veerman - De rol van de accountant na de financiële crisis

26

Frans de Groot - Dag accountantsverklaring, hallo controleverklaring

32

Linda Kerpershoek - Single information, Single audit: de impact op stakeholders

38

Frans de Groot - Nieuwe controlestandaarden: het vertrouwen waard

42

Olof Bik - Cultuurverschillen in het controledossier

46

Wim de Bakker - Nieuwe regels voor de plaats van dienst in de btw

52

Kort nieuws

56


Spotlight 2010 - Uitgave 3 Ruud Dekkers - Woord vooraf

5

Wim Schoonderbeek - Voorstel aanpassingen pensioenverslaggeving IFRS

8

Wim Schoonderbeek en Bob Owel - Nieuwe standaard voor voorzieningen: schĳnzekerheid of betere waardering?

12

Jeffrey Bollebakker en Jelle Elderkamp - Grondstofprĳsrisico’s, een nieuwe realiteit

20

Jos de Groot - Helder verslagleggen over bedrĳfsrisico’s

26

Janet Visbeen en Frank van Oirschot - Participatieregelingen; beloning of investering?

32

Kort nieuws

38

Spotlight 2010 - Uitgave 2 Robert Swaak - Woord vooraf

5

Jan Backhuĳs en Peter J. Veerman - Van sectoraal toezicht naar gecentraliseerd toezicht

8

Barry van Dĳk en Birgitte Rutten-Kin - Rechtmatigheid in het onderwĳs

16

Peter J. Veerman - Public accountability van de accountant

22

Huub Bröring - Tĳd voor imagoverbetering woningcorporaties

26

Jeroen Kruĳd en Peter Eimers - Primeur voor luchtvaart: wereldwĳd emissiehandelssysteem

30

Jos de Groot en Eelco van de Enden - ‘Fiscale in control’-verslaglegging essentieel voor horizontaal toezicht

34

Anton van Rosmalen, Ellis Kastelein en Marcel Prinsenberg - Risicomanagement Nederlandse zorginstellingen nog in ontwikkeling

40

Bert Oosterloo en Edwin van ’t Hof - Aangepaste ‘Code of Ethics for Professional Accountants’

46

Duncan Rentenaar - Tools die de beheersmaatregelen continu bewaken

50


44



46


Colofon Spotlight is het vaktechnisch bulletin van PricewaterhouseCoopers Accountants. Dit bulletin mag ter beschikking worden gesteld aan cliënten en derden, evenwel met inachtneming van het volgende. Bĳ het redigeren van de teksten wordt de uiterste zorgvuldigheid betracht. De behandeling van de onderwerpen is evenwel niet altĳd uitputtend, terwĳl tevens na verloop van tĳd informatie verouderd of niet meer (volledig) juist kan zĳn. De mening van de auteur(s) is niet noodzakelĳkerwĳs de mening van PwC. Wĳ aanvaarden daarom geen verantwoordelĳkheid voor hetgeen eventueel wordt ondernomen op basis van de inhoud van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden.

Hoofdredacteur mr. drs. J.B. Backhuĳs RA

Vormgeving/productie ECO Digital Publishing

Eindredactie drs. W.J. de Feyter RA drs. A.J. Schager RA drs. E.M. van der Weĳden RA

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot Assurance National Office of de personen die in de bĳdragen genoemd zĳn. Wanneer u een artikel of passage uit Spotlight wilt overnemen is bronvermelding verplicht en verzoeken wĳ u een exemplaar van uw publicatie te zenden aan het hiervoor vermelde redactieadres.

Redactie prof. dr. P.W.A. Eimers RA prof. dr. W.G.M. Holterman RA drs. E. de Horde RA RE prof. dr. mr. G.W.J.M. Kampschöer RA drs. W.J. Schoonderbeek RA A.M. Spek RA P.J. Veerman RA Editor drs. C. Rompas

Abonnementenservice Gelieve wĳzigingen, inclusief adreslabel, te sturen naar: PwC Antwoordnummer 46440 1060 WD Amsterdam

Redactieadres PricewaterhouseCoopers Accountants Assurance National Office Postbus 90357 1006 BJ Amsterdam Telefoon: 088 792 3450 Fax: 088 792 9632

Deze publicatie is uitsluitend opgesteld als algemene leidraad voor relevante kwesties en dient niet te worden geïnterpreteerd als professioneel advies. U dient niet te handelen op basis van de in deze publicatie vervatte informatie zonder nader professioneel advies te hebben ingewonnen. Er wordt geen enkele expliciete of impliciete verklaring verstrekt of garantie geboden ten aanzien van de juistheid of volledigheid van de in deze publicatie vervatte informatie, en voor zover toegestaan krachtens de wet, aanvaarden PricewaterhouseCoopers, aan haar gelieerde ondernemingen, medewerkers en vertegenwoordigers geen enkele aansprakelĳkheid, en wĳzen zĳ iedere verantwoordelĳkheid af, voor de gevolgen van enige handeling dan wel omissie door hetzĳ uzelf hetzĳ enige andere persoon op basis van de in deze publicatie vervatte informatie of voor enig besluit waaraan die informatie ten grondslag ligt.


© 2011 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. (KvK 34180289). Alle rechten voorbehouden. 2011.05.01.21.28

Spotlight Special: Pensioenen Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang uitgave 2

Recommend Documents