september inzending prijsvraag De Voorsprong

portiekflat renovatie

w w w . e n d i s . n l

september 2012 - inzending prijsvraag ‘De Voorsprong’

Inhoudsopgave

Algemene kenmerken concept Bijzondere energieambitie Innovatie Conceptueel bouwen

2

3

5 7 9 11

Algemene k e n m e r k e n c o n c e p t

Casestudy Klaverweide Hoewel het ENDIS portiekflat renovatieconcept nog niet in de praktijk is toegepast, is het concept wel getoetst aan een bestaand portieketagecomplex. Voor de ontwikkeling van het concept heeft het complex Klaverweide van WonenBreburg als referentie gediend. Het gehele ontwerp, inclusief constructieberekeningen en de detaillering is gebaseerd op de gegevens die WonenBreburg over het complex kon aanleveren.

Naam bedrijf ENDIS team

Secretariaat ENDIS Postbus 190 2700 AD Zoetermeer

ENDIS portiekflat renovatie is een renovatieconcept voor naoorlogse portieketagewoningen en voorziet in een tweede leven voor dit veel voorkomende woningtype. Door een uitgekiend pakket aan maatregelen met diverse uitwisselbare componenten kan met behulp van het ENDIS concept een levensduurverlenging van vijftig jaar worden gerealiseerd, waarbij volop aandacht is voor het drastisch verbeteren van de energieprestatie, het wooncomfort, het woonprogramma en de architectuur. Het productieproces van de renovatiecomponenten is zo veel mogelijk industrieel en geprefabriceerd. De portieketageflat kan bovendien eenvoudig worden voorzien van liften en een extra bouwlaag die volledig energieneutraal is en geheel modulair van opbouw.

e-mail: [email protected]

Marktsegment

Contactgegevens

Het complex staat in de wijk Doornbos en bevat 16 portieketagewoningen, verdeeld over vier verdiepingen. Het complex is gebouwd in het Pronto bouwsysteem uit de jaren ’50 en ’60 en is daarmee wat betreft maatvoering en bouwwijze een representatief voorbeeld voor de circa 379.000 portieketagewoningen in Nederland.

Contactgegevens indiener Van Hoogmoed Architecten Hogeschoollaan 231 5031 GC Tilburg e-mail: [email protected] telefoon: 013 467 8320

5

Renovatie

Doelgroep

Zoals de naam al aangeeft richt het concept zich op naoorlogse portieketagecomplexen. In de casestudie is uitgegaan van de Pronto flats uit de jaren ’50 en ’60, welke massaal gebouwd zijn in veel steden. Het concept is ontwikkeld voor corporatiewoningen die aan de beurt zijn voor groot onderhoud, sloop of renovatie, waarbij mogelijk een nieuwe bewonersdoelgroep aan het complex toegevoegd kan worden.

Levering en seriegrootte

Ketenpartners

Het ENDIS portiekflat renovatieconcept kan geleverd worden in heel Nederland. De minimale seriegrootte is één complex. Er bestaat geen maximale seriegrootte. De optimale seriegrootte bedraagt vijf tot tien complexen.

Overige ketenpartners: Deltastaal BV Heerkens van Bavel Bouw BV IV Bouw BV Allpro Giessen BV Inno-Experts BV Adviesbureau Hamerlinck BV Tatasteel PAC – Project, Analyse & Consultancy Vitrivius Consultancy

“Door een uitgekiend pakket aan maatregelen met diverse uitwisselbare componenten kan met behulp van het ENDIS concept een levensduurverlenging van vijftig jaar worden gerealiseerd, waarbij volop aandacht is voor het drastisch verbeteren van de energieprestatie, het wooncomfort, het woonprogramma en de architectuur.”

Ontwerpteam: Van Hoogmoed Architecten Evert Vrins Energieadvies CAE Nederland BV Bouwen met Staal SlimRenoveren Van Ieperen Groep BV WonenBreburg

4

ENDIS portiekflat renovatie

Bijzondere e n e r g i e a m b i t i e

GPR en BREEAM De toepassing van het ENDIS portiekflat renovatieconcept bij de casestudy Klaverweide is ingevoerd in GPR en BREEAM om te bepalen hoe het concept scoort op het gebied van milieuvriendelijkheid. In beide berekeningsmethodieken behaalt het concept een uitstekende score waarbij niet alleen het onderdeel energie hoog scoort, maar ook duidelijk blijkt dat het team aandacht heeft gehad voor materiaalgebruik en flexibiliteit gedurende de exploitatie. Voor de casestudy wordt de BREEAM-score ‘excellent’ behaald, de GPR score is in onderstaande afbeelding af te lezen. De overige afbeeldingen geven het leidingverloop via de innovatieve leidingschacht weer. Deze industrieel vervaardigde leidingschacht biedt tevens extra stabiliteit aan de portiekflat bij optoppen.

Basisaanpak

ENDIS portiekflat renovatie gaat uit van verschillende ambitieniveaus, maar legt de lat hoog bij de basisaanpak, waarmee een labelsprong van E naar A wordt bereikt voor de bestaande woningen. Het gasverbruik daalt in deze basisaanpak van gemiddeld 1.252 m3 naar gemiddeld 639 m3 per woning. In deze basisaanpak vormen een goed geïsoleerde woningschil en een gezond ventilatiesysteem de basis. De energievoorziening blijft ongewijzigd of wordt verzorgd door een CV ketel.

Energieneutraal optoppen

6

7

Wanneer woningen aan het complex worden toegevoegd door optoppen, worden deze woningen in het ENDIS portiekflat renovatieconcept meteen energieneutraal uitgevoerd. Deze woningen worden zeer goed geïsoleerd (vloer en dak Rc= 7,0 m2K/W), voorzien van drievoudige beglazing en dubbele kierdichting. Maatregelen als gebalanceerde ventilatie met HR-warmteterugwinning en een douche WTW zorgen voor een zo laag mogelijke energievraag. Via de verticale leidingschacht en een ruime installatieruimte tussen het bestaande dak en de vloer van de optopwoningen kunnen de nieuwe woningen net als de bestaande worden aangesloten op verschillende duurzame energiebronnen zoals biomassa stadsverwarming, zonnewarmte of WKO zodat de woning volledig in zijn warmtebehoefte kan voorzien door lokale, duurzame bronnen. De daken van de optopwoningen worden voorzien van PV-panelen om volledig te voorzien in de elektriciteitsbehoefte van installaties én de nieuwe bewoners.

Ambitieuze aanpak met innovatieve en constructieve leidingschacht

Maar in de bestaande woningen is meer mogelijk. Wordt er gekozen voor een uitgebreidere aanpak van het complex, dan wordt de woning voorzien van lage temperatuur vloerverwarming. Deze wordt aangebracht op een zwevende dekvloer zodat ook de geluidsisolatie tussen de woningen meteen wordt verbeterd. Hierbij kan gekozen worden voor individuele of collectieve warmteopwekking uit verschillende energiebronnen. Om dit mogelijk te maken is een geprefabriceerde leidingschacht ontwikkeld, welke aan de buitenzijde van het complex wordt aangebracht. Deze schacht biedt niet alleen ruimte voor individuele CV-ketels of warmtepompen, maar ook aan alle verticale kanalen en leidingen die nodig zijn om onder andere water, lucht, elektriciteit en data naar de verschillende woonlagen te distribueren. Wanneer in de leidingschacht een afleverset voor warmte wordt geplaatst, kan een collectief systeem voor verwarming worden toegepast dat geschikt is voor alle (toekomstige) vormen van duurzame energie. De leidingschacht is niet alleen van belang voor de energiezuinige installaties, maar verzorgt ook de benodigde extra stabiliteit wanneer het complex wordt opgetopt. Zo biedt één industrieel gefabriceerd bouwdeel een integrale oplossing voor diverse uitdagingen. De energieprestatie die wordt bereikt door toepassing van lage temperatuur vloerverwarming en de innovatieve leidingschacht is afhankelijk van de energiebron waarop het verwarmingssysteem wordt aangesloten. Ter indicatie is berekend dat het gasverbruik in de bestaande woningen met 68% kan worden verminderd ten opzicht van de bestaande situatie wanneer gebruik wordt gemaakt van een collectieve warmtepomp met open bodembronnen. Door de flexibele opbouw van de verticale leidingschacht kunnen de gerenoveerde woningen gedurende hun restlevensduur op verschillende energiebronnen worden aangesloten, waardoor gedurende de exploitatie steeds voor de meest optimale duurzame energiebron kan worden gekozen!

Zonne-energie naar wens

Naast het toepassen van isolatie en installaties om het gasverbruik te verminderen of geheel op te heffen, biedt het ENDIS portiekflat renovatieconcept de mogelijkheid om PV-panelen te plaatsen voor een duurzame opwekking van elektriciteit. Per woning is 12 tot 20 m2 oppervlak beschikbaar voor plaatsing van panelen, waarmee een substantiële reductie van het elektriciteitsverbruik wordt gerealiseerd. Wenst de opdrachtgever nog niet te investeren in zonnestroom? Geen probleem, het concept is er wel op voorbereid zodat PV panelen later in de exploitatie kunnen worden aangebracht en eenvoudig via de verticale leidingschacht kunnen worden aangesloten op de woningen.

“De leidingschacht is niet alleen van belang voor de energiezuinige installaties, maar verzorgt ook de benodigde extra stabiliteit wanneer het complex wordt opgetopt. Zo biedt één industrieel gefabriceerd bouwdeel een integrale oplossing voor diverse uitdagingen.”

Innovatie

Ambitiebepaling en samenstellen renovatiepakket Met onderstaande schuifregelaar (links) kan de opdrachtgever aangeven waar zijn amibities liggen en wat de randvoorwaarden voor de renovatie zijn. Aan de hand van de ingevulde schuifregelaar kan via de maatregelmatrix (rechts) het juiste renovatiepakket worden samengesteld in overleg met de opdrachtgever om het concept op maat te maken. Omdat alle opties vooraf uitgezocht, ontworpen en berekend zijn, kan er ook direct een prijs aan de ENDIS portiekflat renovatie worden gekoppeld (beneden).

Ambitie met schuifregelaars

Het ENDIS portiekflat renovatieconcept is het resultaat van een multidisciplinaire samenwerking tussen 16 bedrijven uit verschillende posities in de bouwkolom. We hebben daarbij als team niet alleen gekeken naar een technisch zo innovatief mogelijke aanpak, maar onder begeleiding van de betrokken corporatie ook het proces van de ambitiebepaling onder de loep genomen. Dat heeft geresulteerd in drie instrumenten die zorgen voor duidelijkheid in een vroeg stadium van de planvorming. Allereerst hebben we een ambitieschuifregelaar ontwikkeld, waarmee de opdrachtgever met behulp van schuifknoppen kan aangeven welke ambities gewenst zijn op verschillende aspecten van de exploitatie waaronder levensduurverlenging, gebiedsscope, mate van levensloopbestendigheid, woninggrootte en energieambitie. Met deze schuifregelaar kan snel overeenstemming worden bereikt over wat de verwachtingen zijn voor het renovatieproject en wat hiervan de financiële consequenties zijn. Met behulp van een maatregelmatrix wordt samen met de opdrachtgever gezocht naar de combinatie van renovatiemaatregelen die het beste past bij de opgave. Het ontwerpteam gaat hiermee aan de slag en kan door de modulaire opbouw van de verschillende renovatiemaatregelen in korte tijd een integraal schetsontwerp samenstellen, waardoor vroeg in het renovatietraject de uitgangspunten voor de renovatie helder zijn. Het derde instrument is een constructieve check om te kijken of het complex geschikt is om op te toppen en welke versterkende maatregelen daarbij moeten worden getroffen 8

9

Werken vanuit één BIM 3D-model

Met behulp van een BIM model wordt vervolgens het ontwerp integraal door de verschillende ketenpartners uitgewerkt. Door gezamenlijk te werken in één driedimensionaal BIM-model kunnen alle bouwdelen al in het ontwerp optimaal op elkaar worden aangepast en kan het bouwproces vooraf worden gesimuleerd, waardoor bouwfouten en dus faalkosten gereduceerd kunnen worden. Een zorgvuldig samengesteld BIM model biedt de uitvoerende partijen de kans om zo veel mogelijk bouwdelen industrieel te vervaardigen, zodat ter plaatse alleen nog maar montagewerkzaamheden plaats hoeven te vinden. Ook biedt dit model de mogelijkheid om bewoners al voor de start van de uitvoering niet alleen te laten zien wat het eindresultaat gaat worden, maar ook aan de hand van afbeeldingen en filmpjes uit te leggen hoe de renovatie zal worden uitgevoerd.

Modulair en industrieel bouwen

De elementen die samen het ENDIS portiekflat renovatieconcept vormen, zijn zo veel mogelijk modulair van opbouw en kunnen zo veel mogelijk industrieel worden vervaardigd en onderling worden uitgewisseld. De gevelelementen en flexibele leidingschacht voor de bestaande bouw worden geprefabriceerd, zodat deze snel en efficiënt kunnen worden aangebracht aan het bestaande casco. Wanneer gekozen wordt voor optoppen, worden ook de ondersteuningen, vloeren, gevels, wanden en daken volledig geprefabriceerd en als kant-en-klare elementen aangeleverd op de bouwplaats.

Flexibel gedurende de exploitatie

De naoorlogse portieketagecomplexen zijn in hun huidige vorm weinig flexibel gedurende de exploitatie. Leidingen zijn opgenomen in het betonnen casco en binnenwanden zijn vaak dragend uitgevoerd. Met een renovatie volgens het ENDIS portiekflat renovatieconcept wordt een flinke dosis aanpassingsvermogen toegevoegd aan de starre portieketagewoning. Door toepassing van een flexibele externe leidingschacht kunnen de installaties gedurende de exploitatie naar wens worden aangepast. De zwevende dekvloer en interne leidingruimten in de bestaande appartementen bieden mogelijkheden om ook op verdiepingsniveau het leidingverloop van bijvoorbeeld elektra- en databekabeling aan te passen. De optopverdiepingen zijn zo opgebouwd dat de indeling gedurende de exploitatie naar wens kan worden aangepast, zodat huisvesting van verschillende doelgroepen mogelijk is. Wanneer wordt gekozen voor toevoeging van een lift (bij optoppen standaard), kan het complex levensloopbestendig worden uitgevoerd en kunnen in de plint of op een optopverdieping zorgfuncties worden toegevoegd. Daarmee kan een ENDIS portieketagecomplex een (tijdelijke) zorgfunctie in de wijk vervullen.

“We hebben daarbij als team niet alleen gekeken naar een technisch zo innovatief mogelijke aanpak, maar onder begeleiding van de betrokken corporatie ook het proces van de ambitiebepaling onder de loep genomen. Dat heeft geresulteerd in drie instrumenten die zorgen voor duidelijkheid in een vroeg stadium van de planvorming.”

Conceptue e l b o u w e n

Conceptuele aanpak Zowel het proces als de samenwerking als het ontwerp kennen een conceptuele aanpak. Het schema hieronder geeft het globale proces weer om tot een ENDIS portiekflat renovatie te komen. De foto is gemaakt tijdens een van de ontwerpsessies met het multidisciplinaire ontwikkelteam. Alle elementen van de ENDIS portiekflat renovatie zijn in een BIM-model digitaal getekend en getest met een clash controle. Het bouwproces en het eindresultaat zijn gesimuleerd en gevisualiseerd. Alle elementen zijn zo ontworpen dat ze zoveel mogelijk industrieel vervaardigd kunnen worden en onderling uitwisselbaar zijn (rechts).

Het technische concept

Het ENDIS potiekflat renovatieconcept bestaat uit een breed scala aan industrieel te vervaardigen en geprefabriceerde elementen die na de ambitiebepaling samen met de klant naar wens samengesteld kunnen worden tot het definitieve renovatieplan. Alle elementen zijn technisch uitgewerkt, onderling te koppelen en uitwisselbaar. De elementen bestaan onder andere uit modulaire gevelelementen, optopvloeren, installatieschachten, een externe lift en installatiecomponenten. Niet alleen het moment van renovatie staat centraal, maar ook de rest van de exploitatie wordt in ogenschouw genomen, zodat later gemakkelijk installaties vervangen, weggehaald of toegevoegd kunnen worden in de leidingschachten, of een optopverdieping met externe lift kan worden toegevoegd wanneer het levensloopbestendiger maken toch gewenst blijkt. Door verregaande industrialisatie en prefabricage is het renovatieproces een montageproces geworden waarbij de betrokken partijen volgens een lean planning samenwerken.

Ketensamenwerking

Het ENDIS portiekflat renovatieconcept is ontwikkeld in een multidisciplinair ontwikkelteam waarin 16 bedrijven uit verschillende posities in de bouwkolom hebben samengewerkt. Aan de hand van een casestudy, een vooraf opgesteld ontwikkelplan met milestones voor de plenaire ontwerpsessies en onder leiding van een onafhankelijke voorzitter is het concept in zes maanden tijd technisch, architectonisch, financieel en klantgericht uitgewerkt. Tussendoor hebben bedrijven in kleinere teams deelonderwerpen uitgewerkt en via een BIM-model met elkaar uitgewisseld. Voor het gebruik van BIM bij ENDIS is ook een BIM-plan opgesteld met alle deelnemers waarin de doelen en afspraken met betrekking tot het gebruik van BIM helder beschreven staan. De website fungeerde via een inloggedeelte als centrale databank van bestanden die niet in het BIM-model opgenomen konden worden. Door intensieve samenwerking tussen de ontwerpleden als één keten kunnen bij toepassing van het concept op de juiste wijze afspraken worden gemaakt over garanties op het gebied van energiebesparing, woonlastenontwikkeling, wooncomfort en bouwkwaliteit. Het ontwikkelteam heeft niet alleen het ENDIS portiekflat renovatieconcept ontwikkeld. Eerder was al het ENDIS kantoor concept ontwikkeld en de groep is nu bezig met de ontwikkeling van een energieneutrale bedrijfshal en woning. Per onderwerp wordt de exacte samenstelling van het team aangepast aan de benodigde expertisen en wordt een mogelijke locatie of opdrachtgever gezocht om de ontwerpopgave concreter te maken. Na afloop van een ENDIS ontwikkeltraject wordt er met alle ketenpartners geëvalueerd en worden de lessen en verbetermogelijkheden meegenomen in de nieuw te starten ENDIS ontwikkelingen.

Marketing en Sales

Het ENDIS portiekflat renovatieconcept wordt via de website, een gedrukte brochure en een digitale publicatie onder de aandacht van de doelgroep gebracht. Het ENDIS team hecht veel waarde aan kennisdeling en daarom wordt alle informatie, inclusief details en berekeningen gratis ter beschikking gesteld. Er is een ENDIS promotieteam dat corporatiebesturen bezoekt en hen middels een presentatie over ENDIS informeert over het concept en de ambitieschuifregelaar demonstreert. WonenBreburg heeft als klankbord voor deze aanpak gediend en inmiddels zijn er al een aantal corporatiebesturen bezocht. ENDIS heeft een apart aanspreekpunt en postadres voor communicatie en informatie. Het secretariaat van ENDIS is ondergebracht bij de Stichting Bouwen met Staal die de algemene promotie van het concept verzorgt middels hun servicedesk en de aanwezigheid op relevante beurzen en evenementen regelt. De teamleden zijn daarnaast allemaal actief bezig met het promoten van het ENDIS portiekflat renovatieconcept in hun eigen netwerken.

“Het ENDIS portiekflat renovatieconcept wordt via de website, een gedrukte brochure en een digitale publicatie onder de aandacht van de doelgroep gebracht. [...] Er is een ENDIS promotieteam dat corporatiebesturen bezoekt en hen middels een presentatie over ENDIS informeert over het concept en de ambitieschuifregelaar demonstreert.” 10

11

Colofon www.endis.nl Contactgegevens ENDIS ontwerpteam secretariaat ENDIS Postbus 190 2700 AD Zoetermeer [email protected] Samengesteld door

SlimRenoveren Van Hoogmoed Architecten Evert Vrins Energieadvies



12