Prijsvraag De Voorsprong Prijs voor duurzame samenwerking en innovatieve concepten in energieambitieuze woningbouw

Prijsvraag De Voorsprong Prijs voor duurzame samenwerking en innovatieve concepten in energieambitieuze woningbouw

Massief Passief bouwvisie en concept Contactpersoon: Telefoonnummer: Website: E-mail:

Recticel Insulation – Roland van der Hoek +31 488 489 400, gsm +31 6 51 51 70 87 www.massiefpassief.nl, www.keramischpassief.nl [email protected]

'Nimmerdor', eerste voorbeeld Massief Passief bouwen in Nederland in woonzorgcomplex Het project 'Nimmerdor' in Grijpskerke is een bijzonder project omdat het anno 2011 als eerste in Nederland laat zien dat passief bouwen mogelijk is in een multifunctioneel complex waarin zowel woningen, voorzieningen als verhuurbare ruimtes zijn opgenomen. De bouwwijze is innovatief, maar werkt door op de Nederlandse traditionele constructie met een spouwmuur, spouwisolatieplaten in polyurethaan en metselwerk. Het project is een van de Excellente Gebieden in Nederland en heeft bovendien bij de start het PassiefBouwen Keur voor het ontwerp verkregen. In het ontwerp zijn de uitdagingen integraal aangepakt. Het resultaat wordt een comfortabel project met lage energiekosten. De toe te voegen zonnepanelen maken het project goeddeels energieneutraal. Excellente Gebieden in Nederland: zie ook website Agentschap NL: http://www.agentschapnl.nl/onderwerp/veere-grijpskerke PassiefBouwen Keur voor het ontwerp: zie ook website Stichting PassiefBouwen.nl: http://www.passiefbouwen.nl/templates/psb/global/index.php?lngid=2&sqlmode=2&fid=144&tid=391

Project: Opdrachtgever: Projectontwikkelaar: Architect: Aannemer: Passief Bouwen advies:

Installatieadvies: Conceptadvies: Bijzondere kenmerken van de locatie:

Massief Passief woonzorgcomplex 'Nimmerdor' Bakkersland, 4364 BL Grijpskerke Woningcorporatie Woonburg, www.woonburg.nl ROM Marsaki, www.marsaki.nl Architecten alliantie BV, www.arch-alliantie.nl Heijman Bouw Zeeland, www.heijmans.nl, www.heijmansbouwzeeland.nl Trecodome, Chiel Boonstra, www.trecodome.com (Chiel Boonstra heeft ook ondersteuning geboden bij het uitschrijven van deze tekst) Dubourgraaf, www.dubourgraaf.nl Recticel Insulation, www.recticelinsulation.nl Wienerberger BV, www.wienerberger.nl Het project is gelegen aan de CO2-neutrale straat Bakkersland, en maakt als innovatief bouwproject deel uit van de 'Excellente gebieden' (Agentschap NL).

Wat is Massief Passief bouwen? Door de aanscherping van de EPC-eisen kiezen opdrachtgevers steeds vaker voor een passiefgebouw; met optimale isolatie, luchtdichte aansluitingen, aangepaste kozijnen met drievoudig glas en een balansventilatiesysteem met warmteterugwinning. Toch klinkt daarbij vaak een vraag: waarom kunnen we niet met de Nederlandse bouwtraditie voldoen aan de passief eisen? Dus met duurzame bouwmaterialen en harde isolatieplaten in polyurethaan.

2 Bij een Massief Passief gebouw vertrekt men steeds van een klassieke spouwconstructie met harde isolatieplaten in polyurethaan, waarbij de keuze voor de bouwmaterialen uiterst belangrijk is. Zo worden voor zowel de binnen- als buitenwanden steeds massieve materialen gebruikt. Naast baksteen kan ook kalkzandsteen of (prefab) beton worden gebruikt als binnenmuur. Wienerberger en Recticel Insulation ontwikkelden daarenboven het Keramisch Passief concept. Dit unieke bouwconcept combineert economische en ecologische voordelen met de duurzaamheid en het comfort van een goed geïsoleerd gebouw in keramisch materiaal, dus met baksteen als binnenmuur. Het project 'Nimmerdor' Het woonzorgcomplex 'Nimmerdor' in Grijpskerke (gemeente Veere) wordt als eerste in zijn soort in Nederland volledig passief gebouwd. Het ontwerp ontving hiervoor het Keurmerk PassiefBouwen. Passief bouwen houdt rekening met reductie van energiegebruik en verantwoorde energieopwekking. Uniek is de uitvoering in de traditionele bouwmethode Massief Passief. Massief Passief bouwen omvat altijd massieve binnenmuren en kwalitatieve spouwisolatie in polyurethaan. Voor het project 'Nimmerdor' is gekozen om sommige gedeeltes Keramisch Passief te bouwen, met keramische stenen. Het complex aan de CO2-neutrale straat Bakkersland in Grijpskerke omvat 23 huur- en 7 koopwoningen, een dorpszaal, gym- annex theaterzaal, jeugdhonk en 4 commerciële ruimten. Een passief gebouw onderscheidt zich door de combinatie van een zeer hoogwaardig en aangenaam binnenklimaat en een bijzonder laag energieverbruik. Het passiefconcept opent perspectieven voor meer toekomstgericht, energiezuinig ontwerpen en bouwen. Dankzij dit Massief Passief concept is energieneutraal bouwen bovendien een haalbare kaart voor elk nieuwbouw project. Met een uitgekiend compact ontwerp, georiënteerd op de zon, zeer goede schilisolatie en een effectieve kierdichting, kan warmte nauwelijks weg uit een passief gebouw. Hierdoor is er nog maar weinig energie nodig om dit op temperatuur te houden. Passieve warmtebronnen zoals de zon en interne warmtebronnen zoals gebruikers en aanwezige apparaten zorgen eenvoudig voor bijna alle benodigde warmte. Het beetje extra verwarming dat nog nodig is, wordt op een slimme manier over de lucht van een gebalanceerd ventilatiesysteem aangevoerd. In de zomer garanderen passieve strategieën zoals een goed ontwerp, optimale schilisolatie, de aanwezigheid van thermische massa, zonwering en nachtventilatie voor een comfortabel binnenklimaat. 'Nimmerdor': keuze voor passief bouwen Massief Passief De opdrachtgever, ontwikkelaar, marktpartijen, architect en adviseurs hebben elkaar gevonden in het maken van een passief bouwen project. De keuze voor passief is gemaakt om blijvend lage woonlasten te kunnen bereiken. De filosofie is dat door te investeren in een goede schil het gebouw de tand des tijds en ontwikkeling in de energiemarkt kan weerstaan. Betaalbare sociale woningbouw en passief bouwen gaan hand in hand in het project 'Nimmerdor'. Om een passiefbouw te bereiken, zijn onder meer de positie van een gebouw, detailleringen van luchtdichtheid, isolatie en het vermijden van koudebruggen en verantwoorde energieopwekking en –verbruik van belang. Massief Passief kijkt naar de traditionele bouwmethode met massieve binnenmuren, gevelbakstenen en spouwisolatie in polyurethaan, zonder dat de wanden kasteeldikke proporties aannemen. Polyurethaan heeft dan ook één van de beste isolatiewaarden (lage λ-waarde), zodat dunner kan geïsoleerd worden om een uitstekend resultaat te bekomen. Recticel Insulation en Wienerberger zijn in België en in Nederland pionier in het Massief

3 Passief en Keramisch Passief bouwen en realiseerden al heel wat referenties volgens deze bouwmethode. Ontwerpaspecten De keuze om passief te bouwen is gemaakt in een stadium dat het schetsontwerp voor het complex reeds gereed was. Daardoor zijn op schetsniveau een aantal opties zoals zuidorientatie voor alle appartementen en een heldere zonering niet gelukt. Vanaf het Voorlopig Ontwerp is het project aan de hand van PHPP berekeningen gevolgd door de diverse stadia. Vanaf het Voorlopig Ontwerp is alles gedaan om het project passief te maken. Zo zijn de balkons van de appartementen thermisch gescheiden van het hoofdgebouw door deze te voorzien van een eigen draagconstructie. In het Definitief Ontwerp zijn de materiaalkeuzes en details verder uitgewerkt. Het principe van doorlopende isolatie komt goed tot uiting in de oplossing van de begane grond vloer. Wordt in Nederland de begane grondvloer normaal gesproken aan de onderzijde met EPS geisoleerd, in het project 'Nimmerdor' is er voor gekozen om een standaard vloer met een Rc waarde van 5 aan de bovenzijde te isoleren met Recticel® isolatie (Eurofloor®) zodanig dat de totale vloerisolatiewaarde op Rc=10 m²K/W uitkomt. Woningscheidende wanden zijn geplaatst op nokken, waardoor het thermisch verlies naar de fundering beperkt blijft. Voor de gevel zijn een tweetal oplossingen ontwikkeld: een geïsoleerde spouwmuuur met metselwerk en een geïsoleerde gevel met bekleding van hout. Met de combinatie van Porotherm binnenmuurelementen en Eurowall® isolatieplaten worden uitstekende isolatiewaarden bereikt. Daarnaast wordt ook de volledige isolatieschil bekeken waarbij voor vloeren, wanden en dak Recticel® isolatieplaten in polyurethaan worden ingezet. 'Nimmerdor', het eerste 'passieve' woonzorgcomplex van Nederland, wordt gebouwd volgens dit Massief Passief principe. In 'Nimmerdor' liggen de Rc-waarden op ca. 10 m²K/W waar een Rc van 6 m²K/W in Nederland al vooruitstrevend is. Thermisch gedrag; installaties; luchtdichtheid Vanzelfsprekend wordt het complex luchtdicht uitgevoerd, en is de strenge Passief Bouwen norm voor luchtdichtheid taakstellend. Het project 'Nimmerdor' wordt voorzien van individuele verwarmings- ventilatie en warm watervoorzieningen, op basis van het Brink compacttoestel dat deze functies inclusief warmteterugwinning uit ventilatielucht in zich verenigt. Het voorzieningen deel van 'Nimmerdor' krijgt een centrale verwarmings- en ventilatieinstallatie. Naast het wintercomfort is er veel aandacht besteed aan het zomercomfort. Door toepassing van buitenzonwering hebben bewoners de mogelijkheid teveel zonbijdrage in de zomer te voorkomen. Het gegeven van thermische massa in het gebouw draagt bij aan het vertragen van eventuele opwarming in de zomer. Door het openen van ramen op klepstanden is het mogelijk om de woningen via zomernachtventilatie terug te koelen en de volgende dag lang van de koele thermische massa te profiteren. PassiefBouwen Keur Het woonzorgcomplex 'Nimmerdor' ontving het Keurmerk PassiefBouwen van Stichting PassiefBouwen.nl voor het ontwerp. De Stichting stimuleert passief bouwen in Nederland door het verenigen van marktpartijen, koepelorganisaties en overheden. Het keurmerk PassiefBouwen Keur in Nederland is ontwikkeld om te bereiken, dat een passieve woning of een passief gebouw aan (hoge) minimumeisen voldoet. Voor woningen kunnen de keurmerkvarianten Woningen Nieuwbouw, Woningen Renovatie, Scholen Nieuwbouw en Scholen Renovatie worden afgegeven. Verder worden thans de keurmerkvarianten Kantoren Nieuwbouw en Kantoren Renovatie voorbereid. Het certificaat PassiefBouwen Keur wordt in twee fases uitgegeven: 1 Ontworpen volgens PassiefBouwen Keur Nadat is gebleken dat het ontwerp aan de passiefnormen voldoet, met name aan de hand van een PHPP-berekening en tekeningen.

4 2 Gebouwd volgens PassiefBouwen Keur Nadat is gebleken dat conform het ontwerp en volgens passiefnormen gebouwd is met controles tijdens de bouw, een blowerdoortest en controle van de ventilatie-installatie bij oplevering en op het eerst mogelijke moment een infraroodcontrole. Rekenen aan passief bouwen Bij het werken aan passief bouwen en het maken van de PHPP berekeningen ontstond de afweging van hoe een dergelijk gemengd gebouw te berekenen. Stap 1 in de aanpak was het definiëren van de thermische schil. Immers het multifunctionele complex kent een aantal collectieve voorzieningen, een aantal gangen als ontsluiting van appartementen, en een aantal buitengalerijen. Stap 2 is de aanpak waarbij de thermische schil zo is gelegd dat het gebouw zo compact mogelijk werd. Dat wil zeggen dat een paar galerijen tot binnengang zijn gemaakt. Ook is de keuze gemaakt om de gangen binnen de thermische schil te definiëren, en tegelijkertijd appartementen qua luchtdichtheid en met een zekere isolatie van de gangen te scheiden. Stap 3 is de keuze van welke opdeling in PHPP berekeningen te maken. Er is voor gekozen om een PHPP berekening voor het gehele complex te maken; een voor de appartementen samen, een voor de voorzieningen samen, en aanvullend een separate PHPP berekening voor de meest kritische appartementen. Zo kon worden beoordeeld of elk van de afzonderlijke gebruikers ook daadwerkelijk een passief deel van het gebouw bewoont of gebruikt. Uitkomsten PHPP berekeningen t.b.v. PassiefBouwen Keur ontworpen volgens: Nette warmtevraag

kWh/m²

Voorzieningen appartementen dakappartementen

15,4 10,9 13,8

Totaal 'Nimmerdor'

12,2

De Rc en U waarden per schil onderdeel zijn ook beschikbaar:

Rc [m².K/W]

U [W/m².K]

geïsoleerde kanaalplaatvloer - Eurofloor - dekvloer

9,97

0,10

Porotherm - Eurowall 2x120 mm luchtspouw - gevelsteen

10,58

0,09

Porotherm - Powerwall 2x120 mm luchtspouw - gevelbekleding

9,21

0,11

beton - Eurothane Silver op afschot

10,52

0,09

schil onderdeel

omschrijving

begane grondvloer

verticale gevels

platte daken

5 Aansluiting bij Nederlandse bouwtraditie Innovatief vanuit traditie De Nederlandse bouwtraditie is gebaseerd op de spouwmuurconstructie. De Keramisch Passief benadering geeft aan hoe door het samenspel van de Porotherm binnenwand en 200 mm spouwmuurisolatie (Eurowall®)een Rc waarde van 10m²K/W kan worden behaald in een geveldikte van 500 mm. De isolatie wordt in twee lagen van 100 mm geschrankt geplaatst, waarbij hoeken en naden getaped zijn met Rectitape® isolatietape. Aandachtspunten bij passiefbouwen met traditioneel metselwerk zijn het maken van zodanige aansluitingen dat de isolatie doorlopend is rondom de woning. Ook de aansluitingen moeten zodanig zijn dat een doorlopende luchtdichte aansluiting ontstaat. De toepassing van harde isolatie in polyurethaan heeft als voordeel dat hoge isolatiewaarden kunnen worden bereikt. Aandachtspunten zijn goede onderlinge aansluiting van harde platen. Een overlappende plaatsing van isolatieplaten draagt ook bij aan het creëren van een hoogwaardige isolatieschil.

Figuur: Dakranddetail 'Nimmerdor', Grijpskerke. Getekend door Architecten Alliantie

6

Figuur: Kozijnaansluiting 'Nimmerdor', Grijpskerke. Getekend door Architecten Alliantie

Figuur: Begane grond deatail 'Nimmerdor', Grijpskerke. Getekend door Architecten Alliantie De drie bovenstaande details ontleend aan de plannen voor 'Nimmerdor' geven aan hoe deze principes in het project zijn verwerkt.

7 Het dakdetail geeft aan hoe de isolatie van het dak de hoek omgaat naar de gevel, terwijl het metselwerk er voor langs gaat. Het kozijn detail geeft de aansluiting van kozijnen in de gevel, waarbij de plaatsing van PIR isolatie tussen de zonwering en het kozijn ervoor zorgt dat ook de randverliezen van de kozijnaansluiting beperkt blijven. Het begane grondvloerdetail geeft aan hoe er isolatie op de standaard R=5 vloer is aangebracht, en door het gebruik van thermisch isolerende opleggingen de vloerisolatie doorloopt in de gevel. Unieke samenwerking Het stimuleren van energiezuinige woningbouw vormt een van de speerpunten in de mijlpalen van het Lenteakkoord van het kabinet Balkenende III. In dit kader zijn door het Kabinet zogenaamde Excellente gebieden aangewezen waar geëxperimenteerd gaat worden met vormen van zeer energiezuinige woningbouw. De projecten worden gesubsidieerd in de extra proces- en begeleidingkosten kosten die moeten worden gemaakt. Achterliggend doel van de regeling Excellente gebieden is om, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC-eisen (Energie Prestatie Coëfficiënt) in 2011 en 2015, op grotere schaal ervaring op te doen met zeer energiezuinige, innovatieve nieuwbouw. De vernieuwingen kunnen zowel technisch, organisatorisch of financieel van aard zijn. In de Excellente Gebieden worden innovaties die zich op kleine schaal bewezen hebben, op grotere schaal en marktbreed toegepast. De resultaten van deze experimenten worden verzameld en verspreid, onder andere door NL Energie en Klimaat, onderdeel van Agentschap NL. 'Nimmerdor' in de CO2 neutrale straat Bakkersland behoort tot de één van de dertien Excellente Gebieden van Nederland. Waar andere projecten veelal met een hogere warmtevraag (en dus hogere energiekosten) werken, gecompenseerd door een grotere levering van duurzame energie, is 'Nimmerdor' onderscheidend. 'Nimmerdor' volgt de route van Passief Bouwen om tot lage woonlasten te komen, om vervolgens door toepassing van zonnepanelen richting energieneutraal te komen. Aan dit project is en wordt nog altijd hard samengewerkt door verschillende partijen, om duurzame én betaalbare energieoplossingen te bundelen in één totaalconcept: Massief Passief bouwen. 'Nimmerdor' is het pilot project voor Nederland, waarbij alle details voor de Nederlandse markt verder uitgewerkt worden. Hierbij is een gezamenlijke visie uiterst belangrijk, waarbij dankzij voortdurende verbetering en innovatie, gewerkt wordt naar de beste totaaloplossing voor Nederland. Net als in België, rekenen we op heel wat vervolgprojecten, verspreid over gans Nederland.

Aan het Massief Passief project 'Nimmerdor' werken mee: Opdrachtgever: Woningcorporatie Woonburg, www.woonburg.nl Projectontwikkelaar: ROM Marsaki, www.marsaki.nl Architect: Architecten alliantie BV, www.arch-alliantie.nl Aannemer: Heijman Bouw Zeeland, www.heijmans.nl, www.heijmansbouwzeeland.nl Passief Bouwen advies: Trecodome, www.trecodome.com Installatieadvies: Dubourgraaf, www.dubourgraaf.nl Conceptadvies: Recticel Insulation, www.recticelinsulation.nl Wienerberger BV, www.wienerberger.nl

8 Marktbenadering – marketing Via tal van marketing en communicatie inspanningen, willen we iedereen in Nederland, zowel professionelen als particulieren, laten kennismaken met dit innovatieve concept. Zo is er de blog www.keramischpassief.nl van Recticel Insulation en Wienerberger met bijdragen over Keramisch Passief bouwen in het algemeen, en over het project 'Nimmerdor' in Grijpskerke in het bijzonder. Er is een fotodagboek beschikbaar waar u de bouw van dag tot dag kunt volgen. Ook krijgt u duidelijke informatie over de gebruikte materialen en technieken, praktische oplossingen en handige productinformatie. Er is ook informatie over de unieke samenwerking van alle betrokken partners. ROM Marsaki heeft als projectontwikkelaar een eigen website www.wooneco.nl waar het project 'Nimmerdor' als uiterst energiezuinig project wordt voorgesteld. Uiteraard is er ook op alle websites van alle partners (zoals www.recticelinsulation.nl en www.marsaki.nl) ook informatie over de bouwvisies Massief Passief en Keramisch Passief. Op initiatief van de gemeente Veere, Woonburg en Marsaki is op die unieke locatie (Bakkersland, Grijpskerke) nu ook een informatiepunt gerealiseerd. Het Informatiepunt 'Nimmerdor' is een ingerichte bouwkeet op de bouwplaats. Door de visuele en interactieve presentatie ontdekken bezoekers wat CO2-neutraal bouwen en passief bouwen inhoudt en wat de verschillen zijn. Ook Recticel Insulation is betrokken bij de realisatie van dit Informatiepunt en organiseert regelmatig (werf)bezoeken voor diverse doelgroepen. Meer info op www.infoeco.nl en http://www.recticelinsulation.be/nl-nl/content/registreer-u-hier-voor-eenbezoek-aan-dit-unieke-massief-passief-project De bouwstandaard van de toekomst De bouwwereld krijgt met passief bouwen, zoals Massief Passief en Keramisch Passief, een unieke kans zich te onderscheiden: nieuwe ontwerp- en bouwtechnieken, innovatieve, intelligente en hoogenergie-efficiënte producten voor onder meer schilisolatiesystemen, ventilatiesystemen, beglazing, kozijnen, ramen, deuren en compacte verwarmingssystemen. Deze investeringen in kwaliteit van comfort, efficiëntie en bouw zorgen voor een impuls in de bouwsector, creëren toegevoegde waarde, verbeteren de concurrentiepositie en verhogen de werkgelegenheid op een duurzame wijze.

9 Illustratiemateriaal: Artist impressions 'Nimmerdor':

10

11 Plattegrond 'Nimmerdor', getekend door Architecten Alliantie:

12 Principe opzet Keramisch Passief, naar het voorbeeld van Massief Passief in België:

Op de blog www.keramischpassief.nl vindt u heel wat foto's over het project 'Nimmerdor' (één van de foto's hieronder):

13 Dankzij een uitgebreide en continue marketing en communicatie campagne is er in Nederland al uitvoerig gesproken over de innovatieve bouwvisie Massief Passief. Persverschijningen online:

14

15

16 Persverschijningen print: Bouwkavels Magazine

Tribune (magazine Wienerberger Nederland)

17 Cobouw

18 Bouw & Aanbesteding

19 Bijlagen: Brochure Recticel Insulation Nederland: Het Passiefhuis wie / wat / waar / waarom online via volgende link: http://www.recticelinsulation.be/sites/default/files/documentation/Het%20passiefhuis_Nederland.pdf

Graag vermelden we ook nog volgende marketing en communicatietools die ertoe bijdragen dat de Massief Passief bouwvisie bij iedereen gekend geraakt: •

Postkaartjes om de blog in de kijker te plaatsen

20 •

Er zijn heel wat Direct Mailings verstuurd met de Passiefhuis brochure in bijlage én extra als aanloop naar de Bouwbeurs in Utrecht (lezing over Massief Passief bouwen tijdens het Bouwhuis !) volgende doelgroepen: architecten (# 4178) gemeentes (# 448) metselbedrijven (# 3616) aannemers (# 497) dakdekkers (# 147) projectontwikkelaars / vastgoedbeheerders (# 2298) woningbouwverenigingen (# 690) EPA adviseurs (# 160) klanten (# 625) TOTALE OPLAGE: 12659

•

Architecten zijn geïnformeerd via een e-mailing:

•

Ook via social media (Facebook en Twitter) wordt uitvoerig gecommuniceerd over Massief Passief bouwen.

Tenslotte vindt u ook in bijlage nog enkele recente persverschijningen (Dak + Bouw, Bouwwereld en Aannemer) over dit concept.