Toolkit. duurzame woningbouw. voor ontwikkelaars, gemeenten en ontwerpers

Toolkit_Cover

23-05-2005

11:27

Pagina 1

Toolkit duurzame woningbouw voor ontwikkelaars, gemeenten en ontwerpers

april 2005

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 1

Toolkit duurzame woningbouw voor ontwikkelaars, gemeenten en ontwerpers

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 2

Toolkit

Inhoudsopgave 1

Introductie

2

Beter presteren in een geïntegreerd ontwikkelingsproces met realistische ambities

10

3

Handleiding voor gebruik

12

3.1

Handleiding voor gebruik

12

3.2

Wanneer de Toolkit gebruiken

13

3.3

Stappen in het ontwikkelproces

15

4

Auteur: Ing P. Hameetman Vormgeving: Colloquium, Rotterdam

5

8

Ambities bespreekbaar

16

4.1

Instrument Kwaliteitsprofiel

16

4.2

Kwaliteitsprofiel als communicatiemiddel (naar gemeente, intern en naar klant)

19

4.3

Maatschappelijk verantwoord ondernemen en kwaliteitsambities

20

4.4

Kwaliteitswensen als selectiecriteria voor een integraal ontwerp

21

4.5

Het instrumentarium in het planproces

23

4.6

Overzicht ambitieniveaus

24

Kwaliteitsaspecten

26

5.1

LOCATIEKWALITEITEN

26

5.1.1

Toegankelijkheid

26

5.1.2

Stedelijke ecologie

27

Postbus 101, 5280 AC Boxtel

- Wat wordt bedoeld met stedelijke ecologie

27

www.aeneas.nl

- De aanpak van het proces

27

- Soorten groen

28

- Waarom voor meer kwaliteit met stedelijke ecologie kiezen

29

- De vijf ambitieniveaus van Stedelijke Ecologie

30

ISBN: 90-75365-72-1 publicatienummer SenterNovem: 2DEN-05.05 © 2005 Æneas, uitgeverij van vakinformatie,

Deze uitgave is tot stand gekomen door een initiatief

5.1.3

Veiligheid

32

van het Ministerie van Economische Zaken,

5.1.4

Energie-infrastructuur

32

SenterNovem en BAM Vastgoed bv.

- De optimale energie-infrastructuur

32

Mede-initiatiefnemer is de Projectgroep Duurzame

- Duurzame energieopties

32

Energie Projectontwikkeling Woningbouw. Inhoudelijk is deze uitgave ontstaan door de samen-

5.2

WONINGKWALITEITEN

35

werking van groot aantal partijen zoals achter in dit

5.2.1

Toegankelijkheid

35

boek onder colofon is vermeld.

5.2.2

Bruikbaarheid

35

5.2.3

Veiligheid

37

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

5.2.4

Gezondheid

37

mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

5.2.5

Comfort

39

geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar

5.2.6

Uitstraling

41

gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-

5.2.7

Klantgericht ontwikkelen

42

- Drie ambitieniveaus

42

tronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande

5.2.8

schriftelijke toestemming van de uitgever.

5.2.9

Onderhoud en woningexploitatie

44

5.2.10

Exploitatie van energiesystemen

44

5.2.11

Energetische kwaliteit

45

hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te

- TRIAS Energetica en integraal ontwerpen

45

verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele

- CO2 versus EPC

46

aansprakelijkheid aanvaarden, van welke aard ook,

- Wat is een energieconcept

47

gebaseerd op de informatie uit deze uitgave.

- Deskundigheid

48

Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van

Technische staat (n.v.t. in de Toolkit voor nieuwbouw)

5

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 6

Toolkit

5.2.12

5.2.13

6

6

Energieconcepten

81

Overzicht 12 energieconcepten

81

- Door computersimulaties met TRNSYS inzicht in de prestaties

48

- De (SenterNovem) referentiewoningen

50

Milieukwaliteit van materialen

53

- Ontwerp en materialisatie

53

woningtype

woningaantal

CO2-reductie

- Gezondheid

54

concept 1

twee onder een kap

klein

26% en 39%

niet geavanceerd

83

- Milieukwaliteit materialen/producten/woningen

55

concept 2

twee onder een kap

10 à 40 woningen

48% en 50%

High Tech

89

- Methoden

56

concept 3

eengezinswoning

klein

29%, 31%, 32%, en 41%

niet geavanceerd

- Waarom het rekeninstrument gebruiken

57

concept 4

eengezinswoning

> 40 woningen

35%, 41%, en 50%

High Tech

105

- Milieukwaliteit materialen in het kwaliteitsprofiel7

58

concept 5

eengezinswoning

< 40 woningen

37% en 50%

High Tech

113

- Wat een goede aanpak van het proces kan zijn

60

concept 6

eengezinswoning

10 à 40 woningen

56%

Low Tech

121

- Drie ambitieniveaus

63

concept 7

gallerijappartement

groot

23% en 38%

niet geavanceerd

129

- Ontwikkelaars van de instrumenten

63

concept 8

gallerijappartement

groot

38% en 39%

High Tech

135

Milieukwaliteit van de waterhuishouding

64

concept 9

urban villa

niet relevant

23%

niet geavanceerd

143

concept 10

urban villa

> 40 woningen

35% en 43%

High Tech

149

7

techniek

97

Themabladen

66

concept 11

vrijstaande woning

niet relevant

26% en 33%

niet geavanceerd

157

6.1

BRONNEN VOOR WARMTE- EN KOUDEOPSLAG

66

concept 12

vrijstaande woning

10 à 40 woningen

42%

High Tech

163

6.1.1

Proces en momenten van besluitvorming

66

6.1.2

Werking bronnen

66

6.1.3

Risicobeheersing bij toepassing van bronnen

66

Materiaalconcepten

6.1.4

Risicobeheersing Warmte-/Koude Opslag systemen

68

M.1. Efficiënt met aandacht voor milieu (ambitie +)

173

6.1.5

Verantwoordelijkheden voor onderdelen

69

M.2. Natuurlijk en hernieuwbaar (HSB) (ambitie ++)

177

6.1.6

Gas en elektriciteit

69

M.3. Veel aandacht voor milieu en veel aandacht voor het maken van een gezond gebouw (ambitie ++)

181

6.2

OUTSOURCING VAN ENERGIESYSTEMEN

70

Gezondheidsconcept

6.2.1

Wat is outsourcing?

70

G.1. Allergeenarm (materialen + energieconcept)

185

6.2.2

Waarom outsourcing van een collectief systeem?

70

6.2.3

Welke onderdelen van een (woonhuis-) installatie outsourcen en welke niet?

70

9

Aanbieders in de markt

188

6.2.4

Welke outsourcing mogelijkheden zijn er?

71

6.2.5

Welke componenten bepalen de hoogte van de BAK en jaarlasten van de bewoner?

71

10

Afkortingen en begrippen

190

6.2.6

Het proces om te komen tot outsourcing

74

6.2.7

Termen in gebruik bij de exploitatie van energiesystemen (o.a. het NMDA principe)

74

11

Toelichting op de kolommen in de tabellen

192

6.3

BEWONERSVOORLICHTING, INSTRUCTIE EN HANDLEIDINGEN

77

Tabellen energieconcepten

195

6.3.1

Bewonervoorlichting

77

6.3.2

Taken en verantwoordelijkheden

77

6.3.3

Het tijdstip van de voorlichting

78

6.3.4

Bewonersinstructie

79

6.3.5

Gebruikershandleiding

80

8

Woningconcepten Duurzaam Materiaalgebruik

171

7

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 8

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Introductie

1

Introductie

In het kader van de afspraken die zijn gemaakt in het

te worden met een verliesgevend project. Er is daarom

vak met deze Toolkit nog boeiender te maken.

Kyoto Protocol 1997, moet Nederland de uitstoot van

door een aantal partijen gezocht naar eenduidig

Zij vertrouwen erop dat er nog een aantal versies in een

haar broeikasgassen in de periode 2008-2012 ten

gedefinieerde, haalbare doelstellingen met een

steeds verder verbeterde vorm zullen verschijnen.

opzichte van 1990 met 6% reduceren. Om aan deze

eenduidig toetsingskader. Nieuwe versies zullen steeds te vinden zijn op internet,

verplichting te voldoen hebben gemeenten, provincies

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 1

Introductie

Toolkit

en het Rijk in 2002 het klimaatconvenant ondertekend.

Genoeg redenen voor BAM Vastgoed om samen met het

in ieder geval via

Doelstelling hiervan is dat gemeenten en provincies hun

ministerie van Economische Zaken en SenterNovem het

http://www.senternovem.nl/duurzameenergie

klimaatbeleid intensiveren. Per 1 augustus 2004 is door

initiatief te nemen om deze Toolkit Duurzame

Opmerkingen en aanvullingen vanuit gebruikers zijn

250 van de 483 gemeenten met het Rijk een BANS-

Woningbouw te ontwikkelen. Mede-initiatiefnemer is de

uiteraard welkom omdat we hiermee deze Toolkit verder

akkoord gesloten, waarbij gemeenten afspraken hebben

Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling

kunnen verbeteren.

gemaakt over hun lokale klimaatdoelstellingen.

Woningbouw. In eerste instantie is de Toolkit bedoeld

Reacties zijn welkom op ‘[email protected]’

HOOFDSTUK 4

om daarin 24 realistische energieconcepten, met een De onderzoeksinstituten TNO en ECN zijn op het gebied

CO2-reductie oplopend tot 56%, op te nemen. Doch

van energie in de gebouwde omgeving de strategische

door de samenwerking met de Haas & Partners,

samenwerking Building Future aangegaan, om

Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV, de

gezamenlijk een impuls te geven aan de lange termijn.

inbreng vanuit het Ministerie van VROM, BAM Infra

Zij hebben de ambitie er aan bij te dragen om de CO2 -

Multiconsult en BAM Techniek plus een groep andere

emissie in de gebouwde omgeving in 2030 minimaal te

adviseurs, is een veel breder instrument ontstaan.

HOOFDSTUK 5

halveren en zijn van mening dat in het midden van deze eeuw energieneutraliteit in de gebouwde omgeving kan

De doelgroep voor deze Toolkit is de projectontwikke-

zijn bereikt.

laar in de woningnieuwbouw. Het instrument moet

HOOFDSTUK 6

behulpzaam zijn om diverse programmatische doelVanuit de optiek van bewoners dient duurzame woning-

stellingen in het ontwerp van zijn project te integreren.

bouw vooral een hoge kwaliteit te hebben. Het gaat

Daarnaast moet er informatie aanwezig zijn om sturing

daarbij om woningen die lang hun kwaliteit behouden

te kunnen geven aan de praktische uitwerking van de

of die in een prettige groene of boeiend stedelijke

gewenste doelstellingen en om risico’s te kunnen

woonomgeving staan. Woningen die qua ruimte passen

beheersen.

bij de woonwens en het woonbudget van de bewoner, die bruikbaar, comfortabel en veilig zijn.

Voor derden zoals gemeenten, architecten en adviseurs

HOOFDSTUK 7

kan de Toolkit een hulpmiddel zijn om inzicht te krijgen Ontwikkelaars van woningen werken voor een markt.

in welke prestaties van de ontwikkelaar reëel kunnen

Zij zijn gewend met complexe programma’s en doel-

worden verlangd en wat de eventuele meerkosten zijn.

HOOFDSTUK 8

stellingen om te gaan. De hogere kwaliteitseisen uit de markt en de maatschappelijke ontwikkelingen betref-

Het opstellen van dit document heeft ongeveer één jaar

fende comfort, gezond en duurzaam, met een gewenste

gevergd. Zowel BAM Vastgoed, de Haas & Partners en

minimale energie- en milieubelasting, worden voor

Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV alsook

projectontwikkelaars in de woningbouw een steeds

Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling

complexere opgave.

Woningbouw hebben de indruk dat dit slechts een begin

HOOFDSTUK 9

is. Er is al een behoorlijke lijst van zaken die nadere Bij complexe projecten komt het voor dat er verschillen

bestudering behoeven of die ook in deze Toolkit thuis

ontstaan tussen eindresultaat en het oorspronkelijke

horen. Er is besloten de huidige versie te laten verschij-

programma. Het is niet de bedoeling dat de koper van

nen en vooral er mee te gaan werken. In de praktijk zal

een woning niet de kwaliteit krijgt die hem of haar is

blijken waaraan nadere behoefte is.

beloofd. Tevens is het onbevredigend dat een bouwer of

8

ontwikkelaar zijn nek uitsteekt om zich voor maatschap-

Projectontwikkeling in de woningbouw is een zeer

pelijke belangen in te spannen om vervolgens ‘beloond’

boeiend vak. Bij de initiatiefnemers leeft de wens om dat

9

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 10

In het kort zijn de stappen in het proces als volgt:

Realistisch Ambities zijn realistisch:

Welke kwaliteiten worden nagestreefd en

–

HOOFDSTUK 2

op welk kwaliteitsniveau. Welke milieu-

HOOFDSTUK 7 BeterHOOFDSTUK 6 geïntegreerd HOOFDSTUK 5 HOOFDSTUK HOOFDSTUK 3 presteren in een ontwikkelingsproces met4 realistische ambities

Beter presteren

aspecten, bruikbaarheid-, beleving- en

Zich aanpassende maatschappelijke eisen en de output

dat de ontwikkelaar vanaf het begin tot het eind van zijn

van onderzoek bij kennisinstituten en bedrijven, dwingt

project, volledig grip houdt op en leiding geeft aan de

ontwikkelaars zich te verdiepen in ontwikkelingen op

gewenste prestatie op het gebied van duurzame

hoe is het proces gestructureerd, wat

het gebied van duurzame woningbouw. Naast de

projectontwikkeling in de woningbouw.

wordt wanneer van wie verwacht, wat is

beschikbaarheid van nieuwe technieken is de materie

Wie zijn de partijen in het ontwerpproces,

wanneer partijen in staat zijn om de ambities binnen aanvaardbare risico’s te realiseren

–

wanneer een maatschappelijke behoefte in de markt haalbaar kan worden gemaakt

de motivatie van de deelnemers, wie is

Niet elke ontwikkelaar is vanuit zijn aard even ambitieus.

ook steeds complexer geworden. Falen bij de toepassing

Integraal ontwerpen en het geïntegreerde

voldoende kundig en communicatief om

Ze zijn in te delen in drie groepen:

van nieuwe concepten wordt echter maatschappelijk en

ontwikkelingsproces

goed te kunnen participeren

–

bedrijfseconomisch niet getolereerd.

Bij de bouw van de Airbus A380 is het mogelijk gebleken om

Activiteiten

Op basis van heldere taken voor de

Behoudende projectontwikkelaars (late majority): die goed in staat zijn om te voldoen aan de geldende

via computersimulaties te ontwerpen, het programma te

actoren en duidelijk na te streven resul-

Van grote projectontwikkelingbedrijven wordt verwacht

optimaliseren en te komen tot een haalbare projectdefinitie.

taten wordt het ontwerpproces vorm

dat zij beschikken over mensen die voorop lopen in de

Vervolgens worden talloze delen van het vliegtuig op

gegeven; deze Toolkit kan bijdragen aan

adopters): die streven naar hogere ambitieniveaus,

kennisontwikkeling en dat er een structuur is om

verschillende plaatsen in Europa verder uitontwikkeld en op

het definiëren van de resultaten en

maar wel met bewezen technieken, zoals

beschikbare kennis voor medewerkers toegankelijk te

tijd binnen het geplande budget in Toulouse aangeleverd.

activiteiten

maken. Deze Toolkit past in zo’n structuur. Ten eerste is

HOOFDSTUK 8

–

kostenaspecten worden nagestreefd Actoren

wanneer ze binnen de randvoorwaarden van een project uitvoerbaar zijn

HOOFDSTUK 2

Doelen

HOOFDSTUK 7 BeterHOOFDSTUK 6 geïntegreerd HOOFDSTUK 5 HOOFDSTUK HOOFDSTUK 3 presteren in een ontwikkelingsproces met4 realistische ambities

Beter presteren in een geïntegreerd ontwikkelingsproces met realistische ambities

normen. –

Vooruitstrevende projectontwikkelaars (early

warmtepompen;

Externe

Regelgeving, maatschappelijke context

invloeden

en locatie zijn van invloed op de te reali-

die streven naar een optimalisatie van hun bouw-

–

Vooruitstrevende, innovatieve projectontwikkelaars:

hierin veel kennis ten behoeve van duurzame woning-

Een dergelijke manier van werken zal nodig zijn bij

bouw samengebracht. Tevens is de Toolkit zo ingericht

projecten waarbij de optelsom van wensen en eisen op

seren kwaliteiten en de aan de klanten

opgave door o.a. met integrale ontwerpen in te

dat de aangeboden informatie op verschillende

het gebied van kwaliteit en duurzaamheid hoog is.

aan te bieden producten.

spelen op bewoners- en maatschappelijke wensen

manieren toegankelijk is.

Bij de start van een project definieert de ontwikkelaar

(innovators).

allereerst zijn visie op basis van de locatie en zijn inschat-

De in deze Toolkit beschreven materie is geen gemakke-

Doel van deze Toolkit is dat elke ontwikkelaar zowel een

ting van de potentie in de markt. Bij projecten waar

lijke kost. Op het gebied van materiaalclassificatie, bouw-

De Toolkit kan de ontwikkelaar helpen zich te realiseren

relatief simpel en goed alsook een project met een

extra kwaliteit verlangd wordt op aspecten als

fysica, installatietechniek en het maken van geavan-

welk ambitieniveau hij of zij wenst te realiseren. Per

kwalitatief hoog ambitieniveau kan organiseren. Er is

energiezuinigheid, gezondheid, comfort of het creëren

ceerde financiële beschouwingen is in Nederland veel

ambitieniveau kan een andere aanpak van het project-

een aanduiding van de benodigde externe deskundig-

van interessante stedelijke ecologie, moet voor de

kennis beschikbaar. Veel van die kennis is onderlegger

ontwikkelingsproces gelden. Kern van de opzet van deze

heid die moet worden ingeschakeld. Van complexe

definitieve keuze van de architect en adviseurs eerst het

geweest bij het maken van deze Toolkit. Voor het maken

Toolkit is dan ook niet om een zo hoog mogelijke

projecten moet vroeg in het ontwikkelingstraject helder

ontwerpproces helder gedefinieerd worden. De gewen-

van de energieconcepten zijn honderden computersimu-

ambitie na te streven. Veel belangrijker is dat duidelijk

zijn welke doelen worden nagestreefd en wat dit vereist

ste kwaliteiten moeten onderling een samenhang

laties gemaakt. Wanneer de ontwikkelaar een eenvoudig

wordt dat hoe hoger het ambitieniveau is, hoe belang-

van het proces.

hebben en zo gekozen worden dat zij passen binnen een

concept of een aantal bekende kwaliteiten in zijn project

rijker het is het ontwerpproces goed te structureren.

budget. Risico’s moeten zo veel mogelijk worden

wil toepassen volstaat het inschakelen van een goede

Kwaliteit is de kapstok waaromheen deze Toolkit is

vermeden. Het gevraagde uitvoeringsniveau moet

architect of goede installatieadviseur om het gewenste

georganiseerd. Met de aanwezige Kwaliteitsprofielen

aansluiten bij de expertise van de uitvoerende partijen.

doel te realiseren. Derhalve gaat het niet alleen om het

kan voor een project het op hoofdlijnen gewenste

definiëren van de gewenste doelen, doch is het ook van

kwaliteitsniveau worden gedefinieerd. Vervolgens kan

belang na te gaan of alle deelnemers in het proces van

steeds verder de diepte worden ingegaan. De ontwikke-

ontwerp tot en met de realisatie de voor die ambities

laar wordt uitgenodigd, voordat hij de keuze van zijn

gewenste kwaliteit kunnen leveren en waarborgen.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 1

2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

lijk aspecten te bepalen wat het gewenste ambitieniveau

Voor de complexere concepten is het absoluut noodza-

is. Voor een aantal aspecten zijn kant en klare concepten

kelijk de hierboven beschreven stappen te doorlopen.

aanwezig die inzicht bieden in de mogelijkheden.

Per concept in de Toolkit staat beschreven welke

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

architect en adviseurs gemaakt heeft, van zo veel moge-

deskundigheid nodig is. Doel is dat de ontwikkelaar zelf

10

Beter presteren begint met het helder definiëren van de

de touwtjes in handen neemt en houdt en het proces

gewenste doelstellingen. De Toolkit wil eraan bijdragen

bewust stuurt.

11

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 12

Toolkit

De Toolkit is op veel manieren te gebruiken

Centraal in de Toolkit staan:

Daartoe worden heel praktische aanwijzingen gegeven.

Deze paragraaf geeft de gebruiker van de Toolkit een

Voor de liefhebber is er de mogelijkheid om dieper in de

beeld van de gebruiksmogelijkheden. Duurzame

materie te duiken. Wel moet dan een milieuclassificatie-

kwaliteit wordt in samenhang gekozen. Nooit is bij de

systeem voor materialen worden aangeschaft, doch dat

ontwikkeling van een woning één aspect doorslag-

is zeer aan te bevelen. Drie materiaalconcepten zijn als

gevend. Daarom bestaat de mogelijkheid dit instrument

voorbeeld uitgewerkt in de concepten M.1, M.2 en M3.

Handleiding voor6 gebruik en wanneer5 de Toolkit gebruiken HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK 4

samenhangende pakketten aan uitvoeringsvarianten, waarvan de afzonderlijke componenten op elkaar aansluiten en elkaar versterken. Pakketten waarvan de componenten bijdragen aan vooraf gestelde ambities die in de plannen gehaald moeten worden. Die ambities kunnen op verschillende kwaliteitsaspecten betrekking hebben, zoals op comfort, gezondheid, veiligheid of duurzaamheid.

waarmee voor een bouwopgave en uitgaande van een gekozen kwaliteitsprofiel (ambities), uit een reeks van energieconcepten de best passende concepten worden geselecteerd.

ENERGIECONCEPT SELECTIETOOL

HOOFDSTUK 7

samenhangende pakketten aan bouwkundige- en installatietechnische uitvoeringsvarianten, waarvan de afzonderlijke componenten op elkaar aansluiten en elkaar versterken en die er gezamenlijk toe leiden dat vooraf gestelde ambities t.a.v. CO2-reductie en daaraan gerelateerde comfort- en gezondheidsambities ook gehaald worden.

Om voor een specifieke locatie en specifieke wensen

De eerste vier hoofdstukken beschrijven een aantal alge-

t.a.v. de kwaliteitsaspecten het juiste concept te kunnen

meen geldende zaken ter inleiding voor de uitwerkingen

kiezen, wordt in de Toolkit instrumentarium aangeboden.

per onderwerp. Er worden items beschreven die meer

Instrumentarium dat helder over die keuzen commu-

themagericht zijn en items die een specifieke oplossing

niceren mogelijk maakt. De nu bijgeleverde concepten

of toepassing beschrijven.

dienen als uitgewerkte voorbeelden die in veel situaties

Doel is dat per thema of toepassing begrip ontstaat voor

direct toepasbaar zijn.

de zin van de zaak en wordt begrepen hoe de ontwikkelaar met de aangereikte kennis aan de gang kan gaan.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Per concept worden aangegeven: –

een omschrijving (projectgrootte, woningtype, enz.)

Het is zinnig dat de ontwikkelaar zich realiseert dat eisen

–

de opvallende kenmerken

of wensen van een gemeente al heel vroeg in het

–

waarom specifiek voor deze toepassing kan worden

ontwikkelproces moeten worden besproken. Hierna

gekozen

wordt aangegeven in welk stadium van het ontwikkel-

–

wat een goede aanpak van het proces kan zijn

proces zaken afgesproken moeten zijn en vervolgens

–

indien relevant een mogelijke beschrijving van

niet meer veranderd zouden mogen worden.

kosten c.q. opbrengsten

Het ‘Kwaliteitsprofiel’ en ‘de Selectie tool’ vormen

indien relevant een opsomming van kenmerken of

gezamenlijk een computertool die te downloaden is via

prestaties

www.senternovem.nl/duurzameenergie.

–

een aanduiding van de in te schakelen adviseurs

–

een aanduiding van bronnen voor nadere informatie

één concept uit gelicht en apart gebruikt. Het is dan

Een gemeente eist een bepaalde EPL of CO2reductie

nodig de algemene paragrafen te raadplegen voor de

Het komt voor dat in een gemeentelijke doelstelling is

toelichting op uitgangspunten. Hierna in het kort een

vastgelegd dat voor een woongebied een EPL van 7

beeld van het mogelijke gebruik.

moet worden behaald. Na overleg kan worden afgesproken dat voor de te bouwen woningen een CO2-reductie

ENERGIECONCEPTEN

–

Toolkit wordt ook gebruikt als kaartenbak en wordt er

HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK 4 Handleiding voor6 gebruik en wanneer5 de Toolkit gebruiken

CONCEPTEN

HOOFDSTUK 3

breed over veel kwaliteitsaspecten te gebruiken. De

Het maken van een programma van eisen

van bijvoorbeeld 25% als gelijkwaardig wordt

Met het systeem van de kwaliteitsprofielen kan de

beschouwd. Vervolgens wordt een inventarisatie van de

ontwikkelaar in de breedte bepalen welke kwaliteit hij in

marktsegmenten en woningtypes in het gebied

zijn plan wil verwerken. Dit is een digitaal instrument dat

gemaakt. In principe hoeft niet elke woning die CO2-

te downloaden is op www.senternovem.nl/duurzame-

reductie van 25% te halen. Als voor de locatie het gemid-

energie. Bepaalde keuzen zijn in de Toolkit uitgewerkt tot

delde op 25% uitkomt is de doelstelling gehaald.

kant en klare concepten. In die concepten wordt duidelijk welke organisatie nodig is om ze te organiseren.

De ontwikkelaar kiest voor de diverse woningtypes een paar energieconcepten, analyseert of ze zijn te combine-

Verbeter de stedenbouwkundige kwaliteit

ren en bekijkt wat deze meer kosten. Door een goede

Ter verbetering van de stedenbouwkundige kwaliteit

mix te kiezen van concepten, waarbij per woningtype de

kan een van de ambitieniveaus in het hoofdstuk over

meerkosten per % CO2-reductie interessant zijn, kan tot

stedelijke ecologie worden gekozen. Groenkwaliteit is

een optimale keuze worden gekomen.

vanuit de optiek van de ontwikkelaar ingedeeld in soorten. Er worden niveaus beschreven die de ontwikkelaar de keuze biedt om de gewenste sfeer en ecologische

Een duurzaam woningbouwplan binnen een bepaald budget

kwaliteit te kiezen.

De hierna gegeven aanpak is een voorbeeld.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 3

waarmee in een vroeg stadium van de planontwikkeling de ambities t.a.v. verschillende kwaliteitsaspecten worden gekozen.

HOOFDSTUK 2

zijn er een aantal manieren om tot een keuze te komen.

3.1 Handleiding voor gebruik KWALITEITSPROFIEL

12

bestuderen. Conform de voorkeur van de ontwikkelaar

Een ontwikkelaar en een gemeente maken voor een

Het maken van een gezonde woning

locatie een budget voor duurzaam bouwen vrij van

Het concept G.1., de allergeenarme woning, besteed

€ 5.000. De markt is goed en delen van de locatie

extra aandacht aan het aspect gezondheid en kan wor-

hebben in potentie een hoge stedenbouwkundige

den gecombineerd met een energieconcept. Het verdient

kwaliteit. Allereerst wordt nagegaan of er extra midde-

aanbeveling separaat de paragraaf over gezondheid te

len kunnen worden gegenereerd. Door het maximaal

bestuderen. Ook de algemene paragraaf over materialen

benutten van de mogelijkheden van stedelijke ecologie

biedt informatie over gezondheid.

leveren een aantal kavels een hogere grondopbrengst

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 2

3.2 Wanneer de Toolkit gebruiken

HOOFDSTUK 1

Handleiding voor gebruik en wanneer de Toolkit gebruiken

op. In het gebied is een mooi appartementengebouw te

Het kiezen van duurzame materialen

maken met veel glas op het zuiden. Oververhitting

Als de opgave is om op basis van duurzaam materiaalge-

dreigt. Na marktonderzoek blijkt dat de klanten € 4.000

bruik een woning te ontwikkelen, verdient het aanbeve-

extra willen betalen voor een appartement met een

ling om de paragraaf milieukwaliteit van materialen te

hoog comfort, waaronder koeling in de zomer. Door de

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

3

13

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 14

een woning worden gerealiseerd die beter aansluit

het beschikbare budget worden verhoogd tot € 7.000

op de wensen van de klant. Op dit aspect zijn vier ambitieniveaus gedefinieerd

HOOFDSTUK 2

met de beperkte kosten voor de stedelijke ecologie. In

Gebruik Toolkit

Stappen in het ontwikkelproces

Duurzaam materiaalgebruik en gezondheid

het appartementengebouw komt een warmtepomp,

In hoofdstuk 5 zijn een aantal manieren aangegeven

Analyse locatie, marktsituatie

waarop wellicht meerdere woningen kunnen worden

om tot een keuze voor een duurzaam materiaalge-

+ externe invloeden

aangesloten. Met behulp van de energieconcepten

bruik te komen. Gezondheid wordt apart besproken.

wordt net zo lang gepuzzeld tot er een goede CO2-

Er kan op drie niveaus worden gescoord

1

Initiatief, Visie op de locatie, Marketingplan, Formuleren aanpak

Bewonersvoorlichting en begeleiding

Formuleer programma

worden maatregelen op het gebied van gezondheid en

Voor bewonersvoorlichting en klantbegeleiding is in

(aantal, type, prijsklasse)

Kosten/baten, Marketing, Planning

duurzaam materiaalgebruik betaald.

hoofdstuk 6 een apart themablad gemaakt. Formuleren ambities met

Eerste specificatie locatie/opstal,

reductie wordt bereikt. Met het resterende budget

HOOFDSTUK 3

5

3.3 Stappen in het ontwikkelproces

6

HOOFDSTUK 2

gemiddeld per woning. Dit bedrag wordt verminderd

HOOFDSTUK 1

plussen aan de inkomstenkant kan voor de totale locatie

2

Projectconcept, Massastudie,

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Aandacht hiervoor mag in een plan met een hoge duurzaamheid niet ontbreken

‘De organisatorische aanpak’ in de afzonderlijke energie-

Met dit schema zijn begrippen als prettig wonen, goed

concepten geeft aan hoe een concept met warmtepom-

bouwen, kwaliteit en verantwoordelijkheid nemen te

pen moet worden georganiseerd. Het is zinnig ook de

onderbouwen. De ontwikkelaar kan zijn intenties zowel

Selecteer (energie-)

algemene paragrafen over energie, outsourcing en de

naar gemeentes als naar bewoners met behulp van de

concepten per woningtype

paragraaf over bewonersvoorlichting te bestuderen. Het

Toolkit onderbouwen.

een bepaalde extra kwaliteit moeten hebben. Met de



Kwaliteitsprofiel

HOOFDSTUK 7

Het organiseren van een plan met warmtepompen

Maken programma van eisen

belangrijkste is het proces. Het goed definiëren van de Mobiliseer gewenste experts,

bieders van installaties en het verantwoordelijk maken

Een duurzame woning gemaakt met natuurlijke middelen

van een ieder voor de juiste taak zijn sleutelfactoren om

Dit woningconcept ontstaat uit de combinatie van

het project te laten slagen.

energieconcept 6 met materiaalconcept M.3. Hoofddoel

Maak een plan met een hoge duurzaamheidscore

realiseren met zo veel mogelijk natuurlijke middelen.

Optimaliseer kwaliteit, b.v.

Voorts zijn gezondheid en comfort een doel. In het

clustering woningtypen

Aan het eind van hoofdstuk 4 is een overzicht van de

materiaalconcept M.3 zijn de materiaalkeuzen

geformuleerde ambitieniveaus weergegeven. Een plan

afgestemd op energieconcept 6 bij behoud van een

met een hoge duurzaamheidscore zou op zes thema’s

hoge materiaalscore.

doelstellingen, het kiezen van de juiste adviseurs en aan-

3

formuleer doelen

Grondpositie definitief, Samenwerkingsovereenkomsten, Selectie + maken contracten adviseurs

van het energieconcept 6 is een hoge CO2-reductie te liseer PvE, Actualiseer kosten/baten/ planning

5

exploitatievarianten

troleren of de gekozen concepten in het VO de gewenste prestatie opleveren

Algemene Kwaliteit Met het Kwaliteitsprofiel uit hoofdstuk 4 wordt

Start VO ontwerpwerk, Besluit over wel of niet outsourcen, Middels computersimulatie con-

Toolkit zijn deze scores te bepalen. 1

Specificatie locatie/opstal definitief, Optima-

HOOFDSTUK 7

Vergelijlk

4

Voer controleberekeningen uit Besluit over aanpassing PvE

breed gekozen voor kwaliteit. Er wordt met plussen

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

gescoord 2

Energetische kwaliteit Met behulp van de energieconcepten wordt een

Geef opdrachten tot uitwerking

bepaalde CO2-reductie gerealiseerd. Op dit aspect

en uitvoering

6

Start DO ontwerpwerk, Controle op verlangde prestaties

zijn vijf ambitieniveaus gedefinieerd Stedelijke ecologie Met behulp van de analyse uit hoofdstuk 5 kan een

4

Maak handleiding

7

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

3

Start besteksfase, Start verkoop,

bepaalde kwaliteit groen worden gerealiseerd. Op

Controle op verlangde prestaties,

dit aspect zijn vijf ambitieniveaus gedefinieerd

Maken handleidingen bewoners

Klantgericht ontwikkelen Met behulp van de voorbeelden uit hoofdstuk 5 kan Controleer uitvoering

8

Uitvoering, Oplevering. Bewonersinstructie. Tevredenheidsonderzoek

14

15

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 16

Toolkit

Ambities bespreekbaar HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2 HOOFDSTUK 4

soort gemiddelde kwaliteitsscore. Het is zaak om bij het

kiezen dat ze elkaar ondersteunen en bijdragen aan meer-

benoemen van kwaliteiten zo concreet mogelijk te zijn.

lende kwaliteitsaspecten worden aangegeven. Het is

Het kwaliteitsprofiel is opgebouwd uit die aspecten

dere kwaliteitsaspecten. In appartementsgebouwen kan

Enerzijds om daarmee verschillende wensen van con-

een hulpmiddel om bewust en afgewogen keuzen te

waarmee in principe alle kwaliteitsaspecten te vatten

bij voorbeeld de vraag naar extra geluidsisolatie (com-

sumenten te kunnen honoreren, maar anderzijds ook

maken. Door deze keuzen in een vroeg stadium inzichte-

zijn. Daarbij is gekozen voor een pragmatische aanpak.

fort) en het toepassen van duurzame energie met lage

om maatschappelijk belangrijke kwaliteitsaspecten,

lijk te maken, zal dit richting geven aan het proces en de

Niet volledig willen zijn, niet alles juridisch waterdicht

temperatuurverwarming worden gecombineerd. In die

waar de consument ook extra voor moet betalen, aan te

daarbij betrokken partijen. Dit zal de efficiëntie van het

geformuleerd, maar wel de grote vissen en streven naar

situatie is vloerverwarming gemonteerd in een

kunnen bieden en om daar eenduidige afspraken over te

proces ten goede komen. Met het kwaliteitsprofiel en de

concrete en toetsbare kwaliteitsaspecten. In het

zwevende dekvloer. Een installatietechnische maatregel

kunnen maken. Om het begrip ‘kwaliteit’ operationeel

daarin genoemde ambities, kan een projectontwikkelaar

kwaliteitsprofiel zijn naast heel praktische zaken ook

die inspeelt op beide kwaliteitsaspecten en bovendien

te maken is er daarom voor gekozen om het begrip te

zich onderscheiden van andere aanbieders van woningen.

zaken opgenomen die indirect voor de consument van

materiaal uitspaart omdat de betonvloer lichter uitge-

ontrafelen en om van grof naar fijn in te zoomen. Op het

Ook kan met het kwaliteitsprofiel een koper zijn wensen

belang zijn. Bijvoorbeeld de maatschappelijk belangrijke

voerd kan worden. Het in een vroegtijdig stadium vast-

hoogste abstractieniveau is kwaliteit teruggebracht tot

t.a.v. extra kwaliteiten bespreekbaar maken. Het is daar-

zaken als energetische kwaliteit en milieukwaliteit van

stellen van de kwaliteitswensen biedt de mogelijkheid

13 hoofdaspecten. De keuze tot deze 13 is tot stand

mee een communicatiemiddel waarmee je als project-

toegepaste materialen. Het instrument biedt de

om te komen tot efficiënte integrale oplossingen die

gekomen in overleg met een aantal projectontwikke-

ontwikkelaar kunt aangeven welke kwaliteitsaspecten

mogelijkheid om ook voor deze aspecten bewust keuzen

meer kwaliteit bieden, zodat kosten worden bespaard

laars die het kwaliteitsprofiel in hun projecten gaan

te maken.

en maatregelen beter inpasbaar zijn in het ontwikkelen

gebruiken. De 13 hoofdaspecten geven een indicatie van

realisatieproces.

wat er onder kwaliteit verstaan wordt, maar elk hoofd-

de planontwikkeling de ambitie ten aanzien van verschil-

op welke kwaliteitsniveaus in plannen gerealiseerd kunnen worden. Het instrument is daarbij inzetbaar voor

aspect is ook weer een containerbegrip dat vraagt om

de communicatie over kwaliteiten:

Bouwregelgeving stelt het minimum kwaliteitsniveau

1. met gemeenten (profileren en afspraken maken)

dat in de praktijk meestal gelijk stond aan het maximale.

Van grof naar fijn

nader preciseren. Zo is een structuur ontstaan, startend

2. binnen de eigen organisatie (met de mensen die het

De laatste jaren is er ruimte ontstaan voor differentiatie

Kwaliteit is een containerbegrip waarin vele aspecten

met de 13 hoofdaspecten, waarna vervolgens is in te

in aangeboden kwaliteiten en het inspelen op individuele

worden gebundeld, zoals toegankelijkheid, veiligheid,

zoomen tot subaspecten, soms tot subsubaspecten, om

woonwensen. Dit vereist wel dat afzonderlijke kwaliteiten

gezondheid en energiezuinigheid. Dit maakt het onmo-

vervolgens uit te komen bij concrete indicatoren,

ook concreet en bespreekbaar gemaakt worden. Door

gelijk om daar een overall beoordeling van te geven, een

maatregelen of meetbare prestaties.

moeten realiseren)

HOOFDSTUK 5

Door bouwen installatietechnische oplossingen zo te

3. met externe adviseurs (om afspraken te maken over taken en na te streven doelen) 4. met de koper (marktvraag)

Ambities bespreekbaar HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2

4.1 Instrument ‘kwaliteitsprofiel’

HOOFDSTUK 4

Met het kwaliteitsprofiel kan in een vroeg stadium van

HOOFDSTUK 1

Ambities bespreekbaar

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 1

4

dit integraal te beschouwen is het ook mogelijk om een integraal plan op te stellen.

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid

B C

HOOFDSTUK 6

lokatie A

niveau B

+

++

Stedelijke ecologie

0

1-2

3-4

Veiligheid

B

+

++

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

KWALITEITSPROFIEL

B

+

++

B

Bruikbaarheid

B

+

++

C

Veiligheid

B

+

++

D

Gezondheid

B

+

++

E

Comfort

B

+

++

F

Uitstraling

B

+

++

G


B

+

++

H

Technische staat (bestaande bouw)

B

+

++

I

Exploitatie

B

+

++

J


0

1-2

3-4

K

Milieukwaliteit materialen

B

+

++

L

Kwaliteit waterhuishouding

B

+

++

HOOFDSTUK 8

Toegankelijkheid

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Woning A

Voorbeeld van een ingevuld kwaliteitsprofiel

16

17

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 18

Op dat niveau kan op onderdelen nog naar boven of naar

het aspect comfort. Op het niveau van de 13 hoofd-

beneden bijgesteld worden. Als het meest gedetail-

aspecten kan een ambitie worden gekozen, waarna

leerde niveau is ingevuld, is een aanzet gemaakt voor

wordt ingezoomd op subaspecten of subsubaspecten.

het programma van eisen van een woningbouwplan.

HOOFDSTUK 1

Hierna is het voorbeeld gegeven voor het inzoomen op

WONING E

Comfort Thermisch comfort (woonkwaliteit)



HOOFDSTUK 1

Toolkit

Ventilatie niveau

KWALITEITSPROFIEL niveau B

+

++

B

Stedelijke ecologie

0

1-2

3-4

C

Veiligheid

B

+

++

Hang- en sluitwerk

+

++

Raamsysteem

+

++

A

Toegankelijkheid

B

+

++

B

Bruikbaarheid

B

+

++

Thermisch comfort (woonkwaliteit)

C

Veiligheid

B

+

++

Ventilatie

D

Gezondheid

B

+

++

E

Comfort

B

+

++

F

Uitstraling

B

+

++

G


B

+

++

H


B

+

++

I

Exploitatie

B

+

++

J


0

1-2

3-4

K


B

+

++

L


B

+

++

Comfort

niveau

Bouwbesluit

+

Bij gebalanceerde ventilatie, pas warmteterugwinning toe

+

Bij mechanisch inblazen, voorkom tocht door inblaassnelheid < 0,1 m/s in de leefzone

HOOFDSTUK 7

E

Comfort

HOOFDSTUK 8

niveau

4.2 Kwaliteitsprofiel als communicatiemiddel

E

Ontwikkelaar - Gemeente

Voorheen leek het of de maximale kwaliteit in de

Gemeenten en ontwikkelaars kunnen een kwaliteits-

woningbouw gedicteerd werd door het Bouwbesluit.

profiel hanteren in hun overleg over te realiseren

Het minimale kwaliteitsniveau leek daarmee tevens

ambities en kwaliteiten. Ontwikkelaars kunnen met het

het maximaal haalbare.

kwaliteitsprofiel aantonen welke ambitie zij hebben,

+

++

Licht en uitzicht (woonkwaliteit)

+

++

Dit is echter niet het geval. Ook in normbladen, waar-

kunnen zich daarmee onderscheiden van andere

Thermisch comfort

+

++

naar vanuit het Bouwbesluit wordt verwezen, zijn vaak

ontwikkelaars en kunnen de kwaliteitsbegrippen

meerdere niveaus te onderscheiden. Er valt dus te

concreet maken. Dat laatste is van belang wanneer er

kiezen. Deze lijn is in het kwaliteitsprofiel doorgetrokken.

onderhandeld wordt over kwaliteit en de prijs die een ontwikkelaar daarvoor vraagt.

Comfort Thermisch comfort (woonkwaliteit) niveau

HOOFDSTUK 9

Bewust kiezen uit meerdere kwaliteitsniveaus

Akoestische comfort binnengevel (woonkwaliteit)

WONING

HOOFDSTUK 6

++

Voorbeeld van een ingevuld kwaliteitsprofiel

WONING

< 0,2 m/s (NEN 1087)

HOOFDSTUK 5

Ventilatiesysteem

HOOFDSTUK 4

E

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5

++

WONING

Woning

HOOFDSTUK 6

++

+

HOOFDSTUK 8

Toegankelijkheid

+

Ventilatiesysteem

In principe kan gekozen worden voor een basisniveau

Andersom kunnen ook gemeenten de initiatiefnemer

(minimaal Bouwbesluit), een plus-niveau en een ‘dubbel’

zijn om met het kwaliteitsprofiel te werken. Zij kunnen

plus-niveau. In achterliggende sub-aspecten zijn die

daarmee aangeven welke kwaliteiten zij op welk niveau

Ventilatie

+

++

niveaus tot concrete maatregelen of prestaties

graag gerealiseerd willen zien.

Verwarmen / koelen

+

++

uitgewerkt.

Thermische isolatie

+

++

Ontwikkelaars intern

Warm water

+

++

Het kwaliteitsprofiel is ontwikkeld in samenspraak met

HOOFDSTUK 9

lokatie A

Ventilatieroosters

10 projectontwikkelaars. Dat wil nog niet zeggen dat de

18

19

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 20

4.4 Kwaliteitswensen als selectiecriteria voor een integraal ontwerp

kelingen als deze betrokken zijn. Wanneer echter een

Het kwaliteitsprofiel is niet alleen een instrument om te

Door de toenemende mate van energiezuinigheid,

ruimtelijke consequenties, een selectie-instrument

nieuwe ontwikkeling is uitgewerkt tot een hanteerbare

communiceren en bewust te kiezen ten aanzien van

wettelijk gestimuleerd door het aanscherpen van EPC-

wordt om uit alle denkbare energieconcepten de best

module is er bij de grote projectontwikkelingbedrijven

kwaliteitsaspecten die de woonconsument belangrijk

eisen, is het niet meer verantwoord om installatiecom-

passende, energiezuinige concepten te selecteren.

vaak een structuur beschikbaar om kennis voor mede-

vindt, maar biedt ook de mogelijkheid om maatschap-

ponenten onafhankelijk van elkaar te kiezen. Kon in het

De installatieconcepten worden geselecteerd op de

werkers toegankelijk te maken. Dit kwaliteitsprofiel kan

pelijk belangrijk geachte thema’s aan de orde te stellen,

verleden gekozen worden op apparatenniveau, waarbij

kwaliteitsaspecten gezondheid, comfort, exploitatie,

tezamen met de concepten uit deze Toolkit als commu-

zoals energiezuinigheid, inzet van duurzame energie,

de energetische kwaliteiten van de afzonderlijke appa-

energetische kwaliteit en milieueffecten van materialen.

nicatiemiddel binnen de grotere projectontwikkelings-

rekening houden met de milieueffecten van materiaal-

raten voldoende moesten zijn om aan de wettelijke eisen

Energieconcepten zijn passende combinaties van bouw-

bedrijven worden gehanteerd.

gebruik en beperken van het gebruik van huishoud-

te voldoen, met de huidige EPC eis van 1,0 en de aan-

kundige maatregelen, een ventilatiesysteem en een

Het maakt de afzonderlijke aspecten zichtbaar en bij een

water. Op diverse locaties is het de gemeente die op deze

scherping in 2006-2007 tot 0,8, zal het nodig zijn om de

installatie voor verwarmen, koelen en tapwaterverwar-

gekozen score voor basis, plus, of dubbelplus wordt de

kwaliteitsaspecten aanvullende wensen formuleert. Als

installatie als onderdeel van een concept te beschouwen.

ming. Uit figuur 6 blijkt dat er een keuze gemaakt dient

discussie eenduidiger gevoerd.

maatschappelijk geëngageerde ondernemer kan de

Het gevaar bestaat anders dat mogelijk wel aan de EPC-eis

te worden uit een groot aantal onderdelen waarvan de

ontwikkelaar laten zien hoe ambities op die gebieden

wordt voldaan, maar absoluut niet meer aan wensen ten

prestaties elkaar bovendien onderling beïnvloeden. Het

Ontwikkelaars met externe adviseurs (om afspraken

efficiënt en realistisch te verwezenlijken zijn en hoe hij

aanzien van comfort en gezondheid.

maken van de juiste keuzes voor een integraal

te maken over taken en na te streven doelen)

zich voorstelt deze in te passen in het project dat hij wil

De ontwikkelaar legt zijn keuzen in het kwaliteitsprofiel

realiseren.

gewenst. Ten behoeve van de Toolkit zijn alle denkbare

HOOFDSTUK 7

tiële klanten een gesprek te voeren over de gewenste

HOOFDSTUK 8

Ambities bespreekbaar HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2 HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5

een vroegtijdig stadium van het besluitvormingsproces

0

HOOFDSTUK 6

Conceptniveau

spelen investeringskosten een rol en is inzicht hierin in

500 ep 0,8

voor gekozen middels een klankbordgroep met poten-

leiden tot slechts een beperkte CO2-reductie. Daarnaast

Systeemniveau

1000

ep++ '00

In sommige projecten wordt er door de ontwikkelaar

leiden tot een goed binnencomfort en soms ook te

1500

ep+ '98

HOOFDSTUK 6

Ontwikkelaars – Kopers / Klantgericht ontwikkelen

goede prestatie op EP-punten hoeft (meestal) niet te

ep '95

profiel een handzaam middel.

keuze van energiebesparende voorzieningen met een

2000

bb '92

gemaakte keuzen te kunnen toelichten is het kwaliteits-

Componentniveau / apparatuurniveau

2500

'81 - '91

Om aan deze externen goed de samenhang in de

jectontwikkelaar in de praktijk niet eenvoudig. Een

3000

'77 - '86

HOOFDSTUK 5

gens gecommuniceerd met ontwerpers en adviseurs.

bouwkundig- en installatieconcept blijkt voor een pro3500

tot '77

vast in een programma van eisen. Dit PvE wordt vervol-

Kwaliteitsprofiel is zo opgezet dat een gekozen kwaliteitsprofiel voor een woningbouwplan, met de bijbehorende

Energieverbruik (m3 gas / jaar)

HOOFDSTUK 4


het de koplopers binnen een organisatie die bij ontwik-

Het elektronisch beschikbare instrument

goede combinaties (energieconcepten) geïnventariseerd. Een en ander heeft geleid tot een 170-tal concept- met woningtypencombinaties die zijn doorgerekend.

woonkwaliteit. Ontwikkelaars en kopers op de woning-

Een concept wordt daarbij gezien als een ‘logische’ com-

markt kunnen het kwaliteitsprofiel hanteren, om in hun

binatie van die maatregelen (bouwkundig en installatie-

Met het dynamisch rekenmodel TRNSYS zijn voor al deze

communicatie over woonkwaliteit deze kwaliteit

technisch) die leidt tot de gestelde prestatie-eisen,

concepten bouwfysische simulaties uitgevoerd en is het te

bespreekbaar en toetsbaar te maken. Een door een

waarbij de maatregelen onderling op elkaar aansluiten

verwachten thermisch comfort bepaald. Vervolgens zijn de

koper ingevuld kwaliteitsprofiel is te zien als een pro-

en zo mogelijk elkaar versterken.

EPC en CO2-reductie berekend. Tevens zijn de investeringen

gramma van eisen. Ontwikkelaars kunnen het kwaliteits-

begroot. Door eerst met het kwaliteitsprofiel de ambities

profiel hanteren als een soort label om aan te geven op

t.a.v. de verschillende kwaliteitsaspecten te benoemen

welke onderdelen de woning extra goed scoort. De

en deze vervolgens te gebruiken als selectiecriteria voor

uitwerking tot concrete maatregelen of prestaties

energieconcepten, ontstaan in een vroeg stadium van

maakt dat afgesproken kwaliteiten ook achteraf toets-

het planproces de eerste contouren van het integrale

baar zijn.

plan, inclusief inzicht in allerlei consequenties van

HOOFDSTUK 7

ook op deze manier tegen kwaliteit aankijken. Veelal zijn

HOOFDSTUK 1

4.3 Maatschappelijk verantwoord ondernemen en kwaliteitsambities

organisaties die deze ontwikkelaars vertegenwoordigen,

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 1

Toolkit

gemaakte keuzen met doorverwijzingen naar kennis-

20

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

bronnen en adviseurs die voor de uitwerking nodig zijn.

21

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 22

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

KWALITEITSPROFIEL Toegankelijkheid

B C

niveau B

+

++

Stedelijke ecologie

0

1-2

3-4

Veiligheid

B

+

++

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2 Ambities bespreekbaar


lokatie A

B

Bruikbaarheid

B

+

++

C

Veiligheid

B

+

++

D

Gezondheid

B

+

++

E

Comfort

B

+

++

F

Uitstraling

B

+

++

G


B

+

++

H


B

+

++

4.5 Het Instrumentarium in het planproces

–

I

Exploitatie

B

+

++

J


0

1-2

3-4

en bewuste besluitvorming over de ambities ten aanzien

of randvoorwaarden voor mogelijke energieconcep-

K


B

+

++

van de verschillende kwaliteitsaspecten en het daarbij

ten, concepten betreffende klantgericht ontwikkelen

L


B

+

++

passende energieconcept.

Bouwkundig

Ventilatie

Installaties, verwarming, koeling, tapwater

locatieontwikkeling te komen tot een gestructureerde

HOOFDSTUK 6

–

Het analyseren van deze gegevens op consequenties

of concepten ten aanzien van stedelijke ecologie. –

Met behulp van het kwaliteitsprofiel of met de

volgende concepten en consequenties bespreekbaar te

gekozen concepten de ambities vastleggen voor de

maken, worden de ambities richtinggevend voor het

verschillende kwaliteitsaspecten van de afzonderlijke

planproces, waarbij alle partijen ook vanaf het begin

woningcategorieën. Dit doet de projectontwikkelaar

– Natuurlijk

– Gasgestookte c.v.-ketels

weten wat beoogd wordt. Dit moet het planproces

intern, dan wel samen met de gemeente en/of

- Rc -gevel, dak, vloer

– Gebalanceerd

– Hoogtemperatuur

structureren en efficiënter maken en de haalbaarheid

toekomstige kopers. De kwaliteitsprofielen vormen

- Uraam, Ugas

– Vraaggestuurd

– Thermische isolatie

– Luchtdoorlatendheid - qv:10-waarde – Orientatie

HOOFDSTUK 7

Het verzamelen van informatie van de locatie, lokaal beleid, marktgegevens

Het Instrumentarium is een hulpmiddel om bij

Door in een vroeg stadium de ambities en de daaruit

– Zontoetreding

– Ventilatoren – Zomernachtventilatie – Te openen ramen

- radiatoren – Laagtemperatuur

de eerste aanzet voor een PvE.

van de beoogde ambities vergroten. –

energievoorziening, de randvoorwaarden voor het

– Warmtepompsysteem - bron, energiepalen

De kwaliteitsprofielen vormen samen met de locatiekenmerken en de al op of nabij de locatie aanwezige

- vloerverwarming

selecteren van de ‘passende’ energieconcepten. –

Van de ‘passende’ concepten worden de consequen-

– Gietbouw

– Warmtelevering

ties in beeld gebracht, zowel energetisch, financieel

– Houtskeletbouw

– Boiler/Geiser

alsook t.a.v. de exploitatievorm, het beheer en de

– Zonwering

– Koeling – Zonneboiler

HOOFDSTUK 8

Globaal zijn de stappen in het planproces:

– Bemetering – Leidinglengten – Buffervat

HOOFDSTUK 4

++

HOOFDSTUK 5

+

HOOFDSTUK 6

B

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid

realisatie. –

Op basis van deze gegevens kan de ontwikkelaar,

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

Woning A

soms in overleg met derden, tot besluitvorming komen en kunnen lastige keuzen worden ingepast in het projectontwikkelingsproces.

22

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Figuur 6. Aspecten die een rol spelen bij de overgang van de keuze van componenten naar concepten

23

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 24

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Zonder in te gaan op de details wordt hieronder een inzicht te geven in de mogelijkheden van deze Toolkit ten aanzien

Materiaalclassificatie:

van de te realiseren ambitieniveaus.

Voor de milieubewuste keuze van bouwmaterialen zijn diverse materiaalclassificatie systemen beschikbaar. In het

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2 Ambities bespreekbaar


4.6 Overzicht ambitieniveaus

Kwaliteitsprofiel worden keuzemogelijkheden aangeboden waaraan een score is toegekend. Deze score is in eerste Kwaliteitsprofiel:

instantie bepaald op basis van EcoQuantum.

De programmatische zaken in het kwaliteitsprofiel kennen een basisniveau (minimaal Bouwbesluit), een plus-niveau en

Vervolgens zijn in de Toolkit een aantal Materiaalconcepten opgenomen. De scores van deze concepten zijn bepaald

een ‘dubbel’ plus-niveau.

met EcoQuantum, GreenCalc Plus en GPR Gebouw. Om deze concepten af te stemmen op het keuze-instrument in het Kwaliteitsprofiel is een tabel gemaakt waarmee de milieukwaliteit min of meer vergelijkbaar is gemaakt.

Energetische kwaliteit: Deze tabel geeft tevens de verschillende ambitieniveaus weer.

Ten aanzien van energetische kwaliteit worden vijf niveaus onderkend (zie hieronder).

Score

GreenCalc Plus

GPR

ca. 0,70

2

+

BB.2006+

35 - 45%

ca. 0,65

B

0

154

100

6,0

3

++

Geavanceerd

45 - 55%

ca. 0,60

+

-15 en -25

135

125

7,0

4

++

Zeer geavanceerd

< 0,50

++

< -25

125

180

8,0

Stedelijke ecologie:

De kolommen geven achtereenvolgens weer:

Op het gebied van de stedelijke ecologie worden vijf ambitieniveaus onderscheiden.

–

Het ambitieniveau

–

De puntenscore in het kwaliteitsprofiel

2

Groen (m ) Basiskwaliteit

0

1

2

3

4

–

De score volgens de VO-tool of Eco-Quantum (IVAM)

B

+

+

++

++

–

De score volgens GreenCalc Plus (milieuclassificatie van NIBE)

markt

markt

markt

net voldoende

net voldoende

–

De score volgens de GRP Gebouw (WE)

65

55

55

55

55

35

45

45

60

60

geheel

gedeeltelijk

gedeeltelijk

gedeeltelijk

gedeeltelijk

parkachtig Extra

Belevingswaarde

redelijk

parkachtig

parkachtig

parkachtig

parkachtig

kunstzinnig

wadi / bos

wadi / bos

wadi / bos

ontwerp groen

watergang

watergang

watergang

interessant

hoog

hoog

hoog

groot

deel ext. biotop

Biodiversiteit

EcoQuantum berekent milieueffecten (aflopend), de andere instrumenten berekenen milieukwaliteit (oplopend)

HOOFDSTUK 7

> 55%

HOOFDSTUK 4

Score

Eco-Quantum

< 1,00

25 - 35%

HOOFDSTUK 5

Score

0 - 25%

BB.2006

HOOFDSTUK 6

Score Kw. Pr. (onzichtbaar)

Referentie BB.2003

+

Verharding (m2)

HOOFDSTUK 7

Kwaliteitsprofiel

B

1

Kavelgrootte

HOOFDSTUK 8

niveau

EPC indicatie

0

Ambitieniveau

HOOFDSTUK 6

CO2-reductie

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

Ambitieniveau

Klantgericht ontwikkelen: Op het gebied van het klantgericht ontwikkelen worden vier ambitieniveaus beschreven.

24

B (basis)

er wordt alleen het standaard meerwerk aangeboden

+

binnen een gegeven casco is er een royaal aanbod van indelingsvarianten

++

het casco is op diverse manieren uitbreidbaar + beperkt indelingsvarianten

++ Extra

de klant kan een woning naar keuze geheel zelf samenstrellen

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Ambitieniveau

25

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 26

Toolkit

Kwaliteitsaspecten

5.1 LOCATIEKWALITEITEN

5.1.2 Stedelijke ecologie

5.1.1 Toegankelijkheid

Wat wordt bedoeld met stedelijke ecologie

vergroten, alsook door de stedelijke natuurkwaliteit te

Stedelijke ecologie is de ‘natuur’ in de stad. In de Neder-

verbeteren door ecologische verbindingszones met de

Voor de waardering van de toegankelijkheid van

landse situatie gaat het dan om ‘gemaakte’ natuur.

stadsrand in plannen op te nemen.

voorzieningen in de woonomgeving wordt gekeken naar

Groen dat door zijn ontwerp en omvang de habitat kan

de parkeernorm, de afstand tussen parkeren van de auto

vormen voor bepaalde vogels, kleine zoogdieren, insec-

De aanpak van het proces

en de fiets tot de voordeur en de afstand naar openbaar

ten en leven in het oppervlaktewater. Afhankelijk van het

Hierna worden soorten groen beschreven. Die beschrij-

vervoerhalten en winkelvoorzieningen. Ook de bereik-

resultaat dat wordt beoogd, kan dit groen meer ‘natuur’

ving is al werkende in de praktijk van het projectontwik-

baarheid van groenvoorzieningen en speelgelegenheid

of juist meer ‘cultuur’ weerspiegelen. Om stedelijke ecolo-

kelingswerk ontstaan en is derhalve niet gebaseerd op

voor kinderen wegen mee.

gie te ontwikkelen werkt de ontwikkelaar samen met de

gestructureerde wetenschap.

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

5

groenontwikkeling binnen woningnieuwbouw. Dit door

HOOFDSTUK 2 Kwaliteitsaspecten Locatie HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 3

Kwaliteitsaspecten Locatie HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

zowel het aantal soorten groen in een nieuwbouwplan te

HOOFDSTUK 5

Parkeren

Parkeernorm 1,7 auto's / woning

landschap, ecologische infrastructuur en verkaveling.

stedenbouwer bepaalt de plaats en de grootte van het

+

Fietsenberging overdekt, afstand tot voordeur < 50 m

Bij stedelijke ecologie beperken wij ons tot de aspecten

openbare groen. Vervolgens gaat de afdeling groen van

Parkeren op eigen terrein of gereserveerde plaats, afstand tot voordeur <10 m

water(kwaliteit), landschap, ecologische infrastructuur

de gemeente op basis van haar eigen ambitie, of soms

Parkeernorm > 2 auto's / woning

en verkaveling. Daarbij gaat het om milieu, ruimtelijke

eenvoudigweg op basis van het beschikbare budget

kwaliteit, natuurwaarden en biodiversiteit. Voor de pro-

voor toekomstig onderhoud, dit groen uitwerken.

Gehandicapte plaats afmetingen gebruiks- en uitstapruimte; b x d > 3,5 * 5,0 m, afstand tot voordeur < 50 m

HOOFDSTUK 6

++ + ++

In deze Toolkit wordt er van uitgegaan dat stedelijk

zijn dan een kavel op een willekeurig opgespoten

groen op grond van een integrale afweging wordt ont-

terrein. Vast staat dat de klanten van de projectontwik-

worpen. Door te werken met verschillende soorten groen

Afstand tot halte openbaarvervoer < 400 m

kelaar, de kopers van woningen, natuur en diversiteit in

en de plaats van dit groen zorgvuldig te kiezen, kunnen

Afstand tot halte openbaarvervoer < 200 m

de woonomgeving weten te waarderen. Net als bij de

er verschillende sferen en verschillende ambitieniveaus

andere thema’s, zijn bij stedelijke ecologie ambitie-

ontstaan. Omdat voor een locatie de grondexploitatie

niveaus te onderscheiden. De functies van stadsnatuur,

vaak een hard gegeven is, is de grondgebruikanalyse veelal

samengevat als de 3 B's: Biodiversiteit, Beleving en

het startpunt van de studie naar de mogelijkheden voor

45 m2 groen / woning, in de nabijheid van de woning

Benutting worden in deze Toolkit vanuit de optiek van

stedelijke ecologie. Daarbij wordt beschouwd welke land-

60 m2 groen in de nabijheid van de woning, zo ingericht dat biodiversiteit wordt bevorderd

de projectontwikkelaar beschreven. Daarbij wordt

schappelijke waarden in het terrein of grenzend aan het

aangegeven welke disciplines nodig zijn om nieuwe

terrein al aanwezig zijn, zoals watergangen, bomen, hout-

Stedelijke Ecologie te kunnen maken.

wallen en niveauverschillen met natte en droge plekken.

+

Afstand tot winkelvoorzieningen voor dagelijke behoeften < 400 m

++

Afstand tot winkelvoorzieningen voor dagelijke behoeften < 200 m

+ ++

jectontwikkelaar geldt dat kavels die grenzen aan een mooie oude watergang of een groengebied meer waard

Fietsenberging overdekt, afstand tot voordeur of entree hal < 10 m, liefst zichtbaar vanuit hal

HOOFDSTUK 7

de kavels en dus de tuinen van de woningen zijn. De

+

++

Groen

stelt op basis van een exploitatiemodel vast hoe groot

voedsel, bouwen inrichtingsmaterialen, verkeer, afval,

Parkeren op eigen terrein of gereserveerde plaats, afstand tot voordeur < 50 m

++

Voorzieningen

kelaar stelt op basis van zijn marktvisie, of de gemeente

zame Stedenbouw vallen aspecten als: energie, water,

+

++

Openbaarvervoer

op de groenkwaliteit in de woonomgeving. De ontwik-

aandachtsgebied Duurzame Stedenbouw. Onder Duur-

HOOFDSTUK 6

A Toegankelijkheid

In de gangbare praktijk hebben diverse partijen invloed

worden gezien als een onderdeel van het veel ruimere

HOOFDSTUK 7

Lokatie

civiel technicus en de bioloog. Stedelijke ecologie kan

HOOFDSTUK 5

stedenbouwer, de architect, de landschapsarchitect, de

De te maken analyse kent een aantal stappen:

eerder vertoond. In Vinexwijken gelden singels uit de

–

klassieke stedenbouw als voorbeeld van mooi groen in

–

kan er verharding worden ingewisseld voor groen

een nieuwbouwwijk. Probleem is vervolgens wel dat door

–

kan markttechnisch het kaveloppervlak van de

HOOFDSTUK 9

het bundelen van het groen in deze singels, de wijken achter de singel nog maar zeer weinig groen krijgen. Een

zijn er waardevolle elementen op de locatie aanwezig

woonkavels nog iets omlaag ten gunste van het groen –

dilemma, wanneer je èn hoogwaardig groen in je plan

voor welke marktsegmenten is het commercieel interessant om groen te maken of te handhaven met

wilt opnemen èn tegelijk zoveel mogelijk mensen wilt

26

HOOFDSTUK 8

kwalitatief hoogwaardig groen is in de stedenbouw

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Het realiseren van een meerwaarde door toepassing van

een hoge belevingswaarde

laten profiteren van het groen. In de praktijk is in diverse

–

welke groenkwaliteiten zijn gewenst

projecten ervaring opgedaan met een aantal niveaus van

–

welke nieuw te maken of te handhaven biotopen

27

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 28

–

kunnen kwalitatief een hoog niveau met een relatief

of heel goed passen bij de architectuur van de gebou-

grote soortenrijkdom krijgen

wen. Dit groen, of beter gezegd, dit stedelijke land-

kan een biotoop binnen het plangebied aansluiten

schap wordt ontworpen door de landschapsarchitect.

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit


HOOFDSTUK 2

–

Gebruiksgroen;

Het is in de ontwerpfase noodzakelijk dat overleg wordt

Delen van het hierboven beschreven groen kunnen

gevoerd met de toekomstige beheerder. Wil de beheerder

bedoeld zijn om in te spelen of om te gebruiken voor

de door ontwikkelaar en stedenbouwers gewenste

recreatie. Vaak worden elementen toegevoegd als

kwaliteit gaan onderhouden en mag een bewonersgroep

speelwerktuigen en zand plus water.


HOOFDSTUK 2

op een externe biotoop

een rol spelen in het onderhoud en beheer? Het is van belang dat de ontwikkelaar, de stedenbouwkundige, de

–

Biologisch waardevol groen;

landschapsarchitect, de civiel technicus en de bioloog in

Dit type groen verkrijgt zijn waarde vanuit de ecolo-

een conceptuele fase gelijk opwerken. Zo geeft de

gie, waarbij de soortenrijkdom in een gebied een

ontwikkelaar aan waar hij welke waarden wenst en geeft de bioloog aan waar welke biotopen vanuit de ecologie

Parkachtig groen / Groene laan

bepalende factor is. Die soortenrijkdom wordt deels ontworpen, maar deels ontstaat zij ook op plaatsen

mogelijk zijn. Het kan zijn dat het verbreden van een

met overgangen van nat naar droog en plaatsen die

oever van vier naar acht meter een verviervoudiging van

weinig betreden worden. Natuurlijke oevers zijn dan

het aantal soorten planten en dieren in die oever oplevert.

ook uiterst geschikt voor dit soort groen. Dit type

Ondiep water kan een woonplek worden voor amfi-

groen wordt door de bioloog ontworpen.

Biodiversiteit in de stadsrand

Natuurdoeltypen van het ministerie van LNV beschreven.

gewenste kwaliteiten. Dat is een heel subtiel proces.

Natuurdoeltypen, er worden er 92 beschreven, zijn de

Vandaar dat er voor gekozen is de stedelijke ecologie

verschillende typen ecosystemen die in Nederland gereali-

onder te verdelen in vijf ambitieniveaus om ontwikkelaar

seerd worden. Per natuurdoeltype zijn de inheemse planten

en gemeente te verleiden zich op dat subtiele terrein in

diersoorten beschreven, de leefomstandigheden en het

te spannen voor een hoog kwaliteitsniveau.

beheer dat nodig is om het natuurdoeltype te bereiken.

Soorten groen

Waarom voor meer kwaliteit met Stedelijke Ecologie kiezen

Kunstzinnig groen

HOOFDSTUK 8

–

HOOFDSTUK 9

–

heel aardige resultaten kunnen worden bereikt. Resultaten

welke eisen stellen dieren en planten aan de zone,

Parkachtig groen;

die door bewoners worden gewaardeerd en de waarde van

maken ze er gebruik van, wanneer is een verbindingszone

Hiermee wordt bedoeld het groen van bomenlanen,

een locatie verhogen. Mits goed georganiseerd hoeft de

zinvol, hoe is het elders aangepakt? Er zijn in Nederland

gazons, lage heesters, bloemperken, singels met

toepassing van Stedelijke Ecologie niet te leiden tot een

projectgroepen samengesteld die de aanwezige kennis en

harde oevers, singels met zachte oevers die regel-

verslechtering van het projectresultaat van de ontwikke-

nieuwe ervaringen bijeen brengen. Deze Toolkit wil vooral

matig worden gemaaid. Dit type groen wordt door

laar. In de concurrentie met andere projecten kan er zelfs

praktisch zijn. Omdat met eenvoudige middelen boeiende

de stedenbouwkundige ontworpen.

sprake zijn van een voordeel. Wanneer gekeken wordt naar

resultaten kunnen worden bereikt die door bewoners wor-

het nut van Stedelijke Ecologie, blijken er wel vele vragen te

den gewaardeerd is het zinnig met Stedelijke Ecologie

Kunstzinnig groen;

zijn. Bijvoorbeeld op het gebied van verbindingszones.

meer te doen en ervan te leren voor volgende projecten.

Dit is groen waarbij de artistieke beeldkwaliteit voorop

Betreffende veel plaatsen in de stedelijke omgeving wordt

Heel praktisch is ook dat een dergelijke werkwijze geld

staat. Hierbij wordt gebruik gemaakt van diverse materi-

over ecologische verbindingszones gedacht, gesproken en

oplevert. Een kavel aan een brede watergang of gren-

alen zoals beton, baksteen, natuursteen, hout, roestvrij

geschreven. Er worden structuren ontworpen en er zijn al

zend aan een strook bos is in de regel 5 à 10% meer

staal, gravel etc. Er worden verhogingen of verlagingen

een flink aantal verbindingszones ingericht. Ondanks, of

waard dan een standaard gelegen kavel. Met deze

in het terrein toegepast. Groen kan worden gekozen

juist dankzij, al deze aandacht en activiteiten zijn er veel

meeropbrengst zijn de betrekkelijk geringe meerkosten

vragen over het functioneren van verbindingszones:

aan groen ruimschoots te dekken.

vanwege de sfeer of kleur en kan in aanvulling zijn op

28

Het Stedelijke groen is deel van een externe biotoop

De ervaring leert dat met eenvoudige middelen al snel

groen op een praktische wijze ingedeeld in soorten:

Een beetje spannender mag ook

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

Om de gewenste ambities te kunnen organiseren is het

HOOFDSTUK 5

daarom keuzen gemaakt worden over maat en schaal en

HOOFDSTUK 6

De in ons land voorkomende natuur staat in het Handboek

HOOFDSTUK 7

gaan echter in één ruimte niet samen. Er moeten

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

bieën, dieper water voor vissen. Vissen en amfibieën

29

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 30

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

De vijf ambitieniveaus van Stedelijke Ecologie De klanten van de projectontwikkelaar, de kopers van woningen, waarderen natuur in de woonomgeving. Omdat

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

mensen verschillend zijn, is de waardering van de een niet gelijk aan de waardering van de ander. Om toch enige objectivering in te voeren wordt de stadsnatuur ingedeeld op basis van de items Biodiversiteit, Beleving en Benutting. Het formuleren van de verschillende ambitieniveaus gebeurt door de maatregelen zowel kwantitatief als kwalitatief te beschrijven.


Kavelgrootte:

Per marktsegment op basis van marktonderzoek

Kavelgrootte:

Niet te groot, per marktsegment op basis van marktonderzoek net voldoende

Verhardingen:

65 m2 per woning

Verhardingen:

55 m2 per woning

Groen:

35 m2 per woning

Groen:

60 m2 per woning

Kwaliteit groen:

Kwaliteit groen:

Standaard parkachtig gebruiksgroen binnen nieuwbouw


Ambitieniveau 4

Ambitieniveau 0

Gedeeltelijk standaard parkachtig gebruiksgroen plus direct nabij de woning een watergang, stookbos of ander landschap (min. 10 à 12 m breed), zodanig ingericht dat een boeiende biodiversiteit wordt bevorderd. Deze biotoop is zoveel mogelijk gelijk aan en sluit aan bij een waardevolle biotoop direct buiten het woongebied. Er is sprake van een effi-

Ambitieniveau 1 Kavelgrootte:


ciënte groene dooradering in het woongebied met de groenkwaliteit van daarbuiten die als

Verhardingen:

55 m2 per woning

het ware het woon-gebied wordt binnengehaald.

Groen:

45 m2 per woning Gedeeltelijk standaard parkachtig gebruiksgroen plus direct nabij de woning door een land-

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

Kwaliteit groen:

schapsarchitect ontworpen groen met een kunstzinnig gezien interessante belevingswaarde Een indeling naar ambitieniveaus: 4

B

+

+

++

++

markt

markt

markt

net voldoende

net voldoende

Verhardingen:

55 m2 per woning

Groen:

45 m2 per woning

Verharding (m2)

65

55

55

55

55

Gedeeltelijk standaard parkachtig gebruiksgroen plus direct nabij de woning een water-

Groen (m2)

35

45

45

60

60

gang, wadi of stookbos (min. 8 m breed), zodanig met planten ingericht dat een hoge

Basiskwaliteit

geheel

gedeeltelijk

gedeeltelijk

gedeeltelijk

gedeeltelijk

parkachtig

parkachtig

parkachtig

parkachtig

parkachtig

belevingswaarde ontstaat HOOFDSTUK 7

3

Kavelgrootte

Kwaliteit groen:

Extra

Ambitieniveau 3 Kavelgrootte:

HOOFDSTUK 8

2

Verhardingen:

55 m2 per woning

Groen:

60 m2 per woning

Kwaliteit groen:

Belevingswaarde

Niet te groot, per marktsegment op basis van marktonderzoek net voldoende

kunstzinnig

wadi / bos

wadi / bos

wadi / bos

ontwerp groen

watergang

watergang

watergang

interessant

hoog

redelijk

Biodiversiteit

Gedeeltelijk standaard parkachtig gebruiksgroen plus direct nabij de woning een watergang

Bronnen voor meer informatie

of stook bos (min. 10 à 12 m breed), zodanig ingericht dat een boeiende biodiversiteit

http://www.minlnv.nl

wordt bevorderd en een hoge belevingswaarde ontstaat. Er is sprake van een efficiënte

http://www.rivm.nl/milieuennatuurcompendium/nl/

hoog

hoog

groot

deel ext. biotop

HOOFDSTUK 6


1

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

Kavelgrootte:

0

HOOFDSTUK 8

Ambitieniveau

Ambitieniveau 2

groene dooradering van het woongebied, waarbij zoveel mogelijk mensen profiteren van

30

Literatuur –

Handboek Natuurdoeltypen, Min. LNV

–

Natuurcompendium, stedelijk gebied, RIVM

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

het groen

31

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 32

De bodem is in grote delen van Nederland geschikt voor

Op nieuwbouwlocaties zijn afhankelijk van locatie-

Voor aardwarmte wordt warmte op grote diepte aan de

warmte-koudeopslag. Toch zijn er een aantal locaties

In de woonomgeving kan extra aandacht besteed worden

omstandigheden en de bouwopgave een groot aantal

bodem ontrokken. Temperaturen zijn mogelijk tussen

waar onvoldoende water aan de bodem onttrokken kan

aan de overzichtelijkheid en verlichting van routes,

energieopties mogelijk. Een aantal zijn gebouwgebon-

de 60 °C en 90 °C. De warmte wordt gedistribueerd via

worden om in de vraag van het project te voorzien.

speelplekken en parkeerplaatsen, zodat sociale controle

den, een aantal zijn locatiegebonden en daarnaast zijn

een warmtenet. De kosten voor een bron zijn alleen

Daarnaast kunnen er een aantal procedurele beperkin-

mogelijk is. Op woonblokniveau en woningniveau vormen

er duurzame bronnen van buiten de locatie.

terug te verdienen wanneer > 2000 woningen op het net

gen gelden ten aanzien van de locatie. Hierbij valt te

de maatregelen behorende bij het ‘politiekeurmerk veilig

worden aangesloten. Niet op elke locatie is de bodem

denken aan verontreinigingen in de bodem, de water-

wonen’ de norm voor extra inbraakveiligheid.

geschikt voor het ontrekken van aardwarmte.

kwaliteit in de bodem en provinciale beperkingen ten

Traditioneel wordt op een locatie de infrastructuur aan-

Biogas

–

Biomassa

Warmte en koudeopslag in aquifers, aangesloten op

belang om voordat de keuze voor warmte-koudeopslag

–

Aardwarmte

een warmtepomp

gemaakt wordt, een inventarisatie te maken van

–

Warmte en koude opslag (WKO) in combinatie

Warmtepompsystemen zijn bijzonder interessant

eventueel aanwezige beperkingen en randvoorwaarden

met Warmtepompen

vanwege hun bijzonder hoge rendement voor warmte-

voor het betreffende project.

opwekking vergeleken met bijvoorbeeld CV-ketels,

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

gelegd voor gas, elektra en water. Diverse energieconcepten gaan echter niet meer uit van een gasnet, maar van

Biogas

namelijk zo’n 400% tegen 95% voor een HR107 ketel. Dit

een warmtenet. Wanneer woningen worden uitgevoerd

Biogas is methaangas dat vrijkomt uit het zuiverings-

hoge rendement wordt bereikt doordat met een

met een individuele elektrisch aangedreven warmtepomp

proces van rioolwater en vergisting van GFT-afval. Het

warmtepomp energie kan worden onttrokken aan

is een gasnet ook niet meer nodig. Het is zaak om bij de

biogas kan aangewend worden om bijvoorbeeld een

bijvoorbeeld oppervlakte- of bodemwater. Het

ontwikkeling van een locatie in een vroeg stadium de

gasmotor voor een collectieve warmtepomp of WKK

afgekoelde water wordt vervolgens teruggevoerd.

keuze voor de energie-infrastructuur aan de orde te stel-

installatie aan te drijven. In principe kan het inzamelen

Wanneer dit in de bodem gebeurt, biedt dit verwarm-

len. Door keuzen in de stedenbouwkundige opzet, kan

en vergisten als een locale activiteit gezien worden,

ingssysteem tevens de mogelijkheid om gedurende het

de rentabiliteit van een infrastructuur nog beïnvloed

maar in de meeste gevallen worden dergelijke installatie

stookseizoen koude op te slaan waarmee in de zomer-

worden. Hoge dichtheden, de mate van stapelen en

gepland voor een groot verzorgingsgebied. Voor een

periode gekoeld kan worden. Deze zomerwarmte kan

schakelen, het aantal watergangen die gekruist moeten

nieuwbouwlocatie betekent de beschikbaarheid van

ook worden opgeslagen, en dit heeft dan tevens

worden, allemaal variaties waarmee de investeringen in

biogas en het aanwenden daarvan voor de energievoor-

positieve effecten op het verwarmingsrendement.

de infrastructuur beïnvloed kunnen worden en de haal-

ziening, een CO2 neutrale energiebron.

Een warmtepomp met energieopslag in de bodem is

baarheid van systemen vergroot of verkleind worden. – door hoge dichtheid, zijn veel woningaansluitingen

HOOFDSTUK 7

– – –


De optimale energie-infrastructuur

behoeve van drinkwaterbescherming. Het is daarom van

–

HOOFDSTUK 5

5.1.4 Energie-infrastructuur

Locatiegebonden duurzame energieopties

HOOFDSTUK 1

Aardwarmte

HOOFDSTUK 2

Duurzame Energieopties

HOOFDSTUK 6


HOOFDSTUK 2

5.1.3 Veiligheid

daarmee verreweg het meest energiezuinige systeem Biomassa

voor gebouwverwarming en -koeling.

per lengteleiding mogelijk

Biomassa, afkomstig van droog afval en snoeihout,

Sinds de succesvolle introductie van energieopslag in de

in gestapelde bouw is een collectief net relatief

wordt verbrand ten behoeve van elektriciteitsopwekking

bodem in 1987 zijn in Nederland zo’n 250 projecten

eenvoudig te realiseren

en warmtelevering. Dit vergt een collectief net voor de

gerealiseerd, en de verwachting is dat dit aantal in de

bij lange blokken kan relatief veel leidinglengte in de

afgifte van warmte. Net als bij biogas, is een dergelijke

toekomst verder toe zal nemen.

kruipruimte aangelegd worden

installatie alleen mogelijk voor een groot verzorgings-

energiebesparing en individuele duurzame energie-

gebied waarvan nieuwbouw een onderdeel kan zijn.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 1

Toolkit

opties, verminderen het rendement van een HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

collectief systeem –

bij projecten > 40 woningen is een collectieve bron op een aquifer te overwegen bij projecten > 250 woningen is warmtelevering vanuit een externe

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

restwarmtebron te overwegen

Boren van een bron

32

33

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 34

Warmtelevering kan op verschillende schaalniveaus

Voor bouwlocaties < dan 40 woningen is het slaan van

plaatsvinden. Dit afhankelijk van de bron en of het veel

een diepe bron niet rendabel. In die situaties is koude en

of weinig woningen betreft. Kenmerkend is dat de bron/

warmteopslag in de bodem nog een optie. Daartoe wordt in de bodem tot op 20 à 50 meter diepte een

5.2 WONINGKWALITEITEN 5.2.1 Toegankelijkheid

5.2.2 Bruikbaarheid

opwekking buiten de woning plaatsvindt en dat dus

De toegankelijkheid van een woning heeft betrekking

Het Bouwbesluit staat garant voor een minimale bruik-

sprake is van een collectief systeem. Bronnen die dienst

op de toegankelijkheid voor mindervalide en rolstoelge-

baarheid. Alle woonfuncties zijn in voldoende mate aan-

verticale bodemwarmtewisselaar aangebracht. Deze

kunnen doen voor warmtelevering zijn:

bruikers, op privacy (verblijfsruimten toegankelijk vanuit

wezig. Meer gebruikskwaliteit ontstaat wanneer binnen

werkwijze vergt een gedegen analyse vooraf en een

–

Warmtekrachtkoppeling (WKK), waarbij de warmte

verkeersruimten), op de maximale wachttijd voor een

de constructie meerdere woonprogramma’s mogelijk

nauwe samenwerking met het grondboorbedrijf. Diepte

een nevenproduct is van de opwekking van elek-

lift en op de toegankelijkheid voor grote voorwerpen.

zijn en dat per woonfunctie een overmaat aan ruimte

en aantal bodemwisselaars zijn afhankelijk van vele

triciteit. In het algemeen geldt, hoe groter de instal-

De toegankelijkheid komt tot uitdrukking in afmetingen

aanwezig is. Ook een hogere verdiepingshoogte wordt

factoren als de capaciteit van de warmtepomp, de

latie, hoe hoger het rendement.

en in de aanwezigheid en uitvoering van voorzieningen.

als extra kwaliteit gewaardeerd.

Restwarmte van de industrie/productieprocessen.

Hoe toegankelijker de woning, des te levensduurbesten-

bodemgesteldheid, en de beschikbare ruimte.

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 1

op een warmtepomp

–

Belangrijke factoren voor de haalbaarheid zijn de

diger de woning is en voor des te meer doelgroepen de

Naast overmaat kan ook het organiseren van functies

Bij een gesloten bodemwisselaar zal de temperatuur van

garanties voor continuïteit en het traject tussen bron

woning geschikt is.

t.o.v. elkaar tot extra kwaliteit leiden, evenals door de

de bodem in de loop van de tijd iets dalen. Dat scheelt

en gebruiker. Wanneer de aanvoer een laag tempera-

verplaatsbaarheid van wanden en aansluitpunten van

iets in het rendement van de warmtepomp. Het verdient

tuurniveau heeft, kan het temperatuurniveau met

elektra, data, water en warmte.

aanbeveling nadat de systeemconfiguratie van de

behulp van een warmtepomp verhoogd worden.

–

HOOFDSTUK 2

Warmtelevering / Benutten restwarmte

Woningkwaliteiten HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 3

Warmte en koude opslag in de bodem, aangesloten

Overmaat dient wel functioneel te zijn.

bodemwisselaars ontworpen is, deze te laten contro-

Het uitputtend behandelen van warmtenetten valt

Wanneer overmaat gewenst is om bijvoorbeeld

leren door een bureau dat gespecialiseerd is in risico-

buiten de doelstelling van deze Toolkit, daar hierin zo

woonfuncties onderling uit te kunnen wisselen, mag

beheersing van warmteen koudeopslag.

veel mogelijk de concepten worden beschreven die de

dat niet leiden tot onnodig extra oppervlakte op

ontwikkelaar van woningen zelf kan beïnvloeden.

plaatsen waar dat niet functioneel is. De ene platte-

HOOFDSTUK 5


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

grond is efficiënter op te rekken dan de ander.


HOOFDSTUK 8

Wandverwarming

HOOFDSTUK 7

Plafondverwarming

Buffer

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Vloerverwarming Bodem Verticale Collector

34

Elektrische Warmtepomp

CV-Ketel

Buffer

Vloer-, wanden pafondverwarming

35

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 36

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

5.2.3 Veiligheid

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

Onderscheid wordt gemaakt in inbraakveiligheid (Politiekeurmerk), sociale veiligheid (mogelijkheid tot sociale controle) en gebruiksveiligheid (voorkomen van ongelukken). Extra gebruiksveiligheid wordt gecreëerd door de trap uit te voeren als rechte steektrap, het aanW M

Werkfunctie

brengen van rookmelders en het aanbrengen van Woningkwaliteiten HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 3


voorzieningen om eenvoudig een aansluiting op een ‘zorgsysteem’ (domotica) mogelijk te maken.

C Veiligheid

Zitten

Buiten

Inbraakveiligheid

+

Voldoen aan politiekeurmerk veilig wonen

Sociale veiligheid

+

Vanuit de lift, direct zicht op de hal

Gebruiksveiligheid

+

Rookmelder geinstalleerd

+

Drempels < 15 mm

KK

HOOFDSTUK 5

zitten

++

Geen drempels

++

Trap uitvoeren als rechte steektrap

HOOFDSTUK 5

Woningkwaliteit

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

5.2.4 Gezondheid De belangrijkste gezondheidsaspecten in een woning zijn de luchtkwaliteit, de individuele beïnvloedbaarheid van het binnenklimaat en de reinigbaarheid van de woning en installaties.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

Een gezond binnenmilieu wordt gerealiseerd door een ventilatiesysteem dat functioneert zonder tocht en geluidsoverlast. Bovendien kan in elk vertrek een raam en bovenlicht open. Het ventilatiesysteem is zo gedimensioneerd dat in de gehele periode tussen twee

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

onderhoudsbeurten toch het vereiste debiet gehaald kan worden. Vanwege de aanwezigheid van inblaaskanalen dient bij de oplevering een onderhoudsplan, met daarin opgenomen het reinigen van de kanalen en ventielen, meegeleverd te worden. De reinigbaarheid wordt vergroot door de woning te HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

voorzien van harde vloerafwerking, door het achterwege laten van plinten en door het toilet uit te voeren als hangend toilet. Door een centraal stofzuigsysteem

Centraal stofzuigsysteem

op te nemen, wordt het fijne stof, dat bij een normale stofzuiger weer in het vertrek terechtkomt, rechtstreeks naar buiten geblazen.

36

37

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 38

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

D Gezondheid Luchtkwaliteit binnen (woonkwaliteit)

5.2.5 Comfort

++

+

Onderscheid wordt gemaakt in akoestisch comfort en ther-

heid, beide te beïnvloeden door een te kiezen ventilatie-

bij voorkeur traploosregelbaar;

misch comfort. Twee aspecten die ook onder gezondheid

systeem. Extra isolatie van dichte en open geveldelen plus

Verblijfsruimte zo ventileren dat de ventilatiehoeveelheden worden gehaald zonder

genoemd hadden kunnen worden. Geluidhinder en het niet

het beperken van glashoogten, voorkomt koudestraling.

geluidsoverlast (kwaliteitscijfer 2 NEN 1070)

behaaglijk voelen veroorzaken negatieve gezondheidseffec-

Een woning is ’s zomers zeer behaaglijk te noemen wan-

Voorzieningen voor ventilatie dimensioneren op 130% van de in het Bouwbesluit gestelde

ten. Akoestisch comfort heeft betrekking op het voorkomen

neer een temperatuuroverschrijding boven de 25 graden,

eisen, zo ingeregeld dat elk vertrek voldoende wordt geventileerd

van geluidhinder. Geluid van installaties, burengeluid en

niet meer dan 50 uur optreedt. Dit is te bereiken door

geluid van binnen de eigen woning. Installatiegeluid dient

massa in de woning, waardoor een koele woning lang koel

eis en zo ingeregeld dat elk vertrek naar verhouding wordt geventileerd en de badkamer

bij de bron aangepakt te worden door geluidarme instal-

kan blijven, door effectieve ventilatie, die een overdag opge-

met een ventilatievoud van 6

laties te kiezen, door een geluiddempende montage en

warmde woning ’s nachts met koele lucht weer af kan koe-

Bij toepassen van toevoerroosters, zelfregulerende roosters toepassen boven 1,80 m + vloer

door de situering van de installatie. Voor het tegengaan van

len, door het weren van zoninstraling en als dat alles niet

burengeluid zijn massa en het scheiden van constructies

mogelijk of onvoldoende is, door te koelen. Voor dat laatste

oplossingen, terwijl extra geluid van binnen de woning

kan gebruik gemaakt worden van een warmtepomp.

Voorzieningen voor ventilatie dimensioneren op 200% van de in het Bouwbesluit gestelde

++

Bij toepassen van toevoerroosters, vraaggestuurde roosters toepassen boven 1,80 m + vloer

++

Bij geluidbelaste gevels (>55dB(A)), gebalanceerde ventilatie toepassen, met aanzuiging vanaf de andere gevel

Keuken

HOOFDSTUK 5

Voorzieningen: wassen en drogen

+ ++

geïsoleerd kan worden door een ‘stille kamer’ te creëren. Daarin kan gemusiceerd worden zonder dat anderen daar

Het tapdebiet aan warm water wordt uitgedrukt in het aan-

Voorziening aanbrengen voor electrisch koken (3 fasen en extra groep)

last van hebben, of de kamer kan dienen als slaapkamer

tal liters dat per minuut geleverd kan worden van 60°C.

Goed te ventileren (min. 25 m3/h) aparte afgesloten was-, droog- en strijkruimte,

voor iemand die in nachtdiensten werkt. Extra akoestische

Hoe meer liters, hoe hoger het comfort en des te meer tap-

voorzien van een spoelbak.

kwaliteit wordt uitgedrukt in prestatieeisen/kwaliteitscijfers.

punten tegelijk warmwater kunnen leveren. 8 liter/min

LTV vloer- of wandverwarming (weinig convectie)

Thermisch comfort heeft betrekking op het voorkomen van

twee badruimten in een woning aanwezig zijn of in de

tocht en koudestraling, het voorkomen van oververhitting in

toekomst voorzien, dan is 12 liter/min (CW 6) wenselijk.

Straling / convectie Afgiftesysteem verwarming

(CW 4) is een goed comfort voor één tappunt. Indien er

+

Persoonlijke beïnvloeding

HOOFDSTUK 6

Ventilatievoorzieningen

Verwarmen en ventilatie

++

Vraaggestuurde (mechanische) ventilatie programmeerbaar op basis van aanwezigheid (CO2)

++

Bij mechanische ventilatie op elke verdieping een standenregelaar (hotelschakeling)

+ ++

E Comfort Akoestisch comfort binnen gevel (woonkwaliteit)

Thermostatische radiatorkraan per vertrek Installaties, algemeen Individuele regelbaarheid van warmte, koude en ventilatie

+

HOOFDSTUK 7

Installatievoorzieningen zoals sanitair, radiatoren en mechanische ventilatie, trillingsvrij of verend ophangen door dempende rubbers of ringen en dergelijke. Kwaliteitscijfer 2 volgens NEN 1070

Toetreding vocht, stoffen en radon uit kruipruimte Kruipruimte

HOOFDSTUK 6


+

Tocht is een combinatie van luchttemperatuur en luchtsnel-

licht te bedienen met bedieningshendel tussen 900 mm - 1500 mm hoog,

HOOFDSTUK 2

+

de zomer en op voldoende tapdebiet van warm water.

Per verblijfsruimte: tenminste een beweegbare ramen en/of bovenlichten, eenvoudig en


+

B

Luchtdichtheid begane grond vloer en kruipluik met afdichting en luikring

+

Kruipruimte voorzien van ventilatieopeningen in 2 gevels, of geen kruipruimte aanbrengen

Ventilatoren eigen installatie

Ventilatoren niet in verblijfsruimten, niet in een ruimte grenzend aan verblijfsruimte en niet bevestigd aan lichte scheidingswand

Sanitair van buiten de woning

Emissies uit materialen

+ +

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 2

Ventilatievoorzieningen

HOOFDSTUK 5

Luchtverversing ruimten/ afvoer verontreinigingen

Voor meergezinswoningen massa verdiepingsvloer >> 550 kg/m2 en massa leidingschacht > 100 kg/m2

+

Tegelwerk toilet en badkamer tot aan plafond

+

Hangend toilet

+

Gladde en reinigbare wanden vloerafwerking zonder richels

++

HOOFDSTUK 9

Verwarming/ ventilatie

Badkamer aan de gevel situeren met eenvoudig te drogen douchecabine

+

Onderzijde radiatoren hoger dan 100 mm (reinigbaarheid)

+

Ventilatieroosters eenvoudig reinigbaar zonder ze te kunnen ontregelen

+

Luchttoevoerkanalen reinigbaar (gladde, stalen, ontvette buis met ruime bochten en schoon aangebracht)

+

38

+

Voor eengezinswoningen Ilu;k ≥ 0 dB

+

Ilu;k ≥ 6 dB

++

Centraal stofzuigsysteem met afvoer naar buiten

Geluidsisolatie tussen woningen: NEN 1070 kwaliteitscijfer 2, plattegrond afstemmen op geluidsbelasting: spiegelen van plattegrond; toilet en badkamer niet laten grenzen aan slaapvertrekken van buurwoning

Geluidwering tussen verblijfsruimten

++

Geluidsisolatie "stille" kamer met Ilu;k = +10 dB en Ico = +5 dB bijvoorbeeld als musiceerruimte, als slaapvertrek voor nachtdiensten of als werkruimte

Beperking galm gemeenschappelijke

++

verkeersruimten Liften

Geluidsoverlast in gemeenschappelijke verkeersruimten beperken: leuningen, hekwerken, balustraden met rubber ringen vastzetten aan wanden en/of vloeren

+

Lift zonder afzonderlijke machinekamer, verblijfsruimte > 5 m. van de lift en schacht > 600 kg/m2

Voor systemen met luchttoevoerkanalen, onderhoudscontract met reinigingsinstructie (ook voor filters) meeleveren

Stofzuiger

+

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Sanitair

Geluidwering tussen woningen

HOOFDSTUK 8

Reinigbaarheid

+

Lift met afzonderlijke machinekamer, verblijfsruimte > 5 m. van de lift en schacht > 500 kg/m2, staalframe met betonverzwaring onder liftmachine

39

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 40

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

vervolg schema pagina 35: E - Comfort

+

Lift met afzonderlijke machinekamer, verblijfsruimte < 5 m. van de lift en schacht > 600 kg/m2

+

NEN 1070 k=2

++

NEN 1070 k=1

+

G_A ≥ 28 dB(A)

5.2.6 Uitstraling

Geluidwering buitengeluid algemeen


aspecten behorende bij het kwaliteitsaspect uitstraling. Het is bij uitstek het werkterrein van de architect. Ingrediënten zijn: gevelindeling (mate van verbijzondering), gevelgeleding (erkers, luifels dakoverstekken e.d.,

Daglicht Entree

++

Daglicht in verkeersruimten > 5% van vloeroppervlak

materiaalkeuze, detaillering en dakvormen. Het is de

Gemeenschappelijke verkeersruimte

++

In gemeenschappelijke verkeersruimte daglicht toepassen

esthetische combinatie van deze ingrediënten die bepaalt

Verblijfsruimten

+

Breng extra daglichtvoorzieningen aan in verblijfsruimten (0,15 x Avloer)

+

Verlichting in alle gemeenschappelijke verkeersruimte is heldere, niet verblindende,

Verlichting Verkeersruimten

HOOFDSTUK 2

Woonkamer/slaapkamer/keuken

Identiteit, status, uitstraling en ruimtelijkheid zijn de deel-


HOOFDSTUK 2

Algemeen

of er sprake is van uitstraling of niet. Ruimtelijkheid wordt bereikt door minimale geleding in de plattegrond, door het voorkomen van hokkerigheid en door uitzicht en zichtlijnen. De beoordeling in ambitieniveaus is subjectief

gelijkmatige verlichting over de gehele oppervlakte van de ruimte en heeft verlichtingssterkte ≥ 20 lux op 1000 mm van de vloer, tussen twee lichtpunten is RA-waarde ≥ 60

+

De verlichting dient te voldoen aan de eisen voor gemeenschappelijke ruimten

Ventilatieroosters

+

Bij natuurlijke toevoer, pas zelfregelende of vraaggestuurde roosters toe

Ventilatiesysteem

+

Bij gebalanceerde ventilatie, pas warmteterugwinning toe

+

Bij mechanisch inblazen, voorkom tocht door luchtsnelheid <0,1 m/s in leefzone

Liften Thermisch comfort (woonkwaliteit)

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

++

Ventilatieluchttoevoer voorverwarmd (WTW)

Raamsysteem

+

Pas HR++ glas toe met maximale hoogte van 2,5 meter

Kierdichting/ luchtdoorlatendheid

+

qv10-waarde tussen 1,0 en 0,625

++

qv10-waarde < 0,625

++

Dubbele kaderdichting

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

Ventilatie

Verwarmen/koelen Bij geringe gebouwmassa (HSB) toepassen van een snel reagerend verwarmingssysteem,

+

Aantal uren temperatuur overschrijding > 25 *C (GTO) < 200 uur (door zonwering,

F Uitstraling Identiteit/status/uitstraling

+

massa, of koelen)

++

HOOFDSTUK 8

+ ++

Weersafhankelijke regeling

HOOFDSTUK 9

Gevel, dak en vloer

stekken, dakkapellen e.d.) Entree

LTV

Thermische isolatie Pas HR++ glas toe

+

Pas gevels toe met een Rc-waarde van minimaal 3,5

+

Pas daken en bg vloeren toe met een Rc-waarde van minimaal 4

+

> 8 liter/min van 60 C (CW 6)

++

40

+

Doorkijkmogelijkheid bij voordeur

+

Daglicht in verkeersruimten > 5 % van vloeroppervlak

+

Aandacht voor minimale geleding plattegrond

+

Verhouding lengte/breedte van een vertrek maximaal 2:1

+

Indien niet-doorzichtige borstwering: <700 mm hoog, m.u.v. keukens

+

Bij opengaande ramen doorvalbeveiliging op 1200 mm hoog (m.u.v. ramen op BG)

+

Indien balkon voor woonkamer: doorzichtige balkonafscheiding

Ruimtelijkheid

+

Algemeen

Uitzicht

Warm water Tapdebiet

Aandacht voor gevelindeling (mate van verbijzondering), gevelgeleding (erkers, luifels, e.d.), materiaal/detaillering (goot, metselwerk, e.d.), dakvorm en -variate (dakover-

Aantal uren temperatuur overschrijding > 25 *C (GTO) < 50 uur (door zonwering, massa, of koelen)

Verwarmingsinstallatie

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

bv. Radiatoren, luchtverwarming, of droge zwevende vloer bij vloerverwarming

HOOFDSTUK 8

+

> 10 liter/min van 60 C (CW 5) (bij twee badkamers, 12 liter/min.)

Entree en verkeersruimten

++

HOOFDSTUK 9

Bouwsysteem

Vrije breedte verkeersgebieden > 1200 mm

41

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:22

Pagina 42

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

5.2.7 Klantgericht ontwikkelen

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

Een van de belangrijkste bijdragen aan duurzame projectontwikkeling is de klant precies de woning te verkopen die bij hem of haar past. In het verleden is het vaak genoeg voorgekomen dat in een pas opgeleverde woning door de nieuwe eigenaar direct weer werd begonnen

Ambitieniveau 1 geeft de koper reëel de mogelijkheid in



grondstoffen, productie van materialen en het nodeloos

HOOFDSTUK 5

met slopen en verbouwen. Dat is verspilling van energie, ontstaan van afval. Het denken in ambitieniveaus is bij klantgericht ontwikkelen vrij eenvoudig te definiëren. Basis is wat breed in de markt standaard gebruikelijk is: De klant koop een woning uit een brochure. Standaard is een aantal meerwerkopties te bestellen en wordt de koper de mogelijkheid geboden te kiezen uit een pakket tegels, sanitair en een keuken. Meestal bestaat ook de

zijn woning qua indeling en afwerking keuzen te maken:

begane grond optie uitbreiding woonkamer

1e verdieping uitbreiding woonkamer

1e verdieping optie uitbreiding slaapkamer

2e verdieping optie dakterras

HOOFDSTUK 5

mogelijkheid deze zaken te laten vervallen.

1e verdieping optie dakterras

Hiernaast een aantal voorbeelden van verschillende woonplattegronden binnen een gegeven casco. Uiteraard

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

hoort bij elke woonplattegrond een andere slaapverdieping. Binnen dit ambitieniveau vallen ook alle oplossingen die een opgeleverde woning de flexibiliteit geeft om later eenvoudig de indeling te wijzigen. Deze vorm van keuzevrijheid speelt zich af binnen één marktsegment.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

De woning heeft een vaste prijs. De klant kiest de gewenste woningindeling. De woning moet qua maat en prijs precies passen bij de vraag van de klant. Ambitieniveau 2 geeft de koper reëel de mogelijkheid zijn

Deze vorm van keuzevrijheid speelt zich af over een veel

woning uit te breiden, te kiezen voor de gewenste kapvorm

breder marktsegment. Een woning met een basisprijs van € 220.000 kan door de gemaakte keuzen in een

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

en beperkt qua indeling en afwerking keuzen te maken.

42

Op de volgende pagina een aantal voorbeelden. Bij een

milieuwinst. Binnen een gegeven stedenbouwkundig

gegeven woonplattegrond zijn op de begane grond en

plan kan veel preciezer op de marktvraag worden

slaapverdieping uitbreidingen mogelijk. Op deze uitbrei-

afgestemd. Mensen krijgen een woning die beter bij hun

ding is een dakterras mogelijk. Er kan gekozen worden voor

woonwensen en gezinssamenstelling past. De wooncon-

een woning met een dwarskap of een langskap. Op de

sument kan daardoor langer in die woning blijven wonen,

zolderverdiepingen zijn verschillende indelingen mogelijk.

terwijl aan die woning na de oplevering ook minder

Zo kan een eenvoudige eengezinswoning met drie slaap-

getimmerd behoefd te worden. Allemaal voordelen die

kamers worden uitgebreid tot een woning met een extra

verspilling van energie, grondstoffen, productie van

diepe woonlaag, vijf slaapkamers en twee badkamers.

materialen en afval helpen voorkomen.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

prijssegment van ca € 260.000 komen. Daar zit de

2e verdieping optie tweede badkamer, extra slaapkamer

43

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 44

De energetische kwaliteit van een woning komt in het

Voor de aanpak van CO2-reductie is de Trias Energetica

gewenste kavel. In de markt zit er echter tussen de

kader van deze Toolkit tot uitdrukking in de hoeveelheid

ontwikkeld. Een strategie waarbij eerst de energie-

mogelijkheden van ambitieniveau 2 en ambitieniveau 3

energie die jaarlijks nodig is om de woning te verwarmen,

behoefte van de woning zoveel mogelijk wordt beperkt,

een groot gat. Gemeenten vragen voor vrije kavels vaak

te koelen, te ventileren en van warmwater te voorzien.

vervolgens wordt in de energiebehoefte zo veel mogelijk

een hogere prijs per m2 dan voor projectmatig in te

Bovendien is dit afhankelijk van de energievorm die

voorzien door duurzame energie en tenslotte wordt in

vullen kavels. Ook zijn de ontwerpen bouwkosten vaak

daarvoor wordt ingezet fossiele energie of duurzame

de resterende energiebehoefte voorzien door het effi-

aanzienlijk hoger. Het zou vanuit optiek van het milieu

energie.

ciënt inzetten van fossiele brandstof. De Trias suggereert

wenselijk zijn een aanpak te bedenken die dit gat weet

een opeenvolging van de drie stappen. Uiteindelijk gaat

te dichten. Dit zou moeten worden beloond met een

Met het beperken van de behoefte aan energie en het

het echter om een integraal ontwerp, waarbij de combi-

predikaat en wel dat die woning op basis van de classifi-

gebruik van duurzame energie wordt de uitstoot van

natie van bouwkundige, duurzame en fossiele technie-

catie in deze Toolkit voldoet aan Ambitieniveau 3

CO2 gereduceerd en daarmee bijgedragen aan de Kyoto

ken geoptimaliseerd wordt. De Trias dient daarbij als start-

doelstellingen (Klimaatbeleid). Daarnaast worden de

punt, waarna vervolgens in een cyclisch proces, na elke

energiekosten voor de woning minder afhankelijk van

bijstelling, de stappen herhaald worden, om te komen tot

stijgende brandstofkosten op de internationale markt.

een integraal geoptimaliseerd product (concept).

Het geheel van klantgericht ontwikkelen is als volgt samen te vatten:

Net als bij de andere kwaliteitsaspecten, zijn meerdere ambitieniveaus t.a.v. de energetische kwaliteit

HOOFDSTUK 5

Ambitieniveau er wordt alleen het standaard meerwerk aangeboden

denkbaar. Het meest extreem is de ‘Autarische’ woning die geheel onafhankelijk is van externe energiebronnen.

+

binnen een gegeven casco is er een royaal aanbod van indelingsvarianten

++

het casco is op diverse manieren uitbreidbaar + beperkt indelingsvarianten

gebruikt per saldo geen energie maar de woning is wel

de klant kan een woning naar keuze geheel zelf samenstrellen

aangesloten op het net om bij overproductie van

++ Extra

HOOFDSTUK 2

TRIAS Energetica en integraal ontwerpen

architectonische smaak en passend op de door hem



HOOFDSTUK 2

woning geheel te laten ontwerpen naar zijn budget,

B (basis)

HOOFDSTUK 1

5.2.11 Energetische kwaliteit

Ambitieniveau 3 geeft de koper de mogelijkheid zijn

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Iets minder vergaand is de ‘Nulenergie woning’. Deze

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

duurzame energie aan te net te leveren, om vervolgens bij piekverbruik ook van het net af te nemen.

5.2.9 Onderhoud en woningexploitatie

5.2.10 Exploitatie van energiesysteem

Het is niet gebruikelijk, maar bij de oplevering van een

Tot de exploitatiekosten van energiesystemen behoort:

gekozen om 5 kwaliteitsniveaus te onderscheiden. Van

nieuwe woning zou een onderhoudsplanning meege-

–

Aansluitkosten op het net

0, dat overeen komt de eis volgens Bouwbesluit 2003,

leverd kunnen worden waarin staat hoe de woning met

–

Investering- afschrijvingskosten

tot niveau 4, met een CO2-reductie van > 55%.

installaties in stand te houden. In zo’n planning staan

–

Onderhoud

werkzaamheden, materialen die werden gebruikt en de

–

Vastrecht

frequentie van vervanging van onderdelen. Deze onder-

–

Energie

In het Business Plan van de Projectgroep Duurzame

Ambitieniveau

HOOFDSTUK 7 EPC indicatie

Energiesystemen hebben een kortere levensduur dan het

0

B

Referentie BB.2003

0 - 25%

< 1,00

milieubelasting, uit te drukken in de termen zoals

bouwkundig casco van de woning. Gedurende de levens-

1

+

BB.2006

25 - 35%

ca. 0,70

genoemd onder ‘milieueffecten’ van materialen.

duur van een woning dient dan ook rekening gehouden

2

+

BB.2006+

35 - 45%

ca. 0,65

Afhankelijk van de gebruikte materialen en detaillering,

te worden met afschrijvingstermijnen die afhankelijk van

3

++

Geavanceerd

45 - 55%

ca. 0,60

variëren de onderhoudskosten en de milieueffecten van

de component tussen de 15 en 30 jaar ligt.

4

++

Zeer geavanceerd

het onderhoud. HOOFDSTUK 9

CO2-reductie

(onderdeel van de exploitatiekosten) en uit te drukken in

> 55%

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

houdswerkzaamheden zijn uit te drukken in geld

< 0,50

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 7

Energie Projectontwikkeling Woningbouw is er voor

Collectieve systemen kunnen aan derden in exploitatie gegeven worden. Voor deze ‘Outsourcing’ zie betreffende themablad.

44

45

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 46

Stap 1: Verminder het energiegebruik door bouwkundige maatregelen zo veel mogelijk

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Uit de volgende grafische weergave blijkt dat CO2reductie en EPC indicatie niet altijd gelijk op gaan

De bouwkundige maatregelen staan op 1 omdat het maatregelen betreffen die de gehele levensduur van de woning

In de hiernavolgende uit te werken concepten is de eerste stap steeds: vloer

Rc = 4,0 m2 K/W

dak

Rc = 4,0 m2 K/W

dichte gevel

Rc = 2,9 m2 K/W

deur

Udeur = 2,0 W/m2 K

raam

Uglas = 1,2 W/m K

raam (kozijnen)

Warmtelevering (kolen/olie mix)

50%

2

Uraam = 1,7 W/m2 K

Zontoetredingsfactor

ZTA = 0,60

Luchtdichtheid woning

qv.10:kar/m2 = 0,625 dm3/s.m2

HR Systemen (gas)

30%

%CO2-reductie


Isolatie

HOOFDSTUK 2

% CO2-reductie t.o.v. referentie tegen EPC Rijtjeswoning - individuele installaties; gas, elektra of kolen/olie mix als primaire grondstof

warmte/koelbehoefte, direct doorwerkt in de dimensionering van de installatie.

WP/WPboiler systemen (elektra)

10% -10%

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

1,10

1,20

Lineair (warmtelevering (kolen/oliemix)) Lineair (HR systemen (gas))

-30%

Stap 2: Pas duurzame energietechnieken toe


HOOFDSTUK 2

meegaan (in tegenstelling tot de installatie) en nauwelijks meer zijn aan te passen en omdat het terugdringen van de

Lineair (WP/WP boiler systemen (elektra)

-50%

Met duurzame energie worden de niet-eindige energiebronnen bedoeld. Veelal vragen deze om bouwkundige rand-

EPC [-]

voorwaarden in het ontwerp die toepassing nu of in de toekomst mogelijk maken, zoals oriëntatie van dakvlakken, gevels en vertrekken, of het in de grond aanbrengen van wisselaars.

-

zonneboiler (tapwater)

-

zonnegascombi (ruimte + tapwater verwarming)

-

warmtepomp

-

warmtepompboiler

-

PV Photovoltaïsche cellen (elektriciteit uit zonlicht)

Warmtelevering (kolen/olie mix) HR Systemen (gas)

30%

Duurzame energietechnieken kunnen vaak niet in de gehele warmte/koude behoefte voorzien, of zijn inefficiënt wanneer ook de pieken in de vraag daarmee voorzien moeten worden. Daarnaast zullen er situaties zijn dat duurzame

HOOFDSTUK 7

% CO2-reductie t.o.v. referentie tegen EPC Rijtjeswoning - collectieve installaties; gas, elektra of kolen/olie mix als primaire grondstof

50%

Stap 3: Pas efficiënte technieken toe om in de resterende warmte/koude behoefte te voorzien

energietechnieken technisch of financieel niet haalbaar zijn. In die gevallen worden technieken toegepast op basis van fossiele brandstof. Deze dienen dan wel efficiënt te zijn.

HOOFDSTUK 5

serres als buffer, maar ook als voorverwarmer van ventilatielucht

WP/WPboiler systemen (elektra)

10% -10%

HOOFDSTUK 6

passief toepassen van zonne-energie

-

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

1,10

1,20

Lineair (warmtelevering (kolen/oliemix)) Lineair (HR systemen (gas))

-30%

HOOFDSTUK 7

-

%CO2-reductie

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

Duurzame energietechnieken waaruit gekozen kan worden zijn bijvoorbeeld:

Lineair (WP/WP boiler systemen (elektra)

-50% EPC [-]

HOOFDSTUK 9

In het Bouwbesluit wordt de energetische kwaliteit

Verschillende installatieconcepten met een zelfde EPC

uitgedrukt in de EPC (energie prestatie coëfficiënt).

waarde kunnen uiteenlopende hoeveelheden CO2

Individuele gemeenten willen nog wel eens een verlaag-

emissies veroorzaken. Omdat EPC en EPL instrumenten

de EPC waarde verlangen, al of niet in combinatie met

zijn om klimaatbeleid vorm te geven en het dus gaat om

een eis t.a.v. de EPL (energieprestatie op locatie). Bij de

CO2-reductie, wordt in de Tookit de CO2-reductie

hoge ambitieniveaus gaat echter de CO2-reductie niet

gehanteerd als aanduiding van het ambitieniveau.

meer gelijk op met de EPC reductie.

46

HOOFDSTUK 8

CO2 versus EPC

Wat is een energieconcept Met een concept wordt een samenhangend pakket aan

Met energieconcept wordt een integraal concept

maatregelen bedoeld waarmee, binnen gestelde rand-

bedoeld, waarin zowel bouwkundige, bouwfysische als

voorwaarden, optimaal aan gestelde ambities c.q.

installatietechnische maatregelen in samenhang zijn

wensen wordt voldaan. De maatregelen worden zo

gekozen.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Elk blokje staat voor een energieconcept. Bij eenzelfde EPC zijn heel verschillende CO2-reducties mogelijk

gekozen dat ze op elkaar aansluiten en elkaar versterken in het realiseren van de ambities.

47

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 48

Door dynamisch te rekenen is de benodigde capaciteit

Voor concepten waarin een hoog percentage CO2 -

teem van installatiecomponenten bedoeld, dat voorziet

gespecialiseerde installatieadviseur de engineering van

exact te bepalen, is overdimensioneren niet meer nodig

reductie wordt nagestreefd is het daarom nodig om met

in verwarmen/koelen, ventileren, verwarmen van tap-

installaties laten doen. Aan de organisatie van het

en kan hierdoor met kleinere opwekkingsinstallaties

TRNSYS de effecten van de volgende stappen inzichtelijk

water en het regelen van deze onderdelen. Ook hier is

proces worden in dat geval hoge eisen gesteld.

worden volstaan. Bij collectieve installaties, door het

te maken:

optreden van gelijktijdigheid in de warmtevraag voor

–

weer sprake van een samenhangend pakket van op


elkaar aansluitende en ondersteunende oplossingen.

Bouwfysische kennis is nodig wanneer hoge eisen wor-

ruimteverwarming en warmtapwaterverwarming,

den gesteld aan het comfort en/of de installatie of het

wordt dit effect nog eens versterkt. Dit scheelt aanzien-

De relatie tussen het kwaliteitsprofiel met bijbehorende

bouwkundige concept aanleiding geeft voor risico’s

lijk in de investeringskosten.

ambitieniveaus en de energieconcepten is dat het

t.a.v. het comfort. Voorbeelden, waarbij extra aandacht

kwaliteitsprofiel de basis levert voor het PvE en dat het

vanuit de bouwfysica nodig is, zijn: maximaal gebruik-

energieconcept de uitwerking daarvan is in de vorm van

maken van passieve zonne-energie, luchtverwarming en

een woning met een bouwkundige uitwerking plus een

lichte bouwconstructies zoals staalbouw of HSB.

installatieontwerp.

HOOFDSTUK 1

randvoorwaarden laten maken en vervolgens door een

HOOFDSTUK 2

Met installatieconcept wordt het samenhangende sys-

eerste goed uitzoeken wat in een energieconcept precies de vraag aan energie over de tijd genomen is (hoeveelheid, vermogen, temperatuurniveau)

–

vervolgens de maatregelen optimaliseren om die vraag verder terug te dringen

–


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

vervolgens wordt het type en de dimensionering van de installatie precies afgestemd op die vraag

–

de laatste stap is de bewoners te informeren over hoe ruimteverwarming, zonwering, ventilatie en

Het is mogelijk een groot aantal energie- en installatie-

warmwatervoorziening in hun huis werkt, hoe dit

Een kwaliteitsprofiel invullen betekent keuzen maken op

concepten op te stellen. In deze Toolkit zijn een aantal

het meest comfortabel en energie-efficiënt presteert

de kwaliteitsaspecten gezondheid, comfort, exploitatie,

varianten uitgewerkt die toepasbaar zijn in de main-

en welke handelingen af te raden zijn.

energetische kwaliteit en milieueffecten van materialen.

stream woningbouw.

voort. Dit vormt de randvoorwaarde voor het selecteren

Door computersimulaties met TRNSYS inzicht in de

van de passende installatieconcepten. Kwaliteitsprofiel

prestaties

en bouwkundige randvoorwaarden dienen als een soort

TRNSYS is een dynamisch computersimulatieprogramma

‘zeef’ waarmee uit alle beschikbare installatieconcepten

dat uurlijks (dus voor elk uur over een heel jaar) alle

het op een project passende installatieconcept wordt

relevante energie- en comfortaspecten van een woning

geselecteerd.

doorrekent. Daarmee wordt een goed inzicht verkregen

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

Uit deze keuzen vloeit een bouwkundige uitwerking

woning en in de effecten van elke aanvulling of wijziging

De combinatie van ambitie en gekozen techniek bepaalt

in een woningontwerp, waardoor het ontwerp geopti-

of en welke extra deskundigheid ingeschakeld dient te

maliseerd kan worden.

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

in de energetische- en bouwfysische prestatie van de Deskundigheid

worden. Op ambitieniveau 0 is de gangbare kennis volhoge ambitieniveaus qua CO2 -reductie is het op effi-

Op niveau 3 en 4 moet het denken beginnen bij de

ciënte wijze beperken van het gebruik van fossiele

bouwfysica en moet het energieconcept gestuurd wor-

brandstoffen. Als de verliezen beperkt worden door

den door te beginnen met een door een bouwfysicus

bijvoorbeeld goede thermische isolatie, warmteterug-

gemaakte opstelling van uitgangspunten en randvoor-

winning uit ventilatielucht of doordat bij wanden

waarden. Tevens kunnen slechts gespecialiseerde

vloerverwarming het al bij een lagere luchttemperatuur

deskundigen de engineering van installaties doen. Ook

behaaglijk is, vermindert dit het aantal uren dat ruimte-

de voorlichting aan de klanten dient meer gestruc-

verwarming nodig is.

HOOFDSTUK 7

Doel van het realiseren van de energieconcepten met de

gebied van engineering van installaties.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

doende. Op niveau 1 en 2 is extra kennis nodig op het

tureerd plaats te vinden. energie op relatief korte momenten en in relatief kleine

geval zinnig zich voor alle hierna beschreven

hoeveelheden (lage verwarmingscapaciteit) in de

energieconcepten te laten bijstaan door een collega of

woning moet worden geleverd.

een extern deskundige met meer ervaring. De early

Dit zijn gunstige randvoorwaarden voor lage temperatuur

adapters (snelle toepassers) zijn ontwikkelaars die door

verwarming (LTV) en warmtepompen.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Het gevolg is dat de voor ruimteverwarming benodigde Voor ontwikkelaars met weinig ervaring is het in ieder

een bouwfysicus een opstelling van uitgangspunten en

48

49

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 50

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

TRNSYS biedt ook de mogelijkheid om van het voorgaande afwijkende concepten, zoals concept 6 door te

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

rekenen. De invoer van TRNSYS is daarvoor aangevuld met meetresultaten uit al gerealiseerde projecten. Uitzonderlijk in concept 6 zijn: –

zeer goede isolatie van vloer, gevels en dak

–

voor verwarming, warmtapwater en voorverwarmen van ventilatielucht wordt veel warmte van de zon gebruikt;

–

ventilatie gebeurt zoveel mogelijk op natuurlijke wijze en incidenteel mechanisch

–

in de winter wordt via grondbuizen voorverwarmde ventilatielucht ingeblazen, in de zomer kan deze



zonnewarmte wordt opgeslagen in een 200 l. buffervat en in een grondbuffer onder de begane grondvloer

grondbuffer dienen om overdag met in te blazen lucht te koelen. –

door de toepassing van de goede isolatie, de lage temperatuur wandverwarming + beperkt vloerverwarming is het in de woonvertrekken thermisch behaaglijk bij een luchttemperatuur van ca.18 °C; daardoor zijn de warmteverliezen lager.

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

Met TRNSYS is berekend dat met dit concept 56% CO2 -reductie wordt gerealiseerd.

Het is van belang welke adviseurs worden gekozen. Bij concepten waarbij het relatief belangrijk is hoe deze eerder in de bouwpraktijk hebben gepresteerd, kan de ontwikkelaar zich het best laten ondersteunen door een architect of adviseur die een dergelijke aanpak eerder hebben gerealiseerd. Eengezinswoning

Eengezins

HOOFDSTUK 7

2 onder 1 kap

125

420

550

prijs / m2

Prijs VON

Grondkosten

Grondkosten

Bouwprijs

2

265.000,00

25%

65.000,00

200.000,00

1900,-/m2

315.000,00

30%

95.000,00

220.000,00

2.200,-/m2

380.000,00

28%

105.000,00

275.000,00

2.300,-/m2

412.000,00

30%

122.000,00

290.000,00

2

1850,-/m

Galerij verkoop

90

2.050,-/m

185.000,00

20%

37.500,00

147.500,00

Galerij verhuur

85

1.800,-/m2

153.000,00

11.500,-

11.500,00

141.500,00

85

1.900,-/m2

161.500,00

15.000,-

15.000,00

146.500,00

100

2.300,-/m2

230.000,00

22%

50.000,00

180.000,00

125

2.350,-/m2

294.000,00

25%

74.000,00

220.000,00

Urban villa

HOOFDSTUK 8

110

m3

HOOFDSTUK 6

GBO m2

HOOFDSTUK 7

Type

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 6

De (SenterNovem) referentiewoningen

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Genoemde prijzen zijn als uitgangspunt gehanteerd voor de te ontwikkelen concepten.

Twee onder een kap

50

51

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 52

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

5.2.12 Milieukwaliteit van materialen

concepten geboden. Voorbeelden met verschillende

Materialen kies je niet alleen vanwege hun milieukwali-

ambities en verschillende ambitieniveaus. Er is een con-

teit. Milieukwaliteit is wel één van de kwaliteitsaspecten

cept op ‘+’ niveau gekozen om te laten zien hoe door

die de ontwikkelaar bewust kan meenemen in het

bewust te kiezen tussen gangbare materiaalvarianten, al

afwegingsproces gericht op ontwerp en materialisatie

een redelijk milieurendement gehaald wordt. In een con-

van een woning.

cept op ‘++’ wordt getoond dat er meer mogelijk is en

HOOFDSTUK 2

gebeurt, wordt de ontwikkelaar enkele kant en klare

Ambities



HOOFDSTUK 2

Zoals in deze Toolkit ook voor andere kwaliteitsaspecten Ontwerp en materialisatie

concept dat door materiaalkeuze en bouwkundig- en

–

uitstraling en identiteit

installatietechnisch ontwerp extra kwaliteit levert op het

–

exploitatie:

onderhoudsgevoeligheid

gezondheidscriterium ‘allergeenarm’.

–

energetisch:

isolatiewaarde, warmte accumulerend

–

gezondheid:

Galerijwoning

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

–

vermogen (massa)

Uitstraling

bronnen als emissies van schadelijke

Voor de beschrijving van het aspect ‘uitstraling’ zie

stoffen, straling en andere fysische,

hoofdstuk 5.2.6. Keuzen die te maken hebben met uit-

chemische en biologische aspecten,

straling hebben vaak ook een doorwerking op de

maar ook de afvoer van verontreinig-

milieukwaliteit van de woning. Geleding en het kiezen

de lucht middels luchtverversing,

voor meerdere materialen met hun aansluitingen en het

alsmede ook de geluidwering en

kiezen voor op- of uitbouwsels, dragen bij aan meer

vochthuishouding.

herkenbaarheid. Dit leidt tot extra buitenoppervlak

milieukwaliteit:

(energiegebruik), extra materiaalgebruik (grondstoffen)

-

uitputting grondstoffen (schaarste, repareer-

en mogelijk meer onderhoud. Zaken die de milieuk-

baarheid, herbruikbaarheid),

waliteit negatief beïnvloeden. Uitkragingen en over-

-

afval t.g.v. productie, verwerking en de sloopfase

stekken kunnen daarentegen een positief effect hebben

-

emissie van schadelijke stoffen naar bodem en

op de levensduur als zij kwetsbare delen tegen natuurin-

water en ook naar lucht (a.g.v. energiegebruik

vloeden beschermen. Meer uitstra-ling en identiteit kan

broeikaseffect) tijdens productie en verwerking

echter ook bijdragen aan een langere levensduur, iets

De kwaliteitsambities voor een duurzaam materiaalge-

dat de milieukwaliteit weer ten goede komt. Het is een

bruik worden niet alleen door de materiaalkeuze

kwestie van bewust afwegen.

HOOFDSTUK 5

de materiaalkeuzen in een ontwerp zijn:

HOOFDSTUK 6

aandacht voor het milieu’. Daarnaast is er een specifiek

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 5

ten slotte is er een materiaalconcept dat heet ‘maximale De kwaliteitsambities die een directe relatie hebben met

bepaald, maar ook door zaken als architectonische vormgeving (ontwerp) en keuze van het energieconcept.

Exploitatie, onderhoudsbehoefte

Weer is sprake van integraal ontwerp en samenhang.

Zie in alle hoofdstuk 5 Woningkwaliteiten het kwaliteitsde methodiek van Lifecyclecosting (LCC) hierbij relevant

kwaliteitsaspecten het hoogste kunnen scoren. In het

kunnen zijn. Deze methodiek is voor de main stream

ontwerpproces is het daarom van belang de verschil-

projectontwikkeling nog onvoldoende ontwikkeld en

lende kwaliteitsaspecten te benoemen en bewust en in

blijft hier buiten beschouwing.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

aspect exploitatie. In de context van milieukwaliteit zou De materiaalkeuze van een bouwdeel zal nooit op alle

Urban villa

Afhankelijk van de status van het bouwwerk, het

Energetische kwaliteiten

bouwdeel en de wensen van de opdrachtgever/gebruiker,

Materialen met een grote massa zijn in staat om veel

zal aan het ene kwaliteitsaspect meer waarde worden

warmte te accumuleren. Daardoor zal bij bezonning van

gehecht dan aan het ander.

een ruimte of door de aanwezigheid van veel personen

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

samenhang met andere aspecten keuzen te maken.

in die ruimte, de binnentemperatuur niet snel oplopen.

52

53

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 54

dalen in de temperatuurschommelingen uitgedempt

keurmerk. Goedgekeurd spaanplaat mag niet

hetgeen als comfortabel wordt ervaren.

meer dan 10 mg formaldehyde per 110 g

In de NIBE milieuclassificatie bouwmaterialen worden

Alle steenachtige materialen, mits niet bekleed met een

spaanplaat bevatten. Daarnaast mag per m3

meer gezondheidsaspecten benoemd. In het kader van

lichte constructie, hebben een hoog accumulerend

verblijfsruimte niet meer dan 0,75 m2 spaan-

deze Toolkit wordt daarop niet verder ingegaan, doch

Deze effecten noodzaken enerzijds tot zuinig gebruik en

plaat aangebracht worden.

wordt verwezen naar het Basiswerk Duurzaam en

anderzijds tot bewust kiezen.

T.o.v. andere Europese landen zijn de radon-

Gezond Bouwen van NIBE.

-

mens beïnvloeden

concentraties in Nederlandse woningen laag.

gebruik. Een veel gestelde vraag is of de milieubelasting

een ook naar lucht (a.g.v. energiegebruik een broeikaseffect) tijdens productie, verwerking, gebruik en sloop- en afvalfase.

Net als bij energie, geldt er ook voor hogere ambities

Dit moet ook zo blijven. Daarom:

Milieukwaliteit van materialen/producten/woningen

t.a.v. milieukwaliteit van materialen een ‘trias’ strategie:

houd bij de keuze van bouwmaterialen reke-

De milieukwaliteit van het materiaal in een

1. beperk de behoefte aan materialen

Ja, dat is de moeite waard. Door het feit dat het isolatie-

ning met de stralingseigenschappen van bouw-

woningontwerp heeft te maken met:

2. gebruik hernieuwbare materialen

materiaal de gehele levensduur van de woning die

materialen. Vermijd bijvoorbeeld grote stralers

–

3. gebruik die materialen die zo min mogelijk milieu-

isolerende werking heeft, leveren zelfs extreem hoge

als beton, cellenbeton en in mindere mate

isolatiewaarden nog milieurendement.

kalkzandsteen, alsmede fosfogips, maar

door dat extra materiaalgebruik wel opweegt tegen de energiebesparing.

-

HOOFDSTUK 2

Extra goed isoleren vraagt daarvoor ook extra materiaal-

3. Andere gezondheidscriteria die de gezondheid van de

HOOFDSTUK 1

emissie van schadelijke stoffen naar bodem en water

aan de gestelde eisen voldoet krijgt het KOMO

vermogen. Houtskeletbouw daarentegen niet.


–

Door het accumulerend vermogen worden pieken en

–

uitputting van grondstoffen (schaarste, herbruikbaarheid),

effecten teweeg brengen.

afval t.g.v. productie, verwerking en in de sloopfase

(Zie daarvoor het kwaliteitsprofiel)


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

gebruik materialen met een lagere exhalatie-

-

soort en concentraties wel of niet schadelijk zijn voor de

kruipruimte en woning, bijvoorbeeld door het

gezondheid. Uit steenachtige materialen komt van

afdichten van naden in de begane grond vloer,

nature radon vrij. Plaatmaterialen zijn vaak verlijmd met

het afdichten van de aansluiting van vloeren op

formaldehyde houdende lijm- en vulstoffen. Wettelijk

wanden, en afdichting van openingen waar-

zijn de hoeveelheden schadelijke stoffen gelimiteerd.

langs kruipruimtelucht via de spouw (of in flat-

Een effectieve ventilatie moet er verder voor zorgen dat

woningen: via schachten en kanalen) in de woning zou kunnen komen;

de stoffen die toch nog vrijkomen zich niet ophopen,

HOOFDSTUK 7

maar direct naar de buitenlucht worden afgevoerd.

-

kan die luchtdichtheid van de begane grond

Indien extra aandacht aan het aspect gezondheid

vloer niet gegarandeerd worden, zorg dan voor

besteed wordt zijn er twee strategieën: preventief (aan-

een goede ventilatie van de kruipruimte via

pak bij de bron) en curatief (aanpak van de belasting)

voldoende openingen aan weerszijden van de

1. Die constructiewijzen materialen kiezen waar zo

kruipruimte;

weinig mogelijk schadelijke stoffen uit vrij komen en

-

continu ventileren

2. Garanderen van een effectieve afvoer van vrijkomende emissies en verbrandingsgassen.

zorg voor een goede ventilatie van de woning: alle vertrekken bij aanwezigheid van personen

een voldoende mate van geluidwering bieden;

HOOFDSTUK 8

zorg voor een goede luchtdichtheid tussen

-

zorg voor een goede geluidwering door materi-

Emissies kunnen zijn van fysische agentia, chemische

alen met een grote massa of door constructie-

agentia, biologische agentia.

wijzen met een spouw. 2. Garanderen van een effectieve afvoer van vrijkomende emissies en verbrandingsgassen.

HOOFDSTUK 9

1. Die materialen kiezen waar zo weinig mogelijk

bouwen’. Gezien de woningbehoefte is die stelling niet vol te houden, maar bouwen van slimmere constructies, met minder materialen e.d. is wel de eerste stap. Vervolgens wordt zoveel mogelijk in de materiaalbehoefte voorzien met hernieuwbare grondstoffen. Grondstoffen van natuurlijke oorsprong die even snel weer ‘aangroeien’ als de levensduur van de producten die ervan worden vervaardigd. Op die manier is geen sprake van uitputting. Tenslotte, voor die producten die niet van hernieuwbare grondstoffen gemaakt kunnen worden, kan gekozen worden voor de minst milieubelastende producten.

Stap 1: Beperk de behoefte aan materialen Ontwerpprincipes die bij stap 1 horen zijn: • Kiezen van een materiaal dat bij een geprognosticeerde levensduur van een gebouw past. • Ontwerpen op mogelijkheden van een lange levensduur, waarmee de materiaalbehoefte in de toekomst wordt beperkt (flexibiliteit in het gebouwontwerp). • Compact bouwen, o.a. door te stapelen en te schakelen • Slank detailleren door materiaaleigenschappen optimaal te benutten

Stap 2: Gebruik hernieuwbare materialen Hiertoe behoren: • Producten van agrarische grondstoffen, zoals hout, cellulose, kurk, kokos, vlas, schelpen • Hergebruik producten, of producten gefabriceerd uit recyclematerialen

3. Andere gezondheidscriteria die de gezondheid van de mens beïnvloeden zoals ergonomie en veiligheid.

Ook hier geldt eerst zoveel mogelijk het materiaalgebruik voorkomen. Er wordt wel gezegd ‘duurzaam bouwen is niet

Dit wordt bereikt door ventilatievoorzieningen die uit-

schadelijke stoffen uit vrij komen

nodigen tot gebruik (gebruiksvriendelijk, geluidsarm en

-

De eisen hieromtrent zijn vastgelegd in regel-

inbraakvrij), voldoende voorzieningen voor de afvoer

geving. Zo zijn de regels waaraan spaanplaat

van verbrandingsgassen en juist geen comfortklachten

moet voldoen in 1986 vastgelegd in het

veroorzaken.

Stap 3: Kiezen voor producten met minimale milieueffecten Daarbij gaat het niet sec om de milieueffecten van een bepaalde grondstof of materiaal, maar om de vergelijking tussen producten die in principe dezelfde prestatie leveren, gedurende dezelfde levensduur. Dit vraagt zowel inzicht in de

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

materialen komen emissies vrij die afhankelijk van de

TRIAS Milieukwaliteit materialen en integraal ontwerpen

HOOFDSTUK 5

rogips;

HOOFDSTUK 6

gipssoorten met een laag stralingniveau, zoals

vloeden de gezondheidskwaliteit van een woning. Uit

HOOFDSTUK 7

snelheid zoals hout, natuurgips of industriële

De toegepaste constructiewijzen en materialen beïn-

HOOFDSTUK 8

Gezondheid

milieueffecten van een product als in de levensduur en de prestaties van een product. Meerdere methoden zijn daarvoor beschikbaar, uitgewerkt tot voor de bouw eenvoudig te hanteren instrumenten.

Spaanplaatbesluit (Warenwet). Spaanplaat dat

54

55

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 56

niet alleen op materialen, maar ook op energie,

gevraagd extra aandacht te besteden aan de milieukwa-

gezondheid, afval, water en woonkwaliteit. De

(LCA-methode) gehanteerd.

menten zijn wel allemaal op de LCA-methodiek gebaseerd,

liteit van materialen. In ca 18 gemeenten wordt daartoe

beperking is dat een opeenstapeling van maat-

Het doel van milieugerichte levenscyclusanalyse is het

maar de score wordt niet in dezelfde eenheid uitgedrukt.

‘GPR Gebouw’ gehanteerd en in een aantal andere

regelen wordt gewaardeerd zonder de samenhang


gemeenten GreenCalc-Plus. Aan ontwikkelaars wordt

daarbij te betrekken

gedurende de gehele levenscyclus van een product, van

De meest toegepaste instrumenten zijn GreenCalc en

gevraagd op dit onderdeel een bepaalde puntenscore te

grondstofwinning, via productie en gebruik, tot aan

Eco-Quantum. Beide kennen ook weer vereenvoudigd

behalen.

effecten van een product en is een goed wetenschap-

hergebruik en verwerking van afval toe.

afgeleide instrumenten zoals GreenCalc-Plus, VO-tool en

Ook bij prijsvragen wordt wel gevraagd om extra

pelijk onderbouwd rekenmodel waarmee de milieu-

GPR Gebouw. De laatste twee zijn afgeleid van Eco-

milieukwaliteit van materialen en zijn er externe

Quantum. Anders dan Eco-Quantum© vult GreenCalc de

opdrachtgevers die erom vragen. Natuurlijk kan ook de

LCA-systematiek aan met informatie die niet in de LCA-

ontwikkelaar zelf de milieukwaliteit van materialen

bouwing doch beschouwt ook de aspecten

methodiek is opgenomen, zoals de aspecten hinder en

willen vergelijken om vervolgens gefundeerd te kunnen

gezondheid en hinder.

gezondheid.

kiezen. Deze Toolkit wil inzicht verschaffen in het onder-

biedt de projectontwikkelaar en ontwerper de mogelijkheid om producten op die kwaliteit onderling te vergelijken en de milieukwaliteit te betrekken in de bewuste keuze voor een product.

–

EcoQuantum beperkt zich tot de meetbare milieu-

effecten heel gedetailleerd bepaald kunnen worden. –

GreenCalc heeft dezelfde wetenschappelijke onder-

werp en vervolgens laten zien dat er min of meer

Het is uiteraard de ontwikkelaar zelf die bepaalt hoe

De instrumenten berekenen de milieubelasting van een

vergelijkbare methoden zijn om tot een goede keuze te

zwaar hij of zij de milieukwaliteit van materialen wil

woning door alle afzonderlijke milieueffecten over de

komen.

laten meewegen in het totaal van kwaliteiten. Daarbij geldt dat het verkopen van een ‘gezonde’ woning een

gehele levensduur te sommeren, ze te waarderen (wegDe methode is gebaseerd op inventarisatie, evaluatie en

ing) om ze vervolgens om te rekenen tot de vier milieu-

Het is van belang dat de ontwikkelaar zich realiseert wat

waardering van invloeden op het milieu. Daarbij wordt

maten en de ene milieuscore. Belangrijke factoren voor

de verschillen tussen de methoden zijn. Via concepten

zowel gekeken naar gebruik van grondstoffen en ruimte,

het bepalen van de milieuscore zijn de genoemde vier

wordt de samenhang inzichtelijk gemaakt.

Milieukwaliteit materialen in het Kwaliteitsprofiel

naar emissies van milieugevaarlijke stoffen (zoals CO2,

milieumaten, maar ook de hoeveelheid aan materialen

–

SO2, fosfaat, zware metalen en bestrijdingsmiddelen), naar

en de levensduurverwachting waarop ontworpen is.

het vrijkomen van afval gedurende de gehele levenscyclus

HOOFDSTUK 1

In een aantal gemeenten wordt de ontwikkelaar

bouwproducten of gebouwen uit te drukken. Deze instru-

HOOFDSTUK 2

Er bestaan meerdere instrumenten om de milieuscore van

producten wordt wereldwijd de levenscyclusanalyse

Inzicht in de milieubelasting van bouwproducten

HOOFDSTUK 5

De GPR is een heel praktisch systeem met een score

Voor het bepalen van de milieukwaliteit van (bouw)-

inzichtelijk maken van de milieueffecten die optreden

HOOFDSTUK 6

–


Waarom het rekeninstrument gebruiken

goed verkoopitem kan zijn.

De waardering zoals gehanteerd in de in deze Toolkit

Voor het onderdeel ‘milieukwaliteit materialen’ in het

beschreven Kwaliteitsprofielen tracht goed aan te

kwaliteitsprofiel is op basis van de LCA afgeleide

sluiten bij de praktijk door vooral te mikken op de

methode, bepaald wat in een woningontwerp de

en het energiegebruik dat daar aan te pas komt.

De werking van zo’n instrument is te vergelijken met de

‘grote vissen’. Die keuzen in een ontwerp waarmee

onderdelen zijn die substantieel de milieukwaliteit beïn-

Dit worden ook wel de vier milieumaten genoemd.

EPC-berekening. Om een bepaalde score te halen is de

de milieukwaliteit sterk is te beïnvloeden (zie

vloeden. Voor deze maatregelen is het effect bepaald,

Alle niet-milieugerelateerde aspecten, zoals product-

ontwerper vrij om te kiezen met welke productencombi-

schema op pagina 58 en 59)

wat op de volgende pagina’s getoonde scoren oplevert.

veiligheid, kosten en sociale aspecten, blijven buiten

natie hij een bepaalde prestatie wil bereiken.

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 2

Methoden

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 1

Toolkit

beschouwing. Een LCA-studie geeft dan ook uitsluitsel

Factoren die de milieukwaliteit bepalen

pijlers onder het begrip ‘duurzaamheid’ (people, planet,

–

-

Flexibiliteit / uitbreidbaarheid

Onderwerp van analyse kan een concreet product of

-

Repareerbaarheid

dienst zijn. In de bouw wordt de LCA vooral toegepast

-

Herbruikbaarheid

Compactheid -

Stapelen

‘milieuvriendelijke alternatief’ te kunnen kiezen. De LCA

-

Schakelen

–

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

–

hebben te vergelijken om op basis daarvan het meest is echter ook uit te voeren op het product ‘gebouw’,

HOOFDSTUK 9

Levensduur

profit).

om bouwproducten of bouwdelen die dezelfde functie

HOOFDSTUK 7

de economische en sociale dimensies, de andere twee

Materialisatie

waarbij de milieukwaliteit van woningvarianten in beeld

-

Grondstoffen

gebracht wordt.

-

Aantasting, Hinder

Om dat vergelijken te vergemakkelijken kan de milieu-

-

Emissies

kwaliteit uitgedrukt worden in één milieuscore.

-

Energie

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 7

over de milieudimensie van duurzaamheid en niet over

Overzicht GPR Gebouw

56

57

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 58

B

+

++

Levensduur verlengen (groot oppervlak, vrij indeelbaar, uitbreidbaar)

0

-5

-10

Compactheid: 2^1 kap en vrijstaand is B, Rij > 4 is -5

0

-5

-5

0

-5

-10

vervolg schema vorige pagina: K - Milieukwaliteit materialen Werkfunctie

Voor thuiswerken: gebruiksfunctie > 2100 x 2100 mm

Badkamer

Badkamer dient plaats te bieden voor: plaatsings- en gebruiksruimte voor de closetfunctie en bad

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Compactheid: 2 lagen en kap is B, tussen 2 en 5 lagen is -5 en Plaatsingsmogelijkheid van een tweede sanitaire unit met douche en wastafel > dan 5 bouwlagen is -10 (exclusief een kap, hellend vanaf zoldervloer)

Organisatie van functies 0

-5

-5

HOOFDSTUK 2

Al het houtwerk, inclusief kozijnen, ramen en deuren van FSC gekeurd hout

0

Alleen kozijnen, ramen en deuren van FSC gekeurd hout

0

-10 -5

in het beton 20% van het grind vervangen door puingranulaat en in

Slaapfunctie

Mogelijkheid tot extra slaapkamer/ werkruimte op de begane grond

Verzelfstandiging

Mogelijkheid tot verzelfstandiging van ruimten binnen een woning

Uitbreidbaarheid

Door het aanbrengen van voorzieningen zijn woningen uitbreidbaar in horizontale of verticale zin

Bergruimte/ werkruimte

In, aan of los van de woning, een (berg)ruimte die met kleine technische ingrepen is op

HOOFDSTUK 2

Bouwsysteem: (zie Kwaliteitsprofiel)

-5

metalen die kunnen uitlogen vervangen door kunststof

0

-3

-3

Flexibiliteit door techniek (later) Verplaatsbare elementen

Punten (niet zichtbaar in Kwaliteitsprofiel)

B

0 tot -15

+

-15 en -25

++

< -25

Bij oplevering onderhoudsplan meeleveren

Demontabel/ vervangbaar

Bouwdelen met levensduur korter dan 50 jaar zijn demontabel (zonder hakken of breken)

Aantal bouwlagen (niet zolder)

Schakelen

Ontwerp op lange levensduur (multi)functionaliteit Niveau +

+

-5

HOOFDSTUK 7

B

Vrijstaand en 2^1 kap

+

Rij of aantal per bouwlaag van 3 - 4 woningen

-5

++

Rij of aantal per bouwlaag van > 4 woningen

-10

0

Bouwsysteem

Breedte gebruiksruimten > 2400 mm

B

Bg vloer, verdiepingsvloer en dragende wanden van in het werk gestort beton

0

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO > 120 m2 > 35% van GBO

Prefabbeton (zonder puingranulaat)

B

Bg vloer, verdiepingsvloer, dragende wanden en binnenspouwblad van prefab beton elementen

-2

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO < 120 m2 > 30% van GBO

Gietbouw/ Prefab (met puingranul.)

+

In gietbeton en prefeb beton elementen 20% grind vervangen door puingranulaat

-3

Plaatsings- en gebruiksruimte voor de closetfunctie en bad

Houtskeletbouw

+

Bg vloer ribcassette. Verdiepingsvloer, wanden en binnenspouwblad van HSB

-3

Stapelbouw (KZS)

+

Bg vloer ribcassette. Verdiepingsvloer kanaalplaten. Wanden en binnenspouwblad van KZS

-5

Verblijfsruimten: algemeen

Vrije verdiepingshoogte op alle verdiepingen > 2,80 m

Materiaaluitgangspunten

Slaapfunctie

Mogelijkheid van zinvolle indelingsvarianten door verplaatsbare of verwijderbare wanden

Kozijnen

+

Kozijnen, ramen en deuren van FSC gekeurd hout

-5

Secundaire grondstoffen

+

Substantieel hergebruiken van producten en toepassen producten vervaardigd met secundaire

-5

grondstoffen in (puingranulaat als grindvervanger, A-hout in plaatmateriaal)

Alle wanden die niet woningscheidend zijn, licht en niet dragend (dus te verwijderen)

Verplaatsbare elementen

Metalen in contact met water

Lange technische levensduur

HOOFDSTUK 8

-10

Gietbouw (zonder puingranulaat)

Flexibiliteit door techniek (later)

Onderhoudsgevoeligheid / Repareerbaar


Demontabel / vervangbaar


Ontwerp op lange levensduur (multi)functionaliteit Niveau ++ Lange economische levensduur

HOOFDSTUK 9

-5

> 5 lagen

Aandacht voor overmaat, minimale geleding plattegrond en vrije indeelbaarheid

Organisatie van functies

Verblijven, algemeen

-10

Sommatie getalswaardering

++

Voor leidingen, dakbedekking, goten en waterkeringen kunststoffen i.p.v. metalen toepassen Al het houtwerk (incl ramen deuren en kozijnen) van FSC gekeurmerkd hout

Minimum

maximaal voor vrijstaande / 2^1 kap Aandacht voor overmaat, minimale geleding plattegrond en vrije indeelbaarheid Breedte gebruiksruimten > 2400 mm

Woonfunctie

Hout

+

-3 -10

0

van keuzen

++

Overmaat voor meerdere woonprogramma's

-33

maximaal voor eengezinswoning in rij van 4 woningen

-38

maximaal voor urban villa

-43

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer bij GBO > 120 > 40% van GBO Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO < 120 m2 > 35% van GBO

58

3 -5 lagen

HOOFDSTUK 6

Badkamer

+ ++

0

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

Woonfunctie

< 3 lagen

Materalisatie

Overmaat voor meerdere woonprogramma's Verblijven, algemeen

B

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5

Onderhoudsgevoeligheid/ Repareerbaar

Compact bouwen

K Milieukwaliteit materialen

Lange economische levensduur

Alle wanden die niet woningscheidend zijn, licht en niet dragend (dus te verwijderen)


Gerelateerd aan de hiervoor genoemde methoden is voor het totaal aan maatregelen in het kwaliteitsprofiel gevonden:

Score


-5

HOOFDSTUK 5

0

HOOFDSTUK 9


te waarderen tot werkruimte/ praktijkruimte. plaatmateriaal secundaire grondstoffen

Onderdeel Milieukwaliteit materialen van het Kwaliteitsprofiel

59

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 60

toepassing, milieueffecten, gezondheid en kosten. De

De ontwikkelaar dient zich, om ermee te kunnen

NIBE-classificatie bestaat uit drie ordners met een groot

werken, in een van de hiervoor genoemde systemen te

aantal productinformatiebladen. Per groep van

gaan verdiepen. Pas als de opzet van een dergelijk

producten wordt een vergelijking gemaakt.

HOOFDSTUK 1

Wat een goede aanpak van het proces kan zijn

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

In grote lijnen zijn twee benaderingen mogelijk:

Werkwijze

–

Op basis van inzicht in de materie

Maak bij het opstellen van het PvE een lijst van alle

–

Een calculatiemethode weten te hanteren

gewenste materiaaltoepassingen. Kijk per materiaal in

Het mag duidelijk zijn dat bij het sec kunnen hanteren

de milieuclassificatietabel van dat product en beoordeel

van een calculatiemethode, minder van de ontwikkelaar

–

verwacht wordt dan wanneer echt inzicht in de materie verkregen moet worden.



systeem duidelijk is kan ermee gewerkt worden.

de in vergelijking met andere materialen aangegeven milieukwaliteit

–

de bouwkosten vergelijking van dezelfde materialen

Hiermee is snel na te gaan of een aanpassing van de Inzicht in de materie

materiaalkeuze zinvol is. Kosten c.q. opbrengsten:

producten is het ‘Basiswerk Duurzaam en Gezond

Het NIBE systeem kent ook een bouwkostenvergelijking.

Bouwen’ van NIBE. Dat is een losbladige documentatie

Bij opbrengsten moet gedacht worden aan de waarde-

gebaseerd op de ‘NIBE milieuclassificatie’, waarin naast

ring van de klant voor verschillende materialen.

informatie over theoretische achtergrond en leveranciers

De toepassing van veel hout in de gevels kan op

heel praktisch informatie is gesorteerd naar bouw-

milieuaspecten, mits de goede houtsoort wordt

HOOFDSTUK 5

achtergronden van de milieueffecten van materialen en

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

Een handig naslagwerk om inzicht te krijgen in de

gekozen, goed scoren. Veel schilderwerk zal door de

beschreven. Daardoor ontstaat begrip voor de achter-

meeste klanten niet worden gewaardeerd.

gronden van de beoordeling. Voor de echt geïnteres-

Deze beoordeling is aan de ontwikkelaar.

seerden zijn er hoofdstukken die de werking van de

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

Voorbeelden van een tabel uit de NIBE milieuclassificatie materialen om materialen snel met elkaar te kunnen vergelijken

Bijvoorbeeld over Allergeenarm bouwen, Dieren in de

wordt gekozen, de toelichtingen in de NIBE-classificatie

woonomgeving, Water in de woonomgeving,

te bestuderen. De milieuaspecten worden vooral kwan-

Elektrostress & Gezondheid of een opsomming van 50

titatief bepaald. De gezondheidsaspecten worden apart

DUBO-tips.

HOOFDSTUK 8

boekjes die een specifiek onderwerp nader uitwerken.

Het verdient aanbeveling wanneer voor deze classificatie

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

NIBE-classificatie nader toelichten. Aanvullend zijn er Kenmerken of prestaties

60

61

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 62

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Hanteren van een calculatiemethode

Ambities

GPR Gebouw, EcoQuantum (VO-Tool) en GreenCalc-

Naast de totaalscore, kunnen de instrumenten ook

Om de ontwikkelaar te stimuleren tot het maken van keuzen is het in het kader van deze Toolkit mogelijk woningont-

Plus zijn calculatiemethoden, uitgevoerd als

aangeven hoe gescoord wordt op de afzonderlijke

werpen in te delen in ambitieniveaus. Ten behoeve van de indeling van materialen in milieukwaliteit zijn voor de verschil-

computermodel.

milieumaten: grondstoffen, emissies, energie een afval.

lende materiaalconcepten doorrekeningen gemaakt. Op basis daarvan zijn de volgende ambitieniveaus gedefinieerd:

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

effecten vastgelegd.

niveau

Vervolgens wordt het (schets)ontwerp ingevoerd in

Kwaliteitsprofiel


het computermodel. In de VO-fase kan daarvoor een

Score Kw. Pr.

Score

Score

Score

(onzichtbaar)

Eco-Quantum

GreenCalc Plus

GPR

van de reeds ingevoerde referentiewoningen worden

B

0

154

100

6,0

gebruikt, maar deze is te moduleren naar het eigen

+

-15 en -25

135

125

7,0

ontwerp.

++

< -25

125

180

8,0


In de PvE-fase worden de ambities t.a.v. milieu-

Vervolgens kunnen een eerste materiaalkeuze en ontwerp principes worden ingevoerd en het model

EcoQuantum berekent milieueffecten (aflopend), de andere instrumenten berekenen milieukwaliteit (oplopend)

berekent de milieuscoren. tieniveau, kunnen materiaalkeuzen gewijzigd worden,

De kolommen geven achtereenvolgens weer:

Bronnen voor nadere informatie

net zo lang tot de gewenste score wordt bereikt.

–

Het ambitieniveau

–

Bedenk wel dat de samenhang in de materiaalkeuze

–

De puntenscore in het kwaliteitsprofiel

door de gebruiker van het instrument bewaakt moet

–

De score volgens de VO-tool of Eco-Quantum (IVAM)

worden, evenals de mogelijke consequentie van

–

De score volgens GreenCalc Plus

(Nibe)Naslagwerk, bouwmaterialencatalogus, kosteninfo en toelichting op GreenCalc

–

gevoeligheid en het thermisch comfort.

samenhang tussen levensduur, kenmerken en

De score volgens het GRP Gebouw (WE)

milieubelasting van woningen. –

Het ‘Variantenboek milieuprestaties vormgegeven’ + VO-Tool (Aeneas) Toelichting op het instrument

fase met slechts een materialisatie op hoofdlijnen een

Ontwikkelaars van de instrumenten

Eco-Quantum en analyse van 10 gerealiseerde

eerste indicatie van de score is te genereren.

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en

(duurzame) woningontwerpen op de milieukwali-

Ecologie (NIBE milieuclassificatie, GreenCalc)

teit. Tevens bijgesloten het digitale instrument

Zo’n calculatiemodel kan in principe zonder veel ken-

Postbus 229

VO-Tool, waarmee in de VO-fase van een ontwerp,

nis van zaken gehanteerd worden, maar het kan ook

1400 AE Bussum

op basis van een groot aantal referentiewoningen

gebruikt worden om keuzen die op basis van inzicht

tel. 035-6948233

al een eerste inschatting gemaakt kan worden van

zijn gemaakt, te vertalen naar een score.

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

De instrumenten zijn zo opgebouwd dat al in de VO-

HOOFDSTUK 7

Bouwen met tijd (SEV). Een verkenning naar de

HOOFDSTUK 5

–

(milieuclassificatie van NIBE)

materiaalkeuze op de architectuur, de onderhouds-

Basiswerk Duurzaam & Gezond Bouwen

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 5

Indien de score niet voldoet aan het gewenste ambi-

de milieuscore van materialisatie varianten. IVAM (Eco-Quantum, VO-tool, DLP) Kijk eens op:

tel: 020-5255080

–

www.nibe.org

–

www.nibe.info

W/E adviseurs Duurzaam Bouwen

–

www.greencalc.com

(Eco-Quantum, VO-tool, GPR)

–

www.ivam.nl

Postbus 733

–

www.w-e.nl

Overzicht milieuscore van 3 instrumenten voor een referentiewoning met vier woningconcepten (zie hoofdstuk 8)

2800 AS Gouda

–

www.sbr.nl

** EcoQuantum berekent milieueffecten (aflopend), de andere instrumenten berekenen milieukwaliteit (oplopend)

tel: 0182-683434

–

www.viba-expo.nl

–

www.Aeneas.nl (uitgever)

referentie

Concept M1

Concept M2

Concept M3

Concept G1

Green Calc +

100

128

207

215

171

EcoQuantum**

154

136

127

127

132

6

7,9

7,6

8,3

7,8

HOOFDSTUK 9

GPR Gebouw

HOOFDSTUK 8

1001 ZB Amsterdam

Instrument

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Postbus 18180

Stichting Sureac (GreenCalc)

62

Postbus 229

Informatie voor producenten van bouwproducten die

1400 AE Bussum

met hernieuwbare grondstoffen willen (gaan)werken:

tel. 035-6946204

–

www.agrodome.nl

63

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 64

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

5.2.13 Milieukwaliteit van de waterhuishouding Ambities De milieukwaliteit van de waterhuishouding speelt op drie niveaus:

Lokaal reinigen afvalwater Ambitie

2. Op het raakvlak tussen woning en woonomgeving voor het lokaal reinigen van uit de woning afkomstig afvalwater 3. Op het niveau van de woonomgeving en op stedenbouwkundig niveau voor het beheersen van de regenwaterstromen.

Maatregelen

+

75%

Geen maatregelen

In biezenvelden reinigen van het grijze afvalwater (exclusief toiletspoeling)

Op alle drie de niveaus zijn maatregelen mogelijk waarmee verschillende ambitieniveaus zijn te bereiken.


++

0%

1. Drinkwaterbesparing

Stappen in het proces

Effecten op duurzaamheid

–

Vroegtijdig overleg met het waterschap

Door het gebruik van drinkwater terug te brengen, zonder in te leveren op comfort, wordt op verschillende fronten de

–

Adviseur inschakelen voor het dimensioneren en ontwerpen van de biezenvijver

duurzaamheid van de woning verbeterd:

–

Biezenveld in het stedenbouwkundigplan opnemen

-

Minder winning (voorkomen uitdroging)

–

Harde afspraken maken over aanleg, beheer en onderhoud, zowel organisatorisch als financieel

-

Minder productie en transport (energiegebruik en emissies)

-

Minder afvalwater dat getransporteerd en gereinigd moet worden


HOOFDSTUK 2

B

Ambitie in % reductie

HOOFDSTUK 2

1. Op woningniveau, waar bespaard kan worden op het gebruik van drinkwater

3. Beheersen regenwaterstromen Effecten op duurzaamheid

Maatregelen

De milieueffecten hebben betrekking op het kleiner kunnen dimensioneren van het riool, minder transportenergie en

Net als bij energie wordt de strategie gevolgd van: Eerst de behoefte beperken, door de eenvoudige maatregelen als

minder verontreiniging van oppervlaktewater vanwege afnemend risico van overstort van ongezuiverd rioolwater op

doorstoombegrenzers op kranen, waterbesparend toilet en douchekop, en korte en dunne leidingen van warmtapwater

oppervlaktewater bij hevige regenbuien. Vanwege klimaatsveranderingen wordt verwacht dat hevige regenbuien vaker

toestel en tappunten. Vervolgens toepassen van duurzame bronnen, in dit geval regenwater. Regenwater wordt

voor zullen komen. Maatregelen

rechtstreeks aangesloten, zodat regenwatertappunten niet voor andere doeleinden gebruikt kunnen worden.

In de woning en woonomgeving – –

HOOFDSTUK 6

Drinkwaterbesparing

Ambitie in % reductie Maatregelen

aanleggen van een verbeterd gescheiden stelsel. Regenwater van daken en verharding worden na een eerste schoonspoelen van het oppervlak, via een apart stelsel op het oppervlaktewater geloosd.

Ambities

Ambitie

HOOFDSTUK 5

wasmachine op regenwater worden aangesloten. Om gezondheidsrisico’s te vermijden, worden toilet en wasmachine

B

+

0% reductie Geen maatregelen

++

15 - 25% Waterbesparend sanitair

25 - 50%

situeren van extra oppervlaktewater

–

platte en flauwhellende daken uitvoeren als grasdak

–

wadi’s en molsgoten waarmee regenwater wordt afgevoerd en gelijktijdig kan infiltreren

–

Waterbesparend sanitair en opslag van

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

gebufferd in een tank en benut voor toiletspoeling. Op locaties waar het regenwater relatief schoon is, kan ook de

minimaliseren van de verharding door aanleggen van niet meer dan nodig en door waar mogelijk halfopen verharding aan te leggen

regenwater voor toiletspoeling

Stappen in het proces

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

Ambities Bufferen regenwater

Maatregelen opnemen in het programma van eisen

Ambitie Ambitie in % reductie

2. Lokaal reinigen van uit de woning afkomstig afvalwater

B

+

++

0%

40%

75%

Maatregelen

Gescheiden riool, verbeterd stelsel

Gescheiden riool, verbeterd stelsel

Het is licht verontreinigd met stoffen die biologisch in biezenvelden afbreekbaar zijn. Door het grijzen van het zwarte

Grasdaken op platte en flauw

Wadi’s en molsgoten

water te scheiden en het grijze water via een biezenveld te voeren, wordt dit water lokaal gereinigd en wordt reiniging

hellende daken

in een ver gelegen waterzuivering vermeden.

Extra bufferend oppervlaktewater

75% van het afvalwater uit een woning is grijs water. Afkomstig van badkamer, was- en afwasmachine.

Geen maatregelen

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

Effecten op duurzaamheid

Extra bufferend oppervlaktewater

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Minimaliseren verharding

Maatregelen

64

–

Op woningniveau scheiden van grijs en zwart water

–

In de woonomgeving een deel van het oppervlaktewater inrichten als biezenveld

–

Bewoners instrueren over wat wel en wat niet via het grijswaterriool afgevoerd mag worden

–

Alle betrokken partijen sluiten een beheersconvenant

Stappen in het proces -

Vroegtijdig overleg met gemeente over inrichtingsplan en rioolontwerp

-

Adviseur inschakelen voor het dimensioneren en ontwerpen van waterbuffer en rioolstelsel

-

Afspraken maken over beheer en onderhoud

65

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 66

Toolkit

Themabladen

6.1 BRONNEN VOOR WARMTEEN KOUDEOPSLAG

Risico’s

Beheermaatregel

de bewoners maximaal gewenste woonlasten kan

Bodemopslag blijkt

Laat vooronderzoek doen door adviseur of deskundig boorbedrijf. Ieder bedrijf dat

onderhandeld worden over een contract.

later niet mogelijk

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

6

berekende verbruiken en de uitgangspunten van de voor is aangesloten op DINO, een database van TNO NITG waar alle boringen van heel Nederland in

HOOFDSTUK 3

met de nodige praktische informatie.

6.1.1 Proces en momenten van besluitvorming In hoofdstuk 3 staan bij handleiding voor gebruik de

HOOFDSTUK 4

stappen in het ontwikkelingsproces gedefinieerd. In de fase van het maken van het programma van eisen zou door een adviseur of een deskundig boorbedrijf gekeken moeten worden of warmteen koudeopslag

Themabladen 5 HOOFDSTUK

mogelijk is. Tevens moet in acht worden genomen of er sprake is van een verantwoorde projectomvang om een systeem rendabel aan te leggen. Op grond hiervan kan besloten worden of een energie-concept met warmtepompen en bronnen voor warmteen koudeopslag in

HOOFDSTUK 6

het PvE kan worden opgenomen.

HOOFDSTUK 2

warmteen koudeopslag. Daarom wordt hier volstaan

Provincie geeft geen

Bij warmte-/koudeopslag in de bodem wordt gebruik

Is in de praktijk te voorkomen als gewerkt wordt met een goede adviseur.

vergunning af

gemaakt van een doublet bestaande uit een onttrekkings- en een injectiebron of een stelsel van onttrek-

Achteraf blijkt toch een

In Nederland is een WKO systeem altijd vergunningsplichtig, behalve in sommige

kings- en injectiebronnen. In de zomerperiode wordt

vergunning nodig

provincies, als het systeem kleiner is dan 10 m3/h.

grondwater met een temperatuur van circa 9 graden uit

Prijs boring blijkt

Neem alle kosten in ogenschouw die komen kijken bij een boring. De prijs van een

een watervoerende laag onttrokken op dieptes van

achteraf veel hoger

bron is nauwelijks in kengetallen uit te drukken. Laat altijd een prijs maken, met alle

enkele tientallen tot honderden meters en gebruikt om

dan verwacht

componenten: bronnen, straatwerk en wegwerken putbehuizing ondergronds, proefboring

gebouwen te koelen. Het opgewarmde water wordt

HOOFDSTUK 3

toepassing en keuzemogelijkheden van bronnen voor

boring.

6.1.2 Werking bronnen

wanneer nodig, effectenstudie + vergunningen, engineering bron.

HOOFDSTUK 4

Duurzame Energieopties al het nodige uitgelegd over de

door middel van injectiebronnen op een afstand van maximaal enkele honderden meters weer in de water-

Bron moet minstens

Wanneer een bron langdurig mee moet gaan is het belangrijk de bron aan te leggen

voerende laag teruggebracht. Daarmee wordt op die

15 jaar, liefst 30 jaar

volgens de zuigboor techniek. Deze techniek heeft voor op de spuitboortechniek,

locatie in de watervoerende laag een warmtereservoir

meegaan.

dat de boorwand zeer hoogwaardig is. De boorwand bepaalt of een bron vervuilt / dichtslibt. Dit is een onomkeerbaar proces.

gecreëerd. In de winterperiode wordt het proces omgekeerd. Het warme water wordt gebruikt als basis voor de

U krijgt hoge

Selecteer een kwalitatief hoogwaardig boorbedrijf, dat materialen toepast die

verwarming van de gebouwen, waarna het afgekoelde

onderhoudskosten

langer meegaan, robuuster zijn, een goede bron afleveren. Hiermee is een reductie van 50 tot

water wordt teruggebracht in het koudereservoir.

6.1.3 Risicobeheersing bij de toepassing van bronnen


In hoofdstuk 5 is bij Kwaliteitsaspecten op locatie onder

80% van de onderhoudskosten te bereiken over 30 jaar. Broncapaciteit gaat snel

Sluit een preventief onderhoudscontract af, of beter vraag 15 jaar garantie op de

achteruit

werking van de bron met een bepaalde capaciteit. Doe dit bij een solide bedrijf. Regelmatig HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 2

staan, kan zien of er iets bekend is over de bodem. Als er niets bekend is, doe dan een proef-

schoonpompen van de bron verlengt de levensduur van de bron 10 tot 15 jaar.

of wellicht een bedrijf dat de hele keten kan afdekken. Dan gaat het om het laten maken van het ontwerp

HOOFDSTUK 7

inclusief begroting van de bronnen voor warmteen koudeopslag inclusief de toe te passen installaties. Het is uiterlijk op het moment van het starten met het VO ontwerpwerk dat begonnen moet worden met de onderhandelingen met de exploitant van de installatie.

HOOFDSTUK 8

Aan de hand van de gekozen energieconcepten, de

De Nederlandse bodem is grillig en van grote invloed op de prestaties van een warmte-/koudeopslag systeem. De grilligheid zit hem niet alleen in de dikte en doorlatendheid van het opslagpakket, maar ook in de concentraties aan gassen, redoxgrenzen, zoet-zoutgrens,

Diepte

HOOFDSTUK 7

nig na te gaan of alleen een adviseur wordt geselecteerd,

gehalte aan fijne deeltjes etc. De keuze van de boor- en schoonpomptechniek is van grote invloed. Op de volgende bladzijde staan risico’s benoemd en hoe die zijn te beheersen. Goedkoop blijkt bij WKO systemen achteraf vaak duurkoop te worden.

Doorlatendheid

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Dikte aquifer

HOOFDSTUK 8

In de fase van het selecteren van de adviseurs is het zin-

66

67

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 68

6.1.4 Risicobeheersing Warmte-/KoudeOpslag systemen

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Toolkit

6.1.5 Verantwoordelijkheden voor onderdelen

HOOFDSTUK 3

2

Beheermaatregel

Ontwikkelaar wordt verantwoordelijk

Exploitant is van aanvang af betrokken en wordt ontwerp-

gesteld voor ontwerpfouten.

verantwoordelijk. (zie organogram)

Onenigheid over contracten en leverings-

Contracten worden tot op besteksniveau afgekaart tussen

omvang

tussen ontwikkelaar en betrokken partijen ontwikkelaar en

HOOFDSTUK 2

1

Risico’s

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

De hieronder beschreven risico’s hebben betrekking op het hele proces.

exploitant. 3

Plan blijkt onvoldoende doordacht

Alle partijen in competitie uit de markt ideeën laten leveren en

4

Gekozen systeem te complex

Kies uit beproefde concepten uit de Toolkit

5

Gekozen systeem is risicovol

Kies voor bestaande/bewezen technieken. Gebruik daarvoor

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 4

inschakelen van adviseurs.

de marktkennis van de adviseur. In voorbereiding en realisatie aansluitproblemen tussen fasen en onderdelen

Neem minimaal een adviseur in de arm die alles kan zeggen



6

over de volledige keten (bron tot afgiftesysteem) en neem liefst een uitvoerende partij in de arm die voor de volledige

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

keten de verantwoordelijkheid neemt. (zie organogram)

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

Voorbeeld van een relatieschema

Traditioneel worden op een locatie gas en elektriciteit aan-

Een aandachtspunt bij het grootschalig toepassen van

gelegd. Wanneer gekozen wordt voor toepassing van een

individuele warmtepompen is dat het elektriciteitsnet

WKO systeem is gas niet meer van toepassing. Bij de afwe-

een beduidend hogere capaciteit moet hebben. Dit

ging om een WKO systeem toe te passen rekent de ontwik-

heeft overigens geen gevolgen voor de aansluitkosten

kelaar ermee dat er minder kosten zijn door het ontbreken

van de elektriciteit per woning.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

6.1.6 Gas en elektriciteit

van een gasaansluiting en gasleidingen in de woning.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

De kosten voor een gasaansluiting kunnen tegenwoordig behoorlijk oplopen, omdat deze tarieven niet zijn gereguleerd. Het is wel zo dat een netbeheerder binnen een wijk niet sterk mag variëren met de prijs. Als een nieuwe wijk een lage dichtheid heeft en/of moeilijk te bereiken is met een gasaansluiting, worden deze relatief hoge kosten verrekend bij de eerste aansluiting. In dat geval wordt het toepassen van een WKO systeem aantrekkelijker. 68

69

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 70

Wegvallen deel van investering De investering in het energiesysteem wordt

De outsourcing van collectieve energiesystemen kan in de

weggelegd bij de exploitant, die zijn verdiensten

praktijk op meerdere manieren worden georganiseerd. In

over een langere looptijd vertaalt in een BAK*

de Toolkit wordt een beperkt aantal scenario’s benoemd.

(Bijdrage AansluitKosten), die in principe voor de

De consequentie van outsourcing wordt door middel van

ontwikkelaar lager is dan de investering.

voorbeelden uitgewerkt, waarmee de werking en de

Energiebedrijf bedrijven, die hier aparte afdelingen voor hebben. Zij zijn

De hoogte van de BAK wordt bepaald door de volgende

goed georganiseerd om het klantcontact te verzorgen.

formule:

Voordelen:

opbrengst van de exploitant

De eenvoudige formule daarvoor is als volgt.

proces eerder heeft doorlopen is aan te bevelen.

BAK = Investeringskosten – deel netto contante

Exploitatie maatschappij(en)

De investering is opgebouwd uit de volgende

opbrengst van de exploitant

In de markt werpen zich een aantal spelers op die geen

componenten:

energie maatschappij zijn. Voorbeelden van partijen zijn:

1. Investeringskosten voor collectief bodemsysteem,

bijvoorbeeld een energiebedrijf of een installatiebedrijf.

projectontwikkelaars, woningcorporaties, waterleiding-

distributieleidingen, collectieve warmte en koude

bedrijven en installateurs.

voorziening/of individuele warmtepompen.

Voordelen: Nadeel:

Professioneel, ontzorging, lagere

2. De engineeringskosten van het systeem.

overheadkosten.

3. De eventuele toe te rekenen kosten + AK van de

Betrouwbaarheid moet in sommige

exploitatie maatschappij.

De interne afweging om dit wel of niet te doen kan bij

Meestal zijn het de collectieve installatiecomponenten

de ontwikkelaar liggen, doch het komt ook voor dat een

buiten de woning die in aanmerking komen voor out-

gemeente deze afweging al heeft gemaakt.

sourcing. Voor collectieve levering van warmte, koude

Beheer door VVE (Vereniging Van Eigenaren)

exploitant is afhankelijk van de tarieven die hij aan de

Daarbij kunnen de volgende aandachtspunten nog een

en tapwater door een bodemopslagsysteem in combi-

Wanneer er een VVE wordt opgericht is het betrekkelijk

bewoner mag doorbereken.

rol spelen. Welke subsidiemogelijkheden en fiscale

natie met individuele warmtepompen, zijn de volgende

eenvoudig om de exploitatie van het systeem te laten

regelingen zijn er beschikbaar, is investeringsaftrek (EIA)

onderdelen te outsourcen:

verrichten onder beheer van de VVE. De VVE kan een

voor non-profit organisaties aan de orde of is er subsidie

–

De bronnen voor bodemopslag van warmte en

adviesbureau de werkzaamheden laten verrichten, als

koude.

beheer, bemetering, billing en informatievoorziening.

Het bron regeneratiesysteem (dry cooler, warmte uit

Voordeel is dat tegen het laagst mogelijke tarief geld

asfalt, zonnepanelen)

geleend kan worden en alle energie besparingsvoordelen

mogelijk. Lease van een energiezuinige installatie kan interessant zijn met het oog op vermeden investerings-

–

kosten. Outsourcing van alle energiediensten kan

gevallen nog aangetoond worden.

–

Collectief zonneboilersysteem

direct naar de bewoners vloeien.

ontwikkelaar zijn. Een belangrijke overweging voor de

–

Het energie conversie systeem.

Voordelen:

ontwikkelaar is vaak: ‘Hoe kan ik optimaal gebruik

–

Het distributieleidingnet buiten de woning en wan-

financiële voordelen in eigen zak, door

maken van de marktmogelijkheden, teneinde een maxi-

neer van toepassing in de appartementen tot aan het

zelf de voordelen van de lage

maal financieel voordeel te genereren, zonder dat dit tot

overdrachtspunt (afleverset) naar het warmte afgifte

energiekosten te incasseren, ben je

nadelige gevolgen leidt voor de verkoop- c.q. verhuur-

systeem in de woning.

relatief ongevoeliger voor energieprijs-

15, 20 of 30 jaar onderhoud en instandhouding van

stijgingen.

–

de installaties.

exploitant het recht om warmte, koude en tapwater te verkopen aan de bewoners voor een bepaalde periode.

4. Minus de eventuele subsidie en fiscale regelingen. De waarde van de netto contante opbrengst van de

onderdeel van het beleid van de organisatie van de

baarheid’. De ontwikkelaar verkoopt daarbij aan een

HOOFDSTUK 4

als voor bewoner.


6.2.3 Welke onderdelen van een (woonhuis-) installatie outsourcen en welke niet?

HOOFDSTUK 3

BAK = Investeringskosten – deel netto contante

Duurste optie voor zowel ontwikkelaar

het energiesysteem rond te krijgen.

investering en exploitatie overlaten aan een marktpartij,

HOOFDSTUK 6

klantcontacten.

vroegtijdig aantrekken van een adviseur die een dergelijk

Nadelen:

Nadelen:

HOOFDSTUK 6


* De BAK is een bedrag dat de ontwikkelaar bij oplevering aan de exploitant bijdraagt om de investering voor

realiseren en exploiteren van een energiesysteem of de Themabladen 5 HOOFDSTUK

ervaring in realiseren van systemen en

zeker niet met alle ins & outs wordt behandeld. Het

Bij outsourcing gaat het om de keuze tussen het zelf

HOOFDSTUK 7

Betrouwbaar, professioneel, ontzorging,

outsourcen. Outsourcing is een complex vraagstuk dat

6.2.1 Wat is outsourcing?

HOOFDSTUK 8

6.2.5 Welke componenten bepalen de hoogte van de Bijdrage Aansluit Kosten (BAK) en de jaarlasten van de bewoner?

Meest voor de hand liggende partijen in deze zijn energie-

financiële gevolgen ervan inzichtelijk gemaakt worden. Andere collectieve systemen zijn op vergelijkbare wijze te

HOOFDSTUK 1

–

6.2.4 Welke outsourcing mogelijkheden zijn er?

HOOFDSTUK 2

verzekeringen e.a. zaken liggen bij de exploitant.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 2

6.2 OUTSOURCING VAN ENERGIESYSTEMEN

Professioneel, goedkoopste variant, alle

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Financiële risico’s, zorg voor contracten bij VVE, juridische afdichting.

70

6.2.2 Waarom outsourcen van een collectief systeem?

–

De individuele warmtepompen

–

De individuele zonneboiler

Belangrijke redenen kunnen zijn:

Niet in aanmerking voor outsourcing komen:

–

Ontzorging van de ontwikkelaar en de bewoner

–

De WTW installatie

Communicatie met bewoners, financiële- en techni-

–

De vloerverwarming

sche risico’s, onderhoud, service, beheer,

–

De thermostaatregeling

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Het outsourcen van de volgende onderdelen is discutabel:

71

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 72

Het tarief voor de bewoner volgens NMDA is

Voorbeeld van financiële consequenties bij het vergelijken van aanbieders

Het is essentieel te begrijpen dat de hoogte van de jaar-

opgebouwd uit:

Tweehonderd SenterNovem referentie tuinkamertussenwoningen, op een terrein met een goed geschikt grondpakket

lasten voor de bewoner en de hoogte van de BAK direct

–

Een Giga Joule prijs per verbruikte GJ

voor bronnen, met 111,4 m2 vloeroppervlak, met een gemiddeld verbruik voor warmte + tapwater 26 GJ (16 GJ

met elkaar verband houden. Wanneer de jaarlasten

–

Een vastrecht voor warmte en eventueel koude

verwarming en 8 GJ tapwater). Dit is gelijk aan een gasverbruik van ca. 800 m3 gas. Koude wordt afgerekend tegen een

omlaag gaan zal de BAK stijgen. Het is een keuze die de

Als er ook tapwater wordt geleverd wordt er een toeslag

vastrecht per jaar. Contractperiode 30 jaar. Het verschil hieronder wordt veroorzaakt door het naar de bewoner te

ontwikkelaar zal maken in de onderhandelingen met de

betaald op de GJ prijs en op het vastrecht.

hanteren tarief.

de jaarlasten in lijn blijven met wat de bewoner zou

Het is belangrijk te weten dat het GJ tarief jaarlijks of

Bij de onderstaande bedragen moet bedacht worden dat er minder- en meerkosten zijn bij toepassing van een WKO

betalen wanneer hij in een woning met een gasgestook-

misschien wel 3 maandelijks wordt aangepast aan:

systeem, zoals: geen gasaansluiting, geen aanschaf van HR ketel, meerkosten voor vloerverwarming, het voordeel van

te HR ketel zou gaan wonen. Om tot een juiste tarief-

–

koeling van hele woning.

HOOFDSTUK 1

Jaarlasten bewoner

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

HOOFDSTUK 4

Het NMDA (Niet Meer Dan Anders) principe

(olieprijs op de wereldmarkt) –

De nieuwste meterstand van het warmteverbruik bij

Exploitatie maatschappij bij 200 woningen

een gemiddelde woning die is aangesloten op een

Interne rentevoet

warmtenet inclusief tapwater.

Gehanteerd tarief bewoner


Gangbaar in de markt is te werken met het NMDA

15%

15%

NMDA principe*

10% minder dan NMDA

Jaarkosten bewoner incl. BTW

€ 1.029

€ 926

principe. Dit is een adviestarief dat wordt afgegeven

Referentie jaarlasten

Investering incl. BTW

€ 5.446

€ 5.446

door de branchevereniging van de energiebedrijven

Eenduidiger is het als referentie te kijken naar de jaarlas-

BAK incl. BTW

€ 2.500

€ 2.700

EnergieNed. Op basis van dit advies kunnen afspraken

ten van een woning, als zou deze met gas en HR ketel

gemaakt worden. De werking van het NMDA principe is

zijn uitgerust, met of zonder Airco. Alle kosten moeten

weergegeven in hoofdstuk 6.2.7 op pagina 74.

betrokken worden bij de berekening zoals: energielasten

HOOFDSTUK 4

der in het kort de essentie weergegeven.

HOOFDSTUK 3

stelling te komen voor de verbruikskosten wordt hieron-

De nieuwe energietarieven

* Uitleg over het NMDA principe zie verderop


HOOFDSTUK 3

latere concessiehouder (exploitant). Natuurlijk moeten

gasverbruik warmte, elektriciteit HR ketel, gasverbruik tapwaterbereiding, afschrijvingskosten HR ketel, verme-

Hieronder het resultaat als een lagere investeringsrentevoet wordt gehanteerd, plus het besparen van 10% overhead-

den maatregelen voor behalen EPC, extra maatregelen

kosten en de kosten van de exploitatie maatschappij.

voor toepassing LTV, etc. Daarop kan de jaarlast van een Vereniging van Eigenaren bij 200 woningen Interne Rentevoet Gehanteerd tarief bewoner

HOOFDSTUK 7

Bepaling hoogte GJ prijs

HOOFDSTUK 6

gesteld per GJ.

4% Noodzakelijk tarief om onderhoud en rente te betalen


€ 647


€ 4.735

BAK incl. BTW, op basis van verhypothekeerde investering

€ 4.735

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

woning worden vastgesteld en een tarief worden vast-

De GJ prijs is bepaald met een formule waarin is uitgegaan van een woning met een gasverbruik van 1.488 m3 gas vermenigvuldigd met de gasprijs. Dit wekt de indruk dat het tarief gerelateerd is aan het gasverbruik dat een woning zou hebben. Dit is echter absoluut niet rechtevenredig. De GJ prijs inclusief tapwaterlevering zou bij de

Hieronder het effect van schaalgrootte uitgaande van de kosten van een exploitatie maatschappij.

De relatie met de woning met het gasverbruik van 1.488 m3 is verloren gegaan.

HOOFDSTUK 9

Interne Rentevoet

72

40 woningen

200 woningen

15%

15%

Het vastrechttarief vertegenwoordigt de afschrijving van de voor de ontwikkelaar vermeden installaties en de

Gehanteerd tarief bewoner

NMDA

NMDA

REB belasting. Dit is niet eenduidig te herleiden tot een gangbare tarifering van gas en elektriciteit en referentie


€ 1.029

€ 1.029

investeringen in een woning uitgerust met een gasgestookte HR ketel.


€ 10.234

€ 5.446

BAK incl. BTW

€ 9.500

€ 2.500

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

1.488 m3 gas is 48,2 GJ. De bewoner betaalt 23 x 48,2 is € 1.108. De prijs van gas per m3 € 0,49 x 1488 = € 729.

HOOFDSTUK 8

huidige gasprijs bepaald kunnen zijn op € 23 incl. BTW. Het werkelijke energieverbruik in GJ’s bij een woning met

73

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 74

–

en jaarkosten beïnvloeden.

–

Een goede demarcatie van wie doet wat

De aansluitkosten en jaarlasten voor de bewoner zijn in

–

Inzicht in de effecten van keuzes voor de lange

–

Kennis van verschillende financieringsmethoden

hoogte van de BAK.

–

Kennis van verschillende afrekenmethodieken en de

– –

Bebouwingsdichtheid woningen: Lage bebouwingsdichtheid maakt een systeem onrendabeler

–

Kennis van aanbieders van outsourcing

Energieverbruik woningen: een laag energieverbruik

–

Uitvoering van risico inventarisatie

maakt een systeem onrendabeler

–

In kunnen schatten wat effecten zijn van risico’s en

Aanbieden van totaalpakket, warmte, koude en tapwater maakt het systeem rendabeler

– –

voor- en nadelen ervan

hoe deze zijn af te dekken –

Kennis van bewonersbegeleiding

Ongunstige bodemopbouw, waardoor duurdere bronnen.

In het themablad Bronnen voor warmteen koudeopslag

Lage opleversnelheid en bewoning van woningen.

onder ‘Risicobeheersing WKO systemen’ staat globaal beschreven welke risico’s er zijn. De adviseur die wordt


6.2.6 Het proces om te komen tot outsourcing Outsourcing is een gecompliceerd proces, waarbij voordelen te behalen zijn die echter eenvoudig teniet gedaan kunnen worden doordat het proces niet goed georganiseerd is. Van belang om een optimaal rendement te halen uit de outsourcing:

HOOFDSTUK 6

–

Betrokkenheid van partijen op het goede moment

ingeschakeld ter beperking van de risico’s, kan optreden voor zowel uitvoerende bedrijven van de installatie buiten de woning als voor de partijen die verantwoordelijk zijn voor de installatie binnen de woning. Zo wordt bij voorbeeld binnen BAM door de ontwikkelaar BAM Vastgoed gebruik gemaakt van de adviseurs Multiconsult en BAM Energy Systems, die optreden naar de uitvoerende bedrijven.

(en vooral niet te laat)

HOOFDSTUK 2

aan investeringen buiten de woning bepaalt mede de

Kennis van exploitatie modellen

nen beoordelen of het NMDA-beginsel goed wordt toegepast. De verscheidenheid in gas- en elektriciteitstarieven van energiebedrijven in de diverse regio’s kan bijvoorbeeld al leiden tot verschillen in de GJ-prijzen per project. Aansluitbijdrage De eenmalige kosten bij aanleg worden verdisconteerd in de aansluitbijdrage. Deze volgt meestal het NMDA-beginsel en bestaat uit: –

de aansluitbijdrage voor aardgas

–

de vermeden investeringskosten voor een cv

–

de eventueel vermeden investeringskosten, vanwege vermeden EPN-maatregelen.

HOOFDSTUK 3

–

Door de liberalisering van de energiemarkt zal men, zonder specifieke kennis van de markt, steeds moeilijker kun-

De eigenaar van de woning betaalt de aansluitbijdrage via de koopsom van de woning. De verhuurder zal deze doorberekenen in de huur.

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

termijn, zowel technisch als financieel

lasten betekent dat de aansluitkosten stijgen. Het totaal

–

HOOFDSTUK 4

Verantwoordelijkheden op de goede plaats

Vastrecht EnergieNed publiceert ook de vastrechttarieven. Het vastrecht is een vergoeding die ongeacht het warmteverbruik van toepassing is. Bij de bepaling van het vastrecht is net als bij de GJ-prijs en de aansluitbijdrage het NMDA-beginsel van toepassing. Zo wordt rekening gehouden met de jaarlijkse kosten voor het onderhoud van de cv-ketel en de kosten voor verschillen in levensduur van cv-ketel en warmtedistributienet.


HOOFDSTUK 2

principe communicerende vaten. Verlaging van de jaar-

HOOFDSTUK 1

Andere factoren die de uiteindelijke aansluitbijdrage

Huisinstallatie De huisinstallatie-aansluitset is de laatste schakel van het warmtenet. Deze component wordt bij woningen meestal in de meterkast geplaatst. De set bestaat uit een aantal afsluiters en regelkleppen, een warmtemeter en in veel situaties ook een warmtewisselaar voor de tapwatervoorziening.

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 1

Toolkit

REB De afnemer betaalt de GJ prijs. Op warmte wordt geen REB geheven, maar doordat het NMDA-beginsel is gebaseerd op de gasprijs is er wel een effect van de REB op de GJ-prijs merkbaar.

Samenstelling NMDA prijs

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 7

6.2.7 Termen in gebruik bij de exploitatie van energiesystemen (o.a. het NMDA principe) De GJ prijs

Bij warmtelevering volgen de verkoopprijzen meestal het NMDA-beginsel als uitgangspunt. De GJ-prijs is de prijs

Sinds 1993 is de berekening van de warmteprijs gebaseerd op het landelijke marktwaarde principe. In verband met

die de afnemers van warmte betalen voor elke eenheid warmte (GJ) die wordt afgenomen. Voor de bepaling van

veranderingen in de markt is het nodig dat van tijd tot tijd nieuw onderzoek wordt uitgevoerd om de juiste markt-

de GJ-prijs op basis van het NMDA-beginsel geldt dat de energiekosten van een aangeslotene op warmtelevering

waarde vast te stellen. Zo is de formule voor de berekening van de warmteprijs sinds 1993 regelmatig aangepast.

niet hoger mogen zijn dan de kosten wanneer er sprake zou zijn van een gasaansluiting. Partijen kunnen in goed

Voor de warmteprijs van 2005 is opnieuw de marktwaarde van warmte vastgesteld. Derhalve geldt voor 2005

overleg vaststellen of men bij de tariefstelling gebruikmaakt van het tariefadvies van EnergieNed.

een nieuwe formule.

EnergieNed (de federatie van energiebedrijven) publiceert jaarlijks een tariefadvies voor warmte dat de

Per 1 januari 2005 adviseert EnergieNed voor de gecombineerde toepassing ‘verwarming en warmtapwater-

warmteleveranciers kunnen gebruiken voor hun tariefstelling. Ook past zij de formule regelmatig aan, aan de

bereiding’ uit te gaan van de volgende formule:

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

Verbruikersprijs

(1488 m3 x gasprijs) + (4121 kWh x elek.prijs) - (4063 kWh x elek.prijs)

aangesloten op aardgas en woningen die zijn aangesloten op warmtedistributie met als resultante de marktwaarde van warmte uitgedrukt in euro's per GJ. Het is aan de partijen om in onderling overleg te bepalen of deze berekeningsmethodiek past bij het betreffende project.

74

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

ontwikkelingen van de marktwaarde. Hierbij wordt een vergelijking gemaakt tussen energieverbruik van woningen 1 GJ =

-------------------------------------------------------------------------------------------35,40 GJ

75

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 76

6.3.1 Bewonersvoorlichting

berekent de ontwikkelaar de BAK (Bijdrage AansluitKosten op het warmtenet) en stuurt rekeningen voor

aardgas) samengevoegd tot de zogenaamde ‘Energiebelasting’. Deze Energiebelasting wordt geïnd door de

De in deze Toolkit beschreven zaken worden soms geor-

energiebedrijven. In verband met het NMDA-beginsel wordt het effect van deze Energiebelasting in de

ganiseerd in complexe processen. De ontwikkelaar

warmteprijs verwerkt. Met behulp van de formule voor de berekening van de warmteprijs en de hoogte van de

bepaalt t.a.v. energieconcepten, klantgericht ontwikke-

Energiebelasting op aardgas en elektriciteit voor 2005 is het effect van deze belasting voor de warmteprijs te

len, gezondheidsconcepten of stedelijke ecologie in

volgens het niet meer dan anders principe (NMDA)

berekenen.

welke fase de kopers van woningen worden voorgelicht.

zoals nutsbedrijven dat doen op basis van richtlijnen

Duidelijk moet zijn wie later welk deel van de verstrekte

van de branchevereniging van de energiebedrijven

informatie gaat waarmaken.

EnergieNed.

In onderstaande tabel is het effect van de Energiebelasting op aardgas en elektriciteit voor warmte

HOOFDSTUK 1

De exploitant of het energiebedrijf dat de warmtepompinstallatie aanlegt en exploiteert

Per 1 januari 2004 is de regulerende energiebelasting (op aardgas en elektriciteit) en brandstoffenheffing (op

HOOFDSTUK 3

De ontwikkelaar legt de coördinatie door naar een systemintegrator van een bouwfysisch adviesbureau.

–

‘2,0 maal de gasprijs’.

HOOFDSTUK 2

–

HOOFDSTUK 2

Voor de toepassing ‘uitsluitend verwarming’ wordt uitgegaan van een aftrekpost op deze formule van:

6.3 BEWONERSVOORLICHTING, INSTRUCTIE EN HANDLEIDINGEN

de warmtelevering aan de kopers. –

De warmtelevering wordt aan de kopers berekend HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 1

Toolkit


Uit het voorgaande blijkt in ieder geval dat het is nodig

illustreren door een voorbeeld.

een schema te maken waaruit blijkt wie voor welke

Gecombineerde toepassing

Toepassing uitsluitend

Een gemeente bedingt bij de grondverkoop dat in een

aspecten verantwoordelijk is. Voorlichting aan bewoners

verwarming en wamtetapwater

verwarming

project collectieve warmtepompen op een collectieve

zal worden ingepast in communicatie over algemene

0,0 GJ - 119,0 GJ

€ 6,39

€ 6,09

bron worden gerealiseerd. In dat project worden de

zaken als planning en oplevering.

> 119,0 GJ

€ 4,36

€ 4,15

woningen verkocht door de ontwikkelaar die met de aannemer overeenkomt dat de aannemer verantwoordelijk is

De exploitant of installateur moet in staat zijn meerdere

voor de technische kwaliteit van de woningen. Het is een

diensten aan te bieden.

HOOFDSTUK 4

Verbruikscategorie

Het gemakkelijkst laat het belang van deze zaak zich


HOOFDSTUK 4

samengevat:

stroom levert. Er is door de ontwikkelaar al vroeg uitge-

dit het volgende in: indien in woningen aangesloten op warmte de aanvullende energiebesparende maatrege-

breid voorlichting gegeven aan de kopers. Om de zaak wat

Uitgangspunt bij voorlichting is dat de bewoner weet wat

len niet zijn aangebracht is de energievraag van een woning aangesloten op warmte hoger dan de energievraag

spannender te maken dreigt in dit voorbeeld, ondanks de

hij koopt, weet welke kwaliteit geleverd wordt en wat

van een woning aangesloten op het gasnet. De landelijk gemiddelde warmteprijs resulteert voor deze woningen

inzet van alle betrokkenen, het gevaar dat na oplevering

hij/zij daarvoor moet betalen. Als er meerdere partijen

in een warmteprijs die ‘meer-dan-anders’ is. Hier staat tegenover dat het vastrecht ‘minder-dan-anders’ is.

de bewoners klagen over te hoge energierekeningen

zijn die verantwoordelijk zijn voor het geleverde product

Het saldo van beide is gegeven de formule voor de berekening van de warmteprijs en de huidige energie-

omdat de warmtepomp de vraag naar warmte niet aankan

of dienst dan moet juridisch helder zijn hoe die levering

prijzen ‘minder-dan-anders’. Indien in woningen aangesloten op warmte de aanvullende energiebesparende

en vervolgens de woning voor een belangrijk deel wordt

georganiseerd is en wie op welk aspect aanspreekbaar is.

maatregelen wel worden aangebracht is de energievraag van een woning aangesloten op warmte gelijk aan de

verwarmd door de elektrische spiraal die in noodsituaties

energievraag van een woning aangesloten op het gasnet. De landelijk gemiddelde warmteprijs resulteert voor

kan zorgen voor aanvullende warmte. Tevens dreigt het

Nut van het toepassen van warmtepompen:

deze woningen dan in een warmteprijs die ‘gelijk-aan-anders’ is.

gevaar dat het elektranet te krap bemeten is om aan die

In bovenstaand geval lag het initiatief bij de gemeente.

extra elektra(warmte)vraag te voldoen.

De ontwikkelaar heeft het op zich genomen de voorlichting aan de kopers te organiseren. Het toepassen van

Bij de NMDA afreken methode wordt bij de klant in huis een GJ meter opgehangen. Hieraan wordt het tarief

Ter beantwoording van de vraag hoe de bewonersvoor-

warmtepompen gebeurt omdat daarmee een

gekoppeld. Het woord Giga Joule wordt ook afgekort als GJ. Een Giga Joule is een hoeveelheid warmte die

lichting moet worden georganiseerd, is het zinnig eerst

maatschappelijk belang wordt gediend. Dat is de reduc-

vrijkomt bij verbranding van bijvoorbeeld gas. Zo komt bij verbranding van 1 kuub gas ongeveer 0,0324 GJ vrij.

een paar aannames te formuleren. Dit om de gedachten

tie van CO2 uitstoot. Deze reductie wordt gerealiseerd

te ordenen.

door een hoger bedrag dan normaal in de warmtevoor-

-

Waar het relatief nieuwe technieken of concepten

ziening te investeren. Als de prijs van de woning markt-

betreft is de koper leek; van hem/haar mag beperkte

conform is, is het voor de koper niet interessant wie die

tot geen kennis worden verwacht.

meerkosten betaalt. Wel wil hij/zij weten of er ook

Stel dat de gemeente de coördinatie van het geheel

hogere maandlasten ontstaan dan bij een gasgestookte

en de voorlichting naar de bewoners overdraagt aan

woning en of de warmtelevering gegarandeerd is.

-

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 6

de vermeden EPN-maatregelen. Voor woningen met een energie prestatie coëfficiënt van 1,0 of minder houdt

HOOFDSTUK 7

stallatie aanlegt en exploiteert en energiebedrijf B die

Giga Joule

HOOFDSTUK 9

6.3.2 Taken en verantwoordelijkheden

NB: Bij het op deze wijze vaststellen van de warmteprijs wordt niet direct rekening gehouden met het effect van

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 6

exploitant of het energiebedrijf A die de warmtepompin-

de ontwikkelaar.

76

77

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 78

reren; het energiebedrijf legt in dit geval uit dat de

reeds ingelicht moeten worden over de kenmerken van

komst worden voorgelicht over de gevolgen van zijn

den de energiekosten, berekend op basis van NMDA,

woning verwarmen met de ramen open zeer

de woning.

gedrag. Wat verstandig dan wel onverstandig gebruik

door de kopers van woningen over het algemeen als

schadelijk is en tot een hoge rekening kan leiden van

–

Type verwarming (en koeling) en de beoogde CO2

van de woning is moet op papier staan. Als het pro-

hoger ervaren dan bij een gasgestookte woning.

het (elektraleverende) energiebedrijf.

besparing

bleem van de hoge energierekening uitsluitend ten

–

WTW toepassing

gevolge van onverstandig gebruik van de woning is

ontwikkelaar dit gezien de concurrentiepositie in de

Klachten over het niet warm worden dient de koper in

–

LTV (lage temperatuur verwarming)

ontstaan, moet de bewoner daarop aan te spreken zijn.

markt niet aanvaardbaar vindt kan hij mogelijk in over-

bij het energiebedrijf. Als de woning tocht en kiert en

–

HTK (hoge temperatuur koeling)

Langdurige begeleiding van de bewoner

leg met de exploitant of het energiebedrijf kiezen voor

duidelijk is dat er van een slechte uitvoering sprake is

–

De eventuele zonneboiler en de voordelen daarvan

Wellicht is dit het belangrijkste onderdeel van het hele

een hogere BAK en contractueel laten vastleggen dat de

moet hij/zij klagen bij de aannemer. Als hij/zij het idee

–

De regeling van de installatie en het te verwachten

proces. De begeleiding van de bewoner kan goed ver-

bewoners gedurende de exploitatieduur van de

heeft dat de zaak door deze partijen niet goed wordt

comfort

lopen als het hele proces goed wordt gemanaged.

voorziening een lager dan genormeerd vastrecht betalen.

opgelost wordt de ontwikkelaar aangesproken. Deze

Dat zijn zaken die goed moeten worden verteld en

drie partijen moeten met elkaar vastleggen dat degene

Op het moment van het sluiten van het koopcontract:

Eén aanspreekpunt

tussen ontwikkelaar en energiebedrijf, tussen ontwikke-

die in gebreke is gebleven verantwoordelijk is voor de

Alle relevante juridische zaken en verantwoordelijkheden

De klant wil het liefst voor al zijn problemen met zijn

laar en koper en tussen energiebedrijf en koper in

oplossing. Zij spreken af welke functionaris verant-

dienen in een bijlage bij het koopcontract te worden

binnenklimaat of comfort te maken hebben met één

contracten worden vastgelegd.

woordelijk is voor de voorlichting.

opgenomen, inclusief de eventueel verplicht af te sluiten

aanspreekpunt. Een exploitant/energiebedrijf moet ten

contracten aangaande de warmtelevering. Het kan zin-

aanzien van de voorlichting een goede afstemming

Een goed functionerend concept

Wat hierboven beschreven is slaat op het voorbeeld. Elk

nig zijn de leveringsvoorwaarden van het energiebedrijf

hebben met zijn installateur of installateurs. Wanneer

Uit wat bij de energieconcepten is beschreven blijkt dat

bedrijf zal deze zaken op haar eigen wijze willen organi-

ter zake warmtelevering ter informatie in een kopers-

alleen sprake is van installateurs, dienen zij een

een concept met warmtepompen goed kan functione-

seren. Verantwoordelijkheden kunnen op vele manieren

informatiemap beschikbaar te stellen.

aanspreekpunt te organiseren. Dat geldt ook voor de

ren als alle samenwerkende delen van het concept goed

worden afgesproken en gecommuniceerd. Wel dient

op elkaar afgestemd zijn. De bouwfysica van de woning

altijd één partij de verantwoordelijkheid voor het totale

Voor de oplevering van de woning

moet een lage vraag naar warmte mogelijk maken. In

concept op zich te nemen.

Op een open dag op de bouw kan al de nodige infor-

Helpdesk

bovenstaand voorbeeld is de ontwikkelaar opdrachtge-


matie over de specifieke aspecten van de duurzaam

De helpdesk van de verantwoordelijke bedrijven moet in

ver van de adviseurs die de onderdelen van het concept


gebouwde woning worden toegelicht. Dat voorkomt

staat zijn alle vragen te beantwoorden, die relevant zijn

een hoop vragen tijdens de oplevering.

voor het comfort van de bewoner. Er dient een adequate

6.3.3 Het tijdstip van de voorlichting

HOOFDSTUK 7

op de kwaliteit van hun advieswerk. Vervolgens is het de aannemer die de verantwoordelijkheid voor een goede

Voorlichting aan kopers moet gedoseerd worden.

uitvoering heeft overgenomen en moet de exploitant of

Afhankelijk van het te communiceren onderwerp wordt

het energiebedrijf de van tevoren berekende hoeveel-

het tijdstip gekozen.

HOOFDSTUK 8

heid warmte in de woning afleveren.

HOOFDSTUK 9

Zie bewonersinstructie en handleiding

Na de eerste koper komt er altijd een tweede koper. Ook deze koper zal terug moeten kunnen vallen op wat is

Na de oplevering van de woning

afgesproken.

In principe wordt na de oplevering van woning geen

In contracten moeten partijen dit naar elkaar op die

Voor het sluiten van het koopcontract:

voorlichting gegeven. Het is nodig dat de klant weet

Service en diensten

manier ook vast leggen.

In principe worden op dat moment alleen die onderwer-

waar hij/zij naar toe kan in het geval van vragen en


pen gecommuniceerd die de klant kunnen overhalen om

klachten. Wanneer bewoners de indruk hebben dat hun


In de voorlichting naar de kopers

te kopen of die relevant zijn voor een goede voorlichting

energierekening hoger is dan zij verwacht hadden, moet

–

legt de ontwikkelaar uit dat hij aansprakelijk is voor

over product en prijs. In bovenstaand voorbeeld is het

er een procedure zijn om met hen te communiceren. De

een goed ontworpen woning die behaaglijk zal zijn

zinnig dat de klanten weten dat het een warmtepomp-

meterstanden dienen bij de oplevering van de woning te

en voldoende warm zal worden

project betreft, dat een dergelijk concept invloed kan

worden genoteerd. Vervolgens zou iemand die na een

Bij de oplevering van de woning moet over zaken als ver-

legt de aannemer uit dat de woning gebouwd is vol-

hebben op de woonlasten en wat de juridische aspecten

aantal maanden weer een meterstand opneemt op een

warmen, koelen, ventileren, warmwatergebruik de nodige

gens de door de adviseurs opgegeven specificaties,

van de koop van een dergelijke woning zijn. Een voor-

relatief eenvoudige wijze moeten kunnen zien of er

instructie worden gegeven. Duidelijk moet worden

voldoende tochtdicht is, goed geïsoleerd is en

lichtingsavond met de mogelijkheid voor de kopers om

sprake is van een uitzonderlijke toestand. Op een

welke onderdelen van de woning kwetsbaar zijn en welk

kwalitatief voldoet aan de in de contractstukken

vragen te stellen aan de partijen die t.z.t. verantwoorde-

dergelijk moment moet duidelijk zijn wie verantwoorde-

onderhoud vereist is. Vooral is aandacht nodig voor de

beschreven specificaties

lijk zijn ligt voor de hand. De exploitant of het

lijk is voor de communicatie naar de bewoner. Het is

bediening van de thermostaat. In een gangbare op

legt het energiebedrijf uit dat, passend bij het woning-

energiebedrijf geeft voorlichting over het systeem van

mogelijk dat het gebruik van de woning niet aansluit bij

aardgas verwarmde woning heeft het zin een nachtver-

concept, voldoende warmte zal worden geleverd en

afrekening.

het concept. Ter voorkoming van dit probleem moet de

laging toe te passen. In een met een warmtepomp

–

–

78

doorverwijzing te zijn, wanneer het niet anders kan. Bij de oplevering van de woning

HOOFDSTUK 7

dragen een verantwoordelijkheid en zijn aanspreekbaar

HOOFDSTUK 6

op elkaar moeten afstemmen. Ook deze adviseurs

ontwikkelaar en de aannemer.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 6


HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

Dat is niet erg als dit maar goed wordt verteld. Als de

HOOFDSTUK 1

Bij de realisering van een warmtepompinstallatie wor-

HOOFDSTUK 2

bewoner al voor de oplevering op een informatiebijeen-

HOOFDSTUK 3

De toekomstige bewoners zullen in de verkoopbrochure

HOOFDSTUK 4

geeft een toelichting op de methode van factu-


Hogere maandlasten

6.3.4 Bewonersinstructie

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Toolkit

79

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 80

Toolkit

bijdrage leveren moet contractueel geëist worden dat zij

In de hoofdstukken hiervoor is geschreven over het hoe en

bijvoorbeeld te maken hebben met comfort, gezond-

nog acceptabel, doch dient de bewoner te weten hoe-

voor hun deel een bruikbare handleiding aanleveren.

waarom van kennis betreffende kwaliteit en duurzaam-

heid of CO2-reductie. Naast vierentwintig energiecon-

lang het duurt voor de woning weer opgewarmd is.

Van installateurs mag worden verwacht dat zij

heid. Om deze informatie zo bruikbaar mogelijk aan te

cepten, worden eveneens drie materiaalconcepten en

Voorts is het nodig te vertellen dat het substantieel lager

optiepakketten aanbieden voor onderhoud. Deze zaken

bieden zijn uitgewerkte concepten bedacht.

één gezondheidsconcept beschreven.

zetten van de thermostaat de koeling in werking kan

moeten standaard onderdeel worden van de af te sluiten

Voorbeelden van hoe materialen of installaties in een

zetten, wat ook energie kost.

contracten.

concreet woningbouwplan kunnen worden gebruikt en

Energieconcepten

wat de score qua ambitieniveau of prestatie wordt.

Overzicht 12 energieconcepten

Het aspect bewonersinstructie vraag om een uitvoerige

Het zijn voorbeelden die in de praktijk regelmatig

Zoals hierboven is te zien zijn binnen de 12 energie-

beschouwing. Het is bij de meer complexe concepten de

voorkomen en hun betrouwbaarheid hebben bewezen.

concepten varianten uitgewerkt, waardoor in feite 24

taak van de systemintegrator om deze beschouwing op

De concrete concepten zijn vooral gemaakt om efficiënt

verschillende energieconcepten beschikbaar zijn. Deze

papier te zetten. Vervolgens is het de taak van de

te kunnen communiceren. Een projectontwikkelaar kan

24 concepten zijn geclusterd per woningtype, op

ontwikkelaar en zijn adviseurs om per deel van de

aan zijn architect en adviseurs heel duidelijk aangeven

projectgrootte, op CO2 ambitie en op techniek. Elk con-

woning of installatie te zorgen voor duidelijke instructie

welke doelen hij nastreeft en welke prestatie van de

cept is zodanig beschreven dat de projectontwikkelaar

aan de bewoners. Wellicht kan een goed ingevoerde

deelnemers in het proces worden verwacht. Ook het

er in vindt wat hij er over zou moeten weten, om een

opzichter hierin een rol spelen, samen met speciaal

maken van een offerte voor een advies of het bespreken

dergelijk concept te kunnen realiseren. Inzicht wordt

opgeleide medewerkers van de installateur.

van de alternatieven op een concept zijn sneller, dus

gegeven in de technische aspecten, maar vooral in de

efficiënter op papier te zetten.

manier hoe een dergelijk project aan te pakken.

in de kopersinformatiemap worden gepresenteerd voor

Het is de bedoeling van de auteurs van deze Toolkit dat

Deze 24 energieconcepten, vormen een selectie uit een

onderhoud van de duurzame energie-installatie.

ook voor combinaties van concepten gekozen kan wor-

groter aantal concepten. Een totaal overzicht van

den. Combinaties van bouwkundige en installatietech-

denkbare concepten, met bijbehorende energie, com-

nische uitwerkingen die in samenhang tot gewenste

fort en financiële gegevens zijn als uitklaptabellen aan

kwaliteiten moeten leiden. Die kwaliteiten kunnen

het eind van dit boekwerk toegevoegd.

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

verwarmde woning is een zeer beperkte nachtverlaging

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 2 HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 1

Energieconcepten

7

6.3.5 Gebruikershandleiding

HOOFDSTUK 5


De bewoners wordt gewezen op de optiepakketten die

HOOFDSTUK 6 Energieconcepten

Het gaat buiten de doelstelling van deze Toolkit om per

B + + ++

komen, kan worden verwezen naar de handleiding.

HOOFDSTUK 8

Van de onderstaande website van de SEV is het vrij de

Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins Eengezins

nvt nvt nvt nvt > 40 > 40 > 40 > 10 > 10 nvt

b b b + b b + + + +

Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z

b b b b b ++ ++

b

1 1 2 2 2 2 3 2 3 4

low low low low low high high high high low

B B B B + + ++ ++ ++ ++

B + ++ + ++ + + + + ++

nvt nvt > 40 > 40

+ b b b

Z Z O/W Z

b b ++ ++

1 2 2 2

low low high high

+ + + +

+ + + +

9 Urban villa 10 Urban villa Urban villa

nvt > 40 > 40

+ Z b + Z b ++ O/W ++

1 2 3

low low high

+ ++ ++

+ + +

11

nvt nvt nvt

+ + +

1 2 3

low high high

++ ++ ++

+ + +

3

WoonWijzerWizard te downloaden. Het is een digitale kaartenbak, waarmee je een handleiding voor het

4

HOOFDSTUK 9

gebruik van een woning kunt samenstellen. De teksten in die kaartenbak zijn met eigen teksten en illustraties

5

aan te vullen.

6 7

http://www.sev.nl/links/inh_links.asp Van derden, zoals nutsbedrijven, adviseurs en onderaannemers, die aan de totstandkoming van de woning een

80

8

12

EG w-2/1 kap

Galerij Galerij Galerij Galerij

Vrijstaand Vrijstaand Vrijstaand

Z Z Z

b ++

b ++ b

ZB Vloerk. ZB Vloerk. ZB

26% 39% 48% 50%

4 HR-WTW 5a HR-WTW 8k HR-WTW 15k Nat. toe, mech af, vraag gest

CV-ketel HR107 CV-ketel HR107 Combi WP (bodem) Combi WP (bodem)

HTV LTV LTV LTV

Rad. Vloerv. Vloerv. Vloerv.

Combi-ketel Combi-ketel Combi-wp CombiWP

4 HR-WTW 5 HR-WTW 14a Nat. toe, mech af, vraag gest 5a HR-WTW 33a Nat. toe, mech af, vraag gest 8 HR-WTW 8j HR-WTW 22i HR-WTW 8k HR-WTW AS Nat. af, mech. toe via grondbuis

CV-ketel HR107 CV-ketel HR107 CV-ketel HR107 CV-ketel HR117 WP+HR107-col (gr.w) Combi WP (gr.w) Combi WP (gr.w) WP+HR107-col(bodem) Combi WP (bodem) Zonnegascombi

HTV LTV HTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

Rad. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Vloerv. Wandv.

Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel HR107-col Grondwater HTK Vloerk. Grondwater HTK Vloerk. Combi-wp Combi-wp Grondwater HTK Vloerk. HR107-col Bodem HTK Vloerk. Combi-wp Bodem HTK Vloerk. Zonnegascombi Lucht via grondbuizen

CV-ketel HR107 CV-ketel HR107 WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w)

HTV LTV LTV LTV

Rad. Vloerv. Vloerv. Vloerv.

Combi-ketel Combi-ketel WP+HR107-col WP+HR107-col

++

14 Nat. toe, mech af, vraag gest CV-ketel HR107 23 HR-WTW WP+HR107-col 22a HR-WTW WP+HR107-col

LTV LTV LTV

Vloerv. Vloerv. Vloerv.

Combi-ketel WP+HR107-col HR107-col

++

4 HR-WTW CV-ketel HR107 14a Nat. toe, mech af, vraag gest CV-ketel HR107 15h Nat. toe, mech af, vraag gest Combi WP (bodem)

HTV LTV LTV

Rad. Vloerv. Vloerv.

Combi-ketel Combi ketel CombiWP

++

+ +

+

4 HR-WTW 5a HR-WTW 34 Nat. toe, mech af, vraag gest 23 HR-WTW

Bodem Bodem

HTK HTK

ZB ZB ZB ZB ZB ZB ZB

29% 31% 32% 41% 35% 41% 50% 37% 50% 56%

HTK HTK

Vloerk. Vloerk.

23% 38% 38% 39%

Grondwater

HTK HTK

Vloerk. Vloerk. ZB

23% 35% 43%

Bodem

HTK

ZB Vloerk. ZB

26% 33% 42%

ZB Grondwater Grondwater

Grondwater

HOOFDSTUK 7

B B ++ +

HOOFDSTUK 8

low low high high

HOOFDSTUK 9

Gezondheid

1 2 3 3

Reductie CO2-uitstoot

Comfort

b b b ++

2

Koude-afgiftesysteem

Technisch niveau: High/Lowtech

Z Z Z Z

1

Warmte afgiftesysteem

CO2 ambitie

Bij vragen die per telefoon bij de ontwikkelaar binnen-

Tempniveau verwarming

Glas oppervlak

woning. Deze handleiding kan ook klachten voorkomen.

Concept

HOOFDSTUK 7

kunnen nalezen wat hij/zij moet weten over de gekochte

Warmteopwekking

OriÎntatie

b + ++ +

goede handleiding aan de koper verstrekt. De klant wil

Ventilatiesysteem

Prijsklasse

nvt nvt 10 tot 40 < 10

dat de verkoper van de woning bij de oplevering een

Energieconcept

Project-grootte <10/ 40 10 tot 40/ tot 250/ > 250

2 ^1 kap 2 ^1 kap 2 ^1 kap 2 ^1 kap

concepten betreffende gezondheid ligt het voor de hand

Flexibel

Woningtype

exotische materiaalconcepten, energieconcepten en

Zonne-boiler (ZB)

CO2

Tempniveau koeling

Energieconcepten

Koudeopwekking

Projectkenmerken / ambities

maken van een handleiding voor de kopers. Bij de meer

Warmtapwater verwarming

HOOFDSTUK 6

concept een precieze aanwijzing te geven voor het

81

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 82

Toolkit

Energieconcept 1 HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

‘Ruime, Comfortabele en redelijk Energiezuinige 2^1 kap woningen’.

Bijdrage AansluitKosten (BAK) indien outsourcing

1 Omschrijving project

Aan het eind van de concepten met warmtepompen zijn getallen opgenomen van de financiële consequenties

Soort project: Projectgrootte:

–

30 jaar onderhoud

–

30 jaar service voor de bewoners.

Ambitie CO2 -reductie:

HOOFDSTUK 3

Nieuwbouw, zonder specifieke locatie-eisen. Aan het comfortniveau worden geen specifieke eisen gesteld 2 varianten. Één met ambitieniveau 1 (tussen 25 en 35%) en één met ambitieniveau 2 (tussen 35 en 45%)

–

Herinvesteringen voor bronnen en alle installaties.

–

Acquisitie kosten exploitant

Gekozen techniek

Low Tech

Engineeringskosten

Verkoopdoel:

Ruim, functioneel en ter keuze de mogelijkheid voor een prettig wooncomfort

–

Vergunningen

Prijsklasse:

Standaard voor twee onder één kap woningen.

–

Gebouwvoorziening

–

Elektriciteitsaansluitingen

–

Gasaansluitingen

HOOFDSTUK 4


Locatiekenmerken: Comfortniveau:

–

2 Kenmerken woning met Kwaliteitsprofiel 1

De volgende opbrengsten staan hier tegenover: HOOFDSTUK 5

Projectgrootte < dan 10 woningen, maar door de individuele en de relatief eenvoudige installatie is het concept projectgrootte onafhankelijk.

laties, de volgende kosten meegenomen. Deze zijn niet verwerkt in de installatie (meer)kosten zoals aangegeven in de tabel behorende bij een concept.

HOOFDSTUK 2

voor het geval het te outsourcen deel van de installatie wordt uitbesteed aan een exploitant. In de berekening van de Bijdrage AansluitKosten (BAK) zijn extra op het bedrag van de kosten van de collectieve installatie instal-

Twee onder één kap woningen, ruim van afmeting, van goede kwaliteit. Niet geavanceerd, waardoor geen specifieke eisen gesteld worden aan de locatie en de uitvoerende partijen

2 onder 1 kap

E-concept 4

E-concept 5a

Lokatie

< 10

< 10

–

EIA inning (fiscale maatregel)

A

–

Jaarkosten voor alleen collectieve bron € 210 per jaar.

B

Stedelijke ecologie

–

Jaarkosten voor Collectieve W+K+T levering volgens het NMDA principe.

C

Veiligheid

Toegankelijkheid

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 2

In principe overal toepasbaar. (Installatieconcept 4 en 5a)

warmtepompen levert de volgende uitkomsten op:

HOOFDSTUK 7

De bedragen zijn per concept bij 50 woningen uitgewerkt: Collectieve bron

B

Bruikbaarheid

B

C

Veiligheid

B

D

Gezondheid

B

B

E

Comfort

B

B

F

Uitstraling

B

G


B

H


B

type

BAK excl BTW

BAK incl BTW

I

Exploitatie

B

B

8

Rij

€

5.600

€

6.664

J


B

B

8j

Rij

€

5.600

€

6.664

K


B

B

L


Concept

HOOFDSTUK 8

B

+

HOOFDSTUK 7

latie worden vervangen door de BAK. Het doorrekenen van een energie-exploitatie van de concepten met

Toegankelijkheid

2

HOOFDSTUK 8

Energieconcepten HOOFDSTUK 6

Wanneer daarvoor wordt gekozen kan het bedrag van de investering van het te outsourcen deel van de instal-

A

HOOFDSTUK 61 Energieconcept

Woning

De gegeven BAK is inclusief 10% opslag voor exploitant, inclusief BTW 19%.

Concept

type

BAK excl BTW

BAK incl BTW

33a

Rij

€

9.000

€ 10.710

Ventilatie

HR-WTW

HR-WTW

22i

Rij

€

8.450

€ 10.056

Warmteopwekking

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107

€

8.211

Temperatuurniveau opwekking

HTV

LTV

7.021

23

Gallerij

€

6.900

34

Gallerij

€

5.900

€

Warmteafgifte

Rad.

Vloerverw.

22a

Urban Villa

€

8.900

€ 10.591

Tapwaterverwarming

Combi-ketel

Combi-ketel

23

Urban Villa

€

6.250

€

Koudeopwekking

Geen

Geen

Zonneboiler

Nee

Ja

CO2

26%

39%

7.438

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Collectieve Warmte + Koude + Tapwaterlevering

Temperatuurniveau koeling

82

83

Pagina 84

Vanwege de aanwezigheid van luchttoevoer-

opwekker. In de winter zorgt de HR-WTW voor een

5.2.4 Koude afgiftesysteem

3.1 Project grootte

kanalen wordt bij de oplevering een onderhouds-

energiezuinige toe- en afvoer van ventilatielucht, terwijl in

N.v.t.

Installatiekeuze en investeringskosten zijn gebaseerd op

plan meegeleverd, met daarin reinigingsinstructies

de zomer ’s nachts de ramen open kunnen met alleen de

van de luchtkanalen, filters en inblaasventielen.

ventilatieafvoer aan, waardoor de woning kan afkoelen.

een projectgrootte van < 10 twee onder één kapwonin-

gen. Bij deze projectomvang en dit woningtype zijn

beperken wordt vloerverwarming toegepast.

collectieve installaties over het algemeen economisch niet interessant en is het ook niet raadzaam om een

–

3-standenschakelaar in de keuken en spuivoorzieningen

Voor aanvullende gezondheidsmaatregelen zie

Door goede isolatie is er een geringe warmtevraag.

in elke ruimte.

Kwaliteitsprofiel en concept G.1. (Allergeenarm)

Vanwege de kleine projectomvang is gekozen voor een kalkzandsteen draagconstructie en voor kanaalplaat-

5.2.6 Warmtapwater

4.2 Comfort

vloeren. Deze constructie vraagt extra aandacht voor

In concept 4 zorgt de individuele HR-combiketels HR

Er worden geen extra comforteisen gesteld. Zomers kan

het realiseren van een blijvende hoge luchtdichtheid van

107 voor verwarming van het tapwater. In energiecon-

3.2 Oriëntatie

de binnentemperatuur langdurig boven de 25 °C

de woning. Daarom wordt er bij de berekeningen

cept 5a wordt de tapwaterverwarming gerealiseerd

Op de locatie komen alle oriëntaties voor. Daarom

uitkomen, met name in op het zuiden georiënteerde

uitgegaan van een qv.10 waarde van 1,0 dm3/s.m2.

door de zonneboiler, met de HR-ketel als naverwarming.

wordt een oriëntatie onafhankelijk energieconcept

vertrekken. Het aantal temperatuuroverschrijdingsuren

Indien gekozen wordt voor extra groot glasoppervlak,

Het concept staat garant voor het comfortniveau CW4

gekozen (Energieconcept 4). Daar waar dakvlakken

is te beperken door te zorgen voor spuiventilatie en door

neemt de kans op oververhitting toe.

zuidelijker georiënteerd zijn kan een extra energie-

het aanbrengen van buitenzonwering (of de mogelijk-

-

Dichte gevels

zuini-ge variant worden toegepast door het toevoegen

heid bieden om deze later aan te kunnen brengen). -

Dak

Rc = 4 m2 K/W

4.3 Energetische kwaliteit

-

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

Met in energieconcept 4 een CO2-reductie t.o.v. de refe-

-

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

rentie van 26% (EPC = 0,74) voldoet de woning aan

-

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

-

Luchtdichtheid

qv.10 = 1,0 dm3/s.m2 (CO2-reductie

-

Bouwsysteem:

-

Oriëntatie en glasoppervlak woonvertrek op zuid

4 Woningkenmerken

ambitieniveau 1 en aan de EPC-eis zoals die in voorberei-

-

Twee varianten. Één zonder extra eisen t.a.v. gezond-

ding is. Concept 5a, met een CO2-reductie van 39%

heid en één met gezondheidskwaliteit op ‘+’ niveau.

(EPC = 0,65) komt uit op ambitieniveau 2.

Energieconcept HOOFDSTUK 61

4.1 Gezondheid

Ook zonder de extra eis moet het een gezonde

–

spouwblad (andere gevallen Rc=3)

Uraam = 1,7 W/m2 K en EPC daarop doorrekenen) stapelen kzs

woning worden. Daarom altijd aandacht voor het

4.4 Milieukwaliteit materialen

vermijden van tocht en geluidhinder van de

Bij realisatie in kleine series zal gietbouw niet voor de

HR-WTW en reinigbare luchtkanalen, filters en

hand liggen. Stapelen met KZS voor dragende wanden

ventielen toepassen. Bovendien kan de bewoners

en binnenspouwblad gecombineerd met kanaalplaat-

worden geadviseerd extra aandacht te besteden aan

vloeren voor de verdieping, biedt een hogere milieu-

5.2.1 Type verwarmen / opwekking, temperatuurniveau

de reinigbaarheid van de woning, door te kiezen

kwaliteit dan gietbouw.

Individuele gasgestookte cv-HR-combiketel HR 107 voor

voor gladde vloerafwerking.

De kalkzandsteen dragende wanden en de kanaalplaat

zowel de ruimteverwarming als de verwarming van

Om het kwaliteitsaspect gezondheid op ‘+’ niveau te

vloeren zorgen er ook voor dat er sprake is van voldoen-

warmtapwater.

brengen, worden voor dit energieconcept,

de massa om temperatuurschommelingen te vertragen

de volgende extra prestaties verlangd:

en temperatuurpieken te voorkomen.

-

HOOFDSTUK 5

van een zonneboiler (Energieconcept 5a).

Rc = 2,9 m2 K/W bij hsb binnen-


HOOFDSTUK 4

woningen gedeeld kunnen worden.

HOOFDSTUK 5

HR-WTW (met onderhoudsplan) bedienbaar met 5.1 Bouwkundige kenmerken

advieskosten die daarmee gemoeid zijn over te weinig

HOOFDSTUK 7

5.2.5 Ventilatie

5.2 Installatietechnische kenmerken Energieconcept 4

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 3

geavanceerd energieconcept te kiezen omdat de

Om luchtbewegingen door convectie te

HOOFDSTUK 1

-

5.2.2 Warmte afgiftesysteem HOOFDSTUK 8


3 Locatiekenmerken

HOOFDSTUK 8

Toolkit

Energieconcept 1

Energieconcept 1

HOOFDSTUK 2

11:23

HOOFDSTUK 3

23-05-2005

HOOFDSTUK 4

bam_toolkit_02.qxd

Bij energieconcept 4 wordt de warmte afgegeven via

Roosters en kanalen zijn zo ontworpen dat de luchtsnelheid in de leefzone < 0,1 m/s bedraagt.

4.5 Beheersvorm

radiatoren. Bij energieconcept 5a wordt de warmte

Het ventilatiesysteem is zo gedimensioneerd en

De installatie wordt in eigendom gegeven aan de koper

afgegeven via vloerverwarming LTV.

ontworpen dat in de gehele periode tussen twee

HOOFDSTUK 9

gehaald kan worden, zonder dat geluidhinder

-

84

5 Energetische kenmerken

5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau Er vindt geen actieve koeling plaats. Door de massa van

optreedt. Daarom overdimensioneren op 130%

De LTV vloerverwarming bij concept 5a is comfortabel

de woning, het bieden van spuiventilatiemogelijkheden

van bouwbesluit.

en in de toekomst, wanneer de CV-ketel aan vervanging

en het bieden van een gevel waar buitenzonwering op

In elk vertrek een te openen raam en/of boven-

toe is, kan de installatie eenvoudig aangesloten worden

aangebracht kan worden, kan de temperatuurover-

licht(spuiventilatie).

op een energie-efficiënte laag temperatuurwarmte-

schrijding ’s zomers beperkt blijven (bijna niveau +).

HOOFDSTUK 9

onderhoudsbeurten toch het vereiste debiet

Energieconcept 5a met zonneboiler

85

Pagina 86

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

–

–

concepten waar het gaat om CO2-reductie

35 - 45% plus de wens om geen gebruik te maken van

versus meerkosten.

geavanceerde technieken.

Concept 5a is een technisch eenvoudig

–

6.2 Actoren

Twee onder één kappers vragen relatief veel

In principe zijn geen extra adviseurs nodig naast een

collectief leidingwerk om een collectief sys-

deskundig installatieadviesbureau dat zorg draagt voor

teem rendabel te kunnen uitvoeren. Anders

het ontwerpen en dimensioneren van de installaties en

wordt het wanneer de woningen grenzen aan

het leveren van eenduidige werktekeningen.

een bouwlocatie waar al een collectief

Extra aandacht zal het installatieadviesbureau moeten

systeem wordt gerealiseerd. Dan is een

besteden aan:

collectief concept te overwegen.

–

tussen twee onderhoudsbeurten toch voldoende

bereidingskosten voor het uitwerken van een

debiet te blijven leveren)

HOOFDSTUK 5

–

De HR-WTW is een effectieve maatregel om

voorkomen.


klimaat.

HOOFDSTUK 7

–

HOOFDSTUK 8

–

–

de lay-out van de luchtkanalen i.v.m. de reinig-

–

de situering en montage van de HR-WTW-unit, om geluidhinder te voorkomen.

–

het inregelen van de HR WTW

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW ventilatie draagt bij aan een gezond binnen-

–

Geen specifieke onderwerpen

6.3.3 Realisatie en oplevering

6.3.1 Initiatief en voorontwerp

energieconcept 5a geeft die woning meer

Bouwfysisch

toekomstwaarde omdat later, bij vervanging

Het met TRNSYS berekenen van de CO2-reductie en het

van de CV, overgestapt kan worden op

berekenen van de EPC waarde bij een Qv10-waarde van

duurzame LTV-systemen. Bovendien draagt

1,0 i.v.m. de toepassing van KZS en het toetsen van de

de vloerverwarming bij aan een gezond bin-

temperaturoverschrijdingsuren indien veel glas op zuid

nenmilieu.

wordt toegepast.

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend worden aangebracht, geen open naden.

Bouwfysisch

–

Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen,

De warmteverliezen door isolatie en luchtdichtheid

omdat dit de luchtweerstand verhoogt waardoor de

mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden omdat

debieten niet meer worden gehaald.

anders het verwarmingsvermogen van de vloerverwarming te klein is, dan wel de gewenste CO2 -reductie

6.3.4 Beheerfase

niet gehaald wordt. Daarom is controle van werk-

Risicobeheersing beheerfase

tekeningen, van details en controle op de uitvoering op

–

de bouwplaats noodzakelijk. Aanvullend is het

Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstellen met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/

steekproefsgewijs meten van de luchtdichtheid van

contracten

woningen nodig.

–

Installatietechnisch

–

Voorlichting aan gebruikers bij oplevering en gedurende eerste stookseizoen

Controle op het inregelen en beproeving van de instal-

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onderhoud de instellingen controleren

latie en regeltechniek waarborgt de juiste werking van de installaties.

De toepassing van vloerverwarming bij

HOOFDSTUK 1

Risicobeheersing realisatiefase

6.4 Externe invloeden –

6.3 Activiteiten

N.v.t.

7 Beschrijving van kosten en opbrengsten

Ventilatiesysteem

De spuivoorziening is noodzakelijk om samen

referentie

Energieconcept 4

Energieconcept 5a

Natuurlijke toevoer,

HR-WTW

HR-WTW

mechanische afvoer

met door de bewoners aan te brengen

6.3.2 Definitief ontwerp en bestek

zonwering, te zorgen voor een redelijk com-

Bouwfysisch

fortniveau.

De HR-WTW-unit is een geluidbron binnen de woning.

De warmwatervoorziening in de vorm van

Aan de hand van berekeningen dienen geluidbeper-

zonne-boiler, naverwarming en een Combi-

kende maatregelen te worden vastgesteld.

cv-ketel voldoet voor een huishouden van

HOOFDSTUK 9

zonneboiler. Risicobeheersing in ontwerp en besteksfase

baarheid,

nodig om geluid- en tochtklachten te –

het ontwerp van de HR-WTW (overcapaciteit om

De kleine projectgrootte maakt dat de voor-

CO2 te reduceren, maar extra aandacht is

de vloerverwarming, van de HR-WTW en van de

–

concept met een hoge CO2-reductie.

geavanceerd systeem te duur wordt.

Voorlichting is wenselijk over gebruik en onderhoud van

in de leefvertrekken.

HOOFDSTUK 2

De doelstellingen CO2-reductie van 25 - 35% of van

worden geselecteerd om te voldoen aan de geluidseisen

HOOFDSTUK 3

–

Concept 4 is een van de meest efficiënte

Consumentenvoorlichting

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 2

–

6.1 Doelen

Met een geluidberekening kan het type geluiddemper

HOOFDSTUK 5

6 De organisatorische aanpak Waarom dit concept hier toepassen?

Toolkit

Energieconcept 1


HOOFDSTUK 1

Energieconcept 1

HOOFDSTUK 7

11:23

Regeling ventilatie

3-standenmeter

3-standenmeter

3-standenmeter

Warmteopwekking

CV-ketel - HR-107

CV-ketel - HR-107

CV-ketel - HR-107

Temp. niveau

HTV

HTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Radiatoren

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel

Combiketel

Zonneboiler + Combiketel

meerdere personen ruim aan het comfort-


Koudeopwekking

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

niveau van 12,5 liter per minuut van 40 °C

Met een luchtkanaalberekening (drukverlies/luchtsnel-

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

(CW4).

heid) kunnen het kanalenverloop en de HR-WTW-unit

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

op elkaar worden afgestemd zodat de vereiste debieten in alle vertrekken onder alle omstandigheden worden gehaald.

86

87

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 88

Toolkit

Energieconcept 1


HOOFDSTUK 1

‘Ruime, zeer comfortabele en zeer energiezuinige 2^1 kap woningen’. Energieconcept

Kosten en investeringen klimaatinstallaties

4

5a


Jaarlijkse verbruikskosten bewoner ****

€ 635

€ 520

Soort project:

Twee onder één kap woningen, ruim van afmetingen en daardoor flexibel in te delen. Projectgrootte tussen de 10 en 40 woningen.

Installatiekosten referentie

A

€ 8.500

€ 8.500

Meerkosten ventilatiesysteem

B

€ 3.500

€ 3.500

Projectgrootte:

Meerkosten vloerverwarming

C

€0

€ 800

Locatiekenmerken:

Nieuwbouw, met een oriëntatie zodat plaatsing van een zonneboiler mogelijk is.

Comfortniveau:

Aan het comfortniveau worden hoge eisen gesteld

Ambitie CO2-reductie:

Ambitieniveau 3 (tussen 45 en 55%)

D

€0

€ 3.450

HOOFDSTUK 3

Totale investeringskosten woninggebonden installatie Collectieve installatie

A+B+C+D

Meerkosten warmte/koude opwekking

Totaal meerkosten t.o.v. refentie

E B+C+D+E

HOOFDSTUK 4

Totale investeringskosten collectieve installatie

F

€ 12.000

€ 16.250

€0

€0

€ 3.500

€ 7.750

n.v.t.

n.v.t.

HOOFDSTUK 5

EPC

0,74

0,65

CO2-uitstootreductie t.o.v. referentie

26%

39%

CO2-uitstootreductie t.o.v. referentie met koeling*

26%

39%

**** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de referentiewoning € 857

High Tech

Verkoopdoel:

Ruim, flexibel, gezond, behaaglijk in de winter, zeer comfortabel in de zomer en een ruim aan-

Prijsklasse:

Geschikt als standaard voor twee onder één kap woningen, doch vooral aan te bevelen in het

bod van warmtapwater. segment duur.

2 Kenmerken woning met Kwaliteitsprofiel

Energieprestaties

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO > 400)

Gekozen techniek:

HOOFDSTUK 3


Met geavanceerde installaties die zomer en winter een goed comfort garanderen.

HOOFDSTUK 4

Woninggebonden maatregelen

HOOFDSTUK 2

2 onder 1 kap

2

2 onder 1 kap

E-concept 8k

E-concept 15k

Lokatie

10 tot 40

< 10

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 2

(Installatieconcept 8k en 15k)

Bruikbaarheid

Voor dit concept worden geen speciale adviseurs of

C

Veiligheid

onderaannemers voorgesteld.

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

ISSO-publicatie ………..(voor uitvoering HR WTW)

88

H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


B

+

B

+

++

B +

3

B

+

3

B

Ventilatie

HR-WTW

Mech afv. Vraaggestuurd

Warmteopwekking

Combi-wp (b)

Combi-wp (b)


LTV

LTV

Warmteafgifte

Vloerver.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming

Combi-wp (b)

Combi-wp (b)

Koudeopwekking

Bodem

Bodem


HTK

HTK

Zonneboiler

Ja

Ja

CO2-reductie

48%

50%

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

9 Bronnen voor meer informatie

++


B

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid

8 Voorstel voor in te schakelen partijen

HOOFDSTUK 9


Woning A

89

Pagina 90

Verwarming Koeling

roosters kunnen voorzien worden


van filters. Door de aan- en afvoer van ventilatielucht

een projectgrootte tussen de 10 en 40 twee onder één

vraaggestuurd te regelen (op aanwezigheid), levert

kapwoningen. Bij deze projectomvang en dit woning-

het systeem altijd voldoende ventilatielucht voor een

type gaat de voorkeur uit naar individuele installaties,

gezond binnenmilieu.


–

Bovendien kan de bewoners worden geadviseerd extra

te schakelen om een geavanceerd energieconcept uit te

aandacht te besteden aan de reinigbaarheid van de

werken. Daalt de projectgrootte onder de 10 dan drukken

woning, door het kiezen voor harde vloerafwerking. –

Om het kwaliteitsaspect gezondheid in concept 8k

Wanneer in dezelfde bouwstroom woningen met een col-

op ‘+’ niveau en in concept 15k op niveau ‘++’ te

lectieve installatie worden ontwikkeld, is het ook voor

brengen worden, aan het energieconcept gerela-

deze 2^1 kappers te overwegen om daarop aan te sluiten.

teerd, de volgende extra prestaties verlangd: -

HOOFDSTUK 7

Roosters (15k) en kanalen (8k) zijn zo gedimen-

3.2 Oriëntatie

sioneerd dat de luchtsnelheid in de leefzone

De zonneboiler in het energieconcept vraagt een

< 0,1 m/s bedraagt.

oriëntatie tussen Z - ZO en Z - ZW.

-

Het ventilatiesysteem is zo gedimensioneerd en ontworpen dat in de gehele periode tussen twee onderhoudsbeurten toch het vereiste debiet

HOOFDSTUK 8

4 Woningkenmerken


4.1 Gezondheid

optreedt (8k). 130% van Bouwbesluit om + te

–

halen en 200% om ++ te halen.

Er zijn meerdere varianten mogelijk. Één met

HOOFDSTUK 9

gezondheidskwaliteit ‘+’ niveau en comfort op ‘++’

-

In elk vertrek kan een raam en/of bovenlicht

niveau (8k) en één waarbij de gezondheidskwaliteit

open (spuiventilatie). Vanwege de aanwezigheid

op ‘++’ niveau ligt en het comfort op ‘+’ niveau(15k).

van inblaaskanalen bij energieconcept 8k wordt

In energieconcept 8k is een HR-WTW toegepast. Om

bij de oplevering een onderhoudsplan

gezondheidsrisico’s te voorkomen, altijd aandacht

meegeleverd, met daarin reinigingsinstructies

besteden aan het voorkomen van tocht en geluidhin-

van de kanalen, filters en ventielen.

der door de HR-WTW en voor de reinigbaarheid van

-

de kanalen, filters en ventielen. In energieconcept

90

woning. In concept 15k ontbreekt de WTW en komt de

men, hetgeen wordt gerealiseerd door de bodemwarmte-

ventilatie toevoerlucht rechtstreeks van buiten. Door

wisselaars die ‘s zomers koeling kunnen leveren uit de

vraaggestuurd te regelen is het toch een energiesysteem,

bodem. Dit vereist wel het bouwfysisch goed op elkaar

maar wel minder energiezuinig dan een WTW.

afstemmen van de bouwkundige en installatietechnische

Koelen via de vloer maakt de woning extra comfortabel.

HOOFDSTUK 1

afzuiging aan voor het afkoelen van de massa van de

‘s zomers niet langer dan 50 uur boven de 25 °C uitko-

Om luchtbewegingen door convectie te voorkomen wordt vloerverwarming toegepast.

–

Voor aanvullende gezondheidsmaatregelen zie Kwaliteitsprofiel en concept G.1. (Allergeenarm)

5.1 Bouwkundige kenmerken

en biedt daarmee een hoger comfort dan de natuurlijke

Door goede isolatie is er een geringe warmtevraag. Van-

toevoer uit roosters bij concept 15k. Om ook akoestisch

wege de kleine projectomvang is gekozen voor een kalk-

een hoog comfortniveau te leveren, wordt er extra aan-

zandsteen draagconstructie en voor kanaalplaatvloeren.

dacht besteed aan het voorkomen van geluidhinder van

Deze constructie bemoeilijkt het realiseren van een blij-

de HR-WTW-unit. Het warmtapwatersysteem met een

vende hoge luchtdichtheid van de woning. Daarom wordt

voorraadvat van 170 liter garandeert minimaal 16 liter

er bij de berekeningen uitgegaan van een qv.10 waarde

water van 40 °C per minuut wat voldoende is voor het

van 1,0 dm3/s.m2. Worden de woningen wel in gietbouw

gelijktijdig gebruik van twee tappunten (CW6)

uitgevoerd, dan is een qv.10 waarde van 0,625 goed

HOOFDSTUK 3

ervoor dat de ventilatieluchttoevoer al voorverwarmd is

HOOFDSTUK 4


3.1 Project grootte

en natuurlijk via roosters in de gevels toegevoerd. De

in de zomer ramen open kunnen met ’s nachts alleen de

energieconcept 8k als 15k zal de binnentemperatuur

haalbaar. Extra groot glasoppervlak is toelaatbaar, omdat 4.3 Energetische kwaliteit

de warmtepomp ’s zomers oververhitting voorkomt.

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van rond de

Zonwering wordt in die situatie echter wel aanbevolen.

48 en 50% (EPC = 0,48 en 0,47) voldoet de woning aan

–

Dichte gevels

–

Dak

Rc = 4 m2 K/W


–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W


–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K


–

Ramen

Rc = 2,9 m2 K/W (bij hsb binnenspouwblad, anders Rc=3)

ambitieniveau 3.

Uglas = 1,2 W/m2 K Uraam = 1,7 W/m2 K

en binnenspouwblad en kanaalplaatvloeren voor de


–

Luchtdichtheid


–

Bouwsysteem:

vloeren zorgen er ook voor dat er sprake is van vol-

–


verdieping, bieden een hogere milieukwaliteit voor

HOOFDSTUK 5

Bodem

3 Locatiekenmerken

15k, wordt de ventilatielucht mechanisch afgevoerd

Er wordt een hoog comfortniveau geëist. In zowel

onderdelen. De HR-WTW in energieconcept 8k zorgt Vloer

concept 2 - 8k en 15 k concept 5 - 8k concept 12 - 15h

de voorbereidingskosten te zwaar op de investeringen.

energiezuinige toe- en afvoer van ventilatielucht, terwijl


HOOFDSTUK 3

Woning met individuele warmtepomp voor verwarmen - koelen - warmtapwater aangesloten op bodemwisselaar

4.2 Comfort

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

Concept 2 - 8 en 15K

maar de omvang laat het wel toe om extra expertise in

Toolkit

Energieconcept 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 2

en EPC daarop doorrekenen)

materialen dan gietbouw.

HOOFDSTUK 7

11:23

stapelen kzs

doende massa om snelle temperatuurschommelingen te voorkomen en temperatuurpieken uit te vlakken.

5.2 Installatietechnische kenmerken

4.5 Beheersvorm


Het betreft allemaal individuele installaties met elk een

Individuele warmtepomp voor zowel de ruimtever-

eigen bodemwisselaar. Het ligt dan ook voor de hand om

warming als de verwarming van tapwater met per

de installatie in eigendom en beheer aan de bewoners

woning een bodemwisselaar.

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

over te dragen. 5.2.2 Warmte afgiftesysteem


HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

De warmte wordt afgegeven via vloerverwarming LTV.

De warmtepomp met de vloerverwarming dragen bij tot

5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau

een duurzaam en comfortabel concept. Bij energiecon

Temperatuuroverschrijdingen boven de 25 °C worden

cept 8k zorgt de HR-WTW in de winter voor een

door de warmtepomp voorkomen door het koelen.

91

Pagina 92

In energieconcept 8k wordt geventileerd via de HR-

–

WTW (met onderhoudsplan), aangevuld met spuivoorzieningen in elke ruimte. De WTW zorgt voor

HOOFDSTUK 3

lucht. De HR-WTW met bijbehorende inblaaskanalen vragen wel reiniging en onderhoud om geen gezondheidsmechanische afvoer bij energieconcept 15k ontbreken

–

HOOFDSTUK 4

toevoerkanalen. Door de aan en afvoer vraaggestuurd te regelen, wordt energieverspilling voorkomen. 5.2.6 Warmtapwater Beide energieconcepten zijn uitgevoerd met een

–

zonneboiler, waarbij de naverwarming gebeurt via de HOOFDSTUK 5

warmtepompboiler. Een voorraadvat van 170 liter zorgt ervoor dat het systeem 16 liter water van 40 °C per minuut kan leveren, waardoor vanaf twee tappunten


tegelijk warmwater getapt kan worden (CW6)


De doelstellingen CO2-reductie van 45 - 55%, de hoge

Bouwfysisch

realiseren.

ambities t.a.v. van comfort en gezondheid plus de

Omdat het een concept met warmtepomp betreft, is het

Twee onder één kappers vragen relatief veel

ruimte om gebruik te maken van geavanceerde tech-

beperken van het warmteverlies van groot belang.

collectief leidingwerk om een collectief sys-

nieken, is bepalend voor de keuze voor deze twee

Daarom moet grote aandacht worden besteed aan de

teem rendabel te kunnen uitvoeren. Anders

energieconcepten.

optimalisatie en realisatie van: –

Rc-waarde gevel en dak

een bouwlocatie waar al een collectief sys-

6.2 Actoren

–

Qv10-waarde van de gebouwschil

teem wordt gerealiseerd. Dan kan een

De hoge comforteisen in combinatie met LTV en het niet

–

U-waarde raam (glas+kozijn)

collectief concept overwogen worden.

willen overdimensioneren van de warmtepomp, vraagt

De hoge ambities t.a.v. CO2-reductie,

om de inzet van een aantal adviseurs:

Geo-technisch

comfort en gezondheid rechtvaardigen een

–

Een persoon die de rol van systemintegrator op zich

Bij het toepassen van bodemwarmtewisselaars moet

geavanceerd systeem met warmte-pomp en

neemt. Die in alle fasen van het proces alle aspecten

worden nagegaan of de bodemgesteldheid deze

vloerverwarming en bijbehorende inspan-

van gebouw (bouwfysica) en installaties en hun

toepassing toestaat. Daarnaast moet de locale/provin-

ning in de projectvoorbereiding.

samenhang overziet. Deze is verantwoordelijk voor

ciale regelgeving toestaan dat de wisselaars in de

De HR-WTW (8k) is een effectieve maatregel

aansturing van de uitvoering en draagt zorg voor

bodem worden geplaatst en moeten de vanuit de

om CO2 te reduceren, maar extra aandacht is

correcte afstemming van de verschillende onder-

gemeentelijke(milieu)regelgeving opgelegde randvoor-

nodig om geluid en tochtklachten te voor-

delen van het concept. De systemintegrator zorgt

waarden bekend zijn.

komen. Een alternatief is de mechanische

voor deskundig toezicht tijdens het gehele traject

afzuiging met vraaggestuurde natuurlijke

van ontwerp en realisatie.


Een bouwfysisch adviseur die de uitwerking van iso-

De warmtepomp haalt zijn hoogste energetisch rende-

Een zorgvuldig ontworpen en nadien goed

latie en kierdichting optimaliseert om de

ment bij lage temperaturen. Daarom moet de vloerver-

onderhouden HR-WTW ventilatie draagt bij

warmtevraag klein te houden en het temperatuur-

warming voor verwarmen op een zo laag mogelijke aan-

aan een gezond binnenklimaat.

niveau van de verwarming zo laag en de koeling zo

voertemperatuur worden ontworpen. Bij koelbedrijf moet

De vraaggestuurde mechanische afvoer en

hoog mogelijk te houden. De bouwfysisch adviseur

worden voorkomen dat er condensvorming optreedt ten

natuurlijke toevoer is minder onderhouds-

bepaalt de warmtevraag, de koelvraag en de rand-

gevolge van te lage wateraanvoertemperaturen.

toevoer rechtstreeks vanuit de gevel. –

–

–

gevoelig en door de vraagsturing toch relatief energiezuinig.

HOOFDSTUK 7

–

HOOFDSTUK 8

–

voorwaarden voor de gewenste ventilatie. Een installatieadviseur die gedetailleerde instal-


De spuivoorziening is in principe niet nodig,

latieberekeningen kan uitvoeren, die de bouwkundi-

Bouwfysisch

maar wordt door bewoners hoog gewaar-

ge inpassing van de installatie ontwerpt en die de

–

deerd. Voordeel is dat daarmee ’s zomers via

uit-voering op het werk controleert. De installatie

voor de ruimteverwarming de vermogensvraag per

nachtventilatie veel warmte ook zonder te

adviseur van het installatie adviesbureau ontvangt

vertrek vastgesteld. Op basis van een computersimu-

koelen weggeventileerd kan worden.

zijn input van de bouwfysisch adviseur. Taak is o.a.

latie met TRNSYS wordt de koelvraag bepaald.


de precieze keuze van de vraaggestuurde ventilatie

zonneboiler, naverwarming en een voorraad

in concept 15k.

van 170 liter is duurzaam en voldoet voor een

HOOFDSTUK 1

6.1 Doelen

Hoofddoel is een hoge CO2-reductie te

wordt het wanneer de woningen grenzen aan

energiebesparing en voorkomt inblazen van koude

klachten te veroorzaken. Met de natuurlijke toevoer en

6.3 Activiteiten

HOOFDSTUK 2

5.2.5 Ventilatie

–

6 De organisatorische aanpak

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

Via de vloer HTK.

Waarom dit concept hier toepassen?

HOOFDSTUK 4


Toolkit

Energieconcept 2

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 2


11:23

–

–

–

HOOFDSTUK 7

23-05-2005

Aan de hand van de warmteverliesberekening wordt

Op basis van de grote van de woning en de gewenste HOOFDSTUK 8

bam_toolkit_02.qxd

luchtverversing wordt de ventilatievraag bepaald.

Een ervaren adviseur die zorg draagt voor de dimen-

Zowel de warmtepomp als de HR-WTW-unit zijn

woning met twee badkamers die gelijktijdig

sionering en systeemconfiguratie van de bodem-

geluidsbronnen binnen de woning. Aan de hand van

gebruikt worden.

warmtewisselaars tijdens initiatief, voorontwerp,

berekeningen dienen geluidsbeperkende maatregelen te

definitief ontwerp en bestek en tevens de prestatie-

worden vastgesteld.

dient ook aanspreekpunt te zijn voor de geotechni-

Geo-technisch

sche aannemer.

In dit concept wordt zowel verwarmd als gekoeld. Uit de

Het is mogelijk dat één partij meerdere rollen kan

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

eisen voor het systeem formuleert. Deze adviseur

berekening van de warmteen koudebehoefte van de

vervullen. Aantoonbare ervaring is wel een vereiste.

92

93

Pagina 94

woning wordt de bodemwarmtewisselaar gedimen-

6.3.3 Risicobeheersing in ontwerp en bestekfase


sioneerd wat betreft diepte, aantal wisselaars en trans-

–

–

Analyse van randvoorwaarden voor vergunningver-

–

HOOFDSTUK 3

lening en vooroverleg –

Reële doorloopplanning opstellen

Op basis van warmtevraag wordt het warmtepompver-

–

Inventariseren subsidiemogelijkheden

mogen bepaald.

–

Quick scan technische en financiële mogelijkheden

in de bodem en tevens toegankelijk te zijn voor

De vloerverwarming wordt gedimensioneerd op basis

–

Opstellen protocol met daarin rechten en plichten

onderhoud/ afsluitmogelijkheid bij evt. lekkage.

–

Temperatuurniveau (bepaalt de capaciteit van de warmtepomp)

HOOFDSTUK 4

omdat anders de luchtweerstand verhoogt waar-


door de debieten niet meer worden gehaald. –

Bodemwarmtewisselaars dienen niet geknikt te zijn

van deelnemende partijen

van de vermogensvraag per vertrek. Vastgesteld wordt: –

Beperk temperatuurverlies in de warmwaterleidingen

6.3.4 Beheerfase

van warmtebron naar tappunt


–

Resultaten TRNSYS-simulaties voor koeling

–

Dimensionering en legpatroon vloerverwarming-


opstellen met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/

leidingen voor de maatgevende situatie van

Bouwfysisch

contracten

verwarmen of koelen


Waterdebiet


–

–

anders het verwarmingsvermogen van de vloerver-

HOOFDSTUK 5

warming en de warmtepomp te klein is, dan wel de

geselecteerd voorzien van kwaliteitskeur van stichting

gewenste CO2-reductie niet gehaald wordt. Daarom is

warmtepompen waarmee voldaan kan worden aan de

controle van werktekeningen, van details en controle op

energieprestatie en het gevraagde vermogen. De relatie

de uitvoering op de bouwplaats noodzakelijk.

tussen de warmteopwekking in de warmtepomp, de

Aanvullend is het steekproefsgewijs meten van de lucht-

warmteafgifte door de vloerverwarming en het trans-

dichtheid van woningen nodig.


Uit het productaanbod wordt een warmtepomp

port van warm en koud water in leidingen, kan worden

HOOFDSTUK 7

Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen

HOOFDSTUK 2

–

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend worden aangebracht, geen naden.

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

bevriezingsverschijnselen in de bodem mogen optreden.

Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het aanbrengen van bodemwarmtewisselaars

portmedium. Hoofdcriterium hierbij is dat in geen geval

Toolkit

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 2

–

Onderhoudsplan voor de woning en installatie

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 2


–

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onderhoud instelling controleren

HOOFDSTUK 5

11:23

6.4 Externe invloeden –

Geschiktheid bodem voor toepassing van bodemwarmtewisselaars

–

Vergunningverlening/ melding voor de bodemwarmtewisselaars

weergegeven in een zgn. hydraulisch schema. Het


opstellen van dit schema is noodzakelijk om de pompen,

Het ontwerp van de installatie heeft geen overca-

regelaars en aansturing van de installatie te ontwerpen.

paciteit. Een foutieve uitvoering wordt niet door een

De tapwaterverwarming dient legionella-veilig

overdimensionering opgevangen. Controle op het

uitgevoerd te worden.

inregelen en beproeven van de installatie en regeltech-

Op basis van de ventilatievraag wordt de benodigde

niek waarborgt dat de ontwerpwaarden ook in de

capaciteit van de HR-WTW-installatie bepaald. Met een

praktijk worden gerealiseerd.


23-05-2005

HOOFDSTUK 7

bam_toolkit_02.qxd

nen het kanalenverloop en de HR-WTW-unit op elkaar


worden afgestemd, zodat de vereiste debieten onder

Omdat het hier om een installatie gaat die trager is en

alle omstandigheden worden gehaald.

anders bediend moet worden dan een traditionele cv-

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

luchtkanaalberekening (drukverlies/luchtsnelheid) kun-

ketel met radiatoren is voorlichting over gebruik en Met een geluidberekening kan het type geluiddemper

onderhoud van de warmtepomp, de vloerverwarming


en de HR-WTW vereist.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9


94

95

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 96

Toolkit

Energieconcept 2


HOOFDSTUK 1

‘Eengezinswoning, degelijk en zonder franje’. (Installatieconcept 4, 5, 5a en 14a)

Concept 15k

Natuurlijke toevoer

HR-WTW

Natuurlijke toevoer

3-standenschakelaar

Vraagsturing door klokregeling of CO2-sensoren

Locatiekenmerken:

Geen specifieke eisen. Tuinzijde op zuid is een pre Geen eisen t.a.v. temperatuuroverschrijding

Warmteopwekking

CV-ketel - HR-107

Combi-WP bodemwisselaar

Combi-WP bodemwisselaar

Temp. niveau

HTV

LTV

LTV

CO2 ambitie:

25-35% reductie (ambitieniveau 1) en 35-45% reductie (ambitieniveau 2)

Gekozen techniek

Low tech

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel

Zonneboiler + Combi-WP


Koudeopwekking

Split-unit

Bodem

Bodem

Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

Vloerkoeling


Goed, gezond en de keuzemogelijkheid voor een prettig wooncomfort

Prijsklasse:

Middelduur

3

Energieconcept

Eengezinswoning tussen

E-concept 4

E-concept 5

E-concept 14a

E-concept 5a

Lokatie

< 10

< 10

< 10

< 10

8k

15k


€ 568

€ 483

A

Toegankelijkheid Stedelijke ecologie


A

€ 8.500

€ 8.500

B


B

€ 3.500

€ 3.250

C


C

€ 1.750

€ 1.750


D

€ 16.250

€ 16.250

woninggebonden installatie Collectieve installatie

A+B+C+D


Totaal meerkosten t.o.v. refentie

E B+C+D+E


F

A

Toegankelijkheid

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

€0

€0

D

Gezondheid

B

B

€ 21.500

€ 21.250

E

Comfort

B

B

n.v.t.

F

Uitstraling

G


H


0,47

I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


n.v.t.

Energieprestaties EPC

Veiligheid

Woning

€ 29.750

€ 30.000

0,48


43%

44%


48%

50%

HOOFDSTUK 4


Totale investeringskosten

HOOFDSTUK 7

Verkoopdoel:



HOOFDSTUK 8

Door de eenvoud van de toegepaste techniek is dit concept zowel in grote als in kleine series te bouwen

Comfortniveau:

2 onder 1 kap

HOOFDSTUK 5

Projectgrootte:

HOOFDSTUK 3

mechanische afvoer

HOOFDSTUK 5


3-standenschakelaar

Eengezinswoning die gewoon goed is en waaraan alleen op het gebied van gezondheid extra eisen worden gesteld.

+

B

+

++

B

B 1

B

B

B

+

B

B 1

B


mechanische afvoer Regeling ventilatie

Soort project:

HOOFDSTUK 2

Concept 8k

HOOFDSTUK 7

Ventilatiesysteem


referentie met keoling 3g

B 1

B

B

1

B

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 2


HOOFDSTUK 9

**** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de referentiewoning € 857

Ventilatie

HR-WTW

HR-WTW

Mech. afv. vraaggest.

HR-WTW

Warmteopwekking

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107


HTV

LTV

LTV

LTV



Warmteafgifte

Rad.

Vloerverw.

Vloerverw.

Vloerverw.

De Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling

Voor aanvullende informatie betreffende duurzame

Tapwaterverwarming

Combi-ketel

Combi-ketel

Combi-ketel

Combi-ketel

Woningbouw is voornemens een lijst te maken met

energie wordt verwezen naar de website van

Koudeopwekking

Geen

Geen

Geen

Geen

namen van adviseurs en (onder-)aannemers die

SenterNovem


bewezen ervaring hebben met het adviseren en

http://www.senternovem.nl

Zonneboiler

Nee

Nee

Ja

Ja

CO2-reductie

29%

31%

32%

41%

HOOFDSTUK 9

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO > 400)

realiseren van dit energieconcept.

96

97

Pagina 98


Roosters (14a) en kanalen (5 en 5a) zijn zo gedi-

dieping, biedt een hogere milieukwaliteit voor materialen

mensioneerd dat de luchtsnelheid in de leefzone

dan gietbouw. De kalkzandsteen dragende wanden en

reductie) en energieambitie 2 (35-45% CO2-reductie).

< 01 m/s bedraagt.

de kanaalplaatvloeren zorgen er ook voor dat er sprake

De HR-WTW met kanalen en ventielen in concept

is van voldoende massa om snelle temperatuurschom-


5 en 5a is zo gedimensioneerd en ontworpen dat

melingen te voorkomen en temperatuurpieken uit te

Individuele HR-combiketels HR 107 voor zowel de

in de gehele periode tussen twee onderhouds-

vlakken. Nadeel van het stapelen is wel dat de maatvast-

ruimteverwarming als de (na)verwarming van tapwater.

beurten toch het vereiste debiet gehaald kan wor-

heid geringer is en dat daardoor een qv.10 waarde van

den, zonder dat geluidhinder optreedt (dimen-

0,625 moeilijk haalbaar is.

3 Locatiekenmerken 3.1 Project grootte

5.2.2 Warmte afgiftesysteem Bij energieconcept 4 wordt de warmte afgegeven via

sioneren op 130% van de vereiste capaciteit).


Vanwege de aanwezigheid van inblaaskanalen bij

4.5 Beheersvorm

radiatoren. Bij energieconcept 5, 5a en 14a wordt de

een projectgrootte van < 10. Omdat hier uitgegaan

energieconcept 5 en 5a wordt bij de oplevering een

De installatie wordt in eigendom gegeven aan de koper.

warmte afgegeven via vloerverwarming LTV.

wordt van een eenvoudige installatie, zijn collectieve

onderhoudsplan meegeleverd, met daarin reinigings-

-

systemen buiten beschouwing gelaten. De individuele

instructies voor de kanalen, filters en ventielen.


5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau Er vindt geen actieve koeling plaats. Door de massa van

In elk vertrek kan een raam en/of bovenlicht open (spuiventilatie).

De LTV vloerverwarming bij concept 5, 5a en 14a is com-

de woning, het bieden van spuimogelijkheden en het

3.2 Oriëntatie

-

In energieconcept 14a zijn inblaaskanalen juist

fortabel en in de toekomst, wanneer de CV-ketel aan

bieden van een gevel waar buitenzonwering op aange-

De oriëntatie met de woonkamer op het zuiden

voorkomen en vindt toevoer van ventilatielucht

vervanging toe is, kan de installatie makkelijk aange-

bracht kan worden, kan de temperatuuroverschrijding

betekent zoninval in de woonkamer en in de op het

plaats via vraaggestuurde roosters in de gevel.

sloten worden op een laag temperatuursysteem (LTV)

’s zomers beperkt blijven. Met buitenzonwering blijft


In de winter zorgt de HR-WTW voor een energiezuinige

het aantal temperatuuroverschrijdingsuren onder de

voorkomen wordt vloerverwarming toegepast.

toe- en afvoer van ventilatielucht, terwijl in de zomer

200 uur (niveau +).

HOOFDSTUK 5

-

zuiden liggende slaapkamers. Dit verkort het stook-


installaties zijn ook op grotere schaal toepasbaar.

concept 14a is, in verband met het niet aanwezig zijn

4.2 Comfort


van een HR-WTW, de zonneboiler nodig om de gewen-

Er worden geen extra comforteisen gesteld. Zomers kan


5.2.5 Ventilatie

ste energieambitie 1 te kunnen halen. In concept 5a

de binnentemperatuur langdurig boven de 25 °C komen,

Vanwege de kleine projectomvang is gekozen voor een

In energieconcept 4, 5 en 5a HR-WTW (met onderhouds-

zorgt de combinatie van HR-WTW, LTV en zonneboiler

met name in op het zuiden georiënteerde vertrekken.

kalkzandsteen draagconstructie en voor kanaalplaat-

plan) en spuivoorzieningen in elke ruimte.

ervoor dat ambitieniveau 2 gehaald wordt.

Het aantal temperatuuroverschrijdingsuren is te

vloeren. Deze constructie bemoeilijkt het realiseren van

In energieconcept 14a vraaggestuurde mechanische

beperken door te zorgen voor spuimogelijkheden en

een blijvende hoge luchtdichtheid van de woning.

afvoer en natuurlijke toevoer.

door het aanbrengen van buitenzonwering (of de

Daarom wordt bij toepassing van KZS dragende wanden

-

seizoen, maar kan ook leiden tot oververhitting. Bij een plat dak of een hellend dak met een van de dakvlakken op het zuiden, is er de mogelijkheid om nu of in de

–

Voor de aanvullende gezondheidsmaatregelen zie

ramen open kunnen en met ’s nachts alleen de afzuiging


aan, kan de woning afkoelen.

HOOFDSTUK 7

voor de berekeningen uitgegaan van een qv.10 waarde

5.2.6 Warmtapwater

gen). Indien in een concreet project veel temperatuur-

van 1,0 dm3/s.m2 terwijl voor gietbouw een dichtheid

In de energieconcepten 5a en 14a wordt de tapwater-

–

Worden geen extra eisen t.a.v. gezondheid gesteld,

overschrijdingsuren verwacht worden, bijvoorbeeld

van 0,625 haalbaar geacht wordt.

verwarming gerealiseerd door de zonneboiler, met de

dan is in principe concept 4 voldoende. Toch wordt

vanwege extra veel glas in de gevels, is het zinnig het


HR-ketel als naverwarming. In energieconcept 4 en 5

aanbevolen om extra aandacht te besteden aan het

ontwerp met TRNSYS te laten doorrekenen.


zorgt de combiketel voor de gehele tapwaterverwarming.

–

Rc = 2,9 m2 K/W (bij hsb binnen-

Het voorraadvat van 120 liter staat garant voor het com-

spouwblad, anders Rc=3)

fortniveau CW4.

HOOFDSTUK 8

mogelijkheid bieden om deze later aan te kunnen bren-

4.1 Gezondheid

voorkomen van tocht en geluidhinder ten gevolge

HOOFDSTUK 9

–

Dichte gevels

van de HR-WTW en aan de reinigbaarheid van de


kanalen en roosters. Ook dient de doorspuibaarheid

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 29, 31 en

–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

van elk vertrek gewaarborgd te worden.

32% (EPC = 0,72, 0,71 en 0,66) voldoen de energiecon-

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

Wordt een hoger kwaliteitsniveau t.a.v. gezondheid

cepten 4, 5 en resp. 14a aan ambitieniveau 1 en concept

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

vereist, zoals in energieconcept 14a (++) en de con-

5a met 41% (EPC = 0,62) aan ambitieniveau 2.

–

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

6.1 Doelen

Uraam = 1,7 W/m2 K

De doelstellingen CO2-reductie van 25-35% en van


35-45% plus de wens om geen gebruik te maken van


geavanceerde technieken, is bepalend voor de keuze

stapelen kzs

voor een van deze vier energieconcepten.

cepten 5 en 5a (+), dan zijn extra maatregelen nodig,

98

5.2.4 Koude afgiftesysteem N.v.t.

toekomst zonnecollectoren en PV cellen te plaatsen. In

4 Woningkenmerken

HOOFDSTUK 2

-

basis extra kwaliteiten zijn te bereiken.


HOOFDSTUK 3

-

HOOFDSTUK 1

–

latie is die voldoet aan energieambitie 1 (25-35% CO2De verschillen per concept bieden inzicht waar vanuit de

HOOFDSTUK 3

en binnenspouwblad en kanaalplaatvloeren voor de ver-

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 2

omdat de basis van deze concepten een low tech instal-

lucht via roosters in de gevel aan te voeren.

HOOFDSTUK 5

Deze 4 concepten worden gezamenlijk beschreven

HOOFDSTUK 4

Toolkit

Energieconcept 3

of gericht op het zorgvuldig ontwerpen van de


HR-WTW, of door ventilatieluchttoevoerkanalen te


voorkomen en direct, vraaggestuurd, de toevoer


– –

Luchtdichtheid Bouwsysteem:


HOOFDSTUK 1

Energieconcept 3

HOOFDSTUK 7

11:23

HOOFDSTUK 8

23-05-2005


HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

99

Pagina 100

HOOFDSTUK 3

– –

–

meerkosten. Concept 5a is een technisch eenvoudig con-

het leveren van eenduidige werktekeningen. Extra aan-


cept met een hoge CO2-reductie.

dacht zal het installatiebureau moeten besteden aan:

Bouwfysisch

Concept 5 wordt vanuit de optiek gezond-

–

de dimensionering van de HR-WTW (overcapaciteit

De warmteverliezen door isolatie, ventilatie en lucht-

heid en comfort gekozen.

van 130% om tussen twee onderhoudsbeurten toch

dichtheid mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden

Concept 14a is een redelijk presterend con-

voldoende debiet te blijven leveren)

omdat anders het verwarmingsvermogen van de

de lay-out van de luchtleidingen i.v.m. de reinig-

vloerverwarming (en de toekomstige warmtepomp) te

baarheid

klein is, dan wel de gewenste CO2-reductie niet gehaald

de situering en montage van de ventilatie-unit, om

wordt. Daarom is controle van werktekeningen, van

geluidhinder te voorkomen.

details en controle op de uitvoering op de bouwplaats


noodzakelijk. Aanvullend is het steekproefsgewijs meten

in concept 14a

van de luchtdichtheid van woningen nodig.

Door het toepassen van relatief eenvoudige

HOOFDSTUK 4

vakkundige aannemer te realiseren.

–

– –

Nauwelijks specifieke voorbereidingskosten

–

waardoor de concepten ook in kleine series

Het kan zinnig zijn om bij concept 14a een bouwfysisch

zijn te ontwikkelen.

adviseur te vragen randvoorwaarden aan te geven voor



de installatieadviseur.

Controle op het inregelen en beproeven van de installatie en regeltechniek waarborgt de juiste werking van


Energieconcept 5 zonder zonneboiler

nodig om geluid en tochtklachten te voorkomen. –

–

6.3 Activiteiten

–



latie draagt bij aan een gezond binnenkli-

Bouwfysisch


maat.

Berekenen van de CO2-reductie en EPC waarde indien

de vloerverwarming en HR-WTW en de zonneboiler.

De toepassing van vloerverwarming bij de

KZS van toepassing op een Qv10-waarde van 1,0 en

energieconcepten 5, 5a en 14 a past in het

0,625 bij gietbouw.

HOOFDSTUK 8

Risicobeheersing realisatiefase –

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend wor-

gezondheid. Het geeft die woningen boven-


dien meer toekomstwaarde omdat later bij

Bouwfysisch

vervanging van de CV overgestapt kan wor-

De HR-WTW-unit is een geluidsbron binnen de woning.

omdat anders de luchtweerstand toeneemt, waar-

den op duurzame LTV-systemen.

Aan de hand van berekeningen dienen geluidsbeperkende

door de debieten niet meer worden gehaald.


maatregelen te worden vastgesteld.

den aangebracht, geen naden. –


6.3.4 Beheerfase

met door de bewoners aan te brengen zon-

–

de installaties.

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW venti-

streven naar extra kwaliteit op het gebied van



viseur zorg voor het dimensioneren van de installaties en

technieken zijn de concepten door elke –

HOOFDSTUK 1

cepten waar het gaat om CO2-reductie versus

een HR-WTW te hoeven toepassen.


HOOFDSTUK 5

Risicobeheersing in ontwerp en besteksfase

bureau geen extra adviseurs nodig. De installatiead-

cept, gezien de CO2-reductie, maar zonder –

HOOFDSTUK 7

In principe zijn naast een deskundig installatieadvies-

HOOFDSTUK 2

–

6.2 Actoren

Concept 4 is een van de meest efficiënte con-

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

–

HOOFDSTUK 4


Energieconcept 4

Toolkit

Energieconcept 3

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 3


11:23

HOOFDSTUK 7

23-05-2005

wering, te zorgen voor een goed comfort-



niveau (< 200 temperatuuroverschrijdings-


–

uren).

heid) kunnen het kanalenverloop en de HR-WTW-unit


op elkaar worden afgestemd, zodat de vereiste debieten


onder alle omstandigheden worden gehaald.

HOOFDSTUK 8

bam_toolkit_02.qxd


–

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onder houd instelling controleren


6.4 Externe invloeden

fortniveau van 10 liter per minuut van 60 °C.


–

N.v.t.

in de leefvertrekken. De natuurlijke toevoer bij energieconcept 14a brengt het risico mee van tocht. Daarom de roosters hoog Energieconcept 14a met zonneboiler en vraaggestuurde mech. afvoer en natuurlijke toevoer

100

van meerdere personen, ruim aan het com-

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

van 120 liter voldoet, voor een huishouden

plaatsen op een plaats waar te verwachten koudeval de minste hinder oplevert. 101

23-05-2005

11:23

Pagina 102

Energieconcept 3

7 Beschrijving van kosten en opbrengsten Energieconcept 4

Energieconcept 5


Natuurlijke toevoer en

HR-WTW

HR-WTW

Voor de concepten 4, 5 en 5a is het inschakelen van een

mechanische afvoer 3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

complexer. Hier is het zaak zowel een bouwfysisch als

Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

een installatieadviseur in te schakelen en hun werk goed

Temp. Niveau

HTV

HTV

LTV

op elkaar af te stemmen. De Projectgroep Duurzame

Afgiftesysteem

Radiatoren

Radiatoren

Vloerverwarming

Energie Projectontwikkeling Woningbouw is voorne-

Tapwaterverwarming

Combiketel

Combiketel

Combiketel

Koudeopwekking

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Referentie

Energieconcept 5a

Energieconcept 14a


HR-WTW


Zie voor meer informatie aangaande duurzame energie

Ventilatiesysteem

HOOFDSTUK 3

mens een lijst te maken met namen van adviseurs en (onder-)aannemers die bewezen ervaring hebben met het adviseren en realiseren van dit energieconcept.


mechanische afvoer

de website van SenterNovem

Regeling ventilatie

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

Vraagsturing door klokregeling


Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

Temp. Niveau

HTV

LTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel



Koudeopwekking

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

mechanische afvoer

HOOFDSTUK 2

goede installatieadviseur voldoende. Het concept 14a is

Regeling ventilatie

HOOFDSTUK 4

Ventilatiesysteem

Referentie


Energieconcept


4 € 469


5 € 458

14a

5a

€ 449

€ 393

Woninggebonden


A

€ 7.000

€ 7.000

€ 7.000

€ 7.000

maatregelen


B

€ 3.000

€ 3.000

€ 3.000

€ 3.000


C

€0

€ 1.250

€ 1.250

€ 1.250


D

€0

€0

€ 3.500

€ 3.500

HOOFDSTUK 7

Rijenwoningen

HOOFDSTUK 5

of CO2-sensoren

Totale investeringskosten woninggebonden installatie

HOOFDSTUK 8

Toolkit

Collectieve installatie Totaal meerkosten t.o.v. refentie

A+B+C+D


E B+C+D+E


F

€ 10.000

€ 11.250

€ 14.750

€ 14.750

€0

€0

€0

€0

€ 3.000

€ 4.250

€ 7.750

€ 7.750

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 3

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

EPC

0,72

0,71

0,66

0,62


29%

31%

32%

41%


29%

31%

32%

41%

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Energieprestaties

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO > 400) **** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de referentiewoning € 663

102

103

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 104

Toolkit

eengezinswoningen’. (Installatieconcept 33a, 8 en 8j) 1 Omschrijving project energiezuinige installatie is deels collectief en leent zich voor outscourcen. Projectgrootte:

> 40 woningen

Locatiekenmerken:

Nieuwbouw, uitbreidingslocatie. Gevel tuinzijde georiënteerd op zuid en geen

Comfortniveau:

De binnentemperatuur wordt niet meer dan 50 uur per jaar hoger dan 25 °C


tussen 35 en 55% CO2-reductie (ambitieniveau 2 - 3)

Gekozen techniek

High tech

Verkoopdoel:

Ruim, gezond, functioneel, behaaglijk in de winter, heerlijk koel in de zomer en een groot aan-

HOOFDSTUK 3

beschaduwing van belendende percelen

bod van warm tapwater

HOOFDSTUK 4

Middelduur

2 Kenmerken woning met Kwaliteitsprofiel 2 onder 1 kap

E-concept 33a

E-concept 8

E-concept 8j

Lokatie

40 tot 250

40 tot 250

40 tot 250

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

HOOFDSTUK 5

4

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


++

B

+

B

+

B

+

B

+

++

+

3

B 2

B

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid


Woning A

B 2

B

B B

Ventilatie


HR-WTW

HR-WTW

Warmteopwekking

WP (gw) + HR 107 Coll.

Combi-wp (gw)

Combi-wp (gw)


LTV

LTV

LTV

Warmteafgifte

Vloerver.

Vloerverw.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming

HR 107 Collectief

Combi-wp (gw)

Combi-wp (gw)

Koudeopwekking

Grondwater Coll.

Grondwater Coll.

Grondwater Coll.


HTK

HTK

HTK

Zonneboiler

Ja

Nee

Ja

CO2-reductie

35%

41%

50%

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 64 HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8 HOOFDSTUK 9

Eengezinswoning, ruim van afmeting, waardoor een hoge mate van flexibiliteit. De

HOOFDSTUK 2

Soort project:

Prijsklasse:

104

HOOFDSTUK 1

‘Groot project met ruime, comfortabele, gezonde en energiezuinige

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 4

105

23-05-2005

11:23

Pagina 106

Toolkit

Energieconcept 4

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 4

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

3 Locatiekenmerken een HR-WTW (8 en 8j wordt bij de oplevering een

een projectgrootte van meer dan 40 eengezinswoningen.

onderhoudsplan meegeleverd, met daarin reinig-

Bij deze projectomvang worden collectieve installaties

ingsinstructies voor de kanalen, filters en ventielen. –

aantal ook het slaan van een collectieve grondwaterbron


In principe zijn de woningen oriëntatie onafhankelijk. Voor de energieconcepten 8j is een plat dak of een hellend dak met een van de dakvlakken op het zuiden

HOOFDSTUK 4

nodig voor het plaatsen van een individuele zonneboiler. Voor concept 8 is zo’n situatie ook wenselijk om het concept mogelijk in de toekomst uit te breiden met een zonneboiler. Voor energieconcept 33a is de warmwatervoorziening collectief. Hier is de zonneboiler op het

voorkomen wordt vloerverwarming toegepast. Voor de aanvullende gezondheidsmaatregelen zie Kwaliteitsprofiel en concept G.1. (Allergeenarm) 4.2 Comfort Gegarandeerd wordt dat per jaar de temperatuur niet meer dan 50 uur boven de 25 °C komt. Door extra aandacht voor de plaats en ophanging van de ventilatie-unit wordt geluidsoverlast van de installatie vermeden. Het warmtapwatersysteem met een voorraadvat van 170 liter garandeert minimaal 16 liter water van 40 °C per

Aanbevolen wordt om extra aandacht te besteden aan het voorkomen van tocht en geluidhinder t.g.v. de HRWTW en aan de reinigbaarheid van de kanalen en roos-

concept 4 - 8 en 8j

ters. Om dit ook voor de toekomst te waarborgen wordt een onderhoudsplan meegeleverd, met daarin reinigingsinstructies voor de kanalen, filters en ventielen.

HOOFDSTUK 7

Ook dient de doorspuibaarheid van elk vertrek gewaarborgd te worden.

–

Wordt een hoger kwaliteitsniveau t.a.v. gezondheid vereist, zoals in energieconcept 33a (++) en de concepten 8 en 8j (+), dan zijn extra maatregelen nodig: –

Roosters (33a) en kanalen (8 en 8j) zijn zo gedi-

HOOFDSTUK 8

mensioneerd dat de luchtsnelheid in de leefzone Concept 4 - 8

< 01 m/s bedraagt.

Concept 4 - 8j

– Verwarming Koeling

Verwarming Koeling

De HR-WTW in concept 8 en 8j is zo gedimensioneerd en ontworpen dat in de gehele periode tussen twee onderhoudsbeurten toch het vereiste

Vloer

Grondwater

vereiste capaciteit). –


Energieconcept 8

Energieconcept 8j

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 35% en 41% (EPC = 0,67 en 0,55) voldoen respectievelijk de energieconcepten 33a en 8 aan ambitieniveau 2. Concept 8j met een CO2-reductie van 50% (EPC = 0,48) komt uit op ambitieniveau 3. 4.4 Milieukwaliteit materialen De woningen worden uitgevoerd in gietbouw. De emissie uit het beton wordt geminimaliseerd door toepassing van extra verdicht beton, terwijl het ventilatiesysteem voor voldoende verdunning zorgt. 4.5 Beheervorm (woningen en energievoorziening) De woningen worden aangeboden als koopwoningen. De installatie buiten de woning leent zich voor outsourcing.

debiet gehaald kan worden, zonder dat geluids-

Vloer

hinder optreedt (dimensioneren op 130% van de Grondwater



–

gebruik van twee tappunten.

HOOFDSTUK 7

4.1 Gezondheid

Centrale bronpompinstallatie met individuele warmtepomp

minuut, (CW6) wat voldoende is voor het gelijktijdig

HOOFDSTUK 8

4 Woningkenmerken

–

HOOFDSTUK 9


HOOFDSTUK 9


HOOFDSTUK 5

zuiden georiënteerd.

plaats via vraaggestuurde roosters in de gevel. –

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 3

3.2 Oriëntatie


HOOFDSTUK 4

over het algemeen economisch interessant, terwijl het haalbaar maakt.

106

Vanwege de aanwezigheid van inblaaskanalen bij HOOFDSTUK 2

–


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 2

3.1 Project grootte

5 Energetische kenmerken De LTV vloerverwarming is comfortabel en in combinatie met de warmtepomp erg efficiënt. In de winter zorgt in energieconcept 8 en 8j de HR-WTW voor een

107

Pagina 108

wordt als ringleiding aangesloten op de individuele

eisen t.a.v. comfort en gezondheid vragen extra aan-

warmtepompen in de woningen. Het ringnet fungeert

dacht bij het ontwerp en de realisatie van de HR-WTW.

tevens als buffer waardoor de bronnen minder draaiuren

In energieconcept 33a wordt de ventilatielucht

hoeven te maken. Voor de pompkamer en warmtewisse-

vraaggestuurd mechanisch afgezogen en natuurlijk

laar die het ringnet op het grondwaternet aansluit is een

toegevoerd. Door de vraagsturing wordt de

technische ruimte benodigd van ca. 2 x 3 m2.

– –

Door vloerverwarming wordt de bodem (gedeeltelijk) geregenereerd. Voor het bereiken van thermisch even-

–

wicht kan voor concept 33a regeltechnisch worden

5.1 Bouwkundige kenmerken Door goede isolatie is er een geringe warmtevraag.

opgelost door afwisselend de warmtepomp of de HR-

Vanwege de grote projectomvang is gekozen voor giet-

ketel voor warmteopwekking in te zetten. Bij de

bouw. Dit bouwsysteem is maatvast uit te voeren waar-

concepten 8 en 8j is een aanvullende regeneratievoor-

door een qv10 waarde van 0,625 dm3/s.m2 goed haal-

ziening noodzakelijk in de vorm van zonnecollectoren of

baar is. Glasoppervlakken (< 40% van geveloppervlak en

een dry-cooler. Deze kan op of in de nabijheid van de

hoogte < 2,5 m) en glaskwaliteit (HR++) zijn zo gekozen

pompruimte van het distributienet worden opgesteld.

–


HOOFDSTUK 5

dat het glas geen koudestraling veroorzaakt. Dichte gevels

Rc = 2,9 m K/W (bij hsb binnen-

5.2.2 Warmte afgiftesysteem


Vloerverwarming LTV

2

–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m K

Koelen geschiedt door vrije koeling (HTK) met de

–

Ramen

Uglas = 1,2 W/m K

bodemwarmtewisselaars. De bodem wordt hiermee

Uraam = 1,7 W/m K

geregenereerd, zodat er in de winterperiode weer warmte kan worden onttrokken.

2

2

–

Luchtdichtheid

qv.10 = 0,625 dm3/s.m2

–

Bouwsysteem:

gietbouw

Oriëntatie en glasoppervlak woonvertrek bij voorkeur

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

op zuid, maar dit is niet noodzakelijk

108

–


–

plan) en spuivoorzieningen in elke ruimte. Als alternatief wordt in concept 33a de ventilatielucht vraaggestuurd

woning met als collectieve bron warmteonttrekking aan

mechanisch afgevoerd en natuurlijk toegevoerd.

een aquifer (grondwater). De warmtepomp voorziet in warmte voor het LTV verwarmingssysteem. Daarnaast

5.2.6 Warmtapwater

wordt voor de energieconcepten 8 en 8j het tapwater

In concept 8 zorgt de combiwarmtepomp voor de levering van het warm tapwater. In concept 8j wordt de tap-

concept 33a zijn de woningen aangesloten op een

waterverwarming verzorgd door de zonneboiler, met

warmwater ringleiding, waarvan het water via de collec-

een combi-WP als naverwarming. In concept 33a bevindt

tieve warmtepomp wordt voorverwarmd en met een

zich in elke woning een zonneboiler met een naver-

collectieve CV-ketel HR 107 naverwarmd.

warming via een collectieve HR-ketel. Het voorraadvat van 170 liter staat garant voor het comfortniveau.

bepalend voor het concept.

combinatie van beide komt voor; gemeen-

6.2 Actoren

schappelijk is de warmtepomp (33a collec-

De hoge comforteisen, in combinatie met LTV en het

tief, 8 en 8j individueel)

niet willen overdimensioneren van de warmtepomp,

Met een projectgrootte van meer dan 40

vragen om de inzet van een aantal adviseurs:

woningen is een collectieve bron haalbaar,

–

van het proces alle aspecten van gebouw (bouwfysi-

door kruipruimten) ook een collectief net

ca) en installaties te overzien. Optimaliseert de

met warmtelevering tot de mogelijkheden

uitwerking van isolatie en kierdichting om de

behoort. Het collectieve deel leent zich voor


outsourcing.


Met energieconcept 33a wordt de piekbelas-

hoog mogelijk; de bouwfysisch adviseur bepaalt op

ting en de naverwarming van tapwater door

basis van simulaties in TRNSYS de warmtevraag, de

een collectieve HR-ketel verzorgd.

koelvraag en de randvoorwaarden voor de gewenste

De warmtepomp voedt een vloerverwar-

ventilatie. –

Een deskundig installatieadviseur die gedetailleerde

tochtklachten wordt gecombineerd met HR-

installatieberekeningen kan uitvoeren, die de

WTW of mechanische ventilatie vraag-

bouwkundige inpassing van de installatie ontwerpt

gestuurd.

en die de uitvoering op het werk controleert; input

De toepassing van vloerverwarming en WP

zijn de gegevens van de bouwfysisch adviseur. De

op aquifer schept de mogelijkheid om met

installatie adviseur bepaalt de precieze keuze van de

een en hetzelfde systeem te verwarmen en te

vraaggestuurde ventilatie. –

In het algemeen wordt aanbevolen een installatie

bieden.

adviseur in te schakelen van een onafhankelijk instal-


latieadviesbureau en dit niet over te laten aan de

van 170 liter, voldoet voor een huishouden

–

Een deskundig bouwfysisch adviseur om in alle fasen

terwijl bij een efficiënt leidingverloop (veel


In energieconcept 8 en 8j HR-WTW (met onderhouds-

Individuele combiwarmtepompen (8 en 8j) voor elke

hoog comfort en hoge eisen t.a.v. gezondheid, zijn

Er zijn varianten met en zonder HR-WTW,

koelen en om een hoog comfortniveau te

5.2.5 Ventilatie


verwarmd door de individuele combiwarmtepomp. In

–

5.2.4 Koude afgiftesysteem Vloerkoeling HTK

De doelstellingen CO2-reductie van 35% tot 50%, een

realiseren.

mingsysteem, welke ter voorkoming van

5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau 2

6.1 Doelen


met en zonder zonneboiler, maar ook de

luchtkwaliteit gegarandeerd en verspilling voorkomen. Koelen via de vloer maakt de woning extra comfortabel.

HOOFDSTUK 1

de afzuiging aan, kan de woning goed afkoelen. De hoge

6 De organisatorische aanpak Waarom dit concept hier toepassen?

HOOFDSTUK 2

de bronnen met elkaar verbind. Dit grondwaternet

HOOFDSTUK 3

in de zomer ramen open kunnen en met ’s nachts alleen

HOOFDSTUK 4

Bij concept 8 en 8j is spraken van een grondwaternet dat

HOOFDSTUK 5


–

Toolkit

Energieconcept 4


HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 4

HOOFDSTUK 7

11:23

installateur. –


van meerdere personen ruim aan het com-

sionering en systeemconfiguratie van de

fortniveau van 16 liter per minuut van 40 °C.

bodemwarmtewisselaars tijdens initiatief, vooront-

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW

werp, definitief ontwerp en bestek en die tevens de

ventilatie draagt bij aan een gezond

prestatie-eisen voor het systeem formuleert. Deze

binnenklimaat.

adviseur dient ook aanspreekpunt te zijn voor de

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

geotechnische aannemer. –

System-integrator: Gezien de complexiteit van het concept is het in de uitvoering zaak te kiezen voor een overallverantwoordelijke system-integrator voor

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

de technische installaties. Deze is dan verantwoordelijk voor aansturing in de uitvoering en draagt zorg voor correcte afstemming van de verschillende onderdelen van het concept.

109

Pagina 110

alle terreinen kundige opzichter voor te stellen.

bronnen binnen de woning. Aan de hand van bereke-

Deze opzichter behartigt vooral de risico’s voor de

ningen dienen geluidsbeperkende maatregelen te

–

gebruiker en exploitant.

worden vastgesteld.

HOOFDSTUK 3

verlening en vooroverleg.


Reële doorloopplanning opstellen.


–

Inventariseren subsidiemogelijkheden.

ketel met radiatoren, is voorlichting over gebruik en

–

Quick-scan technische en financiële mogelijkheden.

onderhoud van de warmtepomp, vloerverwarming en

–


HR-WTW vereist.

van deelnemende partijen.

In dit concept wordt zowel verwarmd als gekoeld. Uit de 6.3 Activiteiten

berekening van de warmteen koudebehoefte van de woning wordt de bodemwarmtewisselaar gedimensio-

–

Beperk temperatuurverlies in de warmwaterlei-


dingen van warmtebron naar tappunt.

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend worden


neerd, wat betreft diepte, aantal wisselaars en trans-

Bouwfysisch



mogen niet vervormen omdat anders de luchtweer-


bevriezingsverschijnselen in de bodem optreden.

Bouwfysisch

stand verhoogt, waardoor de debieten niet meer


worden gehaald. Bodemwarmtewisselaars dienen niet


aangebracht, geen naden. Ingestorte luchtkanalen


mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden, omdat

geknikt te zijn in de bodem en tevens toegankelijk te zijn

optimalisatie en realisatie van:



voor onderhoud/afsluitmogelijkheid bij evt. lekkage.

–


van de vermogensvraag per vertrek, waarmee wordt


–


vastgesteld:


6.3.4 Beheerfase

–


–

Temperatuurniveau (bepaalt de capaciteit van de



warmtepomp)


Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstellen

Geo-technisch

–

Dimensionering leidingen


met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/contracten

Bij het toepassen van een aquifer moet worden nage-

–

Waterdebiet


Voorlichting aan gebruikers bij oplevering en gedurende

gaan of de bodemgesteldheid deze toepassing toestaat.

Uit het productaanbod wordt een warmtepomp gese-

Daarnaast moet de locale/provinciale regelgeving toes-

lecteerd waarmee voldaan kan worden aan de energie-


Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onderhoud

taan dat de wisselaars in de bodem worden geplaatst en

prestatie en het gevraagde vermogen. De relatie tussen


instelling controleren.

moeten de vanuit de regelgeving opgelegde randvoor-

de warmteopwekking in de warmtepomp, de warmte-



afgifte door de vloerverwarming en het transport van



warm en koud water in leidingen, kan worden weerge-

inregelen en beproeving installatie en regeltechniek

–

Geschiktheid bodem


geven in een zgn. hydraulisch schema. Het opstellen van

waarborgt dat de ontwerpwaarden ook in de praktijk

–

Vergunningverlening/ melding voor de


dit schema is noodzakelijk om de pompen, regelaars en

worden gerealiseerd.


aansturing van de installatie te ontwerpen. De collec-


tieve tapwaterverwarming in energieconcept 33a dient

voertemperatuur worden gekozen. Bij koelbedrijf moet

legionella-veilig uitgevoerd te worden.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 5



HOOFDSTUK 4

Geo-technisch


eerste stookseizoen.


Ventilatiesysteem

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

capaciteit van de HR-WTW installatie bepaald. Met een 6.3.2 Definitief ontwerp en bestek


Bouwfysisch


–


–

Aan de hand van de warmteverlies berekening wordt

Ref. met koeling 1g

Concept 33a

Concept 8

Concept 8j



HR-WTW

HR-WTW

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

WP Combi (grondwater)

WP Combi (grondwater)

LTV

LTV

mechanische afvoer

mechanische afvoer

Regeling ventilatie

3-standenschakelaar

Vraagsturing door klok-

Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

WP (grondwater) +

HTV

LTV

regeling of CO2-sensoren


alle omstandigheden worden gehaald. Met een geluids-


berekening kan het type geluiddemper worden


geselecteerd om te voldoen aan de geluidseisen in de

Temp. Niveau

Op basis van de grootte van de woning en de gewen-

leefvertrekken.

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel

Zonneboiler +

WP Combi

Zonneboiler + WP

Koudeopwekking

Split-unit

Grondwater

Grondwater

Grondwater

Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

Vloerkoeling

Vloerkoeling

ste luchtverversing wordt de ventilatievraag bepaald.

CV-ketel HR 107 coll.

Risicobeheersing in ontwerpen bestekfase –

Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het slaan van een bron.

110

bodemwarmtewisselaars


worden voorkomen dat er condensvorming optreedt ten gevolge van te lage aanvoertemperaturen.

HOOFDSTUK 3

vervullen. Aantoonbare ervaring is wel vereist.

Analyse van randvoorwaarden voor vergunning-

HOOFDSTUK 4


–

HOOFDSTUK 1

Zowel de warmtepomp als de HR-WTW-unit zijn geluids-

HOOFDSTUK 2

Het is de taak van de system-integrator om een op

HOOFDSTUK 5

–

Toolkit

Energieconcept 4


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 4

HOOFDSTUK 7

11:23

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HR 107 collectief

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

Combi

111

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 112

Toolkit

Energieconcept 4

(Installatieconcept 8k en 22i)

33a

Jaarlijkse verbruikskosten bewoner****

€ 428

€ 399

€ 333

Soort project:

A(1)

€ 5.200

€ 7.000

€ 7.000

Projectgrootte:

< 40 woningen

Locatiekenmerken:

Nieuwbouw, uitbreidingslocatie. Gevel tuinzijde georiënteerd op zuid en geen

maatregelen


B

€ 3.000

€ 3.000

€ 3.000

Meerkosten vloerverwerwarming

C

€ 2.300

€ 2.300

€ 2.300

Meerkosten warmte/koude opwekking Totale investeringskosten

D

€ 3.250

€ 5.000

€ 8.250

A+B+C+D

€ 13.750

€ 17.300

€ 20.550

E

€ 5.450

€ 8.950

€ 8.950

B+C+D+E

€ 14.000

€ 19.250

€ 22.500

F

€ 10.750

€ 9.250

€ 9.250

woninggebonden installatie Collectieve installatie


Totaal meerkosten Totale investeringskosten collectieve installatie***

Eengezinswoning, ruim van afmeting, waardoor een hoge mate van flexibiliteit

HOOFDSTUK 2


beschaduwing van belendende percelen Comfortniveau:


Ambitie CO2 reductie:

50% CO2 -reductie (ambitieniveau 3)

Gekozen techniek

High tech

Verkoopdoel:

Ruim, functioneel, gezond, behaaglijk in de winter, heerlijk koel in de zomer en een groot aanbod van warm tapwater

Prijsklasse:

Middelduur

HOOFDSTUK 4

2 Kenmerken woning met Kwaliteitsprofiel (1)Referentie excl. warmteopwekker bij 33a

5


E-concept 22i

E-concept 8k

–

Lokatie

Outsourcing

Bijdrage aansluitkosten

project 50 woningen

G

€ 548

€ 440

€ 366

€ 10.100

€ 6.600

€ 6.600

(BAK)

project 200 woningen

H

€ 4.900

€ 1.500

€ 1.500

Meerinvestering

project 50 woningen**

B+C+D+G

€ 17.900

€ 16.150

€ 19.400

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

10 tot 40

< 10

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

8j

Woninggebonden

Jaarlijkse verbruikskosten bewoner

Woning A

Toegankelijkheid

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


-750 bij outsourcing


8




B+C+D+H

€ 12.700

€ 11. 050

€ 14.300


HOOFDSTUK 4

Energieconcept

HOOFDSTUK 3

Rijenwoning

tov referentie

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 1

‘Ruime, comfortabele en energiezuinige eengezinswoning’.

-750

Energieprestatie EPC

0,67

0,55

++

B

+

B

+

++

+

3

0,48

CO2-uitstootreductie tov referentie

27%

33%

44%

CO2-uitstootreductie tov referentie met koeling*

35%

41%

50%

H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 5

B +

3

B

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO>400) ** voor de vermeden individuele gasaansluiting is € 750 afgetrokken

B

Ventilatie

HR-WTW

HR-WTW

Warmteopwekking

WP (b) + HR 107 Coll.

Combi-wp (b)


LTV

LTV


Warmteafgifte

Vloerver.

Vloerverw.



Tapwaterverwarming

HR 107 Coll.

Combi-wp (b)

na-men van adviseurs en (onder-)aannemers die

SenterNovem.

Koudeopwekking

Bodem

Bodem




HTK

HTK

Zonneboiler

Ja

Ja

CO2-reductie

37%

50%


HOOFDSTUK 9


112

HOOFDSTUK 8

**** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de refentiewoning € 663



HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

*** getal benodigd om de exploitatieberekening te kunnen maken

113

23-05-2005

11:23

Pagina 114

Energieconcept 5

Toolkit

Energieconcept 5

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

Concept 2 - 8 en 15K

Verwarming Koeling

Vloer

Uitgangspunt bij het kiezen voor vloerkoeling is dat

zorgt de HR-WTW voor een energiezuinige toe- en

gegarandeerd kan worden dat per jaar de temperatuur

afvoer van ventilatielucht, terwijl in de zomer ramen

niet meer dan 50 uur boven de 25 °C komt. Door extra

open kunnen en met ’s nacht alleen de afzuiging aan,

aandacht voor de plaats en ophanging van de ventilatie-

kan de woning goed afkoelen. De hoge eisen t.a.v. com-

unit, wordt geluidsoverlast van de installatie vermeden .

fort en gezondheid vragen extra aandacht bij het

Het warmtapwatersysteem is voor beide concepten zo

ontwerp en de realisatie van de HR-WTW. Koelen via de

gedimensioneerd ( bij concept 8k met een voorraadvat

vloer maakt de woning extra comfortabel.

HOOFDSTUK 2

4.2 Comfort

minuut gegarandeerd is, wat voldoende is voor het


gelijktijdig gebruik van twee tappunten (CW6).



t.o.v. de referentie van 50% (EPC = 0,48) en voldoet de


4 Woningkenmerken

3.1 Project grootte

4.1 Gezondheid

woning aan ambitieniveau 3. Concept 22i met een CO2-

Daarom wordt er bij de berekeningen uitgegaan van een


–

Twee varianten met extra eisen t.a.v. gezondheid en

reductie van 37% (EPC = 0,66) komt uit op ambi-

qv.10 waarde van 1,0 dm3/s.m2 (referentie is 0,625).

een projectgrootte van < 40 eengezinswoningen. Bij

met gezondheidskwaliteit op ‘+’ niveau. Daarom

tieniveau 2.

Glasoppervlakken (< 40% van geveloppervlak en hoogte

deze projectomvang zijn collectieve installaties over het

extra aandacht voor het voorkomen van tocht en geluidhinder door de HR-WTW en voor de reinig-

glas geen koudestraling veroorzaakt.

efficiënt leidingverloop met lange blokken en leidingen

baarheid van de kanalen, filters en ventielen.


-

Dichte gevels

door de kruipruimten (energieconcept 22i) de kosten

Bovendien kan de bewoners worden geadviseerd


voor de infrastructuur worden beperkt. Is het project

extra aandacht te besteden aan de reinigbaarheid


-

Dak

Rc = 4 m2 K/W

< 10 woningen, dan wordt gekozen voor een individuele

van de woning, door het kiezen voor harde vloer-


-

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

installatie (energieconcept 8k).

afwerking.


-

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K


In de materialisatie zorgen de kalkzandsteen dragende

-

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

brengen worden, aan het energieconcept gerela-

wanden en de kanaalplaatvloeren ervoor dat er sprake is


teerd, de volgende extra prestaties verlangd:

van voldoende massa om snelle temperatuurschom-

-

Luchtdichtheid

qv.10 = 1,0 dm3/s.m2 (referentie is


-

Roosters en kanalen zijn zo gedimensioneerd dat

melingen te voorkomen en pieken uit te vlakken.

de luchtsnelheid in de leefzone < 01 m/s bedraagt.

Nadeel van het stapelen is wel dat de maatvastheid

-

Bouwsysteem:


geringer is en dat daardoor een qv.10 waarde van 0,625

-


leiden tot oververhitting (zie comfort). Een plat dak of

ontworpen (130% van eis bouwbesluit) dat in de

moeilijk haalbaar is.

een hellend dak met een van de dakvlakken op het

gehele periode tussen twee onderhoudsbeurten


seizoen, maar kan zonder aanvullende maatregelen ook

Uraam = 1,7 W/m2 K 0,625 dus opnieuw doorrekenen) kzs


zuiden, is wenselijk om zo’n hoog mogelijk rendement

toch het vereiste debiet gehaald kan worden,

4.5 Beheervorm (woningen en energievoorziening)

uit de zonnecollectoren te halen en biedt de

zonder dat geluidhinder optreedt.

De woningen worden aangeboden als koopwoningen.

5.2.1 Type verwarmen/opwekking, temperatuurniveau


Bij concept 22i is outcoursing voor het collectieve deel

In concept 8k wordt uitgegaan van individuele combi-

open (spuiventilatie).

mogelijk. Concept 8k is een individuele installatie met

warmtepompen voor elk van de woningen met per woning

Vanwege de aanwezigheid van inblaaskanalen

per woning een eigen bodemwisselaar. Het ligt dan ook

als bron een bodemwarmtewisselaar. De warmtepomp

wordt bij de oplevering een onderhoudsplan

voor de hand om deze installatie in eigendom en beheer

voorziet in warmte voor het LTV verwarmingssysteem. In


aan de bewoner over te dragen

concept 22i is sprake van een collectieve warmtepomp

-

mogelijkheid om de zonne-installatie (b.v. met PV) in de toekomst uit te bereiden.

-

t.b.v. de LTV ruimteverwarming.

van de kanalen, filters en ventielen. -

Om luchtbewegingen door convectie te voorkomen wordt vloerverwarming toegepast

–



HOOFDSTUK 7

3.2 Oriëntatie

Rc = 2,9 m2 K/W ( hsb binnen-

HOOFDSTUK 8

–

HOOFDSTUK 5

< 2,5 m) en glaskwaliteit (HR++) zijn zo gekozen dat het 4.4 Milieukwaliteit materialen



De LTV vloerverwarming is comfortabel en in combi-


natie met de warmtepomp erg efficiënt. In de winter

HOOFDSTUK 9

Energieconcept 5


Met concept 8k wordt een CO2 reductie gerealiseerd

3 Locatiekenmerken

algemeen economisch niet interessant, tenzij door een

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 4


Energieconcept 8k

114

HOOFDSTUK 3

van 170 liter) dat minimaal 16 liter water van 40 °C per Bodem

5.2.2 Warmte afgiftesysteem Vloerverwarming LTV

115

Pagina 116

–

HOOFDSTUK 4

De doelstellingen CO2-reductie van 50% (voor concept


realiseren.

22i 37%), een hoog comfort en hoge eisen aan gezond-

Bouwfysisch

In concept 8k gebeurt dit met een compleet

heid, zijn bepalend voor het concept.


individueel WP systeem + zonneboiler.

5.2.4 Koude afgiftesysteem Vloerkoeling HTK 5.2.5 Ventilatie HR-WTW (met onderhoudsplan) en spuivoorzieningen in elke ruimte.

-

5.2.6 Warmtapwater In beide concepten verzorgt een zonneboiler de tapwaterverwarming. In concept 22i collectief met een collectieve HR 107-ketel als naverwarming. In concept 8k zorgt de per woning individuele combiwarmtepomp

–

voor de naverwarming. Het voorraadvat van 170 liter staat garant voor het comfortniveau.

–

6.2 Actoren


neboiler en aangevuld met een collectieve

–

De hoge comforteisen in combinatie met LTV en het


HR-ketel ter naverwarming van het door de

niet willen overdimensioneren van de warmtepomp,

–


zon opgewarmde warmtapwater

vraagt om de inzet van een aantal adviseurs:

–



–


Een projectgrootte van 10 woningen is


energieconcept 8k wordt daarom voor een


Geo-technisch

individuele oplossing met warmtepompen



gekozen, zowel voor ruimteverwarming als



warmtapwater.



Bij een projectgrootte tussen de 10 en 40

hoog mogelijk; de bouwfysisch adviseur bepaalt de


woningen is een diepe grondwaterbron nog

warmtevraag, de koelvraag en de randvoorwaarden

bodem worden geplaatst en moeten de vanuit de regel-

steeds niet haalbaar, maar wel een collectief

voor de gewenste ventilatie.

geving opgelegde randvoorwaarden bekend zijn.


– Concept 2 - 8 en 15K

Verwarming Koeling

– Vloer

Bodem

–

HOOFDSTUK 1

Een deskundig installatie adviseur van een installatie

piekbelasting en de naverwarming van tap-

adviesbureau die gedetailleerde installatiebereke-


water door een collectieve HR-ketel verzorgd.

ningen kan uitvoeren, die de bouwkundige inpassing


De warmtepomp voedt een vloerverwar-

van de installatie ontwerpt en die de uitvoering op


mingsysteem, welke ter voorkoming van

het werk controleert; input zijn de gegevens van de

warming voor verwarmen op een zo laag mogelijke

tochtklachten wordt gecombineerd met

bouwfysisch adviseur.

aanvoertemperatuur worden gekozen. Bij koelbedrijf


moet worden voorkomen dat er condensvorming

De toepassing van vloerverwarming en


optreedt ten gevolge van te lage aanvoertemperaturen.

bodemwarmtewisselaars schept de


mogelijkheid om met een en hetzelfde systeem



te verwarmen en te koelen. Vanwege de aan-

prestatie-eisen voor het systeem formuleert. Deze

Bouwfysisch

wezigheid van een WTW, gecombineerd met

adviseur dient ook aanspreekpunt te zijn voor de

–

de comforteis om < 50 uur temperatuurover-

geotechnische aannemer.


System-integrator: Gezien de complexiteit van het

vertrek vastgesteld. Op basis van een computer-

actief koelen noodzakelijk (koelbehoefte).

concept is het in de uitvoering zaak te kiezen voor

symulatie met TRNSYS wordt de koelvraag bepaald.

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW ventilatie

een overallverantwoordelijke system-integrator voor

draagt bij aan een gezond binnenklimaat.

de technische installaties. Deze is dan verantwoor-

De spuivoorziening is noodzakelijk om ook

delijk voor aansturing in de uitvoering en draagt

Aan de hand van de warmteverlies berekening wordt de

zonder zonwering de comforteis te kunnen

zorg voor correcte afstemming van de verschillende

vermogensvraag per vertrek vastgesteld en op basis

halen.

onderdelen van het concept.

hiervan het warmtepompvermogen bepaald.

schrijding te accepteren is een systeem van –

–

relatief klein voor een collectief systeem. Met

HR-WTW. –


In concept 22i met een collectieve WP, zon-

systeem. Met energieconcept 22i wordt de


HOOFDSTUK 5


De warmwatervoorziening in de vorm van zon-

–

–

–

–


Op basis van de grote van de woning en de gewenste luchtverversing wordt de ventilatievraag bepaald


neboiler, naverwarming en een voorraad van

alle terreinen kundige opzichter voor te stellen. Deze


170 liter voldoet voor een huishouden van

opzichter behartigt met name de risico’s voor de


meerdere personen ruim aan het comfort-

gebruiker/ exploitant.

vastgesteld:

niveau van 16 liter per minuut van 40 °C.

HOOFDSTUK 2

warmte kan worden onttrokken.

–

6.3 Activiteiten

HOOFDSTUK 3

geregenereerd, zodat er in de winterperiode weer

6.1 Doelen

HOOFDSTUK 4


Koelen geschiedt door vrije koeling (HTK) met de

HOOFDSTUK 5



5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau bodemwarmtewisselaars. De bodem wordt hiermee

HOOFDSTUK 9

Toolkit

Energieconcept 5


HOOFDSTUK 1

Energieconcept 5

HOOFDSTUK 7

11:23

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

Het is mogelijk dat één partij meerdere rollen kan vervullen. Aantoonbare ervaring is wel vereist.

–

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd


Energieconcept 8k (met combi WP en zonneboiler)

116

117

Pagina 118

Beheerfase


–

Quick-scan technische en financiële mogelijkheden


–

Geschiktheid bodem

–


–

–


van deelnemende partijen

opstellen met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/

–


contracten

–

–

Waterdebiet

Zowel de warmtepomp als de HR-WTW-unit zijn geluid-


–

worden vastgesteld.






woning wordt de bodemwarmtewisselaar, gedimen-


sioneerd, wat betreft diepte, aantal wisselaars en trans-




bevriezingsverschijnselen in de bodem optreden.


houd instelling controleren


Ventilatiesysteem


Concept 22i

Concept 8k


HR-WTW

HR-WTW

Regeling ventilatie

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

WP bodemwiss.+ HR 107

Combi-WP bodemwiss.

Temp. Niveau

LTV

LTV

LTV

HOOFDSTUK 5


Ref. met koeling 3g

mechanische afvoer

de uitvoering op de bouwplaats noodzakelijk. Aanvullend is het steekproefsgewijs meten van de lucht-

HOOFDSTUK 3

Bouwfysisch


Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onder-



Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming



Tapwaterverwarming

Combiketel

Zonneboiler + HR 107 coll




Koudeopwekking

Split-unit

Bodem

Bodem



Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

Vloerkoeling








22i

8k



€ 417

€ 446



A(1)

€ 5.200

€ 7.000

B

€ 3.000

€ 3.000



anders bediend moet worden dan een traditionele


capaciteit van de HR-WTW installatie bepaald. Met een

cv-ketel met radiatoren is voorlichting over gebruik en


C

€ 2.300

€ 2.300




D

€ 3.250

€ 15.200


HR-WTW vereist.

Totale investeringskosten woninggebonden A+B+C+D

€ 13.750

€ 27.500

worden afgestemd zodat de vereiste debieten onder alle omstandigheden worden gehaald.

installatie

Risicobeheersing realisatiefase Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend worden


aangebracht, geen naden.


Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen omdat


anders de luchtweerstand verhoogt waardoor de

Collectieve installatie


Totaal meerkosten tov referentie Totale investeringskosten collectieve installatie***

E

€ 5.450

€0

B+C+D+E

€ 14.000

€ 20.500

F

€ 7.250

€0

€ 440

nvt

€ 9.500

nvt

(1)Referentie excl. warmteopwekker bij 22i

debieten niet meer worden gehaald. Risicobeheersing in ontwerp en besteksfase

Bodemwarmtewisselaars dienen niet geknikt te zijn in

Outsourcing

–

Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het aan-

de bodem en tevens toegankelijk te zijn voor onder-


brengen van bodemwarmtewisselaars

houd/ afsluitmogelijkheid bij evt. lekkage.


–

Analyse van randvoorwaarden voor vergunningverlening en vooroverleg

–

118

Energieconcept 22i


De tapwaterverwarming dient legionella-veilig uitgevoerd te worden.

Rijenwoning


project 50 woningen

G

(BAK)


H

nvt

nvt

Meerinvestering bij


B+C+D+G - 750

€ 17.300

nvt

outsourcing


B+C+D+H - 750

nvt

nvt

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 7

lecteerd waarmee voldaan kan worden aan de

HOOFDSTUK 4

Geo-technisch

–

HOOFDSTUK 5




HOOFDSTUK 2


ningen dienen geluidbeperkende maatregelen te

HOOFDSTUK 1


–


Toolkit

Energieconcept 5


HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 5


11:23

HOOFDSTUK 7

23-05-2005

HOOFDSTUK 8

bam_toolkit_02.qxd

119

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:23

Pagina 120

Toolkit

Energieconcept 5

120

HOOFDSTUK 1

‘Door de zon verwarmde, comfortabele en gezonde eengezinswoning’. (Installatieconcept Archi Service) Energieprestaties EPC

0,66

0,48



29%

44%

Soort project:


37%

50%

Projectgrootte:

10 < 40 woningen

Locatiekenmerken:

Nieuwbouw, uitbreidingslocatie. Gevel tuinzijde georiënteerd op zuid en geen beschaduwing

Comfortniveau:

De binnentemperatuur wordt niet meer dan 50 uur per jaar hoger dan 25°C

Ambitie CO2-reductie: 56% CO2-reductie (ambitieniveau 4) Gekozen techniek

Low tech

Verkoopdoel:

Flexibel, functioneel, gezond, comfortabel, vooral behaaglijk in de winter en met een goede


Prijsklasse:

Middelduur




HOOFDSTUK 3

***getal benodigd om de exploitatieberekening te kunnen maken

HOOFDSTUK 2

van belendende percelen

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO>400) **voor de vermeden individuele gasaansluiting is € 750 afgetrokken

Eengezinswoning, met de mogelijkheid deze uit te breiden, waardoor een hoge mate van flexibiliteit

HOOFDSTUK 4

zonwering ook heerlijk koel in de zomer, royaal aanbod van warm tapwater.

Woningbouw is voornemens een lijst te maken met bewezen ervaring hebben met het adviseren en

Lokatie

< 10

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

Woning

Voor aanvullende informatie betreffende duurzame A

Toegankelijkheid

SenterNovem.

B

Bruikbaarheid


C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

++

E

Comfort

B

+

++

F

Uitstraling

G



H


I

Exploitatie

B

J


B

+

4

K


B

+

++

L


Ventilatie

Nat. afvoer en mechanische toevoer

Warmteopwekking

Zonnegascombi


LTV

Warmteafgifte

Wandverwarming

Tapwaterverwarming

Zonnegascombi

Koudeopwekking

Lucht via grondbuizen



Archi Service

HOOFDSTUK 7



HOOFDSTUK 5

6

HOOFDSTUK 8


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 6

Temperatuurniveau koeling Zonneboiler

Ja

CO2-reductie

56%

121

Pagina 122

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 66

Door zeer goede isolatie is er een geringe warmtevraag.

van emissies uit materialen ligt de toepassing van


wordt wandverwarming toegepast.

kalkzandsteen voor de dragende wanden en het binnen-



spouwblad en kanaalplaatvloeren voor de verdieping


Kwaliteitsprofiel en concept G.1 (Allergeenarm).

voor de hand. In de materialisatie zorgen de kalkzand-


steen wanden en de kanaalplaatvloeren ervoor dat er

Daarom kan het nodig zijn bij de berekeningen uit te

4.2 Comfort

sprake is van voldoende massa, om snelle temperatuur-

gaan van een qv.10 waarde van 1,0 dm3/s.m2 (referentie

Door de stralingswarmte van de wandverwarming

schommelingen te voorkomen en pieken uit te vlakken.

is 0,625).

ontstaat al een behaaglijk binnenklimaat bij een tempe-


Glasoppervlakken (< 60% van het geveloppervlak op de

ratuur van 18°C. Bij toepassing van de serre wordt


zuidzijde en 30% van geveloppervlak op de noordzijde

gezorgd voor voorverwarmde ventilatielucht t.b.v. de op

moeilijk haalbaar is. Zorgvuldig detailleren is een

en hoogte < 2,5 m) en glaskwaliteit (HR++) en de zeer

het zuiden gelegen woonvertrekken. De behaaglijkheid

vereiste.

goede U-waarde zijn zo gekozen dat het glas geen

in de woning wordt bevorderd door de hoge isolatie-

Voor aanvullende wensen op het gebied van de milieu-

koudestraling veroorzaakt.

waarden (Uraam = 1,2 W/m2K en 1,0 m2 K/W voor het

kwaliteit van de materialen wordt verwezen naar het

-

Dichte gevels

Rc = 4,0 m2 K/W

glas, Rc = 4,0 m K/W voor de gevels, Rc = 5,0 m K/W

hoofdstuk over milieuclassificatie van materialen.

-

Dak

Rc = 5,0 m2 K/W

-

BG vloer

Rc = 7,0 m2 K/W

–

laties over het algemeen economisch niet interessant.

De oriëntatie met de woonkamer op het zuiden betekent zoninval in de woonkamer en in de op het zuiden liggende slaapkamers. Dit verkort het stookseizoen, maar kan zonder aanvullende maatregelen ook de zonnecollector dient min of meer zuid georiënteerd te worden

2

2

voor het dak, Rc = 7,0 m K/W voor de begane grond 2

4 Woningkenmerken

vloer). Wel is bij deze hoge isolatiewaarden en relatief


-

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

4.1 Gezondheid

veel glas op het zuiden een goed werkende buitenzon-

De woningen worden aangeboden als koopwoningen.

-

Ramen

Uglas = 1,0 W/m2 K

–

Het maken van een gezonde woning is een van de

wering vereist. Het warmtapwatersysteem met een

Het ligt dan ook voor de hand om de installatie in eigen-

hoofddoelen van dit woningconcept.

voorraadvat van 200 liter garandeert minimaal 16 liter

dom en beheer aan de bewoner over te dragen.

Door advisering t.a.v. de inrichting en afwerking van

water van 40 °C per minuut wat voldoende is voor het

de woning kan dit effect worden ondersteund.

gelijktijdig gebruik van twee tappunten (CW6).

–

Bovendien kan de bewoners worden geadviseerd

–

extra aandacht te besteden aan de reinigbaarheid


van de woning, bijvoorbeeld door het kiezen voor

Met dit concept wordt een CO2-reductie gerealiseerd

harde vloerafwerking.

t.o.v. de referentie van 56% (EPC ca. 0,62) en voldoet de

Ter beperking van de radon-emissie is gekozen voor

woning aan ambitieniveau 4. De CO2-reductie wordt

een woning zonder kruipruimte.

gerealiseerd met de volgende maatregelen:

In het stookseizoen geldt een lage

–

als ruimteverwarming.

binnentemperatuur. –

Tocht wordt beperkt door de lage binnentempera-

–

Verticale douche WTW.

tuur te combineren met een hoge afdichting van

–

Grondbuisventilatie waarmee in de winter de venti-

kieren en naden, een hoog isolatieniveau van de hele

latielucht voorverwarmd en in de zomer

woning en specifieke aandacht voor het inblazen van

voorgekoeld ter verhoging van het comfort.

de ventilatielucht. –

–

–

Hybride ventilatie; Door speciale voorzieningen wordt

Een stille woning door de afwezigheid van een

door middel van natuurlijke trek de ventilatorenergie

continu werkende mechanische ventilatie (volledige

beperkt, of er is geen ventilator noodzakelijk.

natuurlijke ventilatie of een hybride ventilatie–

Zonneboiler-combi voor zowel tapwaterverwarming

–

Zowel vloer- als wandverwarming zullen door het

systeem).

hoge stralingsaandeel het stookgedrag van de

Toxische materialen worden zo veel mogelijk

bewoners positief beïnvloeden. De luchttempera-

vermeden.

tuur zal hierdoor gemiddeld 1 a 2 °C lager liggen.

Roosters zijn zo gedimensioneerd dat de luchtsnelheid in de leefzone < 0,1 m/s bedraagt.

–

Een deel van de ventilatielucht wordt door de serre

5 Energetische kenmerken De woning is zeer zorgvuldig geïsoleerd, waardoor de warmteverliezen door gevels, vloeren en daken zijn geminimaliseerd. De stralingswarmte van de wandverwarming in de woonvertrekken en vloerverwarming in de hal, het toilet en de badkamer, maken het mogelijk een behaaglijk binnenklimaat bij een luchttemperatuur van 18 °C te realiseren. Dit beperkt de warmtevraag ten behoeve van ruimteverwarming. De via grote zonnecollectoren opgevangen zonnewarm-

HOOFDSTUK 1

In een woning met wandverwarming en de beperking

Om luchtbewegingen door convectie te voorkomen

HOOFDSTUK 2

(spuiventilatie). –

woningen. Bij deze projectomvang zijn collectieve instal-

– HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 3

een projectgrootte van 10 tot 40 twee onder een kap

leiden tot oververhitting (zie comfort). Het dakvlak met

HOOFDSTUK 8



3.2 Oriëntatie

HOOFDSTUK 9

In elk vertrek kan een raam en/of bovenlicht open

HOOFDSTUK 4

3.1 Project grootte

–

Uraam = 1,2 W/m2 K -

Luchtdichtheid

qv.10 = 1,0 of lager

-

Bouwsysteem:

kzs

-


HOOFDSTUK 5

3 Lokatiekenmerken

Toolkit

Energieconcept 6

De begane grondvloer rust op een 50 cm dikke schuim-


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 6

betonvloer. Hieronder bevindt zich een laag droog blijvend zand dat dient als koudebuffer in de zomer en als warmtebuffer in de winter. In deze laag zand worden buizen aangebracht waardoor ventilatielucht wordt gevoerd. Tevens zijn waterleidingen aanwezig die in de

HOOFDSTUK 7

11:24

winter overtollige zonnewarmte uit de zonneboilercombi aan deze laag zand kunnen toevoeren.

te wordt opgeslagen in het boilervat van 200 l. Overtollige warmte uit de zonneboilercombi kan in een warmtebuffer onder de begane grondvloer worden opgeslagen. Inkomende ventilatielucht wordt voorverwarmd via de eventuele serre en via de luchtkanalen die lopen door de warmtebuffer onder de begane grondvloer. Onderzoek

5.2 Installatietechnisch kenmerken 5.2.1 Type verwarmen / opwekking, temperatuurniveau

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

In dit concept wordt uitgegaan van een zonnegascombi (bv de ATAG SHR-ZGC 24) die voorziet in de warmte voor het LTV verwarmingssysteem.

aan serres heeft uitgewezen dat de voorverwarming van de ventilatielucht, ongeacht de buitentemperatuur,

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

ongeveer 8 °C bedraagt.

gevoerd, waardoor de lucht wordt voorverwarmd. De serre beperkt tevens de warmteverliezen van de woning.

122

123

Pagina 124


laar (buis) in de buffer.

De doelstellingen zijn een CO2-reductie van 56%, een hoog comfort en hoge eisen ten behoeve van gezondheid.

Installatietechnisch De zonnegascombi haalt zijn hoogste energetisch rende-

6.2 Actoren

ment bij lage temperaturen. Daarom moet de wanden


vloerverwarming voor verwarmen op een zo laag

willen overdimensioneren van de zonnegascombi,

mogelijke aanvoertemperatuur worden gekozen. Voor

vraagt om de inzet van een aantal adviseurs:

de inpassing van de zonnecollector en de warmtapwater-

–

een deskundig bouwfysisch adviseur om in alle fasen

verwarming moeten de apparaatspecificaties goed in de


gaten worden gehouden.

Vloerverwarming


Zonnegascombi

Vloer en wandverwarming




Bouwfysisch

niveau van de verwarming zo laag mogelijk te

–


houden; de bouwfysisch adviseur bepaalt de



Daarnaast wordt de douche voorzien van een douche

warmtevraag, de benodigde zonwering en de rand-

vertrek vastgesteld en op basis hiervan het type zon-

Koelen geschiedt door in de zomerkoele lucht in te laten

WTW. De warmtevraag voor warmtapwater wordt hier-

voorwaarden voor de gewenste ventilatie. Berekent

negascombi bepaald. Op basis van een computer-

HOOFDSTUK 5

Zon

De bouwfysisch adviseur berekent de grootte van de benodigde grondbuffer en dimensioneert de luchtwisse-

6.1 Doelen

Dak

Gas

die via de grondbuizen de woning wordt ingeblazen. In dit

door beperkt. Het is bij deze douche WTW van groot

en dimensioneert tevens de grondbuisventilatie en

simulatie met TRNSYS wordt de koelvraag c.q. de

concept kan de woning ’s nacht afkoelen via de venti-

belang dat er jaarlijks deugdelijk onderhoud aan wordt

het hybride ventilatiesysteem.

benodigde zonwering bepaald.

latieopeningen. Een goede buitenzonwering ter voor-

verricht teneinde de energetische prestatie te waarborgen.


–

Op basis van de grote van de woning en de gewenste luchtverversing wordt de ventilatievraag bepaald.

met zoveel mogelijk natuurlijke middelen.

5.2.5 Ventilatie De woning wordt zo veel mogelijk natuurlijk geventileerd. via natuurlijke trek door ventilatiekanalen naar het dak.

Hoofddoel is een hoge CO2-reductie te realiseren

–

Voorts is gezondheid een belangrijk doel in

–

Comfort is het derde hoofddoel. Essentieel is dat dit gebeurt met relatief simpele middelen die elke bewoner kan begrijpen. Is het te

geplaatst; de lucht hiervan wordt separaat naar het dak

warm, doe dan de zonwering omlaag. Zorg

afgevoerd. In de zomer vindt luchttoevoer middels

op basis van de vermogensvraag per vertrek, waarmee

bouwfysisch adviseur.

wordt vastgesteld:

Het is de taak van de ontwikkelaar om een op alle

–

en gebruik de aanwezige middelen om de woning ’s nachts te laten afkoelen. Het resul-

dels gevelopeningen (al of niet via de serre) plaats of

taat is mede door de goede isolatie een

middels het luchtinlaatkanaal dat loopt via de warmte-

’s zomers heerlijk koele woning. Is het te

buffer in de grond. De niet voor ruimteverwarming of

koud, zet niet te veel ventilatieopeningen

tapwater benodigde zonne-energie wordt toegevoerd

open en geeft de warmtewanden de tijd om

aan de warmtebuffer in de grond.

hun straling af te geven. Het resultaat is ook weer, mede door de goede isolatie, een

5.2.6 Warmtapwater

’s winters heerlijk behaaglijke woning.

De zonneboiler verzorgt de tapwaterverwarming. Het –

Een hoog comfort van warm tapwater, tot 14 liter per minuut van 40 °C (CW6)

Temperatuurniveau (bepaalt de capaciteit van de zonnegascombi)


–


gebruiker.

–

Waterdebiet

Het is mogelijk dat één partij meerdere rollen kan vervullen. Aantoonbare ervaring is wel vereist.

Installatietechnisch Uit het productaanbod wordt een zonnegascombi

er voor dat de woning niet te veel opwarmt

buffer in de grond. In de winter vindt luchttoevoer mid-

garant voor het hoge comfortniveau, CW klasse 6.

het werk controleert; input zijn de gegevens van de

terreinen kundige opzichter voor te stellen. Deze

het concept.

Aanvullend wordt boven de kookplaats een ventilatiekap

voorraadvat van 200 liter (inhoud tapwaterdeel 80 l) staat

–

De wanden vloerverwarming wordt gedimensioneerd

geselecteerd, waarmee voldaan kan worden aan de 6.3 Activiteiten



tussen de warmteopwekking in de zonnegascombi, de

Bouwfysisch

warmteafgifte door de wand- vloerverwarming, grond-

Omdat het een concept met lage temperatuur warmte-

buffer en het transport van warm en koud water in lei-

wanden betreft, is het beperken van het warmteverlies

dingen, kan worden weergegeven in een zgn.

van groot belang. Daarom moet grote aandacht worden

hydraulisch schema. Het opstellen van dit schema is

besteed aan de optimalisatie en realisatie van:

noodzakelijk om de pompen, regelaars en aansturing

–


van de installatie te ontwerpen.

–



–



–

Het voorkomen van koudebruggen


HOOFDSTUK 8

–

van de installatie ontwerpt en die de uitvoering op

HOOFDSTUK 7


N.v.t.


ningen kan uitvoeren, die de bouwkundige inpassing

HOOFDSTUK 9


een deskundig installatie adviseur van een installatie adviesbureau die gedetailleerde installatiebereke-

gevelopeningen en/of via de grondbuizen en de koude-

HOOFDSTUK 9

–

komen van te veel opwarming in de zomer is een vereiste.

In keuken, toilet en badkamer vindt luchtafvoer plaats

124

HOOFDSTUK 1

Wand- en vloerverwarming LTV


HOOFDSTUK 2



HOOFDSTUK 4

Toolkit

Energieconcept 6

Wandverwarming

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 6

HOOFDSTUK 3

11:24

HOOFDSTUK 4

23-05-2005

HOOFDSTUK 5

bam_toolkit_02.qxd

125

Pagina 126

met periodiek noodzakelijke reiniging.

den afgestemd zodat de vereiste debieten onder alle omstandigheden worden gehaald.

-

-

Concept Archi Service

Nat. toe-, mech. afvoer

Ventilator en afzuigkap, met voorzieningen voor natuurlijke en

Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstellen

mechanische afvoer. Grondbuisventilatie via grondbuffer Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

Zonnegascombi HR 107

Temp. Niveau

HTV

LTV

Zodanig detailleren dat geen koudebruggen

met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/contracten

ontstaan en de hoge qv.10-waarde kan worden


Afgiftesysteem

Radiatoren

Wand- en vloerverwarming

gehaald

eerste stookseizoen Bij oplevering inregelstaten vast-

Tapwaterverwarming

Combiketel

Zonnegascombi HR 107

Zorg ervoor dat de warmtebuffer onder de begane

leggen en bij onderhoud instelling controleren

Koudeopwekking

Split-unit

In zomersituatie via grondbuisventilatie

Koude afgifte

Lucht

Lucht

grondvloer onder alle omstandigheden droog kan blijven.


Kies in verband met comfort de inblaaspunten van

–

de toevoerlucht zorgvuldig.

warmte/koudeopslag –

6.3.3 Realisatie en oplevering Bouwfysisch

Geschiktheid bodem voor een droge Vergunningverlening/ melding voor/van afwijkend natuurlijk ventilatiesysteem

Archi Service

Energieconcept


6 € 380

Jaarlijkse verbruikskosten bewoner**** Woninggebonden maatregelen


A

€ 8.500


Meerkosten ventilatiesysteem +


bouwkundige maatregelen

B

€ 7.500

anders het verwarmingsvermogen van de wand- c.q. de

Meerkosten vloer/wandverwarming

C

€ 2.000

vloerverwarming en de zonnegascombi te klein is, dan


D

€ 5.500

wel de gewenste CO2-reductie niet gehaald wordt.

Totale investeringskosten woninggebonden A+B+C+D

€ 23.500

Daarom is controle van werktekeningen, van details en controle op de uitvoering op de bouwplaats noodzakelijk. Aanvullend is het steekproefsgewijs meten van de luchtdichtheid van woningen nodig.

installatie Collectieve installatie


Totaal meerkosten tov referentie

E B+C+D+E


F

€0 € 15.000 nvt

Controle op het inregelen en beproeving installatie en

Energieprestatie

regeltechniek waarborgt dat de ontwerpwaarden ook in

EPC

0,62

de praktijk worden gerealiseerd.


56%


56%

HOOFDSTUK 7


Consumentenvoorlichting anders bediend moet worden dan een traditionele cvketel met radiatoren, is voorlichting over gebruik en

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO>400)

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 66 HOOFDSTUK 7

Ventilatiesysteem

Ref. zonder koeling

6.3.4 Beheerfase Risicobeheersing beheerfase


HOOFDSTUK 1

nen het kanalenverloop en de ventilator op elkaar wor-


HOOFDSTUK 2

bodem en tevens door te spuiten te zijn in verband

Omdat het hier om een installatie gaat die trager is en HOOFDSTUK 8

Bodemkanalen dienen niet geknikt te zijn in de


-

HOOFDSTUK 9

-

HOOFDSTUK 3

capaciteit van de ventilator bepaald. Met een

Toolkit

Energieconcept 6


onderhoud van de zonnegascombi, wanden vloerverwarming en ventilatie vereist.




De Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling Wo-


-

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend

ningbouw is voornemens een lijst te maken met namen van


worden aangebracht, geen naden.

adviseurs en (onder-)aannemers die bewezen ervaring heb-

SenterNovem.


ben met het adviseren en realiseren van dit energieconcept.


-

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 6

HOOFDSTUK 4

11:24

HOOFDSTUK 5

23-05-2005


bam_toolkit_02.qxd

omdat anders de luchtweerstand verhoogt, waardoor de debieten niet meer worden gehaald.

126

127

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 128

Toolkit

In principe overal toepasbaar. (Installatieconcept 4 en 5a) 1 Omschrijving project binnenmilieu geboden. Door de liftontsluiting zijn het levensloopbestendige woningen. Projectgrootte:

Projectgrootte tussen de 40 en 250 woningen. Door echter te kiezen voor individuele low tech oplossingen is het concept projectgrootte onafhankelijk. De projectgrootte tussen de 40 en 250 woningen leent zich prima voor meer geavanceerde collectieve installaties.

HOOFDSTUK 3

Nieuwbouw, in principe zonder specifieke locatie-eisen. De zonnecollectoren van energieconcept 5a kunnen op een plat dak altijd op het zuiden georiënteerd worden. In principe toepasbaar op een geluidsbelaste locatie omdat ramen dicht kunnen blijven en de ventilatielucht van de andere (schonere) gevel gehaald kan worden.

Comfortniveau:

Het comfort voldoet aan ambitieniveau + (< 200 uur boven 25 °C)


Ambitieniveau 1 voor energieconcept 4 (tussen 25 en 35%) en niveau 2 voor energieconcept Low Tech

Verkoopdoel:

Comfortabel, gezond, levensloopbestendig en de keuzemogelijkheid voor een prettig wooncomfort

Prijsklasse:

Bereikbaar en middelduur

HOOFDSTUK 4

5a (tusse 35 en 45%) Gekozen techniek

Eengezinswoning tussen Lokatie

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

E-concept 4

E-concept 5a

40 tot 250

40 tot 250


7

HOOFDSTUK 5


Veiligheid

A

Toegankelijkheid

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

B

+

E

Comfort

B

+

B

+

F

Uitstraling

G


H


I

Exploitatie

B

J


B

1

B

K


B

B

L

Kwaliteit waterhuishouding Ventilatie

HR-WTW

HR-WTW

Warmteopwekking

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107


HTV

LTV

HOOFDSTUK 7

Woning

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4 Energieconcept 7HOOFDSTUK HOOFDSTUK 6 5 HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8

Gestapelde woningen met galerij en lift ontsluiting. Er wordt comfort en een gezond

HOOFDSTUK 2

Soort project:

Locatiekenmerken:

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

‘Comfortabele, gezonde en energiezuinige gallerijwoningen’.

B

Warmteafgifte

Rad.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming

Combi-ketel

Combi-ketel

Koudeopwekking

Geen

Geen

2

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 7


128

Zonneboiler

Nee

Ja

CO2-reductie

23%

38%

129

Pagina 130

naverwarming. Het voorraadvat van 120 liter staat

de afzuiging aan, waardoor de woning kan afkoelen.

garant voor het comfortniveau CW4.

3.1 Project grootte Installatiekeuze en investeringskosten zijn gebaseerd op

Het comfort wordt ‘met’ zonwering bijna op kwaliteits-

een projectgrootte tussen de 40 en 250 galerijwonin-

niveau ‘+’ geboden. In plaats van 200 uur temperatuur-


gen. Bij deze projectomvang en dit woningtype zijn

overschrijding boven de 25 °C, wordt het 239 uur (4),


collectieve installaties zeker te overwegen, maar hier

resp. 293 uur (5a). Dit aantal uren is terug te brengen


is gekozen voor individuele oplossingen.

tot 160 uur, wanneer de HR-WTW in energieconcept 5a


wordt ingewisseld voor vraaggestuurde mechanische

-

Dichte gevels

Rc = 2,9 m2 K/W

3.2 Oriëntatie

afvoer en natuurlijke toevoer (energieconcept 12a). Dit

-

Dak

Rc = 4 m2 K/W

Het concept is in principe oriëntatie onafhankelijk. Zuid,

gaat wel ten kosten van CO2-reductie (38% bij 5a en 30%

-

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

zuidoost of zuidwest is aan te bevelen. De zonneboiler in

bij 12a). Daarmee wordt het gewenste ambitieniveau 2

-

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

energieconcept 5a vraagt echter een zuid-oriëntatie, die

niet gehaald. Het aantal temperatuuroverschrijdings-

-

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

op een plat dak altijd is te vinden.

uren wordt in deze concepten beperkt door de aanwezig-


Luchtdichtheid

qv.10 = 0,625 dm3/s

massa van de constructie voor het uitdempen van grote

-

Bouwsysteem:

Gietbouw

temperatuurschommelingen.

-

Oriëntatie en glasoppervlak woonvertrek op zuid Energieconcept 4

4.3 Energetische kwaliteit Concept 4 voldoet met een CO2-reductie t.o.v. de refe-

Extra aandacht wordt besteed aan het

rentie van 23% (EPC = 0,79) net niet aan ambitieniveau 1.


voorkomen van tocht en geluidhinder door de

Indien dit in het definitieve ontwerp ook het geval is, zijn


HR-WTW en aan de reinigbaarheid van de

aanvullende bouwkundige maatregelen, zoals extra iso-


kanalen, filters en ventielen.

latie, nodig. Concept 5a met LTV en de zonneboiler haalt

Voor het laten reinigen van de kanalen, filters en

met 38% CO2-reductie, (EPC = 0,66) ambitieniveau 2.

HOOFDSTUK 7

-

plan en een onderhoudscontract aangeboden.




Gietbouw ligt bij dit woningtype voor de hand. Om toch


de luchtsnelheid in de leefzone < 01 m/s

op gezondheid kwaliteitsniveau + te halen, dient de ven-

bedraagt.

tilatie wel zonder risico op tocht of geluidhinder gehaald



te kunnen worden.

Er vindt geen actieve koeling plaats. Door de massa van de woning, het bieden van spuimogelijkheden en het

ontworpen dat in de gehele periode tussen twee onderhoudsbeurten toch het vereiste debiet

4.5 Beheersvorm





op een debiet van 130% van het minimaal vereiste. -

5.2.2 Warmte afgiftesysteem Bij energieconcept 4 wordt de warmte afgegeven via

ventielen wordt bij oplevering een onderhouds-

HOOFDSTUK 8


-

-

HOOFDSTUK 4

-

teerd de volgende extra prestaties verlangd:

-

–

Buitenzonwering

aanbrengen van buitenzonwering. Daarnaast zorgt de

Om het kwaliteitsaspect gezondheid op ‘+’ niveau te brengen, worden aan het energieconcept gerela-

HOOFDSTUK 3

Uraam = 1,7 W/m2 K

HOOFDSTUK 5

–

tapwaterverwarming.


4.1 Gezondheid

HOOFDSTUK 2

In energieconcept 4 zorgt de combiketel voor de

heid van spuimogelijkheden en door het projectmatig

4 Woningkenmerken

HOOFDSTUK 1

in de zomer ’s nachts de ramen open kunnen met alleen 4.2 Comfort


’s zomers beperkt blijven (bijna niveau +).

optreedt. Daarom wordt de installatie ontworpen

HOOFDSTUK 9

Toolkit

Energieconcept 7

3 Locatiekenmerken

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 7

HOOFDSTUK 7

11:24



Het concept is gebaseerd op individuele installaties. De


LTV vloerverwarming bij concept 5a is comfortabel en in

5.2.4 Koude afgiftesysteem N.v.t.


de toekomst, wanneer de CV-ketel aan vervanging toe

5.2.5 Ventilatie

voorkomen wordt bij energieconcept 5a

is, kan overwogen worden de installatie aan te sluiten op

HR-WTW (met onderhoudsplan) en spuivoorzieningen

vloerverwarming toegepast

een zuiniger laag temperatuursysteem (LTV) zoals een

in elke ruimte.


warmtepomp. In de winter zorgt de HR-WTW voor een



HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

5.2.6 Warmtapwater In energieconcept 5a wordt de tapwaterverwarming gerealiseerd door de zonneboiler, met de HR-ketel als

130

131

Pagina 132

versus meerkosten –

Concept 5a is een technisch eenvoudig concept met door de zonneboiler een hogere

HOOFDSTUK 3

CO2-reductie. –

Galerijwoningen vragen relatief weinig collectief leidingwerk om een collectief systeem rendabel te kunnen uitvoeren. Toch is hier, vanuit het oogmerk dat in sommige

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

gevallen een koper of huurder het gevoel wil hebben zijn installatie zelf te kunnen beïnvloeden, gekozen voor individuele oplossingen. –

nodig om geluid en tochtklachten te

De toepassing van vloerverwarming bij


35 – 45% plus de wens om geen gebruik te maken van


N.v.t.

geavanceerde technieken. In concepten wordt extra


toekomstwaarde omdat later, bij vervanging van de CV, overgestapt kan worden op duurzame LTV-systemen. Bovendien draagt de vloerverwarming bij aan een gezond binnenmilieu. De vloerverwarming uitgevoerd als zwevende dekvloer, resulteert bovendien in betere geluidsisolatie bij een lichtere vloerconstructie. –

De spuivoorziening is noodzakelijk om gen zonwering, te zorgen voor een redelijk

Risicobeheersing in ontwerp en besteksfase 6.2 Actoren

De warmwatervoorziening in de vorm van zonneboiler, naverwarming en een voorraad van 120 liter, voldoet voor een huishouden

deskundig installatieadviesbureau dat zorg draagt voor


het dimensioneren van de installaties en het leveren van

Bouwfysisch

eenduidige werktekeningen.


Extra aandacht zal het installatieadviesbureau moeten

mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden, omdat

besteden aan:


–


– –

de dimensionering van de HR-WTW (overcapaciteit om tussen twee onderhoudsbeurten toch voldoende


debiet te blijven leveren);


de lay-out van de luchtleidingen i.v.m. de reinig-


baarheid;


de situering en montage van de ventilatie-unit, om


geluidhinder te voorkomen Installatietechnisch Controle op het inregelen en beproeving van de instal6.3 Activiteiten

latie en regeltechniek waarborgt de juiste werking van


de installaties.

Bouwfysisch Het met TRNSYS berekenen van de CO2-reductie, het


berekenen van de EPC waarde bij een Qv10-waarde van


0,625 en controle plaatsvindt op de temperatuurover-

de vloerverwarming, van de HR-WTW (4 en 5a) en van

schrijdingsuren. Ten opzichte van de referentie voldoet

vloerverwarming de zonneboiler (5a).

concept 4 net niet aan de CO2 ambitie en aan de comforteis. Concept 5a voldoet net niet aan de comforteis.


Het is daarom voor een concreet project aan te bevelen

–

seren en controleren met TRNSYS berekeningen.

van meerdere personen ruim aan het comfortniveau van 12,5 liter per minuut van

–

Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen omdat anders de luchtweerstand verhoogt waardoor de debieten niet meer worden gehaald.

6.3.2 Definitief ontwerp en bestek Bouwfysisch De HR-WTW-unit is een geluidsbron binnen de woning.

6.3.4 Beheerfase

Aan de hand van berekeningen dienen geluidsbeperken-


de maatregelen te worden vastgesteld.

–

Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstellen met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/con-

40 °C. Voldoende voor een woning met één badkamer.


de isolatieniveaus en raamoppervlakken te optimali-

tracten

Installatietechnisch Met een luchtkanaalberekening (drukverlies/luchtsnelheid) kunnen het kanalenverloop en de HR-WTW-unit

132

Geen specifieke onderwerpen.

In principe zijn geen extra adviseurs nodig naast een

comfortniveau. –

HOOFDSTUK 1

comfort als doel nagestreefd.

energieconcept 5a geeft die woning meer

samen met door de bewoners aan te brenHOOFDSTUK 8

Met een geluidsberekening kan het type geluiddemper

klimaat.

Energieconcept HOOFDSTUK 67 HOOFDSTUK 7

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW ventilatie draagt bij aan een gezond binnen-

–

HOOFDSTUK 9

De doelstelling is een CO2-reductie van 25 - 35% c.q. van

voorkomen. –


6.1 Doelen

De HR-WTW is een effectieve maatregel om CO2 te reduceren, maar extra aandacht is


HOOFDSTUK 2

concepten waar het gaat om CO2-reductie

onder alle omstandigheden worden gehaald.

–

HOOFDSTUK 3

Concept 4 is een van de meest efficiënte

op elkaar worden afgestemd, zodat de vereiste debieten

HOOFDSTUK 4

–


HOOFDSTUK 5


Toolkit

Energieconcept 7


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 7

HOOFDSTUK 7

11:24

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

–


133

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 134

Toolkit

Energieconcept 7

134

galerijwoning’. (Installatieconcept 34 en 23)

Ref.

Energieconcept 4

Energieconcept 5a


HR-WTW

HR-WTW

1 Omschrijving project Hoogbouw galerijwoning, ruim, comfortabel en gezond.

Regelen ventilatie

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

3-standenschakelaar

Projectgrootte:

tussen de 40 en 250 woningen hoger dan 4 lagen

Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

Locatiekenmerken:

Nieuwbouw op ‘uitzicht locatie’en daarom veel glas. Oriëntatie onafhankelijk. Energieconcept

Temp. Niveau

HTV

HTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Radiatoren

Vloerverwarming

HOOFDSTUK 2

Soort project:

mechanische afvoer

23 is in principe toepasbaar op een geluidsbelaste locatie omdat ramen dicht kunnen blijven en de ventilatielucht van de andere (schonere) gevel gehaald kan worden. Comfortniveau:



tussen 35 en 45% CO2-reductie (ambitieniveau 2)

Tapwaterverwarming

Combiketel

Combiketel


Koudeopwekking

Splitunit om + te halen

n.v.t (Buitenzonwering)

n.v.t. (Buitenzonwering)

Gekozen techniek

High tech

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Verkoopdoel:

Ruim, functioneel, behaaglijk in de winter, heerlijk koel in de zomer en een royaal aanbod van

Gallerijappartementen

Energieconcept

Prijsklasse:


4

5a


€ 337

€ 274

HOOFDSTUK 3

Ventilatiesysteem

HOOFDSTUK 1

‘Groot project met ruime, comfortabele, gezonde en energiezuinige 7 Beschrijving van kosten en opbrengsten

warm tapwater

€ 2.750


C

€0

€ 1.100


D

€0

€ 3.650

€ 9.750

€ 14.500


A+B+C+D



E B+C+D+E


F

8

Gallerij

E-concept 34

E-concept 23

Lokatie

40 tot 250

40 tot 250

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

€0

€0

€ 2.750

€ 7.500

A

Toegankelijkheid

nvt

nvt

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

Energieprestaties

HOOFDSTUK 4

€ 7.000

€ 2.750

HOOFDSTUK 5

€ 7.000

B

Woning

D

Gezondheid

B

+

B

+

EPC

0,79

0,66

E

Comfort

B

+

B

+


23%

38%

F

Uitstraling


23%

38%

G


* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO>400) **** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de refentiewoning € 440








SenterNovem.




H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L



A


HOOFDSTUK 7



B 2

B

2

B

Ventilatie


HR-WTW

Warmteopwekking




LTV

LTV

Warmteafgifte

Vloerverw.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming



Koudeopwekking

Grondwater Coll.

Grondwater Coll.


HTK

HTK

Zonneboiler

Nee

Nee

CO2-reductie

38%

39%

HOOFDSTUK 8


Geschikt voor bereikbaar doch met name aan te bevelen in het segment middelduur

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 8

135

11:24

Pagina 136


–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 38% en

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

39% (EPC = 0,76 en 0,73 ) voldoen respectievelijk de

–

Ramen


HOOFDSTUK 2

energieconcepten 34 en 23 aan ambitieniveau 2. –

Luchtdichtheid

qv.10 = 0,625 dm3 /s.m2 gietbouw


–

Bouwsysteem:

De woningen worden uitgevoerd in gietbouw. De

–

Oriëntatie en glasoppervlak woonvertrek bij

emissie uit het beton wordt geminimaliseerd door

voorkeur op zuid, maar dit is niet noodzakelijk


De woningen worden aangeboden als koop- of huur-

Collectieve warmtepomp met als collectieve bron

woningen. De collectieve installaties lenen zich voor

warmteen koudeopslag in grondwater WKO (grondwa-

outsourcing.

ter). De warmtepomp voorziet in warmte voor het LTV verwarmingssysteem. Voor de distributie van warmtap-




energieconcept 23 wordt bij de oplevering een

zorgt in energieconcept 23 de HR-WTW voor een

een projectgrootte van meer dan 40 eengezinswonin-

onderhoudsplan meegeleverd, met daarin reini-


gen. Bij deze projectomvang worden collectieve instal-

gingsinstructies voor de kanalen, filters en ventielen.

in de zomer ramen open kunnen en met ’s nachts alleen

In energieconcept 34 zijn inblaaskanalen juist

de afzuiging aan, kan de woning goed afkoelen. De hoge

het aantal ook het slaan van een collectieve grondwater-


eisen t.a.v. comfort en gezondheid vragen extra aan-

bron haalbaar wordt.


dacht bij het ontwerp en de realisatie van de HR-WTW.


In energieconcept 34 wordt de ventilatielucht vraagge-

wordt vloerverwarming toegepast.

stuurd mechanisch afgezogen en natuurlijk toegevoerd.

3.1 Project grootte

laties over het algemeen economisch interessant, terwijl

–

–

– 3.2 Oriëntatie In principe zijn de woningen oriëntatie onafhankelijk.

Voor aanvullende gezondheidsmaatregelen zie concept

Door de vraagsturing wordt de luchtkwaliteit gegaran-

G.1. (Allergeenarm)

deerd en verspilling voorkomen. Koelen via de vloer maakt de woning extra comfortabel.

4 Woningkenmerken

4.2 Comfort

In dit concept nodigt de collectieve naverwarming voor

4.1 Gezondheid

Voor ambitieniveau + wordt gegarandeerd dat per jaar

warmtapwater uit om een collectieve zonneboiler toe te

Op het gebied van gezondheid wordt extra kwaliteit

de temperatuur niet meer dan 200 uur boven de 25 °C

voegen. De zonneboiler vermindert echter de opbrengst

geleverd (ambitieniveau +). Daarvoor zijn extra maat-

komt. Mede door het extra grote glasoppervlak is deze

van de ook al duurzame warmtepomp, waardoor die

regelen nodig:

comforteis niet zonder actieve koeling te realiseren.

investering te weinig CO2-reductie oplevert.

–

Roosters (34) en kanalen (23) zijn zo gedimen-

Door te koelen via de warmtepomp, kan het aantal tem-


peratuuroverschrijdingsuren teruggebracht worden tot


< 0,1 m/s bedraagt.

< 50 uur (ambitieniveau ++).


De HR-WTW in concept 23 is zo gedimensioneerd en

Door extra aandacht voor de plaats en ophanging van de


ontworpen dat in de gehele periode tussen twee

ventilatie-unit en indien uit berekeningen nodig blijkt de

bouw. Dit bouwsysteem is maatvast uit te voeren waar-

onderhoudsbeurten toch het vereiste debiet gehaald

toepassing van geluidemping, wordt geluidsoverlast van

door een qv10 waarde van 0,625 dm3/s.m2 goed haal-

kan worden, zonder dat geluidhinder optreedt

de installatie vermeden. Het collectieve warmtapwater-

baar is. In dit concept ligt een extra groot glasoppervlak

(dimensioneren op 130% van de vereiste capaciteit).

systeem garandeert minimaal 16 liter water van 40 °C

voor de hand.


per minuut, wat voldoende is voor het gelijktijdig

–

Dichte gevels

Rc = 2,9 m2 K/W

(spuiventilatie).

gebruik van twee tappunten. (CW klasse 6)

–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

–

–

wordt voorverwarmd door de WP en naverwarmd door de HR-ketel. De HR-ketel vangt ook de pieklast voor de ruimteverwarming op.

HOOFDSTUK 5


water is een ringleiding aangelegd. Warmtapwater

5.2.2 Warmte afgiftesysteem Vloerverwarming LTV 5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau


3 Locatiekenmerken

Koelen geschiedt door vrije koeling (HTK) met de grondwaterwisselaars. De bron wordt hiermee geregenereerd, zodat er in de winterperiode weer warmte kan worden onttrokken.

HOOFDSTUK 7


5.2.4 Koude afgiftesysteem Vloerkoeling HTK 5.2.5 Ventilatie In energieconcept 23 wordt geventileerd via een individuele HR-WTW (met onderhoudsplan) en spuivoorzie-

HOOFDSTUK 8

concept 8 - 23 en 24 concept 10 - 23


ningen in elke ruimte. Als alternatief wordt in concept 34 de ventilatielucht vraaggestuurd natuurlijk toegevoerd en individueel of collectief mechanisch afgevoerd. 5.2.6 Warmtapwater

HOOFDSTUK 9

Appartementen met centrale warmtepompinstallatie voor verwarmen - koelen - warmtapwater Bi-valent


HOOFDSTUK 4

latiesysteem voor voldoende verdunning zorgt.

HOOFDSTUK 3

toepassing van extra verdicht beton, terwijl het venti-

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 68 HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8 HOOFDSTUK 9 136

Toolkit

Energieconcept 8

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 8

HOOFDSTUK 1

23-05-2005

HOOFDSTUK 2

bam_toolkit_02.qxd

Collectief verwarmd door de WP met een naverwarming door de HR-ketel en gedistribueerd naar de woningen door warmtapwaterringleiding.

137

Pagina 138

realiseren. –

Dit gebeurt met een collectief WP systeem aangevuld met een collectieve HR-ketel voor de pieklast en de naverwarming van het

HOOFDSTUK 3

warmtapwater. –

Met een projectgrootte van meer dan 40 woningen is een collectieve bron haalbaar. Bij voldoende aantal wooneenheden (mogelijk

–

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

nen) en een efficiënt leidingverloop is ook een collectief net met warmtelevering te overwegen. Het collectieve deel leent zich voor outsoursing. –

De warmtepomp voedt een vloerverwarmingsysteem, dat ter voorkoming van tochtklachten in concept 23 wordt gecombineerd met HR-WTW.

–

Om inblaaskanalen met filters te voorkomen

-

wordt in concept 34 de ventilatielucht

HOOFDSTUK 7


gehaald. De toepassing van vloerverwarming en WP op aquifer schept de mogelijkheid om met een en hetzelfde systeem te verwarmen en te koelen en om een hoog comfortniveau te

–

bieden. –

De collectieve warmwatervoorziening personen ruim aan het comfortniveau van 16 liter per minuut van 40 °C. (CW6)

HOOFDSTUK 8

–

6.1 Doelen De doelstellingen zijn een CO2-reductie van 35% tot

HOOFDSTUK 9

45%, een hoog comfort en extra eisen t.a.v. gezondheid.

138

6.2 Actoren De hoge comforteisen, in combinatie met LTV en het niet willen overdimensioneren van de warmtepomp, vragen om de inzet van een aantal adviseurs:

Bouwfysisch

Hoofdcriterium hierbij is dat in elk geval wordt voldaan



aan de provinciale richtlijnen.



hoog mogelijk; de bouwfysisch adviseur bepaalt op



basis van simulaties in TRNSYS de warmtevraag, de



koelvraag en de randvoorwaarden voor de gewenste

–


vermogensvraag per vertrek vastgesteld en op basis

ventilatie.

–


hiervan het warmtepompvermogen bepaald.

Een deskundig installatieadviseur die gedetailleerde

–


HOOFDSTUK 1


bouwkundige inpassing van de installatie ontwerpt en

Geo-technisch


die de uitvoering op het werk controleert; input zijn

Bij het toepassen van een WKO moet worden nagegaan

vastgesteld:

de gegevens van de bouwfysisch adviseur. De instal-

of de bodemgesteldheid deze toepassing toestaat.

–

latie adviseur en de bouwfysisch adviseur bepalen de

Daarnaast moet de locale/provinciale regelgeving

precieze keuze van de vraaggestuurde ventilatie.

toestaan dat grondwateronttrekking en infiltratie

–


Aanbevolen wordt een installatie adviseur in te

wordt toegepast. In een zo vroeg mogelijk stadium

–

Waterdebiet

schakelen van een onafhankelijk installatieadvies-

een uitspraak proberen te doen voor de plaatsing van de

bureau en dit niet over te laten aan de installateur.

bronnen op eigen terrein. Bronnen zijn ook te plaatsen

Uit het productaanbod wordt een warmtepomp

Een ervaren geohydrologisch adviseur die zorg

op openbaar terrein maar dit vereist vroegtijdig overleg

geselecteerd waarmee voldaan kan worden aan de

draagt voor de dimensionering en de provinciale ver-

met de gemeente.




initiatief, voorontwerp, definitief ontwerp en bestek



en die tevens de prestatie-eisen voor het systeem



formuleert. Deze adviseur dient ook aanspreekpunt



te zijn voor de geotechnische aannemer.



System-integrator: Gezien de complexiteit van het

voertemperatuur worden gekozen. Bij koelbedrijf moet



worden voorkomen dat er condensvorming optreedt ten


een overallverantwoordelijke system-integrator voor

gevolge van te lage aanvoertemperaturen.


voor aansturing in de uitvoering en draagt zorg voor



correcte afstemming van de verschillende onder-

Bouwfysisch


delen van het concept.

–






alle terreinen kundige opzichter voor te stellen.



Deze opzichter behartigt vooral de risico’s voor de



de technische installaties. Deze is verantwoordelijk

voldoet voor een huishouden van meerdere


betreft diepte, aantal doubletten en bronafstand.


gunningaanvraag voor de WKO-installatie, tijdens

vraaggestuurd rechtstreeks van de gevel –



door het koppelen van een aantal deelplan-

van de woning wordt de WKO gedimensioneerd, wat


HOOFDSTUK 2


Uit de berekening van de warmteen koudebehoefte

HOOFDSTUK 3


6.3 Activiteiten

HOOFDSTUK 4



HOOFDSTUK 5

–

–

Toolkit

Energieconcept 8


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 8

HOOFDSTUK 7

11:24

gebruiker/exploitant.

–

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

Op basis van de grote van de woning en de gewenste luchtverversing wordt de ventilatievraag bepaald.





vervullen. Aantoonbare ervaring is wel vereist.


in de leefvertrekken. HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

berekeningen dienen geluidsbeperkende maatregelen te worden vastgesteld.

Risicobeheersing in ontwerp en bestekfase –

Geo-technisch

Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het slaan van een bron

In dit concept wordt zowel verwarmd als gekoeld.

139

Pagina 140


34

23

verlening en vooroverleg



€ 324

€ 318

–




A(1)

€ 3.800

€ 3.800

–


ketel met radiatoren, is voorlichting over gebruik en


B

€ 1.900

€ 2.900

–




C

€ 2.300

€ 2.300

–


HR-WTW vereist.


D

€0

€0

A+B+C+D

€ 8.000

€ 9.000

E

€ 3.800

€ 3.800

B+C+D+E

€ 8.000

€ 9.000

F

€ 7.000

€ 7.000

€ 317

€ 300

van deelnemende partijen Risicobeheersing realisatiefase


-


-

Bouwfysisch

Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen,

installatie Collectieve installatie


Totaal meerkosten tov referentie Totale investeringskosten collectieve installatie***



door de debieten niet meer worden gehaald. Bodemwarmtewisselaars dienen niet geknikt te zijn

Outsourcing






-



project 50 woningen

G

€ 7.000

€ 8.250

(BAK)


H

€ 2.000

€ 2.900


6.3.4 Beheerfase

Meerinvestering bij


B+C+D+G - 750

€ 10.450

€ 12.700



outsourcing


B+C+D+H - 750

€ 5.450

€ 7.350


-

0,76

0,73


Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstellen met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/ contracten


-

Het ontwerp van de installatie heeft geen overcapaciteit. Een foutieve uitvoering wordt niet door een

-


Voorlichting aan gebruikers bij oplevering en


gedurende eerste stookseizoen


17%

18%



38%

39%


inregelen en beproeving van de installatie en regeltech-


niek waarborgt dat de ontwerpwaarden ook in de


** voor de vermeden individuele gasaansluiting is € 750 afgetrokken

praktijk worden gerealiseerd.

–

Geschiktheid bodem

*** getal benodigd om de exploitatieberekening te kunnen maken

–





Ventilatiesysteem


Concept 34 Nat. toe-, mech.

Concept 23 HR-WTW

afvoer, vraaggestuurd Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

WP + HR 107 coll (grondwater)

WP + HR 107 coll (grondwater)

Temp. Niveau

HTV

LTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel

HR 107 coll

HR 107 coll

Koudeopwekking

Slit-unit

Grondwater

Grondwater

Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

Vloerkoeling








SenterNovem.



HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 68 HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8


Ref. met koeling 1g

HOOFDSTUK 9

Totale investeringskosten woninggebonden

HOOFDSTUK 3


HOOFDSTUK 4

–


HOOFDSTUK 1

Energieconcept


HOOFDSTUK 2

Galerijappartementen

Analyse van randvoorwaarden voor vergunning-

–


140

Toolkit

Energieconcept 8


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 8

HOOFDSTUK 5

11:24


23-05-2005

HOOFDSTUK 7

bam_toolkit_02.qxd

141

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 142

Toolkit

(Installatieconcept 14)

1 Omschrijving project Urban villa, gangbaar type waaraan alleen op het gebied van comfort en gezondheid extra eisen worden gesteld. Projectgrootte:

Door de eenvoud van de toegepaste techniek is dit concept zowel in grote als in kleine

Locatiekenmerken:

Geen specifieke eisen.

Comfortniveau:

Het maximaal aantal uren per jaar dat hoger is dan 25 °C is 200 uur

CO2 ambitie:

25- 35% reductie (ambitieniveau 1)

Gekozen techniek

Low tech en individueel

Verkoopdoel:

Goed, gezond en de keuzemogelijkheid voor een prettig wooncomfort

Prijsklasse:

Middelduur


E-concept 14

Lokatie

10 tot 40

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

HOOFDSTUK 5

9

HOOFDSTUK 4


Veiligheid

Bruikbaarheid Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


J


B

K


B

L


1

Ventilatie

Mech. afv. Vraaggestuurd

Warmteopwekking

CV-ketel HR 107


LTV

Warmteafgifte

Vloerver.

Tapwaterverwarming

Combi-ketel

HOOFDSTUK 8

B

HOOFDSTUK 9

Technische staat (bestaande bouw) Exploitatie

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid

B


A


Woning

I

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3

complexen te realiseren

H

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 2

Soort project:

C

142

HOOFDSTUK 1

‘Urban villa, degelijk en zonder franje’.

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 9

Koudeopwekking Temperatuurniveau koeling Zonneboiler

Nee

CO2-reductie

23%

143

Pagina 144


een projectgrootte tussen de 10 en 40 woningen. Er is



uitgegaan van eenvoudige en individuele installaties.

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 23% (EPC

ruimteverwarming als de verwarming van tapwater.

Dit type installaties is eigenlijk overal toepasbaar.

=0,80) voldoet het energieconcept net niet aan ambitieniveau 1. Indien dit in het definitieve ontwerp ook het


3.2 Oriëntatie

geval is, zijn aanvullende bouwkundige maatregelen,


Een urban villa is oriëntatie onafhankelijk. Binnen één

zoals extra isolatie, nodig.

vloerverwarming LTV.

woongebouw zullen woningen verschillend georiënteerd zijn. Goed uitzicht vanaf de verdiepingen zal uit-



nodigen tot extra glas. Verblijfsruimten op het zuiden


Er vindt geen actieve koeling plaats. Door de massa van

betekenen zoninval. Dit verkort het stookseizoen, maar


de woning, het bieden van spuimogelijkheden en het

kan ook leiden tot oververhitting. Bij een plat dak of een



hellend dak met een van de dakvlakken op het zuiden, is



lectoren en PV cellen te plaatsen. De PV kan ingezet

4.5 Beheersvorm


worden voor het collectief elektraverbruik voor de lift en


200 uur (niveau +)

5.2.5 Ventilatie

-

toevoerkanalen worden voorkomen door te kiezen

toe is, kan de installatie makkelijk aangesloten worden

Vraaggestuurde mechanische afvoer en natuurlijke

voor vraaggestuurde mechanische afvoer en natuur-

op een duurzaam laagtemperatuuropwekkingssysteem.

toevoer vanuit de gevel. De vraaggestuurde regeling kan

HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8 HOOFDSTUK 9

reageren op CO2 (aanwezigheid van personen), of op

lijke toevoer. Door te sturen op aanwezigheid van

-

-

een klok.

personen wordt niet meer dan nodig (energiezuinig)


geventileerd. In de toevoerroosters kunnen filters


geplaatst worden.

Vanwege de kleine projectomvang is gekozen voor

5.2.6 Warmtapwater

De roosters zijn zo gedimensioneerd dat de lucht-

gegoten betonwanden als draagconstructie en voor

In energieconcept 14 zorgt de combiketel voor de

snelheid in de leefzone zoveel mogelijk < 01 m/s

kanaalplaatvloeren. Deze constructie is goed te

gehele tapwaterverwarming; comfortniveau CW 4

bedraagt, maar dit kan niet gegarandeerd worden.

detailleren.Daarom wordt voor de berekeningen uitge-


gaan van een qv.10 waarde van 0,625 dm3/s.m2.

(spuiventilatie).




6.1 Doelen

wordt vloerverwarming toegepast.

–

Dichte gevels

Voor aanvullende gezondheidsmaatregelen zie con-

Rc = 2,9 m K/W (bij hsb binnen-

De doelstellingen CO2-reductie van 25 - 35% plus de wens


om geen gebruik te maken van geavanceerde technieken, is bepalend voor de keuze voor dit energieconcept.

2

Dak

Rc = 4 m2 K/W

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

4.2 Comfort

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

6.2 Actoren

Extra comforteisen worden gesteld. Het aantal tempe-

–

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K


Uraam = 1,7 W/m K

bureau geen extra adviseurs nodig. De installatieadviseur

komen. Dit is zonder actieve koeling te bereiken door

–

Luchtdichtheid

qv.10 = 0,625 dm3/s.

zorg voor het dimensioneren van de installaties en het

effectieve buitenzonwering en het aanbrengen van nacht-

–

Bouwsysteem:

gegoten betonwanden + prefab

leveren van eenduidige werktekeningen. Extra aandacht

betonvloeren

zal het installatieadviesbureau moeten besteden aan

2

ratuuroverschrijdingsuren mag niet boven de 200 uur

ventilatievoorzieningen. Indien in een concreet project veel temperatuuroverschrijdingsuren verwacht worden,

–

Oriëntatie verschilt per woning

HOOFDSTUK 1

aanzien van comfort en gezondheid. –

Door het toepassen van relatief eenvoudige technieken is het concept door elke vakkundige aannemer te realiseren.

–

Nauwelijks specifieke voorbereidingskosten waardoor de concepten ook in kleine series zijn te ontwikkelen.

–

De toepassing van vloerverwarming past in het streven naar extra kwaliteit op het gebied van gezondheid. Het geeft die woningen bovendien meer toekomstwaarde omdat later bij vervanging van de CV, overgestapt kan worden op duurzame LTV-systemen.

–

De spuivoorziening is noodzakelijk om samen met door de bewoners aan te brengen zonwering, te zorgen voor een goed comfortniveau (< 200 temperatuuroverschrijdingsuren).

–

De warmwatervoorziening voldoet, voor een huishouden van meerdere personen, ruim aan het comfortniveau van 12,5 liter per minuut van 40 °C (CW4).


–

cept G.1. (Allergeenarm).

gecombineerd met extra goed kwaliteit ten

De LTV vloerverwarming in dit concept is comfortabel en in de toekomst, wanneer de CV-ketel aan vervanging

Energieconcept 14 is een redelijk efficiënt concept waar het gaat om CO2-reductie

N.v.t.

4.1 Gezondheid

-

144




HOOFDSTUK 5

de verlichting van verkeersruimten.

-

–

’s zomers beperkt blijven. Met buitenzonwering blijft

er de mogelijkheid om nu of in de toekomst zonnecol-

4 Woningkenmerken


HOOFDSTUK 2



HOOFDSTUK 4


HOOFDSTUK 3

zinnig het ontwerp met TRNSYS te laten doorrekenen.

HOOFDSTUK 4

3.1 Project grootte

bijvoorbeeld vanwege extra veel glas in de gevels, is het

HOOFDSTUK 5

3 Locatiekenmerken

Toolkit

Energieconcept 9


HOOFDSTUK 1

Energieconcept 9

HOOFDSTUK 7

11:24

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd

precieze keuze van de vraaggestuurde ventilatie.

145

11:24

Pagina 146

6.3 Activiteiten




Bouwfysisch



Ventilatiesysteem

Berekenen van de CO2-reductie en EPC waarde bij een


Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer

6.3.3 Beheerfase

Met het dynamisch rekenmodel TRNSYS, controleren of


Regeling ventilatie

3-standenschakelaar




Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

200 uur blijft.

eerste stookseizoen

Temp. Niveau

HTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming


instelling controleren

Installatietechnisch De natuurlijke toevoer brengt het risico mee van tocht.


Daarom de roosters hoog plaatsen op een plaats waar te

N.v.t.

Tapwaterverwarming

Combiketel

Combiketel

Koudeopwekking

n.v.t.

n.v.t.

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

HOOFDSTUK 3

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onderhoud

Energieconcept


14 € 525


Bouwfysisch De warmteverliezen door isolatie, ventilatie en luchtdichtheid mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden,


A

€ 8.750


B

€ 2.150


C

€ 1.100


D

€0

HOOFDSTUK 5


Urban Villa


omdat anders het verwarmingsvermogen van de vloer-

installatie

is, dan wel de gewenste CO2-reductie niet gehaald


wordt. Daarom is controle van werktekeningen, van


details en controle op de uitvoering op de bouwplaats


A+B+C+D E B+C+D+E


F

€ 12.000



HOOFDSTUK 4

verwachten koudeval de minste hinder oplevert.

€0 € 3.250 nvt

noodzakelijk. Aanvullend is het steekproefsgewijs meten



0,80


23%

de installaties.


23%






HOOFDSTUK 7

van de luchtdichtheid van woningen nodig.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 69

Energieconcept 14

Qv10-waarde van 0,625.

verwarming (en de toekomstige warmtepomp) te klein

HOOFDSTUK 7

Ref.

mechanische afvoer


de vloerverwarming en vraaggestuurde ventilatie.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Toolkit

Energieconcept 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 9

HOOFDSTUK 1

23-05-2005

HOOFDSTUK 2

bam_toolkit_02.qxd

146

147

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 148

Toolkit

Energieconcept 9

HOOFDSTUK 1

‘Ruime, comfortabele, gezonde en energiezuinige Urban Villa’s’. (Installatieconcept 23 en 22a)

8 Voorstel voor in te schakelen partijen 1 Omschrijving project


Soort project:


Projectgrootte:

meer dan 40 woningen.


Locatiekenmerken:

Nieuwbouw. Oriëntatie onafhankelijk. De bouwhoogte, gecombineerd met uitzicht, nodigt uit tot extra glasoppervlak.


9 Bronnen voor meer informatie Voor aanvullende informatie betreffende duurzame

Comfortniveau:



tussen 35 en 45% (ambitieniveau 2) en tussen 45 en 55% (ambitieniveau 3)

Gekozen techniek

High tech

Verkoopdoel:

Ruim, functioneel, behaaglijk in de winter, heerlijk koel in de zomer en een royaal aanbod van warm tapwater.

energie wordt verwezen naar de website van SenterNovem.

Urban villa’s, ruim, zeer comfortabel en gezond.

HOOFDSTUK 2


HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 10

Prijsklasse:

Geschikt voor middelduur doch vooral aan te bevelen in het segment duur.

148

Urban Villa

E-concept 23

E-concept 22a

Lokatie

40 tot 250

40 tot 250

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

HOOFDSTUK 5

10

HOOFDSTUK 4


Veiligheid

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

B

L


Ventilatie

HR-WTW

HR-WTW

Warmteopwekking




LTV

LTV

++

B

+

B

+

++

+

3

HOOFDSTUK 7

Toegankelijkheid

B

B 2

B

Warmteafgifte

Vloerverw.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming


HR 107 Coll.

Koudeopwekking

Grondwater Coll.

Grondwater Coll.


HTK

HTK

Zonneboiler

Nee

Ja

CO2-reductie

35%

43%

HOOFDSTUK 8

A


Woning

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4


149

Pagina 150

3 Locatiekenmerken 3.1 Project grootte

HOOFDSTUK 2

Installatiekeuze en investeringskosten zijn gebaseerd op een projectgrootte van meer dan 40 appartementen. Bij deze projectomvang worden collectieve installaties over het algemeen economisch interessant, terwijl het aantal ook het slaan van een collectieve grondwaterbron haal-

HOOFDSTUK 3

baar maakt. Appartementen met centrale warmtepompinstallatie voor verwarmen - koelen - warmtapwater Bi-valent

3.2 Oriëntatie In principe zijn de woningen oriëntatie onafhankelijk.

concept 8 - 23 en 24 concept 10 - 23

HOOFDSTUK 4

4 Woningkenmerken

HOOFDSTUK 1

Toolkit

Energieconcept 10

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 10

4.2 Comfort Gegarandeerd wordt dat per jaar de temperatuur niet meer dan 50 uur boven de 25 °C komt. Door extra aan-

HOOFDSTUK 2

11:24

dacht voor de plaats en ophanging van de ventilatie-unit en indien uit berekeningen nodig blijkt de toepassing van geluidemping, wordt geluidsoverlast van de installatie vermeden. Het collectieve warmtapwatersysteem garandeert minimaal 16 liter water van 40 °C per minuut, wat voldoende is voor het gelijktijdig gebruik van twee

HOOFDSTUK 3

23-05-2005

tappunten. (CW klasse 6) 4.3 Energetische kwaliteit Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 35% (EPC=0,74) voldoet energieconcept 23 net aan ambi-

4.1 Gezondheid

tieniveau 2. Energieconcept 22a voldoen met 43% net

–

Extra eisen t.a.v. gezondheid en met gezondheids-

niet aan ambitieniveau 3. Moet dit toch gehaald worden,

kwaliteit op ‘+’ niveau. Daarom extra aandacht voor

dan kan dit door het bouwkundig ontwerp te optimali-

het voorkomen van tocht en geluidhinder door de

seren (o.a. extra isolatie).

HOOFDSTUK 4

bam_toolkit_02.qxd

WP




De woningen worden aangeboden als koop- of huur-

de luchtsnelheid in de leefzone < 01 m/s bedraagt.

woningen. De collectieve installaties lenen zich voor


outsourcing.

beurten toch het vereiste debiet gehaald kan -

TSA

-

Infiltratie

Ontrekking

Infiltratie

-

HOOFDSTUK 7

ontworpen (130% van wat wordt geëist) dat in de gehele periode tussen twee onderhouds-

Ontrekking

HOOFDSTUK 5


-

Boiler

HOOFDSTUK 7



-

WW

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8


harde vloerafwerking. brengen worden, aan het energieconcept gerela-

Appartementen

Warme bron

150


reinigbaarheid van de woning, door het kiezen voor


worden, zonder dat geluidhinder optreedt.





zorgt de HR-WTW voor een energiezuinige toe- en

Vanwege de aanwezigheid van inblaaskanalen

afvoer van ventilatielucht, terwijl in de zomer ramen

wordt bij de oplevering een onderhoudsplan

open kunnen en met ’s nachts alleen de afzuiging aan,


kan de woning goed afkoelen. De hoge eisen t.a.v.

van de kanalen, filters en ventielen.

comfort en gezondheid vragen extra aandacht bij het


ontwerp en de realisatie van de HR-WTW.




De zonneboiler van energieconcept 22a maakt het con-

Kwaliteitsprofiel en concept G.1. (Allergeenarm).

cept zeer energiezuinig.

HOOFDSTUK 8

WP


den geadviseerd extra aandacht te besteden aan de

HOOFDSTUK 9


–

filters en ventielen. Bovendien kan de bewoners wor-


HOOFDSTUK 5

HR-WTW en voor de reinigbaarheid van de kanalen,

Koude bron

151

Pagina 152


waterringleiding naar de woningen ter aanvulling van

woordelijk voor aansturing in de uitvoering en

zonnewarmte in het individuele boilervat.

draagt zorg voor correcte afstemming van de

Rc = 2,9 m2 K/W

–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m K

–

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

–

aangevuld in concept 23 met een collectieve HR-ketel voor de naverwarming van het warmtapwater en in energieconcept 22a in een gelijk

2

Uraam = 1,7 W/m2 K –

Luchtdichtheid

qv.10 = 0,625 dm3/s.m2

–

Bouwsysteem:

gietbouw

–

Oriëntatie en glasoppervlak woonvertrek bij een deel

systeem aangevuld met een collectieve zonneboiler. –

Met een projectgrootte van meer dan 40 woningen is een collectieve bron haalbaar, terwijl voor een efficiënt leidingverloop ook een collectief net met warmtelevering tot de

van de woningen op zuid.

HOOFDSTUK 5

Collectieve warmtepomp met als collectieve bron warmteen


WP coll. Gw (23) c.q, de zonneboiler (22a) en naverwarmd

–

meerdere rollen kan vervullen. Aantoonbare ervaring is wel vereist.

6.2 Actoren De hoge comforteisen, in combinatie met LTV en het niet willen overdimensioneren van de warmtepomp,

voorziet in warmte voor het LTV vloerverwarmingssysteem. Voor de distributie van warmtapwater is een ringleiding


–


Bouwfysisch









niveau van de verwarming zo laag en van de koeling

–


zo hoog mogelijk te houden; de bouwfysisch

–


adviseur bepaalt op basis van simulaties in TRNSYS

–


verzorgd, waardoor warmtepomp en bron aanzienlijk kleiner gedimensioneerd kunnen worden. –

door de collectieve HR-107 cv-ketel. De HR-ketel vangt ook

lachten wordt gecombineerd met HR-WTW. –

extra geluidsisolatie wordt verkregen bij een relatief dunne (lichte) vloer.

–

De toepassing van vloerverwarming en WP op aquifer schept de mogelijkheid om met een en

de pieklast voor de ruimteverwarming op. 5.2.2 Warmte afgiftesysteem

de warmtevraag, de koelvraag en de randvoorwaar-

De warmtepomp voedt een vloerverwarmingsysteem, welke ter voorkoming van tochtk-

aangelegd. Warmtapwater wordt voorverwarmd door de

hetzelfde systeem te verwarmen en om op een hoog comfortniveau koeling te bieden. –

6.3 Activiteiten

vragen om de inzet van een aantal adviseurs:

De piekbelasting en de naverwarming van tap-

De collectieve warmwatervoorziening voldoet voor een huishouden van meerdere personen ruim aan het comfortniveau van 16 liter per minuut van 40 °C. (CW6 )

den voor de gewenste ventilatie.

Geo-technisch

Een deskundig installatie adviseur die gedetailleerde

Bij het toepassen van een WKO moet worden nagegaan


of de bodemgesteldheid deze toepassing toestaat.

bouwkundige inpassing van de installatie ontwerpt

Daarnaast moet de locale/provinciale regelgeving

en die de uitvoering op het werk controleert; input

toestaan dat grondwateronttrekking en infiltratie wordt

zijn de gegevens van de bouwfysisch adviseur. De

toegepast. In een zo vroeg mogelijk stadium een

installatie adviseur en de bouwfysisch adviseur

uitspraak proberen te doen voor de plaatsing van de

bepalen de precieze keuze van de vraaggestuurde

bronnen op eigen terrein. Bronnen zijn ook te plaatsen

ventilatie. In het algemeen wordt aanbevolen een

op openbaar terrein, maar dit vereist vroegtijdig overleg

installatie adviseur in te schakelen van een

met de gemeente.

onafhankelijk installatie-adviesbureau en dit niet

5.2.3 Koelen / opwekking, temperatuurniveau Koelen geschiedt door vrije koeling (HTK) met de grond-

HOOFDSTUK 8

gebruiker/ exploitant. Het is mogelijk dat één partij

45%, een hoog comfort en extra eisen t.a.v. gezondheid.

water wordt door een collectieve HR-ketel

koudeopslag in grondwater (WKO). De warmtepomp

Vloerverwarming LTV op zwevende dekvloer, waardoor

HOOFDSTUK 9


De doelstellingen zijn een CO2-reductie van 35% tot

leent zich voor outsoursing . 5.2 Installatietechnisch kenmerken

alle terreinen kundige opzichter voor te stellen. Deze

6.1 Doelen

mogelijkheden behoort. Het collectieve deel

5.2.1 Type verwarmen/opwekking, temperatuurniveau

HOOFDSTUK 7

Dit gebeurt met een collectief WP systeem



-

waterwisselaars. De bron wordt hiermee geregenereerd,

over te laten aan de installateur.


Een ervaren geohydrologisch adviseur die zorg


draagt voor de dimensionering en de provinciale ver-


zodat er in de winterperiode weer warmte kan worden

5.2.6 Warmtapwater

gunningaanvraag voor de WKO-installatie, tijdens

warming voor verwarmen op een zo laag mogelijke

onttrokken.

Warm tapwater wordt in concept 23 voorverwarmd

initiatief, voorontwerp, definitief ontwerp en bestek

aanvoertemperatuur worden gekozen. Bij koelbedrijf

door de collectieve warmtepomp (grondwater) en na-

en die tevens de prestatie-eisen voor het systeem



verwarmd door de eveneens collectieve HR 107 cv ketel,

formuleert. Deze adviseur dient ook aanspreekpunt

optreedt ten gevolge van te lage aanvoertemperaturen.

Vloerkoeling HTK

waarna via een warmtapwaterringleiding distributie

te zijn voor de geotechnische aannemer. System-integrator : Gezien de complexiteit van het


5.2.5 Ventilatie

concept 22a voorverwarmd door de collectieve zonne-


Bouwfysisch

Ventilatie vindt plaats via een individuele HR-WTW (met

boiler en naverwarmd door een collectieve HR 107 cv

een overall-verantwoordelijke system-integrator


onderhoudsplan) en spuivoorzieningen in elke ruimte.

ketel. Deze distribueert warm water via een warmtap-

voor de technische installaties. Deze is dan verant-


naar de woningen plaatsvindt. Warm tapwater wordt in

HOOFDSTUK 2

Dichte gevels

eren.

HOOFDSTUK 3

–

verschillende onderdelen van het concept.

Hoofddoel is een hoge CO2-reductie te realis-

HOOFDSTUK 4

een qv10 waarde van 0,625 dm3/s.m2 goed haalbaar is.

–

HOOFDSTUK 5

bouw. Dit bouwsysteem is maatvast uit te voeren waardoor





HOOFDSTUK 1

Energieconcept 10


152

Toolkit

Energieconcept 10

HOOFDSTUK 7

11:24

–

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

153

Pagina 154




met TRNSYS wordt de koelvraag bepaald.


-

Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend wor-

–

Geschiktheid bodem

den aangebracht, geen naden.

–




ningen dienen geluidsbeperkende maatregelen te

HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 610 HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 8


–


Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het slaan van een bron

–

Analyse van randvoorwaarden voor vergunningver-

6.3.4 Beheerfase

lening en vooroverleg

Risicobeheersing beheerfase -

Onderhoudsplan voor de woning en installatie opstel-

-


-


woning wordt de WKO gedimensioneerd, wat betreft

–


diepte, aantal doubletten en bronafstand.

–


Hoofdcriterium hierbij is dat in elk geval wordt voldaan

–

Quick scan technische en financiële mogelijkheden

aan de provinciale richtlijnen.

–

Opstellen protocol met daarin rechten en plichten van deelnemende partijen

–


len met aanbevelingen t.a.v. uitbesteding/contracten gedurende eerste stookseizoen houd instelling controleren


vermogensvraag per vertrek vastgesteld en op basis hiervan het warmtepompvermogen bepaald.

door de debieten niet meer worden gehaald. Bodemwarmtewisselaars dienen niet geknikt te zijn

Risicobeheersing in ontwerp en bestekfase




Geo-technisch In dit concept wordt zowel verwarmd als gekoeld. Uit de



HOOFDSTUK 4

worden vastgesteld.

-

HOOFDSTUK 2


HOOFDSTUK 3


Zowel de warmtepomp als de HR-WTW-unit zijn geluids-



Bouwfysisch De vloerverwarming wordt gedimensioneerd op basis




Ref. met koeling 1g

Concept 23

Concept 22a

Ventilatiesysteem


HR-WTW

HR-WTW

3-standenschakelaar

vastgesteld:


Regeling ventilatie

–

Temperatuurniveau (bepaalt de capaciteit van de


Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

WP + HR 107 (grondwater)


warmtepomp)


Temp. Niveau

HTV

LTV

LTV

–



Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

Vloerverwarming

–

Waterdebiet


Tapwaterverwarming

Combiketel


Zonneboiler + HR 107


Koudeopwekking

Split-unit

Grondwater

Grondwater

Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

Vloerkoeling



lecteerd waarmee voldaan kan worden aan de energieprestatie en het gevraagde vermogen. De relatie




Urban Villa

Energieconcept 23




23

22a




€ 507

€ 448








De tapwaterverwarming dient legionella-veilig uitgevoerd te worden.



A

€ 4.150

€ 4.150


B

€ 3.400

€ 3.400


C

€ 1.700

€ 1.700


D

€0

€0

HOOFDSTUK 8




HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

vertrek vastgesteld. Op basis van een computersimulatie Op basis van de grootte van de woning en de gewenste

154

Toolkit

Energieconcept 10



installatie





ketel met radiatoren is voorlichting over gebruik en





HR-WTW vereist.


Totale investeringskosten collectieve installatie***

A+B+C+D

€ 9.250

€ 9.250

E

€ 3.900

€ 7.650

B+C+D+E

€ 9.000

€ 12.750

F

€ 8.750

€ 12.250

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 10

HOOFDSTUK 5

11:24


23-05-2005

HOOFDSTUK 7

bam_toolkit_02.qxd

(1)Referentie excl. warmteopwekker bij 22a en 23

155

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 156

Toolkit

Energieconcept 10

(Installatieconcept 4, 14a) Outsourcing € 510

1 Omschrijving project Soort project:


project 50 woningen

G

€ 7.400

€ 9.800

(BAK)


H

€ 3.200

€ 4.600

Meerinvestering bij


B+C+D+G-750

€ 11.750

€ 14.150

Projectgrootte:

Door de eenvoud van de toegepaste techniek is dit concept ook in kleine aantallen te bouwen

outsourcing


B+C+D+H-750

€ 7.550

€ 8.950

Locatiekenmerken:

Geen specifieke eisen. Tuinzijde op zuid is een pre

Comfortniveau:

Hoog, minder dan 50 uur temperatuuroverschrijding > 25 °C

EPC

0,74

0,69


16%

26%


35%

43%

Met eenvoudige middelen wordt een hoog comfortniveau geboden

CO2 ambitie:

25- 35% reductie (ambitieniveau 1)

Gekozen techniek

Low tech

Verkoopdoel:

Luxe, gezond en een zeer comfortabel

Prijsklasse:

Duur

HOOFDSTUK 3

Energieprestatie

Een serie vrijstaande woningen, al of niet onderdeel uitmakend van een groter project.

HOOFDSTUK 2

€ 510




namen van adviseurs en (onder-)aannemers die bewe-

SenterNovem.

zen ervaring hebben met het adviseren en realiseren van


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

dit energieconcept.

< 10

A

Toegankelijkheid

B

Stedelijke ecologie

C

Veiligheid

Woning A

Toegankelijkheid

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

F

Uitstraling

G


H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


++

B

+

B

+




E-concept 14a

< 10

++

HOOFDSTUK 7



E-concept 4

B 1

B

2

B

Ventilatie

HR-WTW


Warmteopwekking

CV-ketel HR 107

CV-ketel HR 107


HTV

LTV

Warmteafgifte

Rad.

Vloerverw.

Tapwaterverwarming

Combi-ketel

Combi-ketel

Koudeopwekking

Geen

Geen

Zonneboiler

Nee

Ja

CO2-reductie

26%

33%

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5


Urban Villa Lokatie

HOOFDSTUK 5

11

***getal benodigd om de exploitatieberekening te kunnen maken

HOOFDSTUK 9

**voor de vermeden individuele gasaansluiting is € 750 afgetrokken

HOOFDSTUK 4




Urban villa Amstelveen. 130 m3 aardgas per jaar voor ruimteverwarming en 150 m3 voor tapwaterverwarming 156

HOOFDSTUK 1

‘Vrijstaande woning, gezond en zeer comfortabel’.


HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 11

157

Pagina 158

Toolkit

Energieconcept 11

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 11


Er worden extra comforteisen gesteld. Zomers kan de


binnentemperatuur langdurig boven de 25 °C komen,


met name in op het zuiden georiënteerde vertrekken.


Het aantal temperatuuroverschrijdingsuren wordt in

vloeren. Deze constructie bemoeilijkt het realiseren

deze concepten beperkt tot 50 uur per jaar door te zor-

van een blijvende hoge luchtdichtheid van de woning.

gen voor spuimogelijkheden en door het aanbrengen

Daarom wordt bij toepassing van KZS dragende wanden

van buitenzonwering (of de mogelijkheid bieden om

voor de berekeningen uitgegaan van een qv.10 waarde

deze later aan te kunnen brengen). Indien in een con-

van 1,0 dm3/s.m2 terwijl voor gietbouw een dichtheid

creet project veel temperatuuroverschrijdingsuren

van 0,625 haalbaar geacht wordt.

verwacht worden, bijvoorbeeld vanwege extra veel glas


in de gevels, is het zinnig het ontwerp met TRNSYS te


laten doorrekenen.

–

Dichte gevels


–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

Een alternatief is energieconcept 14a waarin geen

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van 26% en 33%

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

3.1 Project grootte

ventilatieluchttoevoerkanalen voor komen en direct,

(EPC = 0,74 en 0,69) voldoen de energieconcepten 4 en

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K


vraaggestuurd, de toevoerlucht via roosters in de

resp.14a aan ambitieniveau 1.

–

Ramen

Uglas = 1,2 W/m2 K

een projectgrootte van < 10. Omdat hier uitgegaan

gevels binnenkomt.

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

4.2 Comfort


Energieconcept 4

HOOFDSTUK 1

11:24

HOOFDSTUK 2

23-05-2005

HOOFDSTUK 3

bam_toolkit_02.qxd

Rc = 2,9 m2 K/W (bij hsb binnen-

Verder geldt:


-

Roosters (14a) en kanalen (4) zijn zo gedimen-




–

Bouwsysteem:

< 01 m/s bedraagt.


–


Luchtdichtheid

De HR-WTW met kanalen en ventielen in concept



4 is zo gedimensioneerd en ontworpen dat in de

materialen dan gietbouw. De kalkzandsteen dragende



gehele periode tussen twee onderhoudsbeurten

wanden en de kanaalplaat vloeren zorgen er ook voor

Type verwarmen / opwekking, temperatuurniveau


toch het vereiste debiet gehaald kan worden,

dat er sprake is van voldoende massa om snelle tempe-


seizoen, maar kan ook leiden tot oververhitting. Bij een

zonder dat geluidhinder optreedt (dimen-

ratuurschommelingen te voorkomen en temperatuur-


sioneren op 130% van de vereiste capaciteit).

pieken uit te vlakken.

-

3.2 Oriëntatie

plat dak of een hellend dak met een van de dakvlakken -

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

op het zuiden, is er de mogelijkheid om nu of in de

158


stapelen kzs


toekomst zonnecollectoren en PV cellen te plaatsen. In

energieconcept 4 wordt bij de oplevering een

4.5 Beheersvorm


concept 14a is, in verband met het niet aanwezig zijn

onderhoudsplan meegeleverd, met daarin



van een HR-WTW, de zonneboiler nodig om de gewen-

reinigingsinstructies voor de kanalen, filters en

ste energieambitie 1 te kunnen halen.

ventielen.



-


De LTV vloerverwarming bij concept 14a is comfortabel

Er vindt geen actieve koeling plaats. Door de massa van de

-


en in de toekomst, wanneer de CV-ketel aan vervanging

woning, het bieden van spuimogelijkheden en het bieden

4.1 Gezondheid


toe is, kan de installatie makkelijk aangesloten worden op

van een gevel waar buitenzonwering op aangebracht kan

–


een duurzaam laag temperatuursysteem (LTV). In de win-

worden, kan de temperatuuroverschrijding ’s zomers


ter zorgt de HR-WTW (4) voor een energiezuinige toe- en

beperkt blijven. Met buitenzonwering blijft het aantal tem-

dacht besteden aan het voorkomen van tocht en

voorkomen wordt in energieconcept 14a

afvoer van ventilatielucht, terwijl in de zomer ramen open

peratuuroverschrijdingsuren onder de 50 uur (niveau ++).

geluidhinder t.g.v. de HR-WTW en aan de reinig-

vloerverwarming toegepast.

kunnen en met ’s nacht alleen de afzuiging aan, kan de

4 Woningkenmerken Er worden in dit concept extra eisen t.a.v. gezond-

-

heid gesteld. Voor concept 4 betekent dit extra aan-

baarheid van de kanalen en roosters. Ook dient de doorspuibaarheid van elk vertrek gewaarborgd te

–


installaties zijn ook op grotere schaal toepasbaar.


HOOFDSTUK 7

systemen buiten beschouwing gelaten. De individuele

HOOFDSTUK 4


HOOFDSTUK 5

–

wordt van een eenvoudige installatie, zijn collectieve



woning afkoelen. De vraaggestuurde ventilatie (14a) ven-



tileert niet meer dan nodig is en is daarom energiezuinig.

N.v.t.

HOOFDSTUK 8

–

Uraam = 1,7 W/m2 K

HOOFDSTUK 9

–

HOOFDSTUK 5

3 Locatiekenmerken


HOOFDSTUK 4


worden.

159

Pagina 160

Energieconcept 11

5.2.4 Ventilatie


ketel als naverwarming. In energieconcept 4 zorgt een relatief zware combiketel voor de gehele tapwaterver-

De doelstellingen CO2-reductie van 25% - 35% plus de

cepten waar het gaat om CO2-reductie versus

wens om geen gebruik te maken van geavanceerde

meerkosten.

technieken, is bepalend voor de keuze voor een van deze

Concept 14a is een redelijk presterende

twee energieconcepten.

concept, gezien de CO2-reductie, maar zonder

warming gerealiseerd door de zonneboiler, met de HR–

warming met een comfortniveau CW 6. –

–

HOOFDSTUK 5

–

6.2 Actoren

Door het toepassen van relatief eenvoudige


technieken zijn de concepten door elke

bureau geen extra adviseurs nodig. De installatieadviseur

vakkundige aannemer te realiseren.

zorg voor het dimensioneren van de installaties en het

Nauwelijks specifieke voorbereidingskosten

leveren van eenduidige werktekeningen.

waardoor de concepten ook in kleine series

Extra aandacht zal het installatiebureau moeten

zijn te ontwikkelen.

besteden aan:


–

om tussen twee onderhoudsbeurten toch voldoende

nodig om geluid en tochtklachten te

debiet te blijven leveren). –

Een zorgvuldig ontworpen HR-WTW ventilatie De toepassing van vloerverwarming bij de energieconcept 14a past in het streven naar extra kwaliteit op het gebied van gezondheid.

de lay-out van de luchtleidingen i.v.m. de reinigbaarheid.

–

de situering en montage van de ventilatie-unit, om geluidhinder te voorkomen.

– de precieze keuze van de vraaggestuurde ventilatie in

toekomstwaarde omdat later bij vervanging van de CV, overgestapt kan worden op –

–

het risico mee van tocht. Daarom de roosters hoog plaatsen op een plaats waar te verwachten koudeval de

Risicobeheersing in ontwerp en besteksfase Geen specifieke onderwerpen 6.3.3 Realisatie en oplevering Bouwfysisch De warmteverliezen door isolatie, ventilatie en luchtdichtheid mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden, omdat anders het verwarmingsvermogen van de vloerverwarming (en de toekomstige warmtepomp) te klein is, dan wel de gewenste CO2-reductie niet gehaald wordt. Daarom is controle van werktekeningen, van details en controle op de uitvoering op de bouwplaats noodzakelijk. Aanvullend is het steekproefsgewijs meten van de luchtdichtheid van woningen nodig. Installatietechnisch

6.3 Activiteiten


duurzame LTV-systemen.



Bouwfysisch

met door de bewoners aan te brengen zon-

Berekenen van de CO2-reductie en EPC waarde bij een

wering, te zorgen voor een goed comfort-

Qv10-waarde van 1,0 indien toepassing van KZS en

niveau (< 50 temperatuuroverschrijdingsuren).

0,625 bij gietbouw. De haalbaarheid van de hoge com-

De warmwatervoorziening voldoet, voor een

forteis (++) vraagt wel om een controleberekening met

huishouden van meerdere personen, ruim aan

een dynamisch rekenmodel zoals TRNSYS.

het comfortniveau van 16 liter per minuut van

de installaties. Consumentenvoorlichting Voorlichting is wenselijk over gebruik en onderhoud van de vloerverwarming en HR-WTW en de zonneboiler. Risicobeheersing realisatiefase Isolatiemateriaal moet droog en nauwsluitend worden

6.3.2 Definitief ontwerp en bestek Bouwfysisch De HR-WTW-unit is een geluidbron binnen de woning. Aan de hand van berekeningen dienen geluidsbeper-

Energieconcept 14a met Zonneboiler

De natuurlijke toevoer bij energieconcept 14a brengt

concept 14a.

Het geeft die woningen bovendien meer Energieconcept 4

40 °C (CW6). HOOFDSTUK 8

de dimensionering van de HR-WTW (overcapaciteit


draagt bij aan een gezond binnenklimaat –


minste hinder oplevert.

een HR-WTW te hoeven toepassen.

voorkomen.

HOOFDSTUK 7


–

Concept 4 is een van de meest efficiënte con-

HOOFDSTUK 2

In de energieconcepten 14a wordt de tapwaterver-

–

worden geselecteerd om te voldoen aan de geluidseisen 6.1 Doelen

HOOFDSTUK 3

5.2.5 Warmtapwater


HOOFDSTUK 4

vraaggestuurde mechanische afvoer en natuurlijke toevoer.

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

spuivoorzieningen in elke ruimte. In energieconcept 14a


HOOFDSTUK 5

In energieconcept 4, HR-WTW (met onderhoudsplan) en

Toolkit

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 11


11:24

HOOFDSTUK 7

23-05-2005


HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen omdat anders de luchtweerstand verhoogt waardoor de debieten niet meer worden gehaald.

kende maatregelen te worden vastgesteld.

160


Risicobeheersing beheerfase -

heid) kunnen het kanalenverloop en de HR-WTW-unit op elkaar worden afgestemd, zodat de vereiste debieten onder alle omstandigheden worden gehaald.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

6.3.4 Beheerfase Installatietechnisch


-

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij onderhoud instelling controleren

161

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 162

Toolkit

Energieconcept 11

(Installatieconcept 15h) 6.4 Externe invloeden N.v.t.



Soort project:

3-standenschakelaar

mechanische afvoer 3-standenschakelaar

of CO2-sensoren Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

CV-ketel HR-107

Temp. Niveau

HTV

HTV

LTV

Afgiftesysteem

Radiatoren

Radiatoren

Vloerverwarming

Tapwaterverwarming

Combiketel

Combiketel


Koudeopwekking

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Koude afgifte

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Aan het comfortniveau worden hoge eisen gesteld.

Ambitie CO2-reductie: Ambitieniveau 2 (tussen 35 en 45%) Gekozen techniek

High Tech

Verkoopdoel:

Luxe, flexibel, gezond, behaaglijk in de winter, zeer comfortabel in de zomer en een ruim aan-

Prijsklasse:

Geschikt in het segment duur.

bod van warmtapwater.

2 Kenmerken woning met Kwaliteitsprofiel 12

Vrijstaand

E-concept 15 h

Lokatie

10 tot 40

A

Toegankelijkheid

Energieconcept

B

Stedelijke ecologie


4

14a

C

Veiligheid


€ 680

€ 614



A

€ 9.250

€ 9.250


B

€ 3.750

€ 3.500


C

€0

€ 1.250


D

€0

€ 3.250

Woning A

Toegankelijkheid

B

Bruikbaarheid

C

Veiligheid

D

Gezondheid

B

+

E

Comfort

B

+

++

F

Uitstraling

G


+

3


A+B+C+D


E B+C+D+E


F

€ 13.000

€ 17.250

€0

€0

€ 3.750

€ 8.000

nvt

nvt


0,74

0,69


26%

33%


26%

33%

* zinvolle vergelijking indien zonder koeling een reëel gevaar voor oververhitting bestaat (TO>400) **** jaarlijkse verbruikskosten bewoner in de refentiewoning € 825







na-men van adviseurs en (onder-)aannemers die

SenterNovem.

bewezen ervaring hebben met het adviseren en realis-


eren van dit energieconcept.

H


I

Exploitatie

B

J


B

K


B

L


Ventilatie


Warmteopwekking

Combi WP (b)


LTV

Warmteafgifte

Vloerver.

Tapwaterverwarming

Combi WP (b)

Koudeopwekking

Bodem


HTK

Zonneboiler

Ja

CO2-reductie

42%

HOOFDSTUK 7


Comfortniveau:

Vrijstaande woning


HOOFDSTUK 9

Vraagsturing door klokregeling

Nieuwbouw, met een oriëntatie zodat plaatsing van een zonneboiler mogelijk is.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 611

Regeling ventilatie

HOOFDSTUK 2


Projectgrootte tussen de 10 en 40 woningen.

Locatiekenmerken:

HOOFDSTUK 3

HR-WTW

Projectgrootte:

HOOFDSTUK 4


Energieconcept 14a

HOOFDSTUK 5

Ventilatiesysteem

Energieconcept 4


Ref.

Vrijstaande woningen, ruim van afmetingen en daardoor flexibel in te delen. Met geavanceerde installaties die zomer en winter een goed comfort garanderen.

mechanische afvoer

162

HOOFDSTUK 1

‘Ruime, zeer comfortabele en zeer energiezuinige vrijstaande woningen’.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 12

163

Pagina 164

5 Energetische kenmerken De warmtepomp met de vloerverwarming maakt het



een duurzaam en comfortabel concept. Door vraag-

Via de vloer HTK.

Kwaliteitsprofiel en concept G.1. (Allergeenarm).

gestuurd te regelen is het ventilatiesysteem energie-

een projectgrootte tussen de 10 en 40 vrijstaande woningen. Bij deze projectomvang en dit woningtype

HOOFDSTUK 9

zuinig, maar wel minder energiezuinig dan een WTW.

5.2.5 Ventilatie


Met de natuurlijke toevoer en mechanische afvoer bij

gaat de voorkeur uit naar individuele installaties, maar

4.2 Comfort

de omvang laat het wel toe om extra expertise in te

Er wordt een hoog comfortniveau geëist. De binnentem-

schakelen om een geavanceerd energieconcept uit te

peratuur zal ’s zomers niet langer dan 50 uur boven de


aan en afvoer vraaggestuurd te regelen, wordt energie-

werken. Wanneer in dezelfde bouwstroom woningen

25 °C uitkomen. Dit wordt gerealiseerd door de bodem-


verspilling voorkomen. In de toevoerroosters kunnen

met een collectieve installatie worden ontwikkeld, is het

warmtewisselaars die ’s zomers koeling kunnen leveren


filters geplaatst worden.

ook voor deze vrijstaande woningen te overwegen om

uit de bodem.


daarop aan te sluiten.

Dit vereist wel het bouwfysisch goed op elkaar afstem-


5.2.6 Warmtapwater

men van de bouwkundige en installatietechnische


De Combi-warmtepomp met een voorraadvat van

3.2 Oriëntatie

onderdelen. Het direct toevoeren van ventilatielucht van

Daarom wordt er bij de berekeningen uitgegaan van een

170 liter zorgt er voor dat het systeem 16 liter water van

Het concept is oriëntatie onafhankelijk, maar het in de

buiten, vraagt extra aandacht voor plaats en afmetingen

qv.10 waarde van 1,0 dm /s.m . Worden de woningen

40 °C per minuut kan leveren, waardoor vanaf twee

toekomst uit kunnen breiden van de installatie met zon-

van de roosters om tocht in de leefzone te voorkomen.

wel in gietbouw uitgevoerd, dan is een qv.10 waarde van

tappunten tegelijk warmwater getapt kan worden.

neboiler of PV vraagt een oriëntatie tussen Z-ZO en Z-ZW.

Het warmtapwatersysteem met een voorraadvat van

0,625 goed haalbaar. Extra groot glasoppervlak is toe-

170 liter garandeert minimaal 16 liter water van 40 °C

laatbaar, omdat de warmtepomp ’s zomers oververhit-

per minuut wat voldoende is voor het gelijktijdig

ting voorkomt.

gebruik van twee tappunten (CW6).

–

Dichte gevels

In dit concept wordt de ventilatielucht mechanisch


–

Dak

Rc = 4 m2 K/W

afgevoerd en natuurlijk via roosters in de gevels

Met een CO2-reductie t.o.v. de referentie van rond de

–

BG vloer

Rc = 4 m2 K/W

toegevoerd. De roosters kunnen voorzien worden

42% (EPC = 0,53) voldoet de woning net niet aan ambi-

–

Deuren

Udeur = 2,0 W/m2 K

van filters. Door de aan- en afvoer van ventilatielucht

tieniveau 3.

–

Ramen


vraaggestuurd te regelen (op aanwezigheid), levert

–

–

Rc = 2,9 m2 K/W (bij hsb binnenspouwblad, anders Rc=3)

4.1 Gezondheid –

2

het systeem altijd voldoende ventilatielucht voor een


–

Luchtdichtheid


gezond binnenmilieu.


T.b.v. het aspect gezondheid wordt de bewoners


–

Bouwsysteem:

geadviseerd extra aandacht te besteden aan de


–


reinigbaarheid van de woning, door het kiezen voor


harde vloerafwerking.


Om het kwaliteitsaspect gezondheid op niveau ‘++’


te brengen worden, aan het energieconcept gerela-

vloeren zorgen er ook voor dat er sprake is van vol-



doende massa om snelle temperatuurschommelingen te

Individuele warmtepomp voor zowel de ruimtever-

-

Roosters zijn zo gedimensioneerd dat de lucht-

voorkomen en temperatuurpieken uit te vlakken.

warming als de verwarming van tapwater met per

snelheid in de leefzone < 0,1 m/s bedraagt.


woning een bodemwisselaar.

Het ventilatiesysteem is zo gedimensioneerd en ont-


worpen dat in de gehele periode tussen twee onder-

moeilijk haalbaar is.

-

-

HOOFDSTUK 5

3


4 Woningkenmerken

energieconcept 15h ontbreken toevoerkanalen. Door de

HOOFDSTUK 3


–

HOOFDSTUK 4

3.1 Project grootte

HOOFDSTUK 1

3 Locatiekenmerken

HOOFDSTUK 2

Energieconcept 12

en EPC daarop doorrekenen) stapelen kzs Concept 2 - 8 en 15K

5.2 Installatietechnisch kenmerken


Verwarming Koeling

Vloer

Bodem

Energieconcept 15h met zonneboiler

De warmte wordt afgegeven via vloerverwarming LTV.

houdsbeurten toch het vereiste debiet gehaald kan

164

Toolkit

Energieconcept 12

HOOFDSTUK 7

11:24

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

worden, zonder dat geluidhinder optreedt.

4.5 Beheersvorm


Het betreft allemaal individuele installaties met elk



een eigen bodemwisselaar. Het ligt dan ook voor de

Temperatuuroverschrijdingen boven de 25 °C worden


hand om de installatie in eigendom en beheer aan de

door de warmtepomp voorkomen door het koelen.


bewoners over te dragen.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

bam_toolkit_02.qxd

165

Pagina 166


De doelstellingen zijn CO2-reductie van 35% - 45% en de

Bouwfysisch

woning wordt de bodemwarmtewisselaar gedimen-

hoge ambities t.a.v. van comfort en gezondheid.


sioneerd wat betreft diepte, aantal wisselaars en trans-


voor een collectief systeem worden gekozen.


6.2 Actoren


Er ontstaat te veel collectief leidingwerk om

bevriezingsverschijnselen in de bodem mogen optreden.



uitvoeren. Wanneer de woningen grenzen

willen overdimensioneren van de warmtepomp, vraagt

–



om de inzet van een aantal adviseurs:

–


aan een bouwlocatie waar al een collectief

Op basis van warmtevraag wordt het warmtepompver-

–

–


systeem wordt gerealiseerd, kan een collec-

mogen bepaald.


De hoge ambities t.a.v. CO2-reductie, comfort en gezondheid rechtvaardigen een geavanceerd systeem met warmtepomp en vloerverwarming en bijbehorende inspanning in de projectvoorbereiding. De vraaggestuurde mechanische afvoer en natuurlijke toevoer is niet onderhoudsgevoelig en door de vraagsturing toch

–

De spuivoorziening is nodig en wordt door bewoners hoog gewaardeerd. Voordeel is dat daarmee ’s zomers via nachtventilatie veel warmte ook zonder te koelen weggeventileerd kan worden.

–


–

zonneboiler, naverwarming en een voorraad van 170 liter is duurzaam en voldoet voor


van de vermogensvraag per vertrek. Vastgesteld wordt:

samenhang overziet. Deze is dan verantwoordelijk


–

voor aansturing in de uitvoering en draagt zorg voor


correcte afstemming van de verschillende onderde-


–

Resultaten TRNSYS-simaulaties voor koeling

len van het concept. De systemintegrator zorgt voor


–

Dimensionering en legpatroon vloerverwarmingslei-

deskundig toezicht tijdens het gehele traject van

bodem worden geplaatst en moeten de vanuit de

ontwerp en realisatie.

gemeentelijke(milieu)regelgeving opgelegde randvoor-

Een bouwfysisch adviseur die de uitwerking van iso-


–

warmtevraag klein te houden bij een temperatuur-





lecteerd voorzien van kwaliteitskeur van stichting

hoog mogelijk. De bouwfysisch adviseur bepaalt de

ment bij lage temperaturen. Daarom moet de vloer-

warmtepompen waarmee voldaan kan worden aan de

warmtevraag, de koelvraag en de randvoorwaarden

verwarming voor verwarmen op een zo laag mogelijke


voor de gewenste ventilatie.

aanvoertemperatuur worden ontworpen. Bij koelbedrijf


Een installatieadviseur die gedetailleerde installatie-



berekeningen kan uitvoeren, die de bouwkundige

optreedt ten gevolge van te lage wateraanvoertempera-


inpassing van de installatie ontwerpt en die de

turen.



dingen voor de maatgevende situatie van verwarmen of koelen Waterdebiet


uitvoering op het werk controleert. De installatie-

een woning met twee badkamers die gelijktijdig gebruikt worden (CW6).

–

166

van gebouw (bouwfysica) en installaties en hun

6.3.2 Geo-technisch

latie en kierdichting optimaliseert om de

relatief energiezuinig. –


neemt. Die in alle fasen van het proces alle aspecten

tief concept overwogen worden.

–

Een persoon die de rol van systemintegrator op zich

HOOFDSTUK 2

Voor dure vrijstaande woningen zal niet snel

HOOFDSTUK 1


HOOFDSTUK 3

–


6.1 Doelen

Geo-technisch

HOOFDSTUK 4

realiseren.

-


6.3 Activiteiten

HOOFDSTUK 5


een collectief systeem rendabel te kunnen

HOOFDSTUK 7

6 De organisatorische aanpak Waarom dit concept hier toepassen? –

Toolkit

Energieconcept 12


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 12

adviseur van het installatie adviesbureau ontvangt



zijn input van de bouwfysisch adviseur. Taak is o.a.

Bouwfysisch





in concept 15k.




vertrek vastgesteld. Op basis van een computersimulatie

capaciteit van het ventilatiesysteem bepaald. Met een


met TRNSYS wordt de koelvraag bepaald.

luchtkanaalberekening (drukverlies/luchtsnelheid)


Op basis van de grote van de woning en de gewenste

kunnen het kanalenverloop, afzuigunit en de toevoer-



roosters op elkaar worden afgestemd zodat de vereiste

HOOFDSTUK 7

11:24

HOOFDSTUK 8

23-05-2005

debieten en comforteisen (geen tocht) onder alle

prestatie-eisen voor het systeem formuleert. Deze adviseur dient ook aanspreekpunt te zijn voor de


geo-technische aannemer.


omstandigheden worden gehaald.


berekeningen dienen geluidsbeperkende maatregelen te


vervullen. Aantoonbare ervaring is wel een vereiste.

worden vastgesteld.


HOOFDSTUK 9

bam_toolkit_02.qxd


167

Pagina 168

Risicobeheersing in ontwerp en bestekfase

Bodemwarmtewisselaars dienen niet geknikt te zijn in

–

Onderzoek naar lokale mogelijkheden voor het

de bodem en tevens toegankelijk te zijn voor onder-

aanbrengen van bodemwarmtewisselaars

houd/afsluitmogelijkheid bij evt. lekkage.

–

Analyse van randvoorwaarden voor vergunningverlening en vooroverleg

6.3.5 Beheerfase

–



–


–


Concept 15h

Ventilatiesysteem



Regeling ventilatie

3-standenschakelaar


Warmteopwekking

CV-ketel HR-107

Combi-WP bodemwiss.

Temp. Niveau

LTV

LTV

opstellen met aanbevelingen ten aanzien van

–


uitbesteding/contracten

Afgiftesysteem

Radiatoren

Vloerverwarming

–


Tapwaterverwarming

Combiketel


gedurende eerste stookseizoen

Koudeopwekking

Split-unit

Bodem

–

Bij oplevering inregelstaten vastleggen en bij

Koude afgifte

Lucht

Vloerkoeling

van deelnemende partijen –

Beperk temperatuurverlies in de warmwaterleidingen van warmtebron naar tappunt


–

anders het verwarmingsvermogen van de vloerverwar-

Geschiktheid bodem voor toepassing van bodemwarmtewisselaars

mogen niet afwijken van de ontwerpwaarden omdat –


Vrijstaande woning

Energieconcept


15h € 597




A

€ 9.250


B

€ 3.500

ste CO2-reductie niet gehaald wordt. Daarom is controle


C

€ 1.250

van werktekeningen, van details en controle op de


D

€ 14.250

uitvoering op de bouwplaats noodzakelijk. Aanvullend is


het steekproefsgewijs meten van de luchtdichtheid van

installatie

A+B+C+D

€ 28.250

woningen nodig. Installatietechnisch



Totaal meerkosten tov referentie Totale investeringskosten collectieve installatie


E B+C+D+E F

HOOFDSTUK 5


€0


Bouwfysisch

HOOFDSTUK 4

onderhoud instelling controleren

€ 19.000 nvt

paciteit. Een foutieve uitvoering wordt niet door een inregelen en beproeven installatie en regeltechniek

Energieprestatie


EPC

0,53



35%


42%

HOOFDSTUK 7


Consumentenvoorlichting Omdat het hier om een installatie gaat die trager is en anders bediend moet worden dan een traditionele cvketel met radiatoren is voorlichting over gebruik en


HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 4 HOOFDSTUK 5 Energieconcept HOOFDSTUK 612 HOOFDSTUK 7

Ref. met koeling 3g


ming en de warmtepomp te klein is, dan wel de gewen-

HOOFDSTUK 8


–


HOOFDSTUK 9

Toolkit

Energieconcept 12


onderhoud van de warmtepomp, de vloerverwarming en de vraaggestuurde ventilatie vereist.










SenterNovem.




Ingestorte luchtkanalen mogen niet vervormen omdat


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Energieconcept 12

HOOFDSTUK 1

11:24

HOOFDSTUK 2

23-05-2005

HOOFDSTUK 3

bam_toolkit_02.qxd

anders de luchtweerstand verhoogt waardoor de debieten niet meer worden gehaald.

168

169

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 170

Toolkit

HOOFDSTUK 2


HOOFDSTUK 1

Woningconcepten duurzaam materiaalgebruik

8

In het Kwaliteitsprofiel worden keuzemogelijkheden

Materiaalclassificatie

aangeboden waaraan een score is toegekend. Deze score

Voor de milieubewuste keuze van bouwmaterialen zijn

is in eerste instantie bepaalt op basis van EcoQuantum.

diverse materiaalclassificatie systemen beschikbaar. Om

Zie hierna de tabel K Milieukwaliteit materialen.

HOOFDSTUK 3

de praktijk betekent zijn vier concepten uitgewerkt.

Aan het eind van de beschrijving van een materiaalconcept is een tabel met scores opgenomen. De scores van een concepten zijn bepaald met het Kwaliteitsprofiel,

worden bepaald. Door te kiezen in het Kwaliteitsprofiel.

EcoQuantum, GreenCalc Plus en GPR Gebouw. Om deze

Door materiaalkeuzen te maken via de NIBE milieuclassi-

concepten vergelijkbaar te maken is op pagina 58 een

ficatie. Door te gaan rekenen met een van de drie mate-

tabel opgenomen en is op pagina 59 een schema met

riaalclassificatie modellen.

ambitieniveaus gemaakt.

Efficiënt aandacht voor milieu

+

M2

‘Natuurlijk en hernieuwbaar’ voornamelijk Houtskeletbouw

++

M3

Veel aandacht voor milieu en voor het maken van een gezond gebouw

++

G1

Met aandacht voor gezondheidsaspecten ‘Allergeenarm’

++

HOOFDSTUK 5

M1

HOOFDSTUK 4

Concepten kunnen op drie verschillende manieren

Milieukwaliteit materialen in het kwaliteitsprofiel

HOOFDSTUK 7 duurzaam HOOFDSTUK Woningconcept bouwen6

Woningconcept bouwen6 HOOFDSTUK 7 duurzaam HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

te laten zien wat het resultaat van dergelijke systemen in

K Milieukwaliteit materialen Ontwerp op lange levensduur (multi)funcionaliteit Niveau + Lange economische levensduur

+

-5

Overmaat voor meerdere woonprogramma's Verblijven, algemeen

Aandacht voor overmaat, minimale geleding plattegrond en vrije indeelbaarheid Breedte gebruiksruimten > 2400 mm

Woonfunctie

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO > 120 m2 > 35% van GBO

Badkamer

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO < 120 m2 > 30% van GBO Plaatsings- en gebruiksruimte voor de closetfunctie en bad

Organisatie van functies Verblijfsruimten: algemeen

Vrije verdiepingshoogte op alle verdiepingen > 2,80 m

Slaapfunctie

Mogelijkheid van zinvolle indelingsvarianten door verplaatsbare of verwijderbare wanden

170


HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

Flexibiliteit door techniek (later) Alle wanden die niet woningscheidend zijn, licht en niet dragend (dus te verwijderen)

Lange technische levensduur Onderhoudsgevoeligheid / Repareerbaar


Demontabel / vervangbaar


171

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 172

Toolkit

Materiaalconcept M.1. Lange economische levensduur

aantal wijzigingen op wat gebruikelijk is (referentie)

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer) bij GBO < 120 m2 > 35% van GBO

hinder en vervuiling door emissie van schadelijke stof-

er toch zoveel duurzamer gebouwd wordt dat op

Voor thuiswerken: gebruiksfunctie > 2100 x 2100 mm

fen. Participanten in de bouw kunnen hun maatschap-

milieukwaliteit materialen een ‘+’ gehaald wordt.

pelijke verantwoordelijkheid nemen en extra ambities formuleren t.a.v. het kwaliteitsaspect ‘milieukwaliteit

Plaatsingsmogelijkheid van een tweede sanitaire unit met douche en wastafel

Dit milieurendement wordt gevonden in: –

materialen’. Door het ontwerp (compactheid), het

Organisatie van functies

hanteren van een rekentool waarmee de milieubelasting

Slaapfunctie

Mogelijkheid tot extra slaapkamer/ werkruimte op de begane grond

van het gehele ontwerp wordt bepaald, en het vervol-

Verzelfstandiging

Mogelijkheid tot verzelfstandiging van ruimten binnen een woning

gens nemen van besluiten betreffende levensduurver-

Uitbreidbaarheid

Door het aanbrengen van voorzieningen zijn woningen uitbreidbaar in horizontale of verticale zin

lenging en het maken van keuzen in de materialisatie

Bergruimte/ werkruimte

In, aan of los van de woning, een (berg)ruimte die met kleine technische ingrepen is op

kan het milieueffect geoptimaliseerd worden.

In het beton is 20% van het grind vervangen door puingranulaat

–

De verdiepingsvloeren uitvoeren als kanaalplaat vloeren, waardoor materiaal wordt uitgespaard

–

Kozijnen, ramen en deuren uitvoeren in FSC gekeurd hout.

–

Dragende wanden zijn van kalkzandsteen lijmblokken of beton met puingranulaat.

te waarderen tot werkruimte/ praktijkruimte.

Kenmerken van het concept

Flexibiliteit door techniek (later) Alle wanden die niet woningscheidend zijn, licht en niet dragend (dus te verwijderen)


–

De fundering en begane grond vloer is wel van beton, maar grind is voor 50% vervangen door puin-

Ontwerp

granulaat. De vloer wordt zodanig gematerialiseerd,

–

Levensduurverlenging door het bieden van flexi-

dat ter beperking van radon uit de kruipruimte

Onderhoudsgevoeligheid/ Repareerbaar


biliteit en rekening houden met aanpasbaarheid, nu

gekozen wordt voor een heel lucht- en vochtdichte

Demontabel/ vervangbaar


dan wel later, aan de wens van de klant

betonvloer of een vloer op vaste grondslag.

–

Compact bouwen

Schakelen

HOOFDSTUK 3

Badkamer dient plaats te bieden voor: plaatsings- en gebruiksruimte voor de closetfunctie en bad

HOOFDSTUK 2

De materialisatie is zo gekozen dat met een beperkt

veroorzaakt aantasting van het landschap of veroorzaakt

HOOFDSTUK 4


–

Opp. woonfunctie (woonkamer+eetkamer bij GBO > 120 > 40% van GBO

Compacte bouwvorm, door uitbouwen te voorkomen en het aantal woningen in een rij te vergroten

B

< 3 lagen

0

+

3 -5 lagen

-5

2,7 meter, althans zo laag mogelijk, boven de

++

> 5 lagen

-10

vloeroppervlakte starten

B

Vrijstaand en 2^1 kap

0

+

Rij of aantal per bouwlaag van 3 - 4 woningen

-5

++

Rij of aantal per bouwlaag van > 4 woningen

-10

HOOFDSTUK 5

Werkfunctie

Materialisatie

–

Vergroten van het nuttig oppervlak door de kap op

HOOFDSTUK 7 M.1. HOOFDSTUK 6 Materiaalconcept

Woonfunctie

Primaire grondstoffen worden schaars, of de winning

Materalisatie Bouwsysteem Gietbouw (zonder puingranulaat)

B

Bg vloer, verdiepingsvloer en dragende wanden van in het werk gestort beton

0

Prefabbeton (zonder puingranulaat)

B

Bg vloer, verdiepingsvloer, dragende wanden en binnenspouwblad van prefab beton elementen

-2

Gietbouw/ Prefab (met puingranul.)

+

In gietbeton en prefeb beton elementen 20% grind vervangen door puingranulaat

-3

Houtskeletbouw

+

Bg vloer ribcassette. Verdiepingsvloer, wanden en binnenspouwblad van HSB

-3

Stapelbouw (KZS)

+

Bg vloer ribcassette. Verdiepingsvloer kanaalplaten. Wanden en binnenspouwblad van KZS

-5

Kozijnen

+

Kozijnen, ramen en deuren van FSC gekeurd hout

-5

Secundaire grondstoffen

+

Substantieel hergebruiken van producten en toepassen producten vervaardigd met secundaire

-5

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 2

Breedte gebruiksruimten > 2400 mm

Aantal bouwlagen (niet zolder)

Woningconcept bouwen6 HOOFDSTUK 7 duurzaam HOOFDSTUK

Waarom dit concept

Aandacht voor overmaat, minimale geleding plattegrond en vrije indeelbaarheid


HOOFDSTUK 8

‘Efficiënt aandacht voor milieu’

Overmaat voor meerdere woonprogramma's

Badkamer

HOOFDSTUK 9

-10

++

Verblijven, algemeen

Materiaaluitgangspunten

grondstoffen in (puingranulaat als grindvervanger, A-hout in plaatmateriaal) Metalen in contact met water Hout

172

Materiaal kwaliteitsklasse +

HOOFDSTUK 1

Ontwerp op lange levensduur (multi)funcionaliteit Niveau ++

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 1

vervolg schema pagina 167: K - Milieukwaliteit materialen

+ ++

Voor leidingen, dakbedekking, goten en waterkeringen kunststoffen i.p.v. metalen toepassen Al het houtwerk (incl ramen deuren en kozijnen) van FSC gekeurmerkd hout

-3 -10

173

Pagina 174

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

Materiaalconcept M.1.

Bouwdeel

Referentie

Concept M.1.

Gezondheid

Fundering

Beton gestort

Beton gestort met puingranulaat

Het concept is stralingsarm omdat kalkzandsteen een

Begane grondvloer

EPS combinatie broodjesvloer

Ribcassette goed afgedicht of cellenbeton op

Toolkit

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1


relatief stralingsarm product is (zij het minder dan HSB). HOOFDSTUK 2

11:24

Het materiaal heeft een goed waterdampregulerend

vaste grondslag

vermogen. Door de relatief hoge massa heeft het

Verdiepingsvloer

Breedplaat

Kanaalplaat

Hellend dak

Houten dakdoos

Houten dakdoos met vlaswol

waardoor de temperatuurschommelingen gering zijn.

Dakbedekking

Betonpannen

Dakpan van beton met puingranulaat

Ter beperking van toetreding van vocht en stoffen uit de

Gevel dicht

Bu: baksteen, Bi: Pref. beton

Bu: baksteen, Bi: KZS

kruipruimte is extra aandacht besteed aan de kierdich-

Gevel open/ ramen en kozijnen

Tropisch hardhout zonder FSC

Europees hardhout FSC

ting van de begane grond vloer.

Isolatie

EPS en Steenwol

Dak vlaswol, gevels steenwol

Plaatmateriaal van vlasvezels zonder toegevoegd bind-

Dragende wanden

Gietbouw

KZS of beton met puingranulaat

middel, is vrij van schadelijke emissies. Een zeer geschikt

Niet dragende wanden

Gipsblokken 70mm

KZS

Slabben, leidingen e.d

Metalen

Metalen of slabben van EPDM

Sanitair

Niet waterbesparend

Waterbesparend

Alle overige houttoepassingen

Niet FSC gekeurd

Niet FSC gekeurd

temperatuurschommelingen in de woning gering.

Installatie

HR 107 met doorstroomtoestel


Zeer geschikt om te combineren met LTV verwar-

materiaal een hoog warmteaccumulerend vermogen

HOOFDSTUK 3

23-05-2005

materiaal voor toepassing in het doosdak.

HOOFDSTUK 4

bam_toolkit_02.qxd

Comfort –

Door de hoge massa van alle wanden en vloeren zijn

buitenzonwering nodig. Gecombineerd met de

B

+

GreenCalc

100

128

(nachtventilatie) kan een heerlijk comfortabele

EcoQuantum

154

136

woning ontstaan.

6

7,9

GPR

mogelijkheid de woning ’s nachts af te koelen Puingranulaat ter vervanging van grind in beton

Exploitatie / onderhoud –

Het hout in de gevel vraagt regelmatig onderhoud.

–

Bij de detaillering is extra aandacht besteed om de regenbelasting op de gevel te beperken door dakoverstekken.

–

Bouwdelen waarvan de levensduur beperkter is dan de aansluitende bouwdelen, zijn demontabel en daardoor eenvoudig vervangbaar (innovatieve systemen in kozijnen).

–

Een onderhoudsplan wordt bij oplevering meegeleverd

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Om ’s zomers oververhitting te voorkomen, is

HOOFDSTUK 5

Concept M.1.


Kwaliteitsprofiel

Referentie

HOOFDSTUK 8

Instrument

HOOFDSTUK 9

Materiaalconcept HOOFDSTUK 7 M.1. HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

ming of HTV koeling. –

174

175

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 176

Toolkit

HOOFDSTUK 1

Materiaal kwaliteitsklasse ++

Waarom dit concept



Materialisatie


–

de natuur komen en die ook weer aangroeien.


Uitputting van grondstoffen wordt hiermee beperkt.

pelijke verantwoordelijkheid nemen en extra ambities

Voorbeelden van hernieuwbare bouwmaterialen zijn:

formuleren t.a.v. het kwaliteitsaspect ‘milieukwaliteit

hout, cellulose (isolatiemateriaal van houtpulp en

materialen’.

papier), wol (isolatiemateriaal), kokos (geluidsiso-

Door het ontwerp (compactheid), het hanteren van een

latie) van vlas/ hennep (plaatmateriaal) en schelpen

rekentool, waarmee de milieubelasting van het gehele

(bodemafsluiter/ metselmortel). Hout met FSC-keur,

besluiten betreffende levensduurverlenging en het

HOOFDSTUK 3

Er zijn zoveel mogelijk materialen toegepast die uit


ontwerp wordt bepaald, en het vervolgens nemen van

HOOFDSTUK 2

‘Natuurlijk en hernieuwbaar, voornamelijk Houtskeletbouw’

zodat aanplant (hernieuwen) gegarandeerd is. –

De fundering en begane grond vloer is wel van

maken van keuzen in de materialisatie kan het milieu-

beton, maar grind is voor 50% vervangen door puin-

effect geoptimaliseerd worden.

granulaat.

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1


Ten opzichte van het concept M.1 is meer voor materi-

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

alen uit hernieuwbare grondstoffen gekozen en is meer gelet op emissies uit of straling van materialen. Voordeel is dat een lichte constructie snel opwarmt; een nadeel is dat deze ook weer snel afkoelt (als de buiten-


fluctuerend. Een ‘houten woning’wordt door een bepaalde groep kopers van een woning geassocieerd met natuurlijk wonen. Van dit gevoel kan gebruik gemaakt worden om

HOOFDSTUK 8

milieu en gezondheid tot verkoopitem te maken.

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8


lucht koel is). Bij massief bouwen is dit minder

176

177

11:24

Pagina 178

Beton gestort met puingranulaat


Ribcassette

Verdiepingsvloer

Breedplaat

HSB

Hellend dak

Houten dakdoos

Houten dakdoos

Dakbedekking hellend

Betonpannen

Dakpan van beton met puingr.

Dakbedekking plat of flauw hellend

Bitumen

EPDM + grasdak

Gevel dicht


Bu: Hout, Bi: HSB



Hout FSC

Isolatie

EPS en Steenwol

Wol, Cellulose of steenwol

Dragende wanden

Gietbouw

HSB met vlasvezelplaat of rogipsplaten


Gipsblokken 70 mm

HSB met vlasvezelplaat of rogipsplaten


Metalen

Kunststof folies en leidingen

Sanitair

Niet waterbesparend

Waterbesparend

Alle hout toepassingen

Niet FSC gekeurd

FSC gekeurd

Installatie

HR-107 met doorstroomtoestel

HR-107 met doorstroomtoestel

Instrument Kwaliteitsprofiel

Referentie B

Concept M.2. ++

GreenCalc

100

207

EcoQuantum

154

127

6

7,6

GPR

HOOFDSTUK 1

Beton gestort

Begane grondvloer

HOOFDSTUK 2

Fundering

HOOFDSTUK 3

Concept M2

HOOFDSTUK 4

Referentie

HOOFDSTUK 5

Bouwdeel

Toolkit


Meerlaagse houtskeletbouw Aalsmeer foto’s Cees Quakkelaar

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1



23-05-2005

HOOFDSTUK 8

bam_toolkit_02.qxd

178

Woningproject Floriande, Hoofddorp

Woonhuis Woubrugge

foto John Lewis Marshall

foto John Lewis Marshall

179

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 180

Toolkit


Materiaal kwaliteitsklasse ++ EXTRA

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 1

Materiaalconcept M.3. Veel aandacht voor milieu en veel aandacht voor het maken van een Gezondheid –

Het concept is stralingsarm omdat de gekozen plaat-

gezond gebouw.

kierdichting, zowel van de begane grond vloer als van de aansluitende gebouwdelen. Voor de begane

Te combineren met energieconcept 6, ‘Door de zon verwarmde, comfortabele en gezonde eengezinswoning’

grond is dit vanwege de beperking van de radone-

Waarom dit concept



Ontwerp


–

Comfort


–

Keuze voor relatief veel hernieuwbare grondstoffen

–

Door de geringe massa warmt de woning snel op en


–

Een ontwerp dat op eenvoudige wijze toelaat dat de

koelt snel af. Nachtverlaging is hier functioneel.

pelijke verantwoordelijkheid nemen en extra ambities

Om ’s zomers oververhitting te voorkomen, is

formuleren t.a.v. het kwaliteitsaspect ‘milieukwaliteit

buitenzonwering nodig en mag geen extra groot

materialen’.

glasoppervlak worden toegepast. Horizontaal glas,

Door het ontwerp (compactheid), het hanteren van een

2,7 meter, althans zo laag mogelijk, 1,5 meter boven

zoals dakramen en in serres kunnen niet zonder

rekentool, waarmee de milieubelasting van het gehele

het vloeroppervlak te starten

buitenzonwering worden toegepast.

ontwerp wordt bepaald, en het vervolgens nemen van

Onder een plat-, of flauw hellend dak, zorgt het gras-

besluiten betreffende levensduurverlenging en het

Materialisatie

dak niet alleen voor buffering van regenwater, maar

maken van keuzen in de materialisatie kan het milieu-

De materialisatie is zo gekozen dat het op het eerste

voorkomt ook extreme temperatuurstijgingen in de

effect geoptimaliseerd worden.

gezicht af lijkt te wijken van wat standaard is in de

bouwen. Plaatmateriaal van vlasvezels zonder toegevoegd

Vergroten van het nuttig oppervlak door de kap op

Nederlandse bouwtraditie. Zo is het gebruik van leem-

zomer. Dit concept is ontstaan door vooral na te denken over

steen geen alledaagse keuze. De gebruiker van dit con-

Exploitatie / onderhoud

het totale concept van de woning. Doel hierbij is om

cept wordt uitgenodigd met de nodige fantasie te gaan

–

Lichte constructie in relatie tot draagkracht fundatie

energiegebruik, gezondheid, comfort en milieukwaliteit

snuffelen in de beschikbare milieuclassificatie systemen

–

Snelle bouwtijd

materialen samen maximaal te laten scoren. Wanneer

om op basis van dit concept toch zo hoog mogelijk te

Het hout in de gevel vraagt regelmatig onderhoud

dit concept M.3 wordt gecombineerd met het zeer goed

eindigen.

Bij de detaillering is extra aandacht besteed om de

scorende energieconcept 6, ontstaat een dergelijke opti-

Bij dit materiaalconcept past een erfafscheiding van

regenbelasting op de gevel te beperken door

male score. Voor een aantal bouwdelen wordt qua mate-

beplanting ter voorkoming van verduurzaamde vuren

dakoverstekken

riaalscore bijna gelijkwaardig aan M.2 gekozen. In het

delen.

– –

–

–

HOOFDSTUK 4

oppervlak of een serre kan realiseren –

HOOFDSTUK 5

–

bewoner een uitbreiding t.b.v. een groter woon-

Bouwdelen waarvan de levensduur beperkter is dan

bijzonder geldt dit voor de kalkzandsteen draagcon-

de aansluitende bouwdelen, zijn demontabel en

structie die nodig is voor het energieconcept 6. Om dit

daardoor eenvoudig vervangbaar

te compenseren en toch op materialen hoger te scoren

Een onderhoudsplan wordt bij oplevering

dan M.2 is alle hout FSC-gekeurd en is bij voorbeeld

meegeleverd

kunststof op het niveau van EPDM gebracht.


–

Levensduurverlenging door het bieden van flexibiliteit

HOOFDSTUK 8

bindmiddel, is vrij van schadelijke emissies.

HOOFDSTUK 9

–

HOOFDSTUK 3

missie, voor het overige om goed luchtdicht te

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8


HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

geselecteerd. Extra aandacht is besteed aan de

HOOFDSTUK 2

materialen op hun stralingsarme kwaliteit zijn

180

181

Pagina 182

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

Gezondheid

Bouwdeel

Referentie

Concept M.3.

Fundering

Beton gestort

Randbalken KZS (indien mogelijk)

Begane grondvloer


Kanaalplaatvloer boven Schuimbetonvloer op

–

Breedplaat

Hellend dak Dakbedekking

Het concept is stralingsarm omdat de gekozen plaat-

passen in die dichte delen van de gevel waar de grootste belasting van de zon is. Dit ter beperking

dichting, zowel van de begane grond vloer als van de

van te snel opwarmen in de zomer. –

aansluitende gebouwdelen. Voor de begane grond is

dak niet alleen voor buffering van regenwater, maar

Houten dakdoos

Houten dakdoos met vlaswol

dit vanwege de beperking van de radonemissie, voor

voorkomt ook extreme temperatuurstijgingen in de

Betonpannen

Dakpan van beton met puingranulaat

het overige om goed luchtdicht te bouwen.

zomer.

Gevel dicht


Bu: 75% rabatdelen, 25% baksteen, Bi: HSBGevel

open/ ramen en kozijnen



Isolatie

EPS en Steenwol

Dak vlaswol, gevels steenwol

Dragende wanden

Gietbouw

KZS

– –

Plaatmateriaal van vlasvezels zonder toegevoegd bindmiddel, is vrij van schadelijke emissies.

Exploitatie / onderhoud

De plafonds alleen afschilderen met acryl/latex

–

Dat vraag om een zorgvuldige keuze van de houtsoort Comfort


Gipsblokken 70mm

Leemsteen metselwerk


Metalen

Slabben van EPDM, leidingen van PP of PP-R

Sanitair

Niet waterbesparend

Waterbesparend

ring ontstaat een zeer comfortabele woning.

Alle houttoepassingen

Niet FSC gekeurd

FSC gekeurd

Nachtventilatie is hier functioneel. Daarmee kan de

Installatie



woning in de zomernacht worden afgekoeld en blijft

–

Door de massa van de woning te combineren met de

voor het rabatwerk en de bijbehorende afwerking. –

extreem goede buitenisolatie en een goede zonwe-

– Instrument

Referentie

Concept M.3.

Om ’s zomers oververhitting te voorkomen, is buitenzonwering nodig en mag geen extra groot

++

glasoppervlak worden toegepast. Horizontaal glas,

GreenCalc

100

215

zoals dakramen en in serres kunnen niet zonder

EcoQuantum

141

121

buitenzonwering worden toegepast.

6

8,3

regenbelasting op de gevel te beperken door dakoverstekken. –

Bouwdelen waarvan de levensduur beperkter is dan de aansluitende bouwdelen, zijn demontabel en daardoor eenvoudig vervangbaar.

–

Een onderhoudsplan wordt bij oplevering meegeleverd

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

GPR

Bij de detaillering is extra aandacht besteed om de


B

Kwaliteitsprofiel

Het hout in de gevel vraagt regelmatig onderhoud.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 5

Onder een plat-, of flauw hellend dak, zorgt het gras-

Kanaalplaat + 3 cm zandcement

door de overige maatregelen ook overdag zeer koel.


Het is zinnig de 25% baksteen in de gevel toe te

materialen op hun stralingsarme kwaliteit zijn geselecteerd. Extra aandacht is besteed aan de kier-

vaste grondslag + 3 cm zandcement Verdiepingsvloer

–

HOOFDSTUK 1

Toolkit


HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1


HOOFDSTUK 3

11:24

HOOFDSTUK 4

23-05-2005

HOOFDSTUK 5

bam_toolkit_02.qxd

Alphen aan de Rijn, Archi Service 182

183

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 184

Toolkit

(afgeleid van de allergeenarme woning van GGD Rotterdam)

Het aantal Nederlanders dat luchtwegklachten heeft

Bouwkundig –

neemt jaarlijks toe. Vooral jonge kinderen lopen een verhoogd risico om een vorm van astma te krijgen.

ventilatie kruipruimte; –

Astma is een chronische ontsteking van de luchtwegen.

Rc-waarde > 3,5

worden kortademig, ademen 'piepend' of moeten

Ventilatie

hoesten. Dit komt doordat hun luchtwegen snel

–

geprikkeld raken door allerlei stoffen. Veel mensen met

zorgvuldig is ontworpen; –

Badkamer ventileren met een ventilatievoud van 6; HOOFDSTUK 4

–

Ongeveer een op de tien Nederlanders heeft luchtweg-

Mechanische afvoer met op elke verdieping een standenschakelaar op praktische plaats ('hotelscha-

klachten. Dat zijn 1,6 miljoen mensen. Twee op de hon-

keling'); –

Uitneembare en goed reinigbare ventielen die alleen op de juiste wijze teruggeplaatst kunnen worden;

–

(astma en COPD).

Boven kookplaats een voorziening voor een

HOOFDSTUK 5

ziekteverzuim in Nederland komt door luchtwegklachten

Ventilatiecapaciteit 130% van vereist volgens Bouwbesluit, mits aan- en afvoer in alle vertrekken

astma zijn allergisch. De aanleg voor astma en voor

derd heeft daardoor ernstige beperkingen. Dat zijn

HOOFDSTUK 3

Mensen met astma kunnen soms moeilijk ademhalen: zij

afzuigkap die rechtstreeks naar buiten afvoert of een motorloze afzuigkap, aangesloten op mechanisch

De kans dat in een huishouden iemand een vorm van

afzuigsysteem, met gemakkelijk reinigbare of

allergie heeft, of dat een regelmatige bezoeker dat heeft, is dus tamelijk groot. Dit vormt de aanleiding om

vervangbare filters; –

de woning ‘allergeenarm’ uit te voeren.

Indien natuurlijke ventilatieluchttoevoer, dan via

HOOFDSTUK 7 G.1. HOOFDSTUK 6 Materiaalconcept

HOOFDSTUK 5 Gezondheidsconcept G.1. HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 6

Isolatiekwaliteit van dak, gevels en gevelopeningen gelijkmatig verdeeld over de hele schil,

300.000 mensen. Twintig tot veertig procent van het

gevelroosters boven de ramen van alle kamers, met eenvoudige bedieningsmogelijkheden en met de

2 Kenmerken van het concept Woningontwerp, materialisatie en energieconcept zijn

mogelijkheid filters bij te plaatsen; –


reacties zo veel mogelijk worden voorkomen.

< 0,1 m/s bedraagt. Ventielen en kanalen eenvoudig reinigbaar (gladde, ontvette stalen buis en ruime

Ontwerp –

bochten, vrij van vuil aangebracht ) en bij opleveren

Gesloten keuken of keuken die eenvoudig afsluitbaar

–

Badkamer aan de gevel;

–

Opstelplaats voor afvalcontainers > 5 meter van

Indien HR-WTW, dan extra aandacht voor het voorkomen van tocht en geluidhinder, zo gedimen-

zo gekozen dat potentiële oorzaken voor allergische

is te maken; HOOFDSTUK 8

Extra aandacht voor dichting begane grondvloer of

HOOFDSTUK 2

1 Waarom dit concept

allergieën is erfelijk. HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 1

‘Allergeenarm’

een onderhoudsplan meeleveren; –

In alle ruimten te openen ramen, met handige

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

Gezondheidsconcept G.1.

bediening, vaste uitzetstanden en inbraakwerend

ramen (ventilatietoevoer) verwijderd; –

Oververhitting voorkomen door zonwering, massa,

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

overstekken of koelen

184

185

Pagina 186

Vloer of wandverwarming (LTV Stralingsverwarming);

–

–

Op verdieping bij voorkeur vloer- of wandverwarm-

vluchtige of andere prikkelende stoffen kunnen

ing, maar indien radiatoren, dan zonder convec-

vrijkomen (oplosmiddelarme verven, kitten, kunst-

tieribben;

stoffen zonder weekmakers, formaldehydevrij plaat-

warmtenet; –


–

Indien gastoestel, dan Low-NOx (kwaliteit buitenlucht);

–

Aansluiting voor elektrisch koken;

–

Geen voorzieningen voor openhaard of kachel

-

Concept G.1.

Fundering

Beton gestort

Beton

Begane grondvloer


Cellenbetonvloer op vaste grondslag + EPS +

materiaal, onverduurzaamd hout);

Verdiepingsvloer

Breedplaat

Kanaalplaat + 5 cm zandcement

Geen vezelige en stoffige (natuurlijke) bouwmateri-

Hellend dak

Houten dakdoos

Houten dakdoos met EPS

alen, tenzij in gesloten constructies;

Dakbedekking

Betonpannen

Betonpannen

Gladde afwerkingsmaterialen, ongevoelig voor

Gevel dicht


Bu: baksteen, Bi: KZS

schimmels en goed (vochtig) schoon te maken;




Woonomgeving Afbouw – – –

–

Centraal stofzuigsysteem;

Woning, privé tuin en speelplekken op minimaal

Dak EPS vlaswol, gevels steenwol

Gietbouw

KZS

Gipsblokken 70mm

Cellenbeton lijmblokken 70 mm

Metalen

Slabben van EPDM, leidingen t.b.v.

planten aanbevelen;

Sanitair

Niet waterbesparend

Waterbesparend

–

In groenplan pollenarme beplanting toepassen;

(douchecabine);

–

In beplantingsadvies voor bewoners pollenarme

stofzuigerinstallatie

Openbaarvervoershalte binnen een straal van

Alle houttoepassingen

Niet FSC gekeurd

FSC gekeurd

meubel/apparatuur;

200 meter (kinderen met luchtwegklachten zijn

Installatie



–

Kalkpleisterwerk op wanden en op het plafond;

vaak aangewezen op openbaarvervoer)

–

Keukeninrichting van overwegend kunststof en staal;

–

Twee afsluitbare en te reinigen afvalbakjes in

Instrument

keukenkastje;

Kwaliteitsprofiel

B

++

–

Alle plaatsen goed bereikbaar voor schoonmaken;

GreenCalc

100

171

–

Stofwerende detaillering (afgeronde plinten, aftim-

EcoQuantum

154

132

6

7,8

meren keukenbovenkastjes tot aan plafond, hangend

–

EPS en Steenwol

Dragende binnenwanden


Eenvoudig te drogen en reinigen douche voorziening

tot aan plafond en op wanden rondom keuken-

Isolatie


200 meter van drukke wegen;

Tegels op vloeren en wanden van toilet en badkamer

5 cm zandcement

GPR

Referentie

Concept G.1.

sanitair, schoonmaakruimte achter radiatoren, hoeken < 90o

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

Gezondheidsconcept G.1. HOOFDSTUK 7 HOOFDSTUK 6

Gesloten verbrandingstoestel of aansluiting op een

Referentie

Bouw- en afwerkingsmaterialen waaruit geen

Bouwdeel

HOOFDSTUK 1

–

HOOFDSTUK 2

Materialisatie

HOOFDSTUK 3

Verwarming en warm tapwater

–

Toolkit


HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1


HOOFDSTUK 4

11:24

HOOFDSTUK 5

23-05-2005

HOOFDSTUK 7 G.1. HOOFDSTUK 6 Materiaalconcept

bam_toolkit_02.qxd

186

187

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 188

Toolkit

Het is echter toch belangrijk om adviseurs in de arm te

pak van het proces. Bij de realisatie van complexe

nemen die ervaring hebben met duurzame energie sys-

TRNSYS en de warmte-, koelen ventilatiebehoefte t.b.v.

processen is het essentieel dat doelen helder worden

temen. De Projectgroep Duurzame Energie

de installatieadviseur kan definiëren. Tevens stelt deze

geformuleerd, een goed team van deskundigen wordt

Projectontwikkeling Woningbouw gaat een lijst

adviseur de voorwaarden op om te komen tot een com-

gevormd en duidelijk wordt afgesproken wie verant-

opstellen van adviseurs waarmee zij positieve ervarin-

fortabele woning

woordelijk is voor welke taak.

gen hebben

Voor sommige processen is het belangrijk met adviseurs

Ter informatie hieronder een overzicht van adviseurs

installatieberekeningen, past de installatie bouwkundig

te werken die ervaring hebben met complexe integrale

waarmee gezien de inhoud van de Toolkit zal worden

in controleert de uitvoering op het werk

opgaven. Tevens is de houding van de adviseur als deel-

samengewerkt

Adviseur voor installatietechniek

nemer in het team van belang.

Systemintegrator

HOOFDSTUK 2

Van de adviseur wordt geëist dat hij kan werken met

Een belangrijk deel van de Toolkit handelt over de aan-

Maakt het installatieontwerp op basis van gedetailleerde

HOOFDSTUK 3

Adviseur voor bouwfysica

HOOFDSTUK 1

Aanbieders in de markt

Deze adviseur kan zijn achtergrond in meerdere discioverzien en van alle vakgebieden zoveel weet, dat hij

Economische Zaken wordt uitgegeven kan geen lijst met

kan zorgen voor een goede afstemming van de

namen en adressen worden opgenomen van partijen in

activiteiten in het proces

HOOFDSTUK 4

plines hebben. Kenmerk is dat hij het hele traject kan Omdat deze Toolkit mede namens het Ministerie van

de markt die de auteurs geschikt vinden om bij de Adviseur energie-exploitaties

Kan energie-exploitaties doorrekenen. Kan op basis van

nen optreden. Bovendien heeft iedere ontwikkelaar zijn

de kosten van een energieconcept berekenen wat BAK

eigen vertrouwde adviseurs.

voor de ontwikkelaar wordt. Heeft een leidende rol bij de uitbesteding van een deel van de installatie naar een

HOOFDSTUK 5

ingewikkelde concepten als adviseur of realisator te kun-

externe exploitant Adviseur voor warmteen koudeopslag

Draagt zorg voor de dimensionering en systeemconfiguratie van de bodemwarmtewisselaars tijdens initiatief, voorontwerp, definitief ontwerp en bestek en formuleert

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 1

9

tevens de prestatie-eisen voor het systeem Risicobeheersing warmteen koudeopslag

Onafhankelijke ondersteuning bij het realiseren van betrouwbare en duurzame systemen voor water en

Aanbieders in 8 de markt HOOFDSTUK HOOFDSTUK 7

Milieuclassificatie bouwmaterialen

Adviseur met specialistische kennis op milieugebied t.a.v. materiaalclassificatie systemen

Gezondheid

Adviseur met specialistische kennis t.a.v. gezondheidsaspecten van gebouwen en bouwmaterialen Adviseur die wordt ingezet om in een stedenbouwkundig plan het natuurlijke groen te ontwerpen, waarbij soortenrijkdom in een gebied een bepalende factor is.

HOOFDSTUK 9

Bioloog

HOOFDSTUK 9

Aanbieders in 8 de markt HOOFDSTUK HOOFDSTUK 7

energie

188

189

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 190

Toolkit

Afkortingen en begrippen

Aquifer

Watervoerende zandlaag tussen 25 en 200 m onder

Klokregeling ventilatie

HOOFDSTUK 10

HOOFDSTUK 10

10

Klokregeling die ventilatieroosters in de gevel open en dicht stuurt volgens een vooraf ingesteld tijdschema

maaiveld waaruit grondwater kan worden opgepompt

BG

Begane grond

Bodem

Warmte uit de bodem door gesloten bodemwarmtewis-

Kzs

Kalkzandsteen

Low tech

Installatie met componenten die regeltechnisch een

HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2 Afkortingenen begrippen

Afkortingenen begrippen HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 2

en geïnfiltreerd

beperkte relatie hebben

selaars tot een diepte van ca. 30 tot 80m onder maaiveld CO2-regeling

LTV

Lage temperatuur verwarming < 55 °C


Ventilatie met vraaggestuurde natuurlijke toevoer en

Regeling van het ventilatiedebiet op vertrekniveau door meting van de CO2-concentratie in de betreffende ruimte

mechanische afvoer, regeling dmv klokregeling of Combi-ketel

Gasgestookte cv-ketel voor ruimte- en warmtapwater-

CO2-sensoren

Niet Meer Dan Anders-principe verrekening voor warmtelevering waarbij de totale jaarlasten worden

Elektrisch aangedreven warmtepomp voor ruimte- en

vergeleken met een gasgestookte cv-installatie

warmtapwaterverwarming op grondwater uit aquifers PV CV

Centrale verwarming

CW-klasse

Comfort Warmwater kwaliteitslabeling volgens Gastec

EPC

Energieprestatiecoëfficiënt bepaald volgens

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 5

NMDA

Elektrisch aangedreven warmtepomp voor ruimte- en Warmtapwaterverwarming met gesloten bodemwisselaars

Combi-wp (gw)

HOOFDSTUK 6

Netto contante waarde

HOOFDSTUK 4

Combi-wp (b)

NCW

PhotoVoltaïsche zonne-energie (zonnepanelen/zonnestroom)

Qv10

Maat voor de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil uitgedrukt in dm3/s bij een drukverschil van 10Pa

NEN5128:2001

Referentie

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 4

verwarming

Novem referentiewoning voorzien van individuele cvketel, radiatoren, natuurlijke toevoer en mechanische

High tech

Installatie met hoogwaardige technische componenten

afvoerventilatie Warmteweerstandscoëfficiënt in m2K/W

Hoogrendement warmteopwekking van 107% op onder-

TRNSYS

Software voor de berekening van thermisch comfort en

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning uit

U

Warmtedoorgangscoëfficiënt in W/m2K

Warmtelevering

Grootschalige warmtelevering afkomstig van verbranding

ventilatielucht met rendement > 90% van biomassa (al of niet in combinatie met elektriciteit-

Hsb

Houtskeletbouw

HTV

Hoge temperatuur verwarming > 55 °C

IRR

Interne rentevoet (Internal Return Rate)

WP

Warmtepomp

Kamerkoeler/split-unit

Stekkerklaar, losstaand en verrijdbaar consumenten-

ZB

Zonneboiler voor de benutting van thermische zonne-

sopwekking), afvalverbrandingsinstallatie (AVI) of een

product voor het koelen van een vertrek in een woning

190

energiestromen in gebouwen

ste verbrandingswaarde van aardgas HR-WTW

HOOFDSTUK 7

Rc

HOOFDSTUK 8

HR107

speelt

industrieel proces via een distributienet HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 7

zoals warmtepompen waarbij regeling een belangrijk rol

energie (o.a. voor verwarmen van tapwater)

191

bam_toolkit_02.qxd

23-05-2005

11:24

Pagina 192

Nummer energieconcept

Kolom 10

ZB betekent dat een zonneboiler aanwezig is

Kolom 1a

Gekozen woningtype

Kolom 11

De voor het concept berekende EPC volgens

Kolom 2

Gebalanceerde ventilatie HoogRendement met Warmte-

NEN5128:2001

Kolom 3

het hoofdwoonvertrek hoger is dan 25 o C; overdag is

afvoer op basis van klok regeling of CO2-concentratie

spuiventilatie mogelijk

Warmteopwekking door een: –

Gasgestookte HR 107 cv-ketel

–

Combiwarmtepomp, als warmtebron gesloten

Kolom 12b

Als 12a met toepassing van handbediende buitenzonwering

Kolom 12c

Als 12a met toepassing van nachtventilatie in de zomer

Kolom 12d

Als 12a zonder de mogelijkheid van spuiventilatie overdag en zonder buitenzonwering

een aquifer –

Collectieve warmtepomp + gasgestookte HR 107 cv-

–

Zonnegascombi met als bron een zonnecollector en

ketel voor pieklast en

HOOFDSTUK 4

Combiwarmtepomp, als warmtebron grondwater uit

Kolom 12e

Als 12a zonder de mogelijkheid van spuiventilatie overdag en met handbediende buitenzonwering

HOOFDSTUK 5

–

HOOFDSTUK 5

gas voor naverwarming –

Warmtelevering van restwarmte van verbranding van

Kolom 12f

Het aantal uren in een jaar dat de luchttemperatuur in het hoofdwoonvertrek hoger is dan 25 oC in een hout-

biomassa, afvalverbranding of industrieel proces.

skelet bouwwoning; overdag is spuiventilatie mogelijk Laag Temperatuur Verwarming van de vloer/wandver-

Kolom 12g

Als 12f met toepassing van handbediende buitenzonwering

Kolom 12h

Als 12f met toepassing van nachtventilatie in de zomer

Kolom 13

Variabele kosten (alleen verbruik) van het gasverbruik en

HOOFDSTUK 6

Hoog Temperatuur Verwarming van radiatoren

Kolom 5

Warmteafgifte radiatoren of vloer/wandverwarming

Kolom 6

Warmtapwater verwarmd door een:

elektraverbruik t.b.v. verwarmen, koelen, ventileren en

–

Gasgestookte Combi HR 107 cv-ketel

warmwaterverwarming

–

Combiwarmtepomp

–

Collectieve warmtepomp met een gasgestookte HR

De meerinvestering in € incl. 15% opslag en BTW t.o.v.

107 cv-ketel voor naverwarming

de Novem referentiewoning (individuele HR107,

Zonnegascombi met als bron een zonnecollector en

natuurlijke toevoer, mechanische afvoer). Bij concept 6

gas voor naverwarming

inclusief de bouwkundige meerinvestering.

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 8

–

Kolom 14a

HOOFDSTUK 7

warming of radiatoren

Warmtelevering van restwarmte van verbranding van biomassa, afvalverbranding of industrieel proces

Kolom 14b

De totale investering incl. opslag en BTW voor het installatiedeel

Koudeopwekking geeft aan waarmee de koude wordt opgewekt

Kolom 14c

De totale investering incl. opslag en BTW voor het instal-

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 6

Het aantal uren in een jaar dat de luchttemperatuur in

gesondeerde bodemwisselaar

Kolom 7 HOOFDSTUK 9

Kolom 12a

afvoer of vraaggestuurde toevoer en vraaggestuurde

HOOFDSTUK 3

TerugWinning of Natuurlijke toevoer en mechanische

–

192

HOOFDSTUK Toelichting op 1de kolommen

Kolom 1

Kolom 4

HOOFDSTUK 7

Toelichting op de kolommen in de tabellen:

HOOFDSTUK 11

11

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 11

Toelichting op 1de kolommen HOOFDSTUK

Toolkit

latiedeel binnen de woning Kolom 8

Hoge Temperatuur Koeling (ca. 18 °C)

Kolom 9

Koeling via de vloerverwarmingsleidingen of met lucht

Kolom 14d

De totale investering incl. opslag en BTW voor het installatiedeel buiten de woning

193

c.q. woningen zonder koeling als referentie (basis voor de indeling in ambitieniveaus) Kolom 16b

De CO2 uitstootreductie t.o.v. een woning met koeling als referentie

Kolom 16c

De CO2 uitstootreductie t.o.v. een woning zonder koeling als referentie

Kolom 17a

Gasverbruik t.b.v. verwarmen, koelen, ventileren en

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 4

warmwaterbereiding Kolom 17b

HOOFDSTUK 7

Elektraverbruik t.b.v. verwarmen, koelen, ventileren en warmwaterbereiding

Kolom 18a

Warmtebehoefte ruimteverwarming aan de meter

Kolom 19

Het concept is wel of niet geschikt voor het predikaat Zonnekeur van het WNF

Kolom 20

Luchtsnelheid ten gevolge van het ventilatiesysteem lager dan 0,1 meter/seconde

Kolom 21

Geeft aan of een meer luchtdichte woning tevens kan leiden tot een reëel lager vermogen van de warmteopwekking.

Kolom 22

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 11

De CO2 uitstootreductie t.o.v. woningen met koeling

Geeft aan of extra isolatie kan leiden tot een reëel lager vermogen van de warmteopwekking

Kolom 24

Geeft aan of maatregelen nodig zijn om een laag geluidsniveau door installaties in de woning te realiseren.

Kolom 25

tabellen energieconcepten totaalwaarden Toolkitconcepten 2onder1kap rijwoningen gallerij urban villa warmtelevering

Geeft aan of extra isolatie kan leiden tot een reëel lager vermogen van de warmteopwekking

Kolom 23

Bijlage

HOOFDSTUK 3

Kolom 16a

HOOFDSTUK 4

De CO2 uitstoot per woning per jaar in kg

HOOFDSTUK 5

Kolom 15

HOOFDSTUK 1

Pagina 194

HOOFDSTUK 6

11:24

Indien hoge geluidbelasting op een gevel aanwezig is kan met HR-WTW het rooster voor de aanzuiging van venti-

HOOFDSTUK 7

23-05-2005

HOOFDSTUK 8

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 11

Toelichting op 1de kolommen HOOFDSTUK

bam_toolkit_02.qxd

Kolom 26

Geeft de mogelijkheid aan of het ventilatiesysteem per vertrek regelbaar is.

Kolom 27

Veel techniek of weinig techniek om te komen tot de CO2 uitstootreductie

194

HOOFDSTUK 9

HOOFDSTUK 9

latielucht aan de geluidluwe zijde worden aangebracht.

Pagina 1

TO>25 met zomernachtventilatie HSB [uur/jaar]

Energieverbruikskosten ( € )

909 753 2875 2810 753 753 675 753 1415 2578 2154 1503 2170 503 909 546 3248

16b

16c

17a

17b

35% 41% 50% 37% 50%

21

22

23

24

25

26

27

12,3 8,7 8,7 8,7 10,2 10,2 6,8 6,8 6,8 10,2 6,8 6,8 6,8 5,2 12,3 8,7 12,3

nee ja ja ja nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja

ja ja ja nee ja ja nee ja nee ja ja ja ja nee ja nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee

nee nee ja nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja nvt nee nee nee

nee nee ja nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja nvt nee nee nee

ja ja ja nee ja ja nee ja nee ja ja ja ja ja ja nee nee

ja ja ja nee ja ja nee ja nee ja ja ja ja nvt ja nee nee

nee nee nee ja nee nee ja nee ja nee nee nee nee ja nee ja ja

HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT LT HT HT HT

18a 18b 18c

19

20

21

22

23

24

25

26

27

6,8 4,8 6,8 6,8 10,1 10,1 10,1

nee ja ja ja nee ja ja

ja ja ja ja ja ja ja

ja ja ja ja ja ja ja

nee nee ja ja nee ja ja

nee nee ja ja nee ja ja

ja ja nee ja nee ja ja

17,1 16,2 16,6 23,3 10,1 9,6 14,7 9,6 14,7 9,8 9,8 9,6 9,8 14,1 17,1 22,7 23,3

0,0 0,0 7,1 6,8 0,0 0,0 0,0 0,0 6,2 6,5 6,5 6,5 6,5 0,0 0,0 0,0 6,8

Hi-Tech/Low-tech

TO>25C met zonwering HSB met spuien [uur/jaar]

16a

1010 825 0 0 716 694 702 555 506 0 0 448 0 620 1010 1014 0

20

Geluidniveau k=2 NEN1070 te realiseren Balansventilatie:. Aanzuigigeluidluwe gevel mogelijk l (igv geluidbelasting>55dBa) Regeling ventilatiesysteem per vertrek mogelijk

TO>25C zonder zonwering HSB met spuien [uur/jaar]

15

42%

26% 39% 43% 44% 29% 31% 32% 41% 27% 33% 44% 29% 44% 56% 26% 33% 35%

48% 50%

19

Dak Rc>4 verlaagt op te stellen vermogen opwekkers

TO>25C met zonwering zndr spuien [uur/jaar]

26% 39% 48% 50% 29% 31% 32% 41% 35% 41% 50% 37% 50% 56% 26% 33% 42%

Ruimteverwarming: energiebehoefte aan de woningmeter [GJ] Ruimtekoeling: koude behoefte aan de woningmeter [GJ]

TO>25C zonder zonwering zndr spuien [uur/jaar]

%uitstootreductie CO2 tov referentie met koeling

TO>25 met zomernachtventilatie [uur/jaar]

2368 1940 1836 1794 1748 1709 1674 1464 1799 1646 1376 1753 1386 1418 2368 2142 2074

18a 18b 18c

Geluidniveau k=2 NEN1070 te realiseren Balansventilatie:. Aanzuigigeluidluwe gevel mogelijk l (igv geluidbelasting>55dBa) Regeling ventilatiesysteem per vertrek mogelijk

0 0 0 0 0 0 0 0 7.250 9.250 9.250 7.250 0 0 0 0 0

17b


€ € € € € € € € € € € € € € € € €

17a

qv10 = 0,45 verlaagt op te stellen vermogen opwekkers

12.000 16.250 30.000 29.750 10.000 11.250 14.750 14.750 13.750 17.300 20.550 13.750 27.500 23.500 13.000 17.250 28.250

16c

Gevel Rc>3.5 verlaagt op te stellen vermogen opwekkers

€ € € € € € € € € € € € € € € € €

16b


12.000 16.250 30.000 29.750 10.000 11.250 14.750 14.750 21.000 26.550 29.800 21.000 27.500 23.500 13.000 17.000 28.250

16a


€ € € € € € € € € € € € € € € € €

15

Voldoet aan eisen Zonnekeur (WNF)

3.500 7.750 21.500 21.250 3.000 4.250 7.750 7.750 14.000 19.250 22.500 14.000 20.500 15.000 3.750 8.000 19.000

14d

Luchtsnelheid <0,1 m/s te realiseren

€ € € € € € € € € € € € € € € € €

14c

Collectieve investeringskosten [€/woning]*

TO>25C met zonwering en spuiten[uur/jaar]

14b

Woninggebonden investeringskosten [€/woning]*

EPC volgens NEN5128:2001

0,74 208 89 139 1612 546 574 211 455 € 635 0,65 298 147 203 2033 1338 727 368 735 € 520 0,48 49 134 49 € 568 0,47 5 5 5 € 483 0,72 166 70 85 1400 748 450 161 368 € 469 0,71 215 90 135 1765 1066 605 254 607 € 458 0,66 163 64 88 2153 994 445 335 176 € 449 0,62 215 90 135 1765 1066 605 254 607 € 393 0,67 3 3 3 € 428 0,55 34 84 34 € 399 0,48 34 84 34 € 333 0,66 34 84 34 € 417 0,48 34 84 34 € 446 0,62 - ca. 50 € 380 0,74 208 89 139 1612 546 574 211 455 € 680 0,69 218 109 137 2404 1487 595 437 317 € 614 0,53 5 5 5 € 597 Prijzen zijn inclusief BTW en inclusief 15% opslag aannemer, inclusief montage

14a

Totale investeringskosten [€/woning]*

13

Meerkosten tov ref [€/woning]*

12g 12h

€ € € € € € €

2.750 7.500 8.000 9.000 3.250 9.000 12.750

€ € € € € € €

9.750 14.500 15.250 16.000 12.000 17.750 21.500


Energieverbruikskosten (€)

14d

€ € € € € € €

9.750 14.500 8.000 9.000 12.000 9.250 9.250

€ € € € € € €

0 0 7.000 7.000 0 8.750 12.250

1257 1022 1362 1341 1957 2141 1883

23% 38% 38% 39% 23% 35% 43%

38% 39% 35% 43%

23% 38% 17% 18% 23% 16% 26%

529 396 315 283 945 450 489

502 502 1260 1315 449 2105 1593

7,4 6,9 10,3 6,9 17,4 13,1 13,1

0,0 0,0 5,0 7,6 0,0 9,9 9,9

ja ja nee ja nee ja ja

nee nee ja nee ja nee nee

Hi-Tech/Low-tech


14c

Ruimteverwarming: energiebehoefte aan de woningmeter [GJ] Ruimtekoeling: koude behoefte aan de woningmeter [GJ]


14b

% uitstootreductie CO2 tov referentie met koeling


€ 337 0,79 394 239 € 274 0,66 406 293 € 324 0,76 42 € 318 0,73 53 € 525 0,80 229 175 € 507 0,74 44 € 448 0,69 44 Prijzen zijn inclusief BTW en inclusief 15% opslag aannemer, inclusief montage

14a


13

Woninggebonden investeringskosten [ €/woning]*

12g 12h


12f

Meerkosten tov ref [ €/woning]*

12e

Totaal elektriciteitsgebruik [kWhe]

ZB

12d

Totaal gagsbruik [m 3]

Vloerkoeling Vloerkoeling

12c

% uitstootreductie CO2 tov referentie

HTK HTK

12b

CO2-uitstootreductie


12a


Zonneboiler

ZB HTK HTK

11


10


9

Koude-afgifte-systeem

Koude- opwekking

HR107 HTV Radiatoren Combi-ketel HR107 LTV Vloerverw. Combi-ketel WP+HR107-col (gr.water) LTV Vloerverw. WP+HR107-col Grondwater LTV Vloerverw. WP+HR107-col (gr.waGrondwater WP+HR107-col (gr.water) HR107 LTV Vloerverw. Combi ketel LTV Vloerverw. WP+HR107-col (gr.waGrondwater WP+HR107-col (gr.water) LTV Vloerverw. HR107-col Grondwater WP+HR107-col (gr.water) Bepaald voor een projectgrootte van 2 gallerijencomplexen (48 woningen) en 4 urban villa complexen (52 woningen)

8

Temperatuurniveau

7

CO2-uitstoot [kg/jr]

HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW * meer- en investeringskosten:

6

Tapwaterverwarming

>40 >40 >40 >40 <40 >40 >40

5

Warmte-afgiftesysteem

4 5a 34 23 14 23 22a

4

Temperatuurniveau

Beperking projectgrootte

0 2 2 2 0 2 2

12f

Beoordelingscriteria

3

Warmteopwekking

Energieconcept

7 7 8 8 9 10 10

2

Ventilatiesysteem

Concept

Gallerijapp. Gallerijapp. Gallerijapp. Gallerijapp. Urban Villa Urban Villa Urban Villa

Ambitieniveau

Woningtype

Concepten gallerijwoning / Urban villa

12e


ZB HTK

12d


Vloerkoeling

ZB ZB ZB ZB combi

12c

Tapwaterverwarming: warmte behoefteaan de woningmete [GJ]

Bodem

ZB ZB ZB

12b


Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling

12a


Grondwater HTK Grondwater HTK Grondwater HTK Bodem HTK Bodem HTK Lucht via grondbuizen

ZB ZB ZB

11

Totaal gagsbruik [m3]


Zonneboiler


10

%uitstootreductie CO2 tov referentie

HTK HTK

9


Bodem Bodem

8


Combi-ketel Combi-ketel CombiWP CombiWP Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel HR107-col CombiWP CombiWP HR107-col CombiWP CombiWP Combi-ketel Combi ketel CombiWP

7

Temperatuurniveau

1d

1b

HR107 HTV Radiatoren HR107 LTV Vloerverw. Combi WP (bodem) LTV Vloerverw. Combi WP (bodem) LTV Vloerverw. HR107 HTV Radiatoren HR107 LTV Vloerverw. HR107 LTV Vloerverw. HR107 LTV Vloerverw. WP+HR107-col (gr.w) LTV Vloerverw. Combi WP (gr.w) LTV Vloerverw. Combi WP (gr.w) LTV Vloerverw. WP+HR107-col(bodem) LTV Vloerverw. Combi WP (bodem) LTV Vloerverw. HR107/ZBcombi LTV Wandverw. HR107 HTV Radiatoren HR107 LTV Vloerverw. Combi WP (bodem) LTV Vloerverw. Bepaald voor een projectgrootte van 50 rijtjeswoningen en 50 2onder1kap woningen

Beoordelingscriteria 6

Koude- opwekking

1c

1a

HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. afvoer, nat.toev. / hybride HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. * meer- en investeringskosten:

5

Tapwaterverwarming

Geen Geen <40 Geen Geen Geen Geen Geen >40 >40 >40 <40 Geen Geen Geen Geen Geen

4


4 5a 8k 15k 4 5 14a 5a 33a 8 8j 22i 8k AS 4 14a 15h

3

Temperatuurniveau

1 2 3 3 1 1 1 2 2 2 3 2 3 4 1 1 2

2/1 Kap 2/1 Kap 2/1 Kap 2/1 Kap EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij EG woning rij Vrijstaande w. Vrijstaande w. Vrijstaande w.

2

Ventilatiesysteem

Beperking projectgrootte

1 1 2 2 3 3 3 3 4 4 4 5 5 6 11 11 12

Woningtype

Energieconcept

1d

Concept

c

Ambitieniveau

1b

Warmteopwekking

Concepten rijenwoning / twee onder een kap / vrijstaand 1a

TO>25C zonder zonwering met spuien [uur/jaar]

11:26


23-05-2005


schema's_A3

HT HT HT HT HT HT HT

Pagina 2

Concepten 2 onder 1 kap

Bodem HTK HTK Grondwater HTK Bodem Grondwater HTK HTK Bodem Grondwater HTK Bodem HTK HTK Grondwater Lucht via grondbuizen

Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling

Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

LTK LTK LTK LTK LTK LTK LTK

Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

ZB ZB ZB

Split-unit

LTK

Luchtkoeling

ZB

Bodem

HTK Vloerkoeling

ZB ZB ZB ZB ZB combi

1011 1487 546 1011 1338 1487 546 1338 -

30 33 30 33 30 33 30 506 33 595 574 5 506 727 5 595 49 5 5 574 49 49 5 727 49 49 5 49 49 49

371 437 211 371 368 437 211 368 -

433 317 455 433 735 317 455 735 -

ZB Grondwater

HTK Vloerkoeling

Bodem Grondwater Bodem

HTK Vloerkoeling HTK Vloerkoeling HTK Vloerkoeling

Bodem Grondwater Bodem

HTK Vloerkoeling HTK Vloerkoeling HTK Vloerkoeling

Grondwater Bodem Grondwater Bodem Grondwater Grondwater

HTK HTK HTK HTK HTK HTK

ZB

ZB

Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling


€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

885 873 862 840 814 802 791 715 769 682 659 721 644 636 680 612 668 661 658 588 645 639 635 565 621 592 591 574 563 550

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

7.250 7.250 8.000 8.000 10.500 10.500 11.500 5.250 11.500 6.000 5.250 10.750 8.500 6.000 11.000 9.500 11.000 11.000 10.750 8.500 11.000 11.500 14.250 9.500 11.500 14.500 14.500 14.500 14.750 14.750

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

15.750 15.750 16.500 16.500 19.000 19.000 20.000 13.750 20.000 14.500 13.750 19.250 17.000 14.500 19.500 18.000 19.500 19.500 19.250 17.000 19.500 20.000 22.750 18.000 20.000 23.000 23.000 23.000 23.250 23.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

11.750 11.500 12.500 12.250 15.000 14.750 16.000 9.500 15.750 10.250 9.750 11.750 12.750 10.500 11.750 13.750 12.000 11.750 11.750 13.000 12.000 12.000 15.000 14.000 12.000 15.250 15.000 15.250 15.250 15.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9.250 0 0 9.250 0 9.250 0 9.250 0 9.250 0 4.000 4.250 4.000 4.250 4.000 4.250 4.000 4.250 4.250 4.250 4.000 7.750 4.250 4.000 8.000 4.250 7.750 8.000 7.750 4.000 7.750 8.000 7.750 4.000 8.000 7.750 8.000 7.750 8.000 8.000


0 0 0 0 0 0 0 1974 0 2404 1612 5 1974 2033 5 2404 134 5 5 1612 134 134 5 2033 134 134 5 134 134 134


109 137 139 109 203 137 139 203 -


96 109 89 96 147 109 89 147 -


2 2 2 2 2 2 2 169 2 218 208 5 169 298 5 218 49 5 5 208 49 49 5 298 49 49 5 49 49 49

Meerkosten tov ref [ €/woning]*

0,89 0,94 0,86 0,92 0,81 0,86 0,78 0,9 0,84 0,86 0,85 0,80 0,81 0,82 0,76 0,80 0,76 0,78 0,81 0,77 0,77 0,74 0,73 0,74 0,75 0,68 0,70 0,69 0,66 0,67


8.500 13.500 11.000 13.500 14.000 17.250 13.750 15.000 12.000 14.750 17.500 11.750 17.250 18.250 16.750 16.750 15.250 18.000 11.750 12.750 12.000 15.250 13.000 16.000 15.500 29.000 20.500 16.250 26.750 18.250 26.500 18.000 30.000 21.750 29.750 21.500 23.500

3198 3103 3097 3079 3335 3230 3172 3168 2797 3075 3074 2750 2911 2907 2602 2574 2554 2815 2497 2402 2368 2236 2201 2142 2107 2230 2204 1940 2109 2097 2074 2068 1836 1818 1794 1789 1418

0% 3% 3% 4% 6% 9% 11% 11% 13% 14% 14% 14% 18% 18% 19% 20% 20% 21% 22% 25% 26% 30% 31% 33% 34% 37% 38% 39% 41% 41% 42% 42% 48% 49% 50% 50% 56%

3699 3631 3604 3494 3408 3340 3313 2955 3203 2821 2732 3037 2664 2637 2863 2529 2816 2770 2763 2441 2705 2694 2669 2346 2600 2499 2479 2414 2377 2309

-4% -2% -1% 2% 4% 6% 7% 8% 10% 12% 15% 15% 17% 18% 20% 21% 21% 22% 22% 24% 24% 24% 25% 27% 27% 30% 30% 32% 33% 35%

6% 9% 11% 11% 14% 14% 18% 18%

21%

37% 38% 41% 41% 42% 42% 48% 49% 50% 50%

-4% -2% -1% 2% 4% 6% 7% 10%

15%

20% 21% 22% 22% 24% 24% 25% 27% 30% 30% 32% 33% 35%

21

22

23

24

25

26

27

Hi-Tech/Low-tech

ZB

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

20

Regeling ventilatiesysteem per vertrek mogelijk


8.500 13.500 11.000 13.500 14.000 17.250 13.750 15.000 12.000 14.750 17.500 11.750 17.250 18.250 16.750 16.750 15.250 18.000 11.750 12.750 12.000 15.250 13.000 16.000 15.500 29.000 30.000 16.250 26.750 27.750 26.500 27.250 30.000 31.000 29.750 30.750 23.500

19

Balansventilatie:. Aanzuigigeluidluwe gevel mogelijk l (igv geluidbelasting>55dBa)

HTK HTK

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

18c

Geluidniveau k=2 NEN1070 te realiseren

Bodem Grondwater

0 5.000 2.500 5.000 5.500 8.750 5.250 6.500 3.500 6.250 9.000 3.250 8.750 9.750 8.250 8.250 6.750 9.500 3.250 4.250 3.500 6.750 4.500 7.500 7.000 20.500 21.500 7.750 18.250 19.250 18.000 18.750 21.500 22.500 21.250 22.250 15.000

18b


ZB ZB ZB

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

18a


ZB

857 € 832 € € 1.055 826 € 896 € 868 € 877 € 851 € 750 € 825 € 826 € 737 € 800 € 781 € 698 € 690 € 686 € 755 € 669 € 644 € 635 € 618 € 590 € 574 € 565 € 600 € 593 € 520 € 568 € 565 € 558 € 557 € 568 € 489 € 483 € 482 € 380 €

17b


Luchtkoeling

426 455 426 455 426 426 455 455 317 433 317 455 433 735 317 455 735 -

17a


LTK

195 211 195 211 195 195 211 211 437 371 437 211 371 368 437 211 368 -

16c


Split-unit

457 574 457 574 30 33 33 30 457 33 30 457 33 30 574 574 595 33 506 595 574 506 727 595 574 5 5 727 49 49 5 5 49 49 5 5 -

16b


Luchtkoeling Luchtkoeling

409 546 409 546 409 409 546 546 1487 1011 1487 546 1011 1338 1487 546 1338 -

16a

Ruimtekoeling: koude behoefte aan de woningmeter [GJ]

LTK LTK

ZB

1211 1612 1211 1612 0 0 0 0 1211 0 0 1211 0 0 1612 1612 2404 0 1974 2404 1612 1974 2033 2404 1612 5 5 2033 134 134 5 5 134 134 5 5 -

15

Ruimteverwarming: energiebehoefte aan de woningmeter [GJ]

Split-unit Split-unit

ZB ZB ZB ZB ZB ZB

83 139 83 139 83 83 139 139 137 109 137 139 109 203 137 139 203 -

14d



61 89 61 89 61 61 89 89 109 96 109 89 96 147 109 89 147 50

14c


LTK LTK

147 208 147 208 2 2 2 2 147 2 2 147 2 2 208 208 218 2 169 218 208 169 298 218 208 5 5 298 49 49 5 5 49 49 5 5 -

14b


HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col


1 0,95 0,90 0,95 0,79 0,76 0,83 0,77 0,83 0,80 0,71 0,87 0,76 0,69 0,81 0,82 0,72 0,73 0,79 0,76 0,74 0,71 0,73 0,69 0,67 0,55 0,55 0,65 0,54 0,54 0,53 0,53 0,48 0,48 0,47 0,47 0,62

14a


Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw.

Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

13


HTV HTV LTV LTV HTV HTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

LTK LTK LTK LTK

12g 12h

Energieverbruikskosten ( €)

HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (bodem) HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (bodem) HR107-col WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col(gr.w) WP+HR107-col (bodem) HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col(gr.w) WP+HR107-col(gr.w)

Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

12f


Combi-ketel Boiler/geiser WPboiler (vent.lucht) Boiler/geiser Combi-ketel WPboiler (vent.lucht) Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Boiler/geiser Boiler/geiser WPboiler (vent.lucht) Combi ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel WPboiler (vent. lucht) WPboiler (vent. lucht) Combi-ketel Combi-WP Combi-WP CombiWP CombiWP Combi-WP Combi-WP CombiWP CombiWP HR107/ZB combi

12e


Radiatoren Luchtverw. Radiatoren Luchtverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Luchtverw. Luchtverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Wandverw.

12d


HTV HTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV LTV LTV HTV HTV HTV LTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV HTV HTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

12a 12b 12c


Zonneboiler

HR107 Luchtverw. (HR) HR107 Luchtverw. (HR) HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 Luchtverw. (HR) Luchtverw. (HR) HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) HR107 Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) HR107/ZB combi

11


10


9


HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW

8

Temperatuurniveau

20g 29g 21g 30g 20c 29c 21c 29 30c 30 20 34h 29a 21 34 30a 23h 33 33h 20a 22h 23 33i 21a 22 23k 33a 22i 23j 22a

7

Koude- opwekking

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 2

6

Tapwaterverwarming

Individuele installatie Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. afvoer, nat.toev. / hybride

5


ref 6 10 7 4g 16g 12g 5g 3a 14g 4c 1a 12c 5c 7a 6a 16 14c 12 14 4 12a 5 14a 4a 17h 17 5a 8h 8 15h 15 8k 8j 15k 15j AS

4

Temperatuurniveau

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 4


Warmteopwekking

Ambitieniveau

Ventilatiesysteem

2

Energieconcept

1


11:26


23-05-2005


schema's_A3

0% 3% 3% 4% -4% -1% 1% 1% 13% 4% 4% 14% 9% 9% 19% 20% 20% 12% 22% 25% 26% 30% 31% 33% 34% 30% 31% 39% 34% 34% 35% 35% 43% 43% 44% 44% 56%

1568 1426 1437 1412 1010 662 1270 972 1341 1161 863 1315 1106 825 1143 1127 662 1014 1214 1161 1010 1106 972 1014 863 0 0 825 0 0 0 0 0 0 0 0 620

665 909 2172 909 2424 3225 1603 2268 665 1601 2424 665 1603 2268 909 909 2168 1601 545 546 909 545 753 546 909 3492 3451 753 3303 3284 3248 3239 2875 2847 2810 2802 503

35,7 17,1 32,3 17,1 17,1 22,7 23,9 16,2 33,9 22,7 17,1 32,3 23,9 16,2 17,1 17,1 22,7 22,7 23,9 22,7 17,1 23,9 16,2 22,7 17,1 24,9 24,9 16,2 16,6 16,6 23,3 23,3 16,6 16,6 23,3 23,3 14,1

0,0 0,0 0,0 0,0 5,4 3,8 3,8 5,4 0,0 3,8 5,4 0,0 3,8 5,4 0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,8 6,8 0,0 7,1 7,1 6,8 6,8 7,1 7,1 6,8 6,8 0,0

12,3 12,3 12,3 12,3 12,3 12,3 12,3 12,3 8,7 12,3 8,7 8,7 8,7 8,7 8,7 8,7 12,3 8,7 12,3 12,3 12,3 8,7 12,3 8,7 8,7 12,3 12,3 8,7 12,3 12,3 12,3 12,3 8,7 8,7 8,7 8,7 5,2

nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee ja nee ja ja ja ja ja ja nee nee nee ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee ja nee ja ja nee nee ja nee nee ja nee nee ja ja ja nee nee nee nee ja nee ja nee ja nee nee ja ja ja nee nee ja ja nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee ja ja nee nee ja ja nee nee nvt

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee ja ja nee nee je ja nee nee nvt

nee ja nee ja ja nee nee ja nee nee ja nee nee ja ja ja nee nee nee nee ja nee ja nee ja nee nee ja ja ja nee nee ja ja nee nee ja

nee ja nee ja ja nee nee ja nee nee ja nee nee ja ja ja nee nee nee nee ja nee ja nee ja nee nee ja ja ja nee nee ja ja nee nee nvt

nee nee nee nee nee ja ja nee nee ja nee nee ja nee nee nee ja ja ja ja nee ja nee ja nee ja ja nee nee nee ja ja nee nee ja ja ja

LT HT LT HT HT HT HT HT LT HT HT LT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT LT

-16% -14% -13% -9% -7% -4% -4% 8% 0% 12% 15% 5% 17% 18% 10% 21% 12% 13% 14% 24% 15% 16% 17% 27% 19% 22% 23% 25% 26% 28%

1217 1473 1163 1397 1052 1309 999 1473 1233 1397 1217 664 1309 1163 664 1233 590 848 738 1052 770 590 685 999 773 475 683 606 475 609

2422 1604 2422 1601 2422 1604 2422 546 1601 546 908 2918 546 908 2643 546 2776 1989 2282 908 2103 2584 2282 908 1930 2600 1989 2103 2408 1930

17,1 23,9 16,2 22,7 17,1 23,9 16,2 23,9 22,7 22,7 17,1 22,7 23,9 16,2 22,7 22,7 16,2 22,7 22,7 17,1 16,2 16,2 22,7 16,2 16,2 16,2 22,7 16,2 16,2 16,2

5,4 3,8 5,4 3,8 5,4 3,8 5,4 0,0 3,8 0,0 0,0 6,8 0,0 0,0 6,8 0,0 7,1 6,8 6,8 0,0 7,1 7,1 6,8 0,0 7,1 7,1 6,8 7,1 7,1 7,1

12,3 12,3 12,3 12,3 8,7 8,7 8,7 12,3 8,7 12,3 12,3 12,3 8,7 12,3 12,3 8,7 12,3 12,3 12,3 8,7 12,3 12,3 8,7 8,7 12,3 8,7 8,7 8,7 8,7 8,7

nee nee nee nee ja nee ja nee nee nee nee ja nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

ja nee ja nee ja nee ja nee nee nee ja nee nee ja nee nee ja nee nee ja ja ja nee ja ja ja nee ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee ja nee ja ja ja nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee ja nee ja ja ja nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja



nee ja nee ja nee ja nee ja ja ja nee ja ja nee ja ja nee ja ja nee nee nee ja nee nee nee ja nee nee nee

HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT

Pagina 3

Concepten rijenwoning

Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling

Bodem Grondwater

HTK HTK


€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

0 2.500 8.500 4.500 4.500 4.500 4.500 6.000 6.000 4.750 5.000 7.750 8.000 9.250 7.000 9.250 3.250 3.500 3.000 4.500 7.750 7.750 3.000 6.500 4.250 7.750 19.250 19.750 21.750 6.250 17.250 19.250 7.750 17.250 20.500 22.500 22.500 20.500 15.000

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

7.000 9.500 15.500 11.250 11.500 11.250 11.500 12.750 13.000 11.750 11.750 14.750 14.750 16.250 14.000 16.250 10.250 10.250 10.000 11.500 14.750 14.750 10.000 13.250 11.250 14.750 26.000 26.750 28.750 13.250 24.000 26.000 14.750 24.250 27.500 29.250 29.500 27.500 23.500

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

7.000 9.500 15.500 11.250 11.500 11.250 11.500 12.750 13.000 11.750 11.750 14.750 14.750 16.250 14.000 16.250 10.250 10.250 10.000 11.500 14.750 14.750 10.000 13.250 11.250 14.750 16.750 26.750 19.250 13.250 24.000 17.300 14.750 24.250 27.500 20.550 20.000 27.500 23.500

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9.250 0 9.250 0 0 9.250 0 0 0 9.250 9.250 0 0

2473 2428 2689 2350 2628 2337 2598 2588 2533 2526 2495 2382 2353 2343 2075 2288 2031 2000 1984 1919 1904 1890 1748 1739 1709 1674 1765 1696 1693 1503 1656 1646 1464 1620 1386 1376 1353 1350 1418

0% 2% 3% 5% 5% 5% 6% 7% 9% 9% 10% 14% 15% 15% 16% 17% 18% 19% 20% 22% 23% 24% 29% 30% 31% 32% 36% 39% 39% 39% 40% 41% 41% 42% 50% 50% 51% 51% 56%

0,86 0,84 0,95 0,91 0,77 0,75 0,85 0,81 0,9 0,86 0,78 0,82 0,79 0,79 0,80 0,76 0,75 0,77 0,77 0,76 0,73 0,72 0,74 0,69 0,70 0,65 0,67 0,66 0,64 0,65

2 2 2 2 2 2 2 2 134 163 3 166 215 3 134 3 34 3 163 34 34 166 34 3 215 34 3 34 34 34

68 64 70 90 68 64 70 90 -

86 88 85 135 86 88 85 135 -

0 0 0 0 0 0 0 0 1722 2153 3 1400 1765 3 1722 3 84 3 2153 84 84 1400 84 3 1765 84 3 84 84 84

533 994 748 1066 533 994 748 1066 -

17 17 17 17 17 17 17 17 419 445 3 450 605 3 419 3 34 3 445 34 34 450 34 3 605 34 3 34 34 34

259 335 161 254 259 335 161 254 -

340 176 368 607 340 176 368 607 -

687 673 668 647 624 610 605 582 524 503 535 481 468 519 461 507 500 492 440 480 478 418 462 456 404 427 429 417 410 400

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

5.750 7.250 6.000 7.500 9.000 10.500 9.500 10.750 4.500 6.000 10.750 4.250 5.750 10.750 8.000 11.000 10.750 11.000 9.250 10.750 11.000 7.500 11.000 14.000 9.000 14.000 14.000 14.000 14.250 14.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

12.750 14.000 13.000 14.250 16.000 17.500 16.250 17.750 11.500 12.750 17.750 11.250 12.500 17.750 14.750 18.000 17.500 18.000 16.250 17.500 17.750 14.500 17.750 21.000 16.000 21.000 21.000 21.000 21.250 21.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

9.000 10.500 9.250 10.500 12.500 13.750 12.500 14.000 7.750 9.000 10.500 7.500 9.000 10.500 11.000 10.500 10.500 10.500 12.500 10.500 10.500 11.000 10.500 13.750 12.250 13.750 13.750 13.750 13.750 13.750

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

3.500 3.500 3.750 3.750 3.500 3.500 3.750 3.750 3.750 3.750 7.000 3.500 3.500 7.000 3.750 7.250 7.000 7.250 3.750 7.000 7.250 3.500 7.250 7.000 3.500 7.000 7.250 7.250 7.250 7.250

2878 2822 2782 2694 2617 2561 2522 2431 2168 2080 2252 1999 1943 2174 1908 2136 2106 2059 1820 2013 2012 1738 1936 1914 1682 1801 1799 1753 1729 1680

-4% -2% 0% 3% 6% 8% 9% 12% 12% 16% 19% 19% 21% 22% 23% 23% 24% 26% 26% 27% 27% 30% 30% 31% 32% 35% 35% 37% 38% 39%

ZB ZB ZB ZB

ZB

ZB

ZB Grondwater Bodem

HTK HTK


Bodem Grondwater Bodem Grondwater Grondwater

HTK HTK HTK HTK HTK



3% 5% 6% 7% 9% 9% 10% 14% 15% 15% 17%

36% 39% 39% 40% 41% 42% 50% 50% 51% 51%

-4% -2% 0% 3% 6% 8% 9% 12%

19%

22% 23% 24% 26% 27% 27% 30% 31% 35% 35% 37% 38% 39%

23

24

25

26

29

Hi-Tech/Low-tech

Vloerkoeling

HTK HTK HTK

663 843 723 630 706 627 719 695 680 645 670 640 646 629 558 614 545 536 532 515 511 507 469 481 458 449 475 457 456 403 446 443 393 436 446 333 364 363 380

22


HTK

Grondwater Bodem Grondwater

333 333 368 368 176 333 333 340 176 368 368 368 340 607 176 368 607 -

21


Bodem

143 143 161 161 335 143 143 259 335 161 161 161 259 254 335 161 254 -

20


Vloerkoeling

382 382 17 450 17 450 17 17 17 18 18 17 17 17 445 17 382 382 419 445 450 450 450 419 605 445 3 3 3 450 34 34 605 3 34 34 3 3 -

19


HTK

470 470 748 748 994 470 470 533 994 748 748 748 533 1066 994 748 1066 -

18c


Bodem

1003 1003 0 1400 0 1400 0 0 0 0 0 0 0 0 2153 0 1003 1003 1722 2153 1400 1400 1400 1722 1765 2153 3 3 3 1400 84 84 1765 3 84 84 3 3 -

18b


Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

50 50 85 85 88 50 50 86 88 85 85 85 86 135 88 85 135 -

18a


LTK LTK LTK LTK LTK LTK LTK LTK

43 43 70 70 64 43 43 68 64 70 70 70 68 90 64 70 90 ca. 50

17b


Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

113 113 2 166 2 166 2 2 2 2 2 2 2 2 163 2 113 113 134 163 166 166 166 134 215 163 3 3 3 166 34 34 215 3 34 34 3 3 -

17a



1 0,90 0,76 0,95 0,77 0,94 0,83 0,75 0,83 ZB 0,89 ZB 0,88 ZB 0,68 ZB 0,74 ZB 0,66 0,72 ZB 0,74 ZB 0,84 ZB 0,83 0,78 0,75 ZB 0,75 ZB 0,77 0,72 ZB 0,69 0,71 ZB 0,66 0,55 0,57 0,57 ZB 0,63 0,56 0,55 ZB 0,62 0,55 ZB 0,48 ZB 0,48 ZB 0,47 ZB 0,48 ZBcom 0,62

16c


Bodem HTK Bodem HTK Grondwater HTK Grondwater HTK Bodem HTK Lucht via grondbuizen

16b



16a


HTK HTK

15


Bodem Grondwater

14d

0% 2% -9% 5% -6% 5% -5% -5% -2% -2% -1% 4% 5% 5% 16% 7% 18% 19% 20% 22% 23% 24% 29% 30% 31% 32% 29% 31% 32% 39% 33% 33% 41% 34% 44% 44% 45% 45% 56%

1154 1076 429 1057 716 1049 924 694 841 949 931 578 770 555 429 702 949 931 878 841 804 797 716 770 694 702 0 0 0 578 0 0 555 0 0 0 0 0 620

675 1938 3023 753 2130 753 1637 2130 1637 1327 1327 2130 1637 2130 2061 1637 552 552 675 675 753 753 753 675 753 675 2764 2657 2651 753 2594 2578 753 2538 2170 2154 2119 2114 503

24,8 22,5 14,7 10,1 10,1 10,1 15,5 9,6 14,7 22,5 22,5 10,1 15,5 9,6 14,7 14,7 22,5 22,5 15,5 14,7 10,1 10,1 10,1 15,5 9,6 14,7 14,7 15,2 15,2 10,1 9,8 9,8 9,6 14,7 9,8 9,8 14,7 14,7 14,1

0,0 0,0 3,5 0,0 4,9 0,0 3,5 4,9 3,4 2,8 2,8 4,9 3,5 4,9 0,0 3,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,2 6,2 6,2 0,0 6,5 6,5 0,0 6,2 6,5 6,5 6,2 6,2 0,0

10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 10,2 6,8 6,8 6,8 10,2 10,2 6,8 6,8 10,2 6,8 10,2 6,8 10,2 10,2 10,2 6,8 10,2 10,2 6,8 10,2 6,8 6,8 6,8 6,8 5,2

nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja nee nee nee nee ja ja nee ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee nee ja ja ja ja nee ja ja nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee ja ja nee nee ja ja nee nee nvt

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee ja ja nee nee ja ja nee nee nvt

nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee nee ja ja ja ja nee ja ja nee nee ja

nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee nee ja ja ja ja nee ja ja nee nee nvt

nee nee ja nee nee nee ja nee ja nee nee nee ja nee ja ja nee nee ja ja nee nee nee ja nee ja ja ja ja nee nee nee nee ja nee nee ja ja ja

LT LT HT HT HT HT HT HT HT LT LT HT HT HT HT HT LT LT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT LT

-16% -14% -13% -9% -6% -4% -2% 2% 12% 16% 9% 19% 21% 12% 23% 14% 15% 17% 26% 19% 19% 30% 22% 23% 32% 27% 27% 29% 30% 32%

858 826 1062 1012 711 679 915 863 1062 1012 504 858 826 653 915 504 448 653 865 596 445 711 595 506 679 342 506 448 342 448

2130 2130 1415 1415 2130 2130 1415 1415 453 453 2132 753 753 1596 453 1950 2056 1415 453 1503 1919 753 1384 1596 753 1873 1415 1503 1761 1389

10,1 9,6 15,5 14,7 10,1 9,6 15,5 14,7 15,5 14,7 15,5 10,1 9,6 14,7 15,5 15,5 9,5 14,7 14,7 9,6 9,6 10,1 9,6 14,7 9,6 9,5 14,7 9,6 9,5 9,6

4,9 4,9 3,5 3,5 4,9 4,9 3,5 3,5 0,0 0,0 6,2 0,0 0,0 6,2 0,0 6,2 6,5 6,2 0,0 6,5 6,5 0,0 0,0 6,2 0,0 6,5 6,2 6,5 6,5 0,0

10,2 10,2 10,2 10,2 6,8 6,8 6,8 6,8 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 10,2 6,8 10,2 10,2 10,2 6,8 10,2 10,2 6,8 10,2 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8

nee nee nee nee ja ja nee nee nee nee ja nee nee ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

ja ja nee nee ja ja nee nee nee nee nee ja ja nee nee nee ja nee nee ja ja ja ja nee ja ja nee ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee ja nee ja ja ja nee ja ja nee ja ja nee ja ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee ja nee ja ja ja nee ja ja nee ja ja nee ja ja ja ja ja



nee nee ja ja nee nee ja ja ja ja ja nee nee ja ja ja nee ja ja nee nee nee nee ja nee nee ja nee nee nee

HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT


Vloerkoeling Vloerkoeling Vloerkoeling

14c


HTK HTK HTK

14b


Grondwater Bodem Grondwater

14a


Luchtkoeling

13


LTK

12h


Split-unit

12g



12f


Luchtkoeling


12e


LTK


12d


HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col HR107-col

Split-unit

12c


Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw.

Luchtkoeling

12b


HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

LTK

12a


HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (bodem) HR107-col HR107-col WP+HR107-col (bodem) HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col (gr.w) HR107-col WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col(gr.w) HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (bodem) HR107-col WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col(bodem) WP+HR107-col(gr.w) WP+HR107-col(gr.w)

Split-unit

11


Combi-ketel WPboiler (vent.lucht) WPboiler (vent.lucht) Boiler/geiser Combi-ketel Boiler/geiser Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel WPboiler (vent.lucht) Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Boiler/geiser Boiler/geiser Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel CombiWP WPboiler (vent. lucht) WPboiler (vent. lucht) Combi-ketel Combi-WP Combi-WP Combi-ketel CombiWP Combi-WP Combi-WP CombiWP CombiWP CombiWP

10


Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Wandverw.

Temperatuurniveau

HTV HTV LTV HTV HTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV HTV HTV LTV LTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

9

Koude- opwekking

HR107 HR107 HR107 Luchtverw. (HR) HR107 Luchtverw. (HR) HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 Luchtverw. (HR) Luchtverw. (HR) HR107 HR107 HR107 HR107 Combi WP (gr.w) Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) HR107 Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) HR107 Combi WP (bodem) Combi WP (bodem) Combi WP (gr.w) Combi WP (gr.w) Combi WP (bodem) HR107/ZBcombi

8

Zonneboiler

7


6

Tapwaterverwarming

20g 21g 29g 30g 20c 21c 29c 30c 29 30 34h 20 21 33h 29a 34 23h 33 30a 22h 23 20a 22 33i 21a 23k 33a 22i 23j 22a

5


0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2

Individuele installatie Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. afvoer, nat.toev. / hybride Collectieve installatie HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW

4

Temperatuurniveau

ref 10 16g 6 4g 7 12g 5g 14g 1c 3c 4c 12c 5c 16 14c 1a 3a 12 14 6a 7a 4 12a 5 14a 15 17h 17 4a 8h 8 5a 15h 8k 8j 15j 15k AS


Warmteopwekking

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 4

2

Ventilatiesysteem

Ambitieniveau

Enrgieconcept

1


11:26


23-05-2005


schema's_A3

Pagina 4

Concepten gallerijappartement

2.750 6.250 7.250 12.250 1.750 3.750 4.750 7.250 8.500 4.750 5.750 10.750 2.250 3.250 3.000 4.000 5.750 7.000 6.750 7.750 8.000 9.000 9.000 8.250 12.500 11.750

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

9.750 13.250 14.250 19.250 8.750 10.750 11.750 14.500 15.500 11.750 12.750 17.750 9.250 10.250 10.000 11.000 13.000 14.000 13.750 14.750 15.250 16.000 16.000 15.250 19.500 18.750

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

3.500 7.000 8.000 9.500 5.000 7.000 8.000 7.000 8.000 5.500 6.500 8.000 5.500 6.500 6.250 7.500 5.500 6.500 6.250 7.500 8.000 9.000 9.000 8.000 9.000 8.000


Woninggebonden investeringskosten [€/woning]*


Meerkosten tov ref [ €/woning]* € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

10.500 7.000 11.500 14.000 15.000 10.750 9.000 10.000 9.750 10.750 12.500 13.500 13.250 14.500

€ € € € € € € € € € € € € €

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

€ 6.250 € 6.250 € 6.250 € 9.750 € 3.750 € 3.750 € 3.750 € 7.250 € 7.250 € 6.250 € 6.250 € 9.750 € 3.750 € 3.750 € 3.750 € 3.750 € 7.250 € 7.250 € 7.250 € 7.250 € 7.000 € 7.000 € 7.000 € 7.000 € 10.750 € 10.750

2198 1641 2116 2036 1954 1440 1318 1271 1257 1225 1152 1109 1095 1022

0% 0% 3% 7% 11% 12% 20% 23% 23% 25% 30% 32% 33% 38%

1860 2434 2401 2337 2307 2294 2262 2129 2097 1549 1517 1453 1409 1377 1333 1311 1244 1216 1168 1146 1362 1341 1336 1315 1178 1161

-13% -11% -10% -7% -5% -5% -3% 3% 4% 6% 8% 11% 14% 16% 19% 20% 24% 26% 29% 30% 38% 39% 39% 40% 46% 47%

18a

18b

18c

19

20

21

22

23

24

25

26

27

Hi-Tech/Low-tech

ZB ZB

443 575 567 548 553 548 540 507 500 368 360 341 341 333 321 316 301 294 281 276 324 318 319 314 280 Ä277

€ € € € € € € € € € € € € €

17b



82 160 167 167 160 167 239 293 160 167 239 293 -

10.500 7.000 11.500 14.000 15.000 10.750 9.000 10.000 9.750 10.750 12.500 13.500 13.250 14.500

17a



153 11 11 11 11 11 11 11 11 278 277 277 278 277 394 406 278 277 394 406 42 53 53 42 53 42

€ € € € € € € € € € € € € €

16c


Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater

1,04 0,92 0,91 0,81 1,12 0,94 0,93 0,85 0,85 0,87 0,85 0,76 0,90 0,88 0,84 0,83 0,80 0,79 0,74 0,73 0,76 0,73 0,77 0,77 0,70 0,68

3.500 0 4.500 7.000 8.000 3.500 2.000 3.000 2.750 3.750 5.500 6.500 6.250 7.500

16b


ZB ZB ZB ZB

€ € € € € € € € € € € € € €

16a


ZB ZB

590 440 568 547 525 386 353 341 337 329 309 297 294 274

15



82 82 160 167 239 293 160 167 239 293

14d



11 153 11 11 11 153 278 277 394 406 278 277 394 406

14c



14b


ZB ZB ZB ZB

0,90 1,02 0,87 0,80 0,78 0,91 0,85 0,82 0,79 0,78 0,75 0,73 0,7 0,66


Zonneboiler

Temperatuurniveau


ZB ZB ZB

14a


WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col

Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

13


Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw.

Luchtkoeling

LTK LTK LTK

12b


HTV HTV LTV LTV HTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

LTK

Split-unit Split-unit Split-unit

12a


HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w)

Split-unit

11


Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel

10

%uitstootreductie CO2 tov referentie met koeling

Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw.

9


HTV HTV LTV HTV LTV HTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV

8


HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107

7

Koude- opwekking

6

Tapwaterverwarming

26 31g 32g 35g 25g 29g 30g 29c 30c 31 32 35 29 30 20 21 29a 30a 20a 21a 34 23 22 33 22a 33a

5


0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 2 2 2 2 3 3

Individuele installatie Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Collectieve installatie Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toevoer, mechanische afv, vraag gest Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest.

4

Temperatuurniveau

12g ref 14g 12c 14c 1a 12 14 4 5 12a 14a 4a 5a


3

Warmteopwekking

Nummer

0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 2

2

Ventilatiesysteem

Ambitieniveau

1


11:26


23-05-2005


schema's_A3

0%

-34% 0% -29% -24% -19% 12% 20% 23% 23% 25% 30% 32% 33% 38%

633 761 587 542 496 681 636 609 529 511 542 518 438 396

1687 461 1687 1687 1687 368 302 302 502 502 302 302 502 502

10,8 15,5 10,3 10,8 10,3 15,5 10,8 10,3 7,4 6,9 10,8 10,3 7,4 6,9

5,0 0,0 5,0 5,0 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

6,8 6,8 6,8 4,8 4,8 4,8 6,8 6,8 6,8 6,8 4,8 4,8 4,8 4,8

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja

ja nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja

ja nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee


nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee nee ja ja


ja nee ja ja ja nee ja ja nee nee ja ja nee nee

HT LT HT HT HT LT HT HT HT HT HT HT HT HT

-13% -48% -46% -42% -41% -40% -38% -30% -28% 6% 8% 11% 14% 16% 19% 20% 24% 26% 29% 30% 17% 18% 19% 20% 28% 29%

505 353 335 98 840 688 669 594 576 353 335 98 688 669 572 560 594 578 479 466 315 283 400 408 307 322

1514 2833 2833 3390 1288 1687 1687 1687 1687 1448 1448 2004 302 302 502 502 302 302 502 502 1260 1315 983 928 994 928

15,5 10,8 10,3 10,3 15,5 10,8 10,3 10,8 10,3 10,8 10,3 10,3 10,8 10,3 7,4 6,9 10,8 10,3 7,4 6,9 10,3 6,9 6,9 10,3 6,9 10,3

0,0 5,0 5,0 5,0 3,3 5,0 5,0 5,0 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5,0 7,6 7,6 5,0 7,6 5,0

6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja

nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja

nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee nee ja ja nee ja ja nee ja nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja nee nee ja ja nee ja ja nee ja nee

nee ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee ja ja nee nee ja nee nee ja nee ja

LT HT HT HT LT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT

3% 7% 11%

-11% -10% -7% -5% -5% -3% 3% 4%

38% 39% 39% 40% 46% 47%

Pagina 5

Concepten urbanvilla


ZB ZB

ZB ZB ZB ZB Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater Grondwater



ZB ZB

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

695 826 804 805 778 784 764 583 743 725 536 536 515 503 495 488 474 456 462 447 516 508 502 490 460 448

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

3.500 3.000 12.250 5.250 7.750 6.250 8.750 5.750 10.000 9.000 10.250 3.250 4.250 4.500 6.750 5.750 8.000 7.000 8.000 9.250 7.750 9.000 7.750 9.000 11.250 12.750

€ € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

12.250 11.750 21.000 14.000 16.500 15.000 17.500 14.500 18.750 17.750 19.000 12.000 13.000 13.250 15.500 14.500 16.750 15.750 16.750 18.000 16.500 17.750 16.500 17.750 20.000 21.500

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

4.250 6.250 9.750 8.500 8.500 9.500 8.500 6.500 9.500 9.500 7.750 6.500 7.500 8.000 6.500 9.250 7.500 7.500 8.000 9.250 7.750 9.250 7.750 9.250 7.750 9.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8.000 5.500 11.250 5.500 8.000 5.500 9.250 8.000 9.250 8.000 11.250 5.500 5.500 5.250 9.250 5.250 9.250 8.000 8.750 8.750 8.750 8.750 8.750 8.750 12.250 12.250

0% 4% 6% 7% 9% 11% 20% 23% 24% 26% 27% 30% 31% 33%

2913 3442 3429 3366 3283 3280 3196 2451 3110 3078 2279 2217 2131 2087 2046 2026 1960 1929 1917 1856 2172 2141 2102 2053 1932 1883

-15% -4% -4% -2% 1% 1% 3% 4% 6% 7% 10% 13% 16% 18% 19% 20% 23% 24% 25% 27% 34% 35% 36% 38% 42% 43%

4% 6% 9% 11%

-4% -4% -2% 1% 1% 3% 6% 7%

34% 35% 36% 38% 42% 43%

17b

18a

18b

18c

19

20

21

22

23

24

25

26

27

0% -25% -22% 7% -19% -16% 20% 23% 24% 26% 27% 30% 31% 33%

1.196 989 945 1.099 892 848 989 945 823 792 892 848 727 696

668 2249 2249 668 2249 2249 449 449 746 746 449 449 746 746

26,2 18,3 17,4 26,2 18,3 17,4 18,3 17,4 13,8 13,1 18,3 17,4 13,8 13,1

0,0 6,5 6,5 0,0 6,5 6,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

10,1 10,1 10,1 7,7 7,7 7,7 10,1 10,1 10,1 10,1 7,7 7,7 7,7 7,7

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja

nee ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja





nee ja ja nee ja ja ja ja nee nee ja ja nee nee

LT HT HT LT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT

-15% -35% -35% -32% -29% -29% -26% 4% -22% -21% 10% 13% 16% 18% 19% 20% 23% 24% 25% 27% 15% 16% 17% 19% 24% 26%

856 1.317 175 1091 630 1.042 995 630 946 335 175 1.091 1042 911 995 876 946 335 815 780 497 450 635 585 539 489

2190 1742 4886 2249 3395 2249 2249 2092 2249 3893 3086 449 449 746 449 746 449 2092 746 746 2025 2105 1532 1593 1532 1593

26,2 26,2 17,4 18,3 18,3 17,4 18,3 18,3 17,4 17,4 17,4 18,3 17,4 13,8 18,3 13,1 17,4 17,4 13,8 13,1 17,4 13,1 17,4 13,1 17,4 13,1

0,0 4,3 6,5 6,5 6,5 6,5 6,5 0,0 6,5 6,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,5 9,9 6,5 9,9 6,5 9,9

10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja

nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee nee ja ja nee ja nee ja nee ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee nee ja ja nee ja nee ja nee ja

nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja nee ja ja nee nee ja nee ja nee ja nee

LT LT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT


2542 3185 3107 2371 3015 2937 2035 1957 1932 1878 1865 1787 1762 1708




Woninggebonden investeringskosten [€ /woning]*

Totale investeringskosten [€ /woning]*

89 167 175 167 175 235 167 275 175 175 235 275 -

8.750 13.000 14.000 12.500 16.500 17.750 11.000 12.000 12.250 13.500 14.500 15.750 16.000 17.000

17a

Hi-Tech/Low-tech

LTK LTK

128 9 9 9 9 9 9 223 9 9 229 223 229 313 223 328 229 229 313 328 38 44 38 44 38 44

€ € € € € € € € € € € € € €

16c



1,04 1,10 0,79 0,93 0,91 0,90 0,87 0,87 0,83 0,88 0,75 0,89 0,86 0,83 0,83 0,81 0,80 0,84 0,77 0,75 0,76 0,74 0,77 0,75 0,71 0,69

8.750 13.000 14.000 12.500 16.500 17.750 11.000 12.000 12.250 13.500 14.500 15.750 16.000 17.000

16b


Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

€ € € € € € € € € € € € € €

16a


LTK LTK LTK LTK LTK LTK

0 4.250 5.250 3.500 7.750 9.000 2.250 3.250 3.500 4.750 5.750 7.000 7.250 8.250

15


Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

€ € € € € € € € € € € € € €

14d


ZB ZB ZB ZB

681 855 834 636 810 789 546 525 518 504 500 479 473 458

14c


ZB ZB ZB

€ € € € € € € € € € € € € €

14b


Zonneboiler


89 89 167 175 235 275 167 175 235 275

Energieverbruikskosten ( €)


Temperatuurniveau

LTK LTK

128 9 9 128 9 9 223 229 313 328 223 229 313 328

14a


WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WPboiler-col (vent.lucht) HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col


1 0,86 0,83 0,92 0,80 0,77 0,82 0,80 0,77 0,75 0,76 0,73 0,7 0,69

13


Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw. Vloerverw.


12b


HTV HTV LTV HTV HTV LTV HTV HTV LTV LTV LTV HTV LTV HTV HTV LTV LTV LTV HTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV LTV

LTK LTK

12a


HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col HR107-col WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w) WP+HR107-col (gr.w)


11


Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi-ketel Combi ketel Combi-ketel Combi-ketel

10


Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw. Radiatoren Vloerverw.

9


HTV HTV LTV HTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV HTV LTV

8


HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107 HR107

7

Koude- opwekking

6

Tapwaterverwarming

26 25g 35g 29g 31g 30g 29c 31 30c 32g 35 29 30 20 29a 21 30a 32 20a 21a 34 23 33 22 33a 22a

5


0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 2 2 2 2 2

Individuele installatie Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Collectieve installatie Nat. toe en mech afvoer Nat. toe en mech afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW

4

Temperatuurniveau

1 12g 14g 1a 12c 14c 12 14 4 5 12a 14a 4a 5a

3

Warmteopwekking

Nummer

0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1


2

Ventilatiesysteem

Ambitieniveau

1


11:26


23-05-2005


schema's_A3

schema's_A3

23-05-2005

11:26

Pagina 6

HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV

Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren

Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col WP-boiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI WP-boiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI WP-boiler-col (vent.lucht) WP-boiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

LTK LTK LTK


Split-unit

LTK

Luchtkoeling


LTK LTK LTK


ZB

ZB ZB ZB

ZB ZB

Split-unit

LTK

Luchtkoeling


LTK LTK LTK LTK



LTK LTK LTK LTK


ZB ZB

ZB

ZB ZB ZB

ZB ZB

153 278 394 11 10 153 394 11 11 11 11 153 153 394 394 406 277 406 277

0,83 0,83 0,66 0,61 0,78 0,70 0,92 0,65 0,88 0,74 0,73 0,83 0,87 0,69 0,79 0,83 0,66 0,71 0,61 0,65

128 9 313 313 9 7 128 7 11 9 9 128 128 9 313 313 328 229 328 229

1.000 7.750 6.500 3.000 9.750 6.250 6.250 1.000 9.500 4.250 4.250 4.500 7.500 7.750

€ € € € € € € € € € € € € €

9.500 16.250 15.000 11.500 18.250 14.750 14.750 9.500 18.000 12.750 12.750 13.000 16.000 16.250

4713 3010 2389 2342 2263 2216 2118 1798 1993 1672 1443 1422 1317 1296

-47% 6% 33% 34% 36% 38% 41% 44% 44% 48% 55% 56% 59% 59%

82 160 239 239 239 239 293 167 293 167

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € €

-500 5.250 2.250 5.500 3.750 3.750 6.000 2.250 3.000 4.000 6.750 1.000 4.750 -500 3.250 2.250 1.500 6.000 5.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € €

6.750 12.250 9.250 12.500 10.750 10.750 13.000 9.250 10.000 11.000 13.750 8.250 11.750 6.750 10.250 9.250 8.500 13.000 12.250

2189 1538 1531 2035 2029 1929 1344 1341 1540 1150 1474 1434 1368 847 781 670 656 604 590

-33% 6% 7% 7% 7% 12% 18% 18% 30% 30% 33% 35% 38% 48% 52% 59% 60% 63% 64%

89 235 235 235 235 275 175 275 175

€ 799 € 999 € 526 € 526 € 966 € 1.006 € 999 € 1.006 € 799 € 626 € 966 € 999 € 999 € 966 € 799 799 € 526 € 626 € 526 € 626 €

€ -1.750 € 4.000 € 2.000 € 5.500 € 5.000 € 4.000 € 2.750 € 7.500 € 750 € 3.000 € 2.500 € 4.000 € 250 € 6.250 € 2.000 € -1.750 € 2.000 500 € € 5.500 € 4.250

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

7.000 12.750 10.750 14.250 13.750 12.750 11.750 16.250 9.750 11.750 11.250 12.750 9.000 15.000 10.750 7.000 10.750 9.250 14.250 13.000

3544 4437 2544 2336 2893 2857 2822 2784 2059 1744 2196 2170 2125 2122 1407 1361 1090 1046 1017 972

-39% -34% 0% 8% 12% 14% 15% 16% 19% 31% 34% 34% 36% 36% 45% 46% 57% 59% 60% 62%

109 203 109 203

433 735 433 735

490 388 311 638 311 650 311 490 638 388 638 650 650 490 490 311 388 311 388

33% 34% 36% 38% 41% 44%

7% 7% 12%

30% 33% 35% 38%

-34%

12% 14% 15% 16%

34% 34% 36% 36%

22

23

24

25

26

29

Hi-Tech/Low-tech

Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI


0,86 0,64 0,68 0,82 0,71 0,97 0,60 0,92 0,76 0,76 0,7 0,91 0,85 0,86 0,80 0,68 0,71 0,60 0,64

€ € € € € € € € € € € € € €

83 139 83 -

340 607 340 607

21


Urban villa Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest.

ZB

981 € 567 € 906 € € 1.041 827 € 962 € 951 € 981 € 872 € 902 € 796 € 646 € 717 € 567 €

86 135 86 135

31% 34% 35% 38% 40% 44%

20


27 27c 24 24a 37lg 24lg 28lg 24lc 28l 37l 36lg 27lc 27lg 36lc 27la 27l 24l 36l 24la 36la

ZB ZB

426 455 426 -

-40% 2% 4% 17% 31% 34% 35% 38% 40% 44% 46% 51% 58% 58% 62% 63%

19


0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 2 2 2 3 4 4 4 4

ZB ZB

195 211 195 195 371 368 371 368

3469 2432 2375 2057 1912 1830 1799 1718 1655 1543 1336 1223 1041 1033 929 920

18c


Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col Wpboiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI WP-boiler-col (vent.lucht) Warmtelevering-col WP-boiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI Wpboiler-col (vent.lucht) WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

Luchtkoeling

457 574 30 18 30 18 33 457 33 457 506 727 506 727

7.750 14.250 10.750 14.250 12.250 9.250 15.750 12.750 12.500 15.750 7.750 11.250 11.000 10.750 14.250 14.250

18b


Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren

LTK

409 546 409 409 1011 1338 1011 1338

€ € € € € € € € € € € € € € € €

18a


HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV

Split-unit

ZB ZB

1211 1612 0 0 0 0 0 1211 0 1211 1974 2033 1974 2033

1.000 7.250 4.000 7.250 5.500 2.500 8.750 5.750 5.500 8.750 1.000 4.250 4.000 4.000 7.250 7.250

17b


Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

61 89 61 61 96 147 96 147

€ € € € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € € € €

17a


Galerijappartement Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest.

LTK LTK LTK LTK LTK

147 208 2 3 2 3 2 147 2 147 169 298 169 298

719 490 446 372 706 719 632 844 755 680 719 644 565 446 490 372

50 86 85 85 50

16c


27 36a 24 37lg 24lg 28lg 24a 28l 36lg 37l 36lc 27lg 27lc 27l 27la 24l 36l 24la 36la

Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

0,8 0,57 0,67 0,84 0,62 0,78 0,72 0,8 0,66 0,74 0,67 0,63 0,62 0,57

333 340 368 368 333

16b


0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 2 3 3 4 4 4 4

ZB

143 259 161 161 143 143 259 254 259 254

16a


Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

ZB ZB

382 419 450 450 17 18 17 18 17 17 382 382 419 605 419 605

15


Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren

ZB ZB

470 533 748 748 470 470 533 1066 533 1066

14b

Totaal gagsbruik [m 3]

HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV

ZB ZB

1003 1722 1400 1400 0 0 0 0 0 0 1003 1003 1722 1765 1722 1765

14a


Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling Luchtkoeling

43 68 70 70 43 43 68 90 68 90

13


2onder1kap Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW

LTK LTK LTK LTK LTK LTK

113 134 166 166 2 2 2 2 2 2 113 113 134 215 134 215

12h


27 24a 24lg 27lg 24lc 27lc 36lg 27l 36lc 27la 36l 24l 36la 24la

ZB Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit Split-unit

0,83 0,61 0,63 0,56 0,68 0,87 0,61 0,81 0,72 0,66 0,83 0,76 0,68 0,63 0,61 0,56

12g


0 0 1 1 2 2 2 2 2 3 3 4 4 4

ZB

12f

Totale investeringskosten incl

Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

12e


Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren Radiatoren

12d


HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV HTV

12c


Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col Warmtelevering-col WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI WarmteleveringAVI

12b


Rijenwoning Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW HR-WTW HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer HR-WTW Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toev, mech afv, vraag gest. Nat. toe en mech. afvoer Nat. toe en mech. afvoer Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW Nat. toev, mech afv, vraag gest. HR-WTW

12a



27 36a 24 24a 24lg 27lg 24lc 27lc 36lg 36lc 27l 27la 36l 24l 36la 24la

11


Temperatuurniveau

0 0 0 0 1 1 2 2 2 2 3 3 4 4 4 4

10


9


8


7

Zonneboiler

6

Koude- opwekking

5


Temperatuurniveau

4

Ambitieniveau

Warmteopwekking

3

Enrgieconcept

Ventilatiesysteem

2

Tapwaterverwarming

Warmteleveringsconcepten 1

-40% 2% 4% 17% 23% 26% 27% 31% 33% 38% 46% 51% 58% 58% 62% 63%

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

268 170 469 469 1846 1043 1846 1043 1131 1131 268 268 170 469 170 469

22,5 15,5 10,1 10,1 10,1 22,5 10,1 22,5 15,5 15,5 22,5 22,5 15,5 10,1 15,5 10,1

0,0 0,0 0,0 0,0 4,9 2,8 4,9 2,8 3,5 3,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

10,2 6,8 10,2 6,8 10,2 10,2 6,8 6,8 10,2 6,8 10,2 6,8 10,2 10,2 6,8 6,8

nee ja nee ja nee nee ja nee nee ja nee ja nee nee ja ja

nee nee ja ja ja nee ja nee nee nee nee nee nee ja nee ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee





nee ja nee nee nee nee nee nee ja ja nee nee ja nee ja nee

HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT

-47% 6% 25% 27% 29% 31% 34% 44% 38% 48% 55% 56% 59% 59%

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

323 566 2080 1175 2080 1175 1262 323 1262 323 204 566 204 566

32,3 17,1 17,1 32,3 17,1 32,3 23,9 32,3 23,9 32,3 23,9 17,1 23,9 17,1

0,0 0,0 5,4 3,1 5,4 3,1 3,8 0,0 3,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

12,3 8,7 12,3 12,3 8,7 8,7 12,3 12,3 8,7 8,7 12,3 12,3 8,7 8,7

nee ja nee nee ja nee nee nee ja ja nee nee ja ja

nee ja ja nee ja nee nee nee nee nee nee ja nee ja






nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee ja nee ja nee

HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT HT

-33% 6% 7% -24% -24% -18% 18% 18% 6% 30% 10% 13% 17% 48% 52% 59% 60% 63% 64%

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

179 113 313 2644 2442 2244 313 1325 1498 1259 1498 1099 1099 179 179 313 113 313 113

15,5 10,8 7,4 10,8 7,4 15,5 7,4 15,5 10,8 10,8 10,8 15,5 15,5 15,5 15,5 7,4 10,8 7,4 10,8

0,0 0,0 0,0 5,0 7,6 3,3 0,0 0,0 5,0 0,0 5,0 3,3 3,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8 6,8

nee ja nee nee nee nee ja nee nee ja ja nee nee nee nee nee nee ja ja

nee ja ja ja ja nee ja nee ja ja ja nee nee nee nee ja ja ja ja

nee ja ja ja ja nee ja nee ja ja ja nee nee nee nee ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee ja nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee

nee nee ja nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee

nee ja nee ja nee nee nee nee ja ja ja nee nee nee nee nee ja nee ja

LT HT HT HT HT LT HT LT HT HT HT LT LT LT LT HT HT HT HT

-39% -75% 0% 8% -14% -12% -11% -10% 19% 31% 14% 15% 16% 17% 45% 46% 57% 59% 60% 62%

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

265 1461 465 465 3612 3233 3105 3233 1909 1811 1968 1461 1461 1968 265 265 465 168 465 168

26,2 26,2 13,8 13,8 18,3 13,8 26,2 13,8 26,2 18,3 18,3 26,2 26,2 18,3 26,2 26,2 13,8 18,3 13,8 18,3

0,0 4,3 0,0 0,0 6,5 9,9 4,3 9,9 0,0 0,0 6,5 4,3 4,3 6,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1

nee nee nee ja nee nee nee ja nee ja nee nee nee ja nee nee nee nee ja ja

nee nee ja ja ja ja nee ja nee ja ja nee nee ja nee nee ja ja ja ja

nee nee ja ja ja ja nee ja nee ja ja nee nee ja nee nee ja ja ja ja

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

nee nee ja ja nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee

nee nee ja ja nee ja nee ja nee nee nee nee nee nee nee nee ja nee ja nee

nee nee nee nee ja nee nee nee nee ja ja nee nee ja nee nee nee ja nee ja

LT LT HT HT HT HT LT HT LT HT HT LT LT HT LT LT HT HT HT HT

Toolkit_Cover

23-05-2005

11:27

Pagina 3

Colofon Initiatief Ministerie van Economische Zaken, Den Haag SenterNovem, Utrecht BAM Vastgoed, Bunnik Mede initiatiefnemer Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling Woningbouw waarin o.a. tien ontwikkelaars en acht corporaties met elkaar samenwerken Redactie Eindredactie Ing Pieter Hameetman, BAM Vastgoed, Capelle aan den IJssel Redactie Ir. ing Frans De Haas, De Haas en Partners, Voorburg Energieconcepten Ir. Eric Willems, Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV, Rotterdam Adviseurs Duurzaam bouwen en secretariaat De Haas en Partners, Voorburg Bouwfysica, installatieconcepten, installatiekosten Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV, Rotterdam Second opinion bouwfysica, installatieconcepten, installatiekosten EBM-consult BV, Arnhem Energie-exploitaties en warmteen koudeopslag BAM Infra, Multiconsult, Culemborg Second opinion installatieconcepten, installatiekosten BAM Techniek, Apeldoorn Advies installatieconcepten en illustraties Dubotechniek BV Comfortsystemen, Zaltbommel Materiaalconcepten en milieuclassificatie materiaalconcepten Nederlands Instituut Bouwbiologie & Ecologie, Naarden Milieuclassificatie materiaalconcepten W/E adviseurs Duurzaam Bouwen, Gouda Materialendeel Kwaliteitsprofiel en milieuclassificatie materiaalconcepten IVAM, Amsterdam Gezondheidsconcepten GGD Rotterdam, Rotterdam Gezondheidsdeel Kwaliteitsprofiel GGD Groningen, Groningen Gezondheidsdeel Kwaliteitsprofielen Adviesburo Nieman BV, Rijswijk Energieconcept 6 Architectenbureau Archi Service, ’s-Hertogenbosch Vormgeving Colloquium, Rotterdam

Toolkit. duurzame woningbouw. voor ontwikkelaars, gemeenten en ontwerpers

Recommend Documents