Scheiden met kinderen: Een positieve handleiding

Scheiden met kinderen: Een positieve handleiding Auteur: Katia Nagels Promotor: Rita Hey, Het Huis vzw

Scheiden met kinderen: een positieve handleiding Auteur: Katia Nagels Promotor: Rita Hey, Het Huis vzw Synopsis Meer en meer kinderen in onze maatschappij krijgen te maken met veranderingen in de gezinsstructuur. Ouders gaan vaker uit elkaar en kinderen komen terecht in een 'nieuw' gezin, hetzij met één ouder, hetzij met twee ouders apart, al dan niet met nieuwe partner en eventuele kinderen. De nieuwe gezinsstructuur heeft soms vergaande gevolgen voor het kind en bijgevolg voor onze gehele samenleving. 1

Kinderen leiden meestal niet zozeer onder de scheiding of breuk op zich, maar wel onder het conflict dat er helaas vaak bestaat of ontstaat tussen hun ouders. Onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat kinderen die opgroeien in kerngezinnen (een traditioneel gezin met vader, moeder en kind(eren)) waarin ouderconflicten voorkomen evenzeer lijden onder dit conflict dan kinderen die er mee te maken krijgen bij een scheiding. Scheiding kan een zeer ingrijpende vorm van verlies zijn voor kinderen waarbij ze moeten omgaan met de frequente of soms totale afwezigheid van een ouder. Ouders worden, zeker in de periode van de scheiding zelf, helemaal opgeslorpt door hun eigen problematiek dat ze de belasting op het kind vaak niet kunnen (h)erkennen. Zo zijn er kinderen die zich verantwoordelijk voelen voor de scheiding, die schuldgevoelens ontwikkelen, die zich in de steek gelaten voelen of die zelf voor een of beide ouders gaan zorgen en zich verantwoordelijk voor hen gaan voelen. Ze kunnen zich daarnaast ook erg onzeker voelen omtrent de verblijfsregeling. De ontwikkeling van het kind kan ernstig verstoord worden door deze innerlijke conflicten waardoor de onzekerheid over het verdere gezinsleven groeit. Langdurige en regelmatige conflicten kunnen bij kinderen tot problematisch gedrag leiden. Sommige kinderen ontwikkelen zo een negatief beeld van partner- of ouderschap en/of een negatief zelfbeeld. Net in tijden van conflict en onzekerheid hebben kinderen nood aan extra steun. Het belang van een vertrouwenspersoon en de mogelijkheid tot bemiddeling spelen een cruciale rol bij de verwerking van een scheiding. Zowel ouders als kinderen kunnen mits de juiste begeleiding een scheiding herkaderen door anders, actiever, te leren omgaan met het oplossen van het conflict. Het gemis dat kinderen lijden mag niet geminimaliseerd worden, maar zeker ook niet uitvergroot. Een scheiding heeft niet alleen negatieve gevolgen voor het kind. Het kind leert zelf-standig zijn, communiceren, onderhandelen, zich aanpassen aan nieuwe situaties, enz. Nieuwe benaderingen zijn nodig om de nieuwe gezinsstructuren in goede banen te (her)leiden. INHOUD

•

Inleiding - Alleen kinderen zijn voor altijd

•

Scheiden

•

Impact op kinderen

•

Juridische aspecten

2

•

Spanning tussen verwantschap en ouderschap

•

Verblijfsregeling

•

Jeugdrechtbank

•

Nieuwe gezinsstructuren

•

Puzzelgezinnen

•

Valkuilen

•

Kansen

•

Hulp

•

Waar beginnen?

•

Vertrouwenspersoon

•

Bemiddeling

•

Echtscheidingsbemiddeling

•

Ouderschapsbemiddeling

•

Begeleiding kinderen

•

Neutrale bezoekruimte

•

Getuigenissen

• Inleiding – alleen kinderen zijn voor altijd Begin juni 2011 publiceerde De Standaard een reeks over onze moderne en complexe relaties onder de titel 'Alleen kinderen zijn voor altijd'. Er worden achtereenvolgens zes portretten geschetst van verschillende scheidingen met telkens een verschillende achtergrond. Een nieuw-samengesteld gezin, vijf kinderen en drie vaders, kinderen die in het ouderlijk huis bleven wonen i.p.v. de ouders, kinderen die door de scheiding in een depressie geraken, een vader die voor de kinderen zorgt en tenslotte een scheiding gevolgd door hertrouw met dezelfde partner. Elk verhaal is bijzonder en specifiek. Elk gezin ervaart een scheiding anders. 3

Kinderen zouden hier echter nooit de dupe van mogen zijn. De manier waarop de scheiding verloopt is belangrijk. Kinderen voelen zich beter als zij niet betrokken zijn in ruzies tussen hun ouders, als ze met hun ouders spreken over de scheiding, als ze weten waarom hun ouders scheiden, als ze meetellen en als iedereen zijn best doet om regelingen goed uit te voeren. Wat kunnen kinderen zelf doen om de scheiding zo goed mogelijk te doorstaan? En hoe kunnen ouders hun kinderen hier zo goed mogelijk in ondersteunen? Dat zijn de belangrijkste vragen waar ik in deze scriptie een zo concreet mogelijk antwoord op tracht te geven. Een beknopte handleiding voor elke ouder die een scheidings-procedure tegemoet treedt of er reeds in verwikkeld zit. Het uitgangspunt is hierbij steeds het kind zoveel mogelijk te vrijwaren van de eventuele negatieve gevolgen van een scheiding of breuk van de ouders. Op een aantal, evenwel belangrijke, aspecten ga ik bewust niet in. Het financiële aspect van een scheiding omvat de materiële huisvesting, het vaak kleinere budget waar men als ouder na de scheiding over beschikt en de invloed hiervan op de mogelijkheden van opgroeiende kinderen. Ook de socio-economische kant belicht ik niet, die nauw samenhangt met de financiële toestand. Dit zijn zeer zeker geen onbelangrijke factoren, ik wilde me echter secifiek toespitsen op de meer controleerbare factoren, aangezien ze veranderlijk zijn en onderhevig aan de omgeving. Men kan leren om anders met emoties om te gaan, men kan leren om anders met conflicten om te gaan, ze op te lossen zonder andere partijen hier mee op te zadelen zodat ze hun hele leven de vaak emotionele gevolgen van blijven dragen. Kortom, dit is een handleiding om een scheidingsprocedure zo goed mogelijk voor alle partijen, in het bijzonder de kinderen, te laten verlopen. Een handleiding met tools en mogelijkheden, maar ook met waarschuwingen. Bezint eer je begint. Ook indien men reeds in een conflictueuze procedure gevangen zit, is het niet te laat. Men kan steeds actief iets veranderen, verbeteren, de negatieve spiraal doorbreken en aldus de schade beperken. Het is nooit te laat. Ik koester de ijdele hoop dat elke ouder alles in het werk stelt om kinderen te vrijwaren van een emotionele rugzak gevuld met ouderlijke lasten. In welke gezinsstructuur dan ook.

• Scheiden •

Impact op kinderen

Kinderen van gescheiden ouders denken vaker aan zelfmoord, concludeert 4

een grootschalige studie van de KULeuven (De Standaard, 23 september 2011). Volgens dat onderzoek voelen jongens zich sowieso beter in hun vel dan meisjes, jongens vechten vooral vaker ten gevolge van een scheiding. Niet de scheiding is de oorzaak van negatieve gedachten bij meisjes onder de zestien jaar, wel de conflicten die dat met zich meebrengt. Daardoor hebben ze ook vaker angstgevoelens en voelen ze zich depressief. Naarmate ze ouder worden, nemen die gevoelens af. Ze blijven er wel meer vatbaar voor dan meisjes uit intacte gezinnen. Volgens Tejo (afkorting voor 'therapeuten voor jongeren') te Antwerpen woont slechts een op de drie jongeren die er komen voor hulp, bij beide ouders. De rode draad in de problematieken die er zich aandienen is de gezins- en leefsituatie van kinderen en jongeren. De aangemelde symptomen zoals agressie, depressiviteit, negatief zelfbeeld en stress zijn vaak het gevolg van complexe gezinssituaties en moeilijke relaties met de mensen in hun omgeving. (De Standaard, 14 juni 2011) Nochtans zijn deze gevolgen niet het resultaat van een scheiding op zich, maar wel van de conflicten die een scheiding met zich meebrengt en de manier waarop er met deze conflicten wordt omgegaan en in hoeverre de kinderen hierin betrokken worden.

•

Juridische aspecten

•

Spanning tussen verwantschap en ouderschap

Verwantschap (de afstammingsband) en ouderschap (de uitoefening van het ouderlijk gezag) zijn twee verschillende begrippen met elk hun eigen betekenis en realiteit. In deze context wordt er benadrukt dat de kinderen de banden met hun biologische ouders niet mogen doorknippen. Ook na een scheiding hebben kinderen het recht op persoonlijke contacten met beide ouders (en grootouders). Onzegt men kinderen dat recht, spreekt men zelfs van mishandeling. De ex-partners blijven ten allen tijde samen de ouders van de gemeenschappelijke kinderen. Na een scheiding gedragen kinderen zich vaak ambivalent ten opzichte van hun beide ouders, ze geraken verstrikt in een loyaliteitsconflict. •

Verblijfregeling

Sinds de nieuwe scheidingswet van 2006 is het verblijfsco-ouderschap in opmars. Men gebruikt de term co-ouderschap vaak verkeerdelijk als men spreekt over verblijfsco-ouderschap. Met co-ouderschap wordt gezagsco-ouderschap bedoeld, de gezamenlijke uitoefening van het ouderlijke gezag loopt in principe na de scheiding gewoon door. Beide ouders hebben nog steeds evenveel zeggenschap over hun kind(eren). Naast de gezamenlijke uitoefening bestaat er tevens een uitzonderingssysteem, namelijk de exclusieve uitoefening van het ouderlijk 5

gezag door een van beide ouders. In dit geval wordt respectievelijk de verblijfsregeling en het persoonlijk contactrecht bepaald. De verblijfsregeling kan in onderling akkoord in elk regime georganiseerd worden. Er zijn verblijfsregelingen waarbij de kinderen hoofdzakelijk bij de moeder verblijven en twee weekends bij de vader. Of 9 dagen bij de moeder en 5 bij de vader. Meestal verloopt deze regeling na een moeilijkere opstart van enkele maanden uiteindelijk wel vlot en varen de kinderen hier goed bij. Niet elke ouder verlangt er trouwens naar om de kinderen in verblijfscoouderschap, met name 50% bij de moeder en 50% bij de vader. Echter, indien er geen akkoord tussen beide bereikt kan worden, gaat de rechtbank uit van het verblijfsco-ouderschap. Alleen indien er gevaar is of dreigt voor het kind, zal er per uitzondering een exclusieve verblijfsregeling opgelegd worden waarbij het kind slechts bij een ouder verblijft. Deze regeling kan aangevochten worden bij de rechtbank door de andere ouder en indien deze kan bewijzen dat hij of zij het kind geen schade zal berokkenen, en kan de rechter periodieke contacten opleggen in een neutrale bezoekruimte (zie 4.4) van enkele maanden tot ook een langere periode, afhankelijk van de aard en de graad van het gevaar. Een kwart van alle kinderen met gescheiden ouders woont de ene week bij vader en de andere week bij moeder. Van de recentere scheidingen is dat al vier op de tien. Toch mag volgens Monique Van Eyken, familaal bemiddelaarster, het verblijfsco-ouderschap geen norm voor het opvoeden worden. Het moet mede afhangen van een aantal variabelen: het werk van de ouders, hoe ver ze van elkaar wonen, de houding van het kinder tegenover een eventueel nieuwe partner, hobby's van het kind, enzovoort. Zolang men maar rekening houdt met de behoeften van alle betrokkenen.

•

Jeugdrechtbank

Wanneer er sprake is van een scheiding, gebeurt het dat de toewijzing van de kinderen gebeurt via de jeugdrechtbank. Een jeugdrechter dient zich dan de bekommeren over de rechten van zowel de ouders als van de kinderen. In welke mate houdt hij hier rekening met wat het kind wil of met wat de ouders willen en beslissen? Vanaf 12 jaar kan de jeugdrechter het kind laten spreken. Zo krijgt het kind een stem, maar geen beslissingsmacht. Het kind kan zijn noden, gevoelens en voorkeuren uiten, wat de beslissing kan beïnvloeden ten goede van het kind. Een scheiding overkomt het kind en door zijn inbreng kan zijn lijdzaamheid verminderen en kan hij actiever omgaan met de crisis en ze beter verwerken. Men dient hier echter op te letten voor een aantal valkuilen. Het kind mag dit zeker niet als een belasting aanvoelen, gezet tussen twee vuren. Het kind mee in het proces betrekken is niet hem macht en verantwoordelijkheid geven. Men moet ook opletten dat er geen onevenredig gewicht aan de mening van het kind gehangen wordt, teneinde druk van de ouders te vermijden. Maar men moet hierbij ook opletten dat het kind het 6

ouderlijke gezag niet ondermijnt. Het is een paradox. Men moet enerzijds opletten als het kind te veel aandringt deel te nemen aan een rechtzaak, anderzijds moet een terughoudend kind misschien juist wel aangemoedigd worden om deel te nemen. Het is aan de jeugdrechter om te oordelen. Een capabel jeugdrechter heeft inzicht in de vaak verzuurde dynamiek die er in het uiteengevallen gezin heerst. Wordt het kind of misschien wel de ouder onbewust, bewust of zelfs subtiel beïnvloed? Associeert het kind de stress van het conflict met de contacten met een van de ouders? Wat wil het kind écht? Heeft het een eigen (verborgen) agenda? Indien er een incompatibiliteit is tussen een ouder en het kind, is dit tijdelijk en/of is dit gegrond? Wat zijn de pedagogische vaardigheden van beide ouders? Enz. De toekomst van het kind staat op het spel, het gaat veel verder dan de periode van de scheidingsprocedure zelf. Ouders dienen het goede voorbeeld te geven, hoe kan je anders van het kind verwachten dat het gepast omgaat met een conflict? Aangezien het in de eerste fase van de scheiding vaak grondig mis loopt in de communicatie. Het probleem dat zich dan stelt, is op welke wijze het ouderlijk gezag en het contact- of omgangsrecht moet worden ingevuld. Hierbij moet er vaak beroep gedaan worden op een rechtbank. In de praktijk kan het echter jaren duren eer er een definitieve uitspraak is en kan dit bovendien voor een financiële aderlating zorgen aangezien beide partijen verplicht zijn een raadsheer aan te stellen. Het voordeel van een uitspraak via de rechtbank is wel dat indien een of beide ouders de uitspraak op een of andere manier niet nakomen, er verschillende maatregelen afdwingbaar zijn: de verblijfsregeling kan aangepast of omgekeerd worden, er kan een dwangsom worden oplegd, uitvoerbaar door een deurwaarder, en ook correctionele vervolging is mogelijk. De huidige, positieve, tendens is dat de rechtbank in geval van onverenigbaarheid van wensen van beide ouders, een bemiddelingsprocedure oplegt (zie 4.3). De rechtbank kan ook beslissen dat de kinderen in een neutrale bezoekruimte (zie 4.4) de ouder bij wie ze niet meer wonen mogen ontmoeten omdat het contact tussen de ouders onderling dermate is verstoord. Het is dan noodzakelijk dat het contact tussen het kind en die ouder kan hersteld worden op een onafhankelijke en veilige plek. Er wordt door de ouders enkel via de raadsleden gecommuniceerd.

• Nieuwe gezinsstructuren 7

Het kind heeft niet langer één thuis, maar moet zich verdelen over twee plaatsen. Dat kunnen twee eenoudergezinnen zijn, twee nieuw samengestelde gezinnen, of het een én het ander. Een hoofdbekommernis van het kind is en blijft de plaats die het krijgt en de ruimte die het er kan behouden. De wet op de gelijkmatig verdeelde uitoefening van het ouderlijk gezag (1995) is een weerspiegeling van onze huidige cultuur: het ouderschap overleeft het partnerschap. Elke ouder dient zijn verantwoordelijkheid naar het kind op te nemen en wordt door deze wetgeving hiertoe verplicht. Ook de wet op het verblijfsco-ouderschap (2006) is hier een bewijs van. •

Puzzelgezinnen

Een van de meest genoemde nieuwe gezinsstructuur is het nieuw samengestelde gezin. Een veel gebruikte term om een nieuwe gezinsstructuur aan te duiden is puzzelgezin. Het duurt vaak even eer de nieuwe 'puzzel' in elkaar past, er blijven altijd wel stukjes achter bij het oude gezin. De term heeft nog een tweede invulling, namelijk de vertaling vanuit het Engelse to be puzzled, verbaasd zijn, over het gedrag van de kinderen, die van een nieuwe partner of die van een ex. 'Je leeft wel onder één dak, maar de kinderen hebben vaak niet dat gevoel', zegt Geert Faseur, die samen met Evelyne Dewamme het boek Van drempel tot drempel schreef, over kinderen in puzzelgezinnen. Faseur gaat ervan uit dat er voor kinderen geen 'goede scheidingen' bestaan, maar dat ze die toch behoorlijk goed kunnen overleven, als ouders alert zijn voor hun beleving. Volgens hem is elkaar laten weten dat je elkaar heel graag ziet, de basis waarop het nieuwe gezin wordt gebouwd. De vzw Een nieuw gezin, opgericht door Jos Willems die een boek met die titel publiceerde alsook de website www.eennieuwgezin.be online zette, ondersteunt nieuw samengestelde gezinnen en probeert ook hun belangen te behartigen. Het uitgangspunt is dat de vele stiefouders, die zich dagelijks inzetten voor het welzijn van het stiefkind, de waardering krijgen die ze verdienen. Tevens wordt er aangetoond waarom zij geen hinderpaal maar een hulp zijn bij de ontwikkeling van de kinderen, een plusouder dus. Ook voor de ex-partner is het van belang om dit te (h)erkennen. Een nieuw gezin zoekt aan de hand van heel veel ervaringen en literatuuronderzoek naar een antwoord op de vraag waarom slaagt het ene gezin en het andere niet?

•

Valkuilen

Het constant veranderen van woning blijkt voor sommige kinderen met verblijfsco-ouderschap zwaar te wegen op psychologisch vlak. Ze ervaren telkens een breuk met één omgeving en moeten zich telkens weer aanpassen aan een andere omgeving, niet alleen aan een andere thuis maar 8

ook aan een andere buurt en een ander sociaal netwerk. Soms ook aan een andere partner. Ouders dreigen soms te hard van stapel te lopen en een nieuwe gezinsstructuur aan de kinderen op te dringen. De vorming van een nieuw samengesteld gezin vereist echter een langere gewenningsperiode. De kinderen hebben tijd nodig om zich aan te passen aan de nieuwe context. De ouder heeft bewust gekozen voor deze veranderingen, terwijl de kinderen ze moeten ondergaan. Tracht men het proces te versnellen, dan kunnen de kinderen zich, soms onomkeerbaar, keren tegen het ganse nieuw samengestelde gezin, of tegen een of meer leden ervan, meestal de stiefouder. De rol van stiefouder werd in de vorige paragraaf ook al aangehaald, in positieve zin.

•

Kansen

Je kan als kind ook leren van een scheiding. Veel kinderen worden wijzer door zulke ervaringen. Dit gaat echter niet vanzelf en het vraagt veel inzet van zowel kind als ouder. Kinderen van gescheiden ouders zijn dan ook vaak erg goede observatoren. Ze ontdekken dat woorden maar een klein stukje van een boodschap zijn en dat de non-verbale communicatie, die vaak aangewendt wordt in plaats van woorden om het taboe toch te uiten, een boodschap een bijzondere betekenis kan geven. Een kind voelt snel aan dat wanneer er, bijvoorbeeld bij het brengen en halen van de kinderen voor de omgangsregeling, nauwelijks tussen de ouders gesproken wordt, er van binnen heel veel in hen omgaat. De nieuwe gezinsstructuren zijn een weerspiegeling van onze huidige maatschappij. Een puzzelgezin biedt onmiskenbare voordelen in onze moderne wereld waarin de menselijke relaties zeer broos zijn. De nieuw samengestelde gezinnen hebben een grotere gezinsstructuur waar de kinderen met meer volwassen contactpersponen in aanraking komen. Ze hebben bijgevolg meer keuze om de geschikte referentiepersoon of personen te zoeken die eventuele tekortkomingen in hun opvoeding kunnen compenseren. Zo is het vaak voor hen ook noodzakelijk om te onderhandelen met andere gezinsleden, en hen te aanvaarden alsook te aanvaarden dat men met een verschillende levenswijze toch naast elkaar samen kan leven. Een ander voordeel is dat de rol van de broers en zussen versterkt wordt, ze maken hetzelfde mee. De nieuwe gezinsstructuren zorgen er tevens voor dat de kinderen flexibeler zijn, kinderen die in een puzzelgezin opgroeien ontwikkelen een grotere zelfstandigheid. Daartegenover bestaat er een kleine kans dat een bepaalde nieuwe gezinsstructuur de hechting van de kinderen verstoort. Het komt er op neer dat de nieuwe gezinsstructuren verschillende aspecten van onze moderne maatschappij op kleine schaal introduceren, zoals bijvoorbeeld multiculturaliteit en zelfontplooiing. Algemeen is het zo dat mensen, en zeker ook kinderen, kunnen leren van een conflict. Maar de begeleiding en de manier van oplossen is hierbij enorm 9

belangrijk om tot een oplossing te kunnen komen. Zonder hulp van de ouders, een vertrouwenspersoon of een bemiddelaar wordt het echter zeer moeilijk voor het kind om een conflict positief te keren. Niet alleen voor kinderen zijn er voordelen uit een nieuw samengesteld gezin te putten. Voor moeders blijkt het co-ouderschap ook wel voordelen te kunnen hebben. Doordat kinderen door de nieuwe scheidingswet van 2006 vaker bij de vader verblijven, blijken moeders beter sociaal geïntegreerd dan gescheiden moeders die de kinderen altijd bij zich hebben. Ook financieel kunnen ze voordeel halen doordat ze meer mogelijkheden hebben op de arbeidsmarkt.

• Hulp Sinds het co-ouderschap in 1995 de algemene regel werd, hebben gescheiden vaders steeds vaker een betere band met hun kinderen en vice versa, en kunnen moeders meer profiteren op sociaal en financieel vlak. Maar het spreekt voor zich dat er nog steeds meer nadelen dan voordelen verbonden zijn aan een scheiding of breuk wanneer er kinderen in het spel zijn. Dit zowel financeel, socio-economisch als psychologisch. De emotionele gevolgen zijn vaak niet te overzien, niet voor de ouders en/of grootouders, maar in de eerste plaats niet voor het kind. Wat kan je doen als ouder

•

Waar beginnen?

'Als ouders apart gaan wonen... dan verandert het leven. Kinderen kunnen veel last ondervinden. Ouders loodsen hun kinderen doorheen de overgang van één huis naar twee huizen, en moeten allerlei zaken regelen. Gewoon worden aan veranderingen, vraagt tijd. Op deze site vertellen kinderen en jongeren wat ze denken en voelen wanneer hun ouders uiteen gaan, en wat ze dan kunnen doen. Ouders vinden inspiratie om hun kind te ondersteunen en om hun ouderschap goed te regelen. De site geeft ook informatie over echtscheiding en bemiddeling.' Dat is de introductie van de website www.tweehuizen.be en vind je terug op de homepage. Deze website is een project van het VCOK (VormingsCentrum Opvoeding & Kinderopvang), met de steun van de Vlaamse gemeenschap ontworpen voor apart wonende kinderen en hun ouders. De website biedt heel veel informatie aan zowel ouders als kinderen en jongeren. Het is een zeer goed vertrekpunt voor iedereen die in een scheidingsprocedure verwikkeld is. Er bestaat ook heel wat literatuur voor kinderen en jongeren over scheiden met kinderen. Sommige boeken zijn zelfs grappig geschreven, andere zijn serieuzer. In het boek 'Mijn ouders gaan scheiden. En ik dan?' van van Swet, J. wordt er duidelijke en praktische informatie gegeven, specifiek bestemd voor jongeren 10

en jong-volwassenen. Er wordt stapsgewijs antwoord gegeven op de vele vragen waar een jongere mee te kampen heeft als de ouders gaan scheiden, dit aan de hand van verhalen van jongeren over de moeilijke situatie tijdens en na de scheiding, maar ook over veranderingen die positief waren. Deze verhalen kunnen zorgen voor herkenning, wat uiteindelijk zal leiden tot meer begrip en verbetering van de situatie.

•

Vertrouwenspersoon

Een vertrouwenspersoon kan het kind in zijn verwerkingsproces begeleiden. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen en jongeren de voorkeur geven aan iemand die ze kennen en vertrouwen. Maar omdat ze vaak de ouders en de naaste familie niet extra willen belasten, kan een vertrouwenspersoon ook iemand zijn die ze nog niet kennen, waar ze wel een goed gevoel bij hebben. Sommige kinderen vinden een gespreksgroep een goed medium omdat iedereen in hetzelfde schuitje zit en ze zich makkelijker kunnen openstellen. Er wordt in scholen meer en meer aandacht geschonken aan het thema echtscheiding en de mogelijke gevolgen voor kinderen. Een meer outreachende aanpak waarbij kinderen die zich in een dergelijke situatie bevinden actief benaderd worden en hen vooral een luisterend oor geboden wordt. Men kan hen informatie verschaffen, via folders of via internet. Proefproject In vijf scholen in de provincie Antwerpen gaan volgend jaar praatgroepjes voor en met kinderen van gescheiden ouders van start. Een tiental in Nederland, waar het concept reeds een tijdlang succesvol draait, opgeleide KIES-coachen (Kinderen in een Echtscheidingssituatie) zullen kleine KIESgroepjes begeleiden en deze kinderen uitnodigen om te vertellen wat zij voelen en hoe zij met eventuele problemen rond de scheiding of hun verblijfsregeling omgaan. Ze mogen er ook een tekening over maken. Niets moet. Marianne Mariën, coördinator opvoedingsondersteuning bij het Agentschap Jongerenwelzijn en voortrekker van het KIES-project: 'Het is niet de bedoeling om de vuile was van de ouders buiten te hangen. We gaan niet vissen naar feiten. Het gaat erom dat kinderen leren te praten over hun gevoelens, en dat ze kracht putten uit het feit dat anderen hetzelfde doormaken. Zo worden ze weerbaarder.' Mariën hoopt dat de ouders de voordelen zien. 'Het is preventief. We bereiken de kinderen voor er zich grote problemen voordoen.' Het hele project wordt wetenschappelijk opgevolgd, wat wil zeggen dat de deelnemende kinderen worden vergeleken met evenveel kinderen van gescheiden ouders die niet hebben deelgenomen. Ook ik zal dit project met veel interesse volgen.

•

Bemiddeling 11

Bemiddelen is een aparte manier van conflictoplossen. Bemiddelen schept ruimte voor emoties, een kader waarbinnen elke partij aan bod komt om te praten en gehoord te worden. Via dit proces kunnen mensen tot afspraken komen waar elke partij zich mee kan verzoenen. Het verhoogt de kansen om een positieve toekomst op te bouwen die voor iedereen leefbaar is en het verkleint de kansen op conflictsituaties. Het is tevens de snelste en goedkoopste weg om een scheidingsconflict op te lossen. Te meer omdat de kosten van de bemiddelaar door beide partijen betaald wordt, terwijl in een gerechtelijke procedure beide partijen een advocaat onder de arm dienen te nemen en meestal gedurende een lange periode. In een scheidings- of ouderschapsbemiddeling krijgt men de mogelijkheid om te onderhandelen over goederen en ouderschap. Het doel is te komen tot een gedragen ouderschapsovereenkomst over verblijf, kosten en goederen. Een goed uitgewerkte en overdachte overeenkomst verkleint de kans op conflicten na een scheiding. Samen wordt bekeken of het al dan niet wenselijk is om de kinderen hierbij te betrekken. Bemiddeling heeft het meeste kans op succes wanneer de eerste signalen van conflict aan de oppervlakte verschijnen. Zo kan er preventief gewerkt worden. • Echtscheidingsbemiddeling Met een scheiding met onderlinge toestemming kan men opteren voor scheidingsbemiddeling en kiest men voor dialoog: samen tot een akkoord komen dat financieel en emotioneel in het belang is van alle betrokkenen. Het betreft mogelijk de goederenverdeling, het huis en de kinderen. •

Ouderschapsbemiddeling

Ouderschap dient zakelijk geregeld te worden. Wanneer er beslissingen over kinderen genomen moeten worden, is het welbevinden van die kinderen steeds het uitgangspunt. In onderhandelingen is het van belang om verstand en gevoel strikt te scheiden, evenals de rol als ouder en ex-partner, het verleden en de toekomst, de verschillende meningen van ex-partners. Een bemiddelaar waakt steeds over het belang van de kinderen. Hij of zij kan ouders iets vertellen over wetenschappelijke onderzoeksresultaten omtrent wat goed en niet goed is voor het kind. Dit is niet altijd evident als men weet dat de uitleg van de bemiddelaar over wat goed is voor het kind, soms te snel door de ene of de andere ouder gezien wordt als partijdig gedrag. Een bemiddelaar gaat de negatieve communicatie van ruzies en verwijten positief heretiketteren. In plaats van de nadruk op al het negatieve te leggen, wordt aan de ouders gevraagd hun verwachtingen naar de andere ouder te formuleren. 'Jij bent een slechte vader', wordt dan 'ik zou graag hebben dat je meer 12

dingen met de kinderen samen doet.' De ouderschapsbemiddeling kan tevens opgelegd worden door de jeugdrechter, in het kader van een contactwederopbouw tussen een ouder en het kind in een neutrale bezoekruimte (zie volgende paragraaf). Dit kan nodig geacht worden bij een te grote onenigheid tussen ex-partners. Indien de bemiddeling positief evolueert, kan de procedure in de neutrale bezoekruimte opgestart worden. Meer informatie over www.bemiddelingvzw.be. •

scheidings-

en

ouderschapsbemiddeling:

Begeleiden van kinderen

Kinderen vinden het fijn dat iemand naar hen luistert en met hen rekening houdt. Vooral in moeilijke en verwarrende tijden zoals een echtscheiding van de ouders. Door te praten en te spelen (oa. met klei, gevoelsdozen, enz.), achterhaalt de bemiddelaar hoe de kinderen de scheiding ervaren. Het doel van deze sessies is de kinderen sterker maken in het verwerkingsproces. Onderzoek heeft aangetoond dat de kinderen waar naar geluisterd werd in een scheidingsproces zich na de effectieve breuk veel beter voelen dan kinderen waaraan geen aandacht besteed wordt. Ouders maken zich vaak zorgen over het effect van de scheiding op hun kinderen. De crisis die ze doormaken vraagt zoveel energie van hen waardoor er te weinig tijd overblijft voor de kinderen. De communicatie tussen ouder en kind vertroebelt, waardoor kinderen hun ware gevoelens en gedachten niet meer durven te uiten , uit angst hun ouders te kwetsen. Een bemiddelaar steunt de ouder om naar de kinderen te luisteren en hen sterk genoeg maken om zichzelf uit te drukken. • Neutrale bezoekruimte Als (goed) voorbeeld van een neutrale bezoekruimte neem ik Het Huis, te Antwerpen en sinds kort ook te Brugge. Ik ken Het Huis vanuit twee verschillende invalshoeken: aanvankelijk als moeder wiens kinderen hier gedurende een lange periode tweewekelijks hun vader ontmoetten en vervolgens als deskundig begeleider. Doordat ik Het Huis door een verschillende bril kon zien, werd het geloof in het huis alleen maar groter. Iedereen kan zich trouwens aanmelden als (vrijwillig) begeleider en elk begeleider krijgt een uitgebreide vormingscursus, professionele en/of persoonlijke ervaring zijn een vereiste. Alvorens in te gaan op de vele voordelen, steek ik liever van wal met een nadeel, het enige dan ook. Kinderen komen namelijk enkel in Het Huis in opdracht van een rechtbank. Procedure De ouders worden afzonderlijk uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek. En als de leeftijd het toelaat, kan het kind ook kennismaken met de begeleider en met de omgeving waar de contacten plaatsvinden. 13

Het dossier bevat een intakeformulier, een verslag van het kennismakingsgesprek en de toestemming voor een schriftelijk verslag aan de rechtbank. Beide ouders ondertekenen ook het huisreglement. Na enkele maanden wordt er een evaluatieverslag opgemaakt, in samenspraak met de begeleider en de coördinator. Dit evaluatieverslag wordt 15 dagen voor de zitting aan de beide raadsleden en de rechter overgemaakt. Belang van contact Kinderen blijven altijd verbonden met hun biologische ouders, stellen zich hierdoor uiterst loyaal op en voelen zich verantwoordelijk. Zelfs bij extreme mishandeling blijkt het behoud van contact belangrijk. In Het Huis wordt men ook vaak geconfronteerd met de innerlijke loyaliteitsconflicten van het kind ten opzichte van beide ouders. Verloop bezoeken De betrokkenheid van de ervaringsdeskundige is voor vele ouders een belangrijk element in het accepteren van het bezoekrecht in Het Huis. De aanwezigheid van deze ervaringsdeskundige bij de bezoeken is ook het essentiële verschil met andere bezoekruimten. De begeleider neemt tijdens de bezoeken de rol van observator op en blijft in de bezoekruimte. Afhankelijk van de briefing houdt de begeleider rekening met een aantal richtlijnen. De begeleider kan en mag het bezoek ondersteunen door de activiteit te sturen. Op het einde van de bezoektijd neemt het kind samen met de begeleider afscheid van de bezoekouder. Het overgangsmoment tussen het bezoek en het ophalen door de andere ouder is het ideale moment dat het kind en de begeleider het voorbije contact evalueren. Dit is mogelijk doordat er een vertrouwensband tussen hen is ontstaan. Na het bezoek maakt de begeleider een inhoudelijk verslag, in eer en geweten, dat later gebruikt zal worden in het evaluatieverslag voor de rechtbank. Andere bezoekruimten leveren geen inhoudelijk verslag, waardoor er geen enkele evaluatie van de bezoeken gebeurt. Een nochtans cruciale schakel in het verzoeningsproces tussen ouder en kind, een proces dat steeds in het voordeel van het kind fungeert. De schriftelijke evaluatie kan er enerzijds voor zorgen dat een negatief verhaal over de bezoekouder ontkracht wordt of dat er bewijs geleverd wordt dat het contact tussen bezoekouder en kind positief evolueert, maar anderzijds kan de evaluatie ondervonden problemen aankaarten. Voorzichtigheid is steeds geboden, persoonlijke interpretaties zijn dan ook uit den boze.

• Getuigenis Tot slot een persoonlijke getuigenis van een scheiding met kinderen waar vele jaren na de breuk de sporen nog dagelijks aan de oppervlakte verschijnen. Het verleden is nooit helemaal verleden. De namen werden voor redenen van privacy vervangen door fictieve namen. Breuk Mark en Anna gingen niet onverwacht uit elkaar. Getrouwd waren ze nooit, 14

wel hadden ze betrekkelijk jong twee prachtige kinderen 'gekregen'. Een jongen, Nicolas, en drie jaar later een meisje, Marthe. De relatie had tien jaar geduurd, waarvan het grootste gedeelte erg turbulent verlopen was. Er was zowel verbale als lichamelijke agressie in het gezin aanwezig geweest, zonder verder in detail te treden. In 2004 werd er politie bij betrokken en was de breuk onafwendbaar en onomkeerbaar. In deze, door de effectieve 'scheiding' nog sterkere, conflictsituatie was er geen communicatie meer mogelijk tussen ex-partners. De kinderen verbleven voltijds bij Anna en na een aantal maanden haar lastig te hebben gevallen en bedreigingen te hebben geuit, stopte Mark het nog summiere contact quasi volledig. Hij zag in die periode van een jaar slechts enkele keren zijn kinderen. Afspraken hieromtrent maken was zeer moeilijk, of hij kwam ze niet na of hij hij veranderde ze voortdurend. Achteraf bekende Mark dat zijn drugsgebruik (cocaïne) in die periode nooit zo hoog was geweest. Juridische aspecten Een jaar na de breuk was er nog geen officiële regeling omtrent de kinderen. Anna stelde eenzijdig een advocaat aan, tevens familiaal bemiddelaar, aldus werd een verzoekschrift bij de Jeugdrechtbank ingediend, eind 2005. Mark reageerde hier niet op en er werd bij verstek een uitspraak gedaan: Anna kreeg automatisch het gevraagde, nl. het volledige ouderschapsrecht over de beide kinderen. De toenmalige vriendin van Mark, Anneleen, spoorde hem net op tijd aan om tegen deze uitspraak in beroep te gaan. Vanaf dan lag het lot van de kinderen in handen van een maatschappelijk assistent, een procureur-generaal en een jeugdrechter aan het Hof van Beroep. Het totale proces duurde vier en een half jaar, de totale kosten navenant. In die vier en een half jaar kreeg Mark de kans zichzelf als een goede vader te bewijzen. Na elke 'herval' kreeg hij opnieuw die kans. De rol van Mark in het leven van de kinderen werd geanalyseerd, getest en hertest. Vanaf de zijlijn kon Anna alleen maar bang afwachten wat de uiteindelijke uitspraak zou zijn. Ze kreeg vaak het gevoel dat de rechtbank de kaart van de vader trok, maar in realiteit was het steeds de kaart van de kinderen. Het contact met Mark moest hersteld worden, de kinderen hebben er baat bij volgens vele onderzoeken. Voor Anna leek het proces een strijd tussen twee partijen en niet een proces om de kinderen te behoeden voor enig kwaad. Neutrale bezoekruimte Gedurende twee periodes van enkele maanden kon Mark de kinderen tweewekelijks, aanvankelijk een en vervolgens twee uren, zien in de neutrale bezoekruimte Het Huis. Dit op vraag van de procureur-generaal, ter opbouw van de relatie tussen vader en de twee kinderen, en ter preventie van vervreemding of verstoting. Mark moest tevens een psychosociaal bemiddelingsplan volgen voor druggebruikers. Impact op de kinderen Toen Mark en Anna uit elkaar gingen, waren Nicolas zes en Marthe drie jaar oud. Nicolas ging naar het eerste leerjaar en voelde zich duidelijk in de steek gelaten, door beide ouders. Anna had op het moment van de breuk een zware blindedarmontsteking en moest geruime tijd in het ziekenhuis verblijven. Nicolas was de controle in het gezin kwijt. Op school vertoonde hij agressief gedrag, hij kopieerde wat hij thuis gezien had. Anna nam de juiste beslissing om onmiddellijk een therapeut in te schakelen. In deze sessies 15

werd Nicolas' woede met speltherapie ontcijferd en herwon hij zijn controle stilaan weer. Hij voelde zich duidelijk gehoord, hij ging heel graag naar deze sessies toe. Marthe had er op haar jonge leeftijd ogenschijnlijk nog weinig last van allemaal. In tegenstelling tot het heftige gedrag van haar broer, reageerde zij steeds afstandelijk als ze naar of van het bezoek met Mark terugkwam. Het was haar manier om telkens weer te wennen aan een andere omgeving, structuur en autoriteit. Spanning tussen verwantschap en ouderschap Er wordt door de jeugdrechtbank enorm veel in het werk gesteld om de ouder die in gebreke was/is, te 'revalideren' met als enig doel de band tussen die ouder en het kind (opnieuw) aan te wakkeren en te optimaliseren. Steeds vanuit het oogpunt van het kind, ook al lijkt dit voor de verwerende partij, de moeder in dit geval, eerder vanuit het oogpunt van de appelerende ouder, de vader in dit geval. Verblijfsregeling Na drie jaar laat de jeugdrechter toe dat Nicolas en Marthe aanvankelijk een dag zonder overnachting en vervolgens een gans weekend, bij Mark verblijven. Na lang evalueren en herevalueren volgt na vier en een half jaar de definitieve uitspraak, niet geheel onverwacht. Co-ouderschap en de verblijfsregeling blijven bestaan, nl het verblijf van de kinderen blijft bij Anna waarbij ze om het weekend bij Mark verblijven. Maar het tot hiertoe exclusieve ouderschapsrecht van Anna werd omgezet in een (gezags)co-ouderschap. Mark moet ook alimentatie betalen voor beide kinderen. Meestal verloopt de uitoefening van deze verblijfsregeling goed. Zowel Mark als Anna houden zich aan de afspraken. Ze stellen zich inschikkelijk bij mogelijke aanpassingen. Nieuwe gezinsstructuur Anna heeft ongeveer net zo lang als de duur van de scheidingsprocedure een nieuwe partner, samen met Nicolas en Marthe wonen ze met vier onder een dak. Anna en haar partner Jean zijn ondertussen bijna 8 jaar samen en hebben twee kinderen samen gekregen, waardoor ze nu met 6 onder een dak wonen. Dit is een zeer duidelijke relatie voor iedereen. Er zijn geen financiële, noch socio-economische problemen, enkel emotionele problemen blijven af en toe de kop opsteken bij Anna. Er wordt echter, aangepast aan de leeftijd, met de kinderen hierover gepraat. De rol van alle kinderen is ook heel duidelijk voor iedereen. Ze zijn allemaal ten volle broers en zus van elkaar, en niet half. Jean is 'papa Jean' voor Nicolas en Marthe en niet 'papa', want dat is en blijft Mark. Ze zijn allemaal heel zelfstandig, komen op voor zichzelf en zelfs ook al voor elkaar meer en meer. Nicolas en Marthe hebben een zesde zintuig ontwikkeld voor de interne conflicten tussen Anna en Mark, het is goed deze toch uit de taboesfeer te halen en af te tasten of zij het aankunnen erover te praten. Ze leren aan de andere kant ook dat ze kunnen profiteren van de voordelen van twee huizen. Vooral Nicolas is al enkele keren in een valkuil gevallen. Mark woont in dezelfde stad als Anna, weliswaar aan de andere kant, wat een voordeel is. De ex-partners lopen zo niet het risico elkaar tegen het lijf te lopen. Na een jarenlange erg stormachtige relatie met Anneleen, woont Mark 16

nu al enige tijd samen met Sandra. Sandra heeft geen kinderen, ook samen hebbe ze geen kinderen. Dat maakt dat als Nicolas en Marthe bij hun papa verblijven, ze soms meer individuele aandacht krijgen als bij mama thuis, aangezien de aandacht daar vaak wordt opgeëist door de twee kleine broertjes. De laatste tijd wordt er plots weer meer naar Anna toegeschoven onder het mom 'geen tijd, druk, ziek'. De alimentatie is, wat de voorbije jaren nooit voorkwam, niet betaald en telefoons en mails worden niet beantwoord. Plusouder Nicolas en Marthe hebben het grote geluk dat in de twee huizen een plusouder mee waakt over hen. Jean is van in het begin de rots in de branding geweest voor iedereen. Streng maar rechtvaardig. Eerlijk, duidelijk en consequent. Jean laat daarbij alle ruimte voor Mark om vader te zijn voor zijn kinderen. Sandra eigent zich naar de kinderen de rol van vriendin toe. Ze doet werkelijk alles voor hen. Aanvankelijk deed ze dat samen met Mark, maar de laatste tijd laat die het (weer) afweten. In zijn relatie met Anneleen was het hetzelfde scenario. Sandra regelt alles, antwoordt op Anna's mails en telefoons. Ouderschapsbemiddeling Anna en Mark ondernamen nooit eerder stappen voor ouderschapsbemiddeling. Voor Anna voelt het contact met Mark, of het gebrek eraan, momenteel heel slecht aan. Mark verandert afspraken, reageert niet op telefoons en emails, zelfs Sandra doet het niet meer in zijn plaats. Mark is opnieuw heel vaak ziek. Functioneel? Als de kinderen een weekend bij Mark zijn, gaan de kinderen ofwel uit logeren ofwel komen er vrienden bij hen logeren en vertoeven ze zelfstandig op hun eigen etage, zonder enig toezicht op activiteiten noch op slaaptijden. Na drie weken heeft Anna nog steeds geen antwoord gekregen op een aantal praktische afspraken omtrent de kinderen die ze moeten maken. Over lopende zaken, hobby's, vakanties, enz. Geen enkele reactie meer. Anna overweegt alsnog een bemiddelaar in te schakelen. Nicolas en Marthe voelen dat er iets veranderd is, ze berusten als het ware in deze situatie. Anna en Jean voelen dat ze afstand tegenover hun vader genomen hebben, uit zelfbescherming. Hulp Net zoals Anna zes jaar geleden een advocaat onder de arm nam om de ouderschapsregeling met Mark te regelen, wat in een lange procedure resulteerde om zijn relatie met zijn kinderen (weer) op te bouwen, zo zou ze nu een beroep willen doen op een bemiddelaar, dit keer om Mark opnieuw aan z'n rol als vader te doen herinneren. Zolang Mark door instanties, en indirect door Anna, begeleid en geholpen wordt in dit parcours dat we opvoeden noemen, en zijn partner al zijn ouderlijke taken in zijn plaats vervult, lopen Nicolas en Marthe weinig gevaar op frustratie. In hun ogen blijft hun papa zijn rol vervullen, al blijft het vaak bij actes de présence... Heeft Anna een keuze? 17

LITERATUUR De Potter, V. et al. 2008, Publicatie 'Het kind in een nieuw samengesteld gezin', Koning Boudewijnstichting Faseur, G. en Dewamme, E. 2009 'Van drempel tot drempel; Kinderen in nieuw samengestelde gezinnen.' Davidsfonds/Leuven Neuman,G. 'En de kinderen scheiden mee... Het zandkastelenprogramma.' Renders, M. en De Meyer, F. 'Ik tel mee! Kinderen in bemiddeling.' Van Swet, J. 2009 'Mijn ouders gaan scheiden. En ik dan?' Vos, C. et al. 'Scheiden met je ex. Toch samen goede ouders.'

WWW www.bemiddelingvzw.be www.eennieuwgezin.be www.gidsvoorgezinnen.be www.kies.nl www.opvoedhulp.be www.plusouder.be www.steunpunt.be www.tweehuizen.be www.vcok.be

18