Sabelspoort Verbinding van heden en verleden
Sabelspoort
torenkamer
poortkamer
torenkamer
Sabelspoort vanaf de Rijn, 1848,
Op 18 december 2007 was het zover. De gemeente Arnhem verkocht de Sabelspoort voor
links de vismarkt met zuilengalerij
het symbolische bedrag van één euro aan de provincie Gelderland, sinds 1954 de huurder en gebruiker. In een officiële bijeenkomst in de Sabelspoort beloofde gedeputeerde Annelies van der Kolk
dat de provincie de poort zal koesteren en ten nutte van het algemeen welzijn zal gebruiken.
Een belofte die in het verleden is geworteld. De in de oorlog zwaar beschadigde middeleeuwse
stadspoort was begin jaren vijftig door toedoen van de provincie Gelderland van de slopershamer gered. Een ruïne naast het nieuw te bouwen Huis der Provincie was voor de toenmalige bestuurders onaanvaardbaar. Daarom nam de provincie Gelderland haar (financiële)
verantwoordelijkheid. De gereconstrueerde Sabelspoort werd via een glazen luchtbrug
onderdeel van het Kasteel op de Markt. Talloze Arnhemmers en binnen- en buitenlandse
bezoekers zijn sinds 1954 onder de Sabelspoort doorgelopen. Hoe vaak zal de poort op de foto
zijn gezet? Maar weinig mensen kennen echter de Sabelspoort van binnen met zijn poort- en
torenkamers. Het Gelderse college van Gedeputeerde Staten gebruikt de poortkamer voor haar wekelijkse lunch. Ook worden er ontvangsten en kleine recepties gehouden. Langzamerhand was de aankleding uit de jaren vijftig toe aan vervanging. Eind 2011 is hiermee begonnen. Dankzij de inzet van jonge Arnhemse ontwerpers kunnen we nu weer trots zijn op een
werkelijk uniek ingerichte Sabelspoort. De herinrichting die in het voorjaar van 2012 is afgerond, is dé aanleiding om de buitenwereld de binnenkant te laten zien.
Deze brochure belicht de geschiedenis, het gebruik en het eigendom van de poort. En natuurlijk komt het nieuwe interieur uitgebreid aan bod. Ik kan met trots stellen dat de Sabelspoort weer nieuwe mogelijkheden heeft gekregen en een waardige verbinding tussen verleden en toekomst vormt. Clemens Cornielje Commissaris van de Koningin, provincie Gelderland
1
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
2
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Geschiedenis
Foto linkerpagina Ingebouwde Sabelspoort, 1890, met doorkijk naar Duivelshuis Foto boven
De Sabelspoort ligt tussen de Arien Verhoeffstraat/Markt en het Eusebiusplein. De poort
Plattegrond van Arnhem, 1654, Van Geelkercken, rechtsonderin
is in het midden van de 14e eeuw gebouwd, wanneer precies is onbekend. Er is wel bewijs
de Sabelspoort
voor het feit dat de Sabelspoort vanaf 1357 een toegangspoort van Arnhem werd, omdat het in dat jaar voor het eerst in officiële stukken werd genoemd. Behalve de Sabelspoort had Arnhem tot in de 19e eeuw nog drie andere stadspoorten, namelijk de Velperpoort, Rijnpoort en de Sint Janspoort. De naam Sabel is afgeleid van het oud-
In de 17e eeuw werd de kolenkelder gebruikt
naar de zandplaat in de Rijn. In 1447 werd de
In de poortkelder herinnert een luik aan deze
Hollandse savel dat zand betekent en verwijst Sabelspoort een gebouw van twee verdiepingen toen er een woning op werd gezet. Ze deed
geruime tijd dienst als gevangenis en later
ook als opslagplaats voor buskruit. In de tijd
van Karel van Gelre (1467 - 1538) was de toren berucht omdat hij er veel van zijn (soms
onschuldige) burgers in het ‘slangenhol’
liet opsluiten. In de Sabelspoort was een grote stok gemaakt, een tweedelige ijzeren balk, waar de gevangenen met de benen werden ingesloten.
3
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
om misdadigers en heksen in op te sluiten. lang vervlogen tijden. Onder dit luik zit
een diep gat van circa 1 bij 1 meter, waarin
de gevangenen waarschijnlijk na korte tijd vanzelf gek werden (foto links). Gevangenschap was echter eerder uitzondering dan
regel. Als iemand schuldig was, werd de straf bijna altijd meteen uitgevoerd. Dat varieerde van het betalen van een boete, verbanning, verplichte pelgrimstocht en lijfstraf tot doodstraf.
Verbouwing
Foto links Het rondeel aan de Sabelspoort, 1742 Foto rechts
In 1619 bepaalde Prins Maurits dat
De stadsbouwmeester Arien Verhoeff
de vier stadspoorten, versterkt moesten
de verbouwing van de Sabelspoort aan
de Arnhemse verdedigingswerken, waaronder
Zuidzijde Sabelspoort, 1862
worden. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vocht tegen Spanje om haar
onafhankelijkheid: de Tachtigjarige Oorlog (1568 - 1648). De vestingbouwkundige Simon Stevin bedacht het ontwerp.
De poort werd onderdeel van een rondeel,
het ‘Galgenbolwerk’. Het was feitelijk een
kleine burcht die bestond uit een complex van één buitenpoort (de voorpoort met
ophaalbrug) en een binnenpoort, geflankeerd door twee torens, de huidige Sabelspoort.
Het beschikte over hoge muren met schiet-
de Marktzijde. De woorden ’Anno 1642’ in
de gevel herinneren hieraan. Opdrachtgevers
waren de twee burgemeesters R. van Arnhem en A. Tulleken. Hun namen zijn terug te
vinden in de vergulde letters in de kroonlijst (foto onder). De kroonlijst wordt gedragen
door twee Dorische pilasters (wandpijlers). In het driehoekige met beeldhouwwerk versierde muurpaneel (timpaan) boven
de kroonlijst is het Arnhemse stadswapen, de dubbele adelaar, te zien.
Verhoeff vergrootte de ingang, wat belangrijk
gaten en genoeg ruimte voor een klein leger.
was voor de handel. Hiermee had de stad
belangrijker onderdeel van de Arnhemse
handelslieden die naar Huissen, Emmerich
De verruimde poort werd hiermee een nog verdediging. In de 17e en 18e eeuw moet het ongeveer als volgt zijn gegaan: er
klonk trompetgeschal als de wachters op
de Eusebiuskerk ruiters te paard zagen aankomen en de Arnhemmers konden aan
de uitgestoken vaantjes op de Sabelspoort zien hoe omvangrijk het naderende gevaar was. Onder de poort kun je nog steeds de lang-
gerekte groeven zien van het houten valhek, de herse. Het is nog amper voor te stellen, maar dit hek moest aan de Arnhemmers destijds een gevoel van veiligheid geven.
4
was in de 17e eeuw verantwoordelijk voor
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
een bewaakte weg naar het oosten voor de en Keulen trokken.
Sloop vestingwerken
Foto boven Plan der te slegtene Buitenwerken van de stad Arnhem, 1819,
Het rondeel en de brug bij de Sabelspoort
Het grootste deel van de verdedigingswerken
koning Lodewijk Napoleon de vestings-
Velperpoort en Sabelspoort werd gesloopt bij
werden kort na 21 juli 1808 gesloopt toen
Sabelspoort linksboven
werken bezichtigd had. In zijn Koninklijk Besluit, in 1816 door koning Willem I
bevestigd, werd bepaald dat Arnhem niet langer als een vesting werd beschouwd.
De stad kreeg alle buitenwerken met het terrein in eigendom met de verplichting er een wandelgebied op aan te leggen.
Arnhem is het enige voorbeeld in Nederland van een Napoleontische ontmanteling.
Vele andere Nederlandse steden konden
met deze ontmanteling pas tientallen jaren later beginnen.
5
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
rondom de Sint Janspoort, Rijnpoort,
de stadsuitbreidingen in 1829 en 1853. Daar
had men toen geen moeite mee. De poorten beantwoordden immers niet meer aan hun doel, vroegen veel onderhoud en hadden
een wanstaltig aanzien. Met de toename
van handel en verkeer vormden de poorten een onmogelijk obstakel. De afbraak was
dus onontkoombaar. Op de vrijgekomen grond werden woonhuizen en andere gebouwen neergezet. Zo raakte de Sabelspoort aan
de noord- en zuidzijde geheel ingesloten door bebouwing.
De Slag om Arnhem, november 1813
Foto links
Vertegenwoordigers van het Arnhemse stadsbestuur
Markt, 1890
begroeten hun bevrijder, de Pruisische generaal
Foto rechts
Friedrich von Bülow. Op de achtergrond staat
Markt, 1930
Het meest markant was daarbij het complex van Hotel des Pays-Bas. Vele Arnhemmers
hadden moeite met deze Franse benaming.
In de volksmond ging dit hotel dan ook door
het leven als ‘de pisbak’. In 1907 beschreef de
de Sabelspoort.
Arnhemse historicus J. Salemon de Sabelspoort als bergplaats en magazijn van aardewerk. Daarna werd de Sabelspoort tot eind 1940
gebruikt als atelier en later ook als woning van de schilder Gert Stegeman.
De Slag om Arnhem (september 1944) en de
daaropvolgende wederopbouw van Arnhem
veranderden het aanzicht van de Sabelspoort en de Markt totaal. De Sabelspoort stond
midden in de frontlinies en kwam ‘licht’
beschadigd uit het oorlogsgeweld tevoorschijn. Het opknappen van het beschadigde rijks-
monument had echter in de wederopbouw-
jaren absoluut geen prioriteit. De provincie
Gelderland bood de reddende hand en gaf aan dat de Sabelspoort verbonden moest worden met het nieuw te bouwen provinciehuis.
Ze was ook bereid daarvoor een groot deel van
de kosten te betalen dan wel voor te schieten. Het in 1954 geopende Huis der Provincie werd het Kasteel op de Markt met de gerecon-
strueerde Sabelspoort als bijbehorende toren. De kranten en vaktijdschriften waren veelal vol bewondering voor het imposante eerste nieuwe naoorlogse overheidsgebouw.
Toch waren er ook kritische geluiden:
de Sabelspoort was ingeklemd tussen het nieuwe provinciehuis en het gebouw van de Raad van Arbeid. Haar toekomst was
duidelijk: “in de verdrukking voortleven als een vorst in ballingschap op eigen grond.” 1)
6
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
De schilder Gert Stegeman Gert (Gerrit) Stegeman werd geboren op
In 1933 werd door het bestuur van het
Zijn dochter Nellie Koot-Stegeman haalde
28 oktober 1858 in Aalten. Hij was de oudste
kunstgenootschap Artibus Sacrum een
in november 1980 vanwege een expositie
van zeven kinderen van hoofdonderwijzer
eretentoonstelling aan Stegeman gewijd.
over haar vader, herinneringen op. “Vader
Stegeman. Op zijn veertiende ging hij in
Zijn tachtigste verjaardag haalde de
zat veel te kreunen en steunen achter zijn
de leer bij diverse textielhandelaren wat uit-
dagbladen en het plan werd opgevat zijn
ezel als het niet wou lukken. Er waren
eindelijk in 1880 leidde tot een eigen zaak
werken onder te brengen in het Arnhemse
teleurstellingen bij de vleet voor hem,
in de Jansstraat. Een zaak van standing,
museum. Het Museum voor Moderne
maar in zijn goede ogenblikken was
halverwege café-restaurant Riche en
Kunst Arnhem (MMKA) heeft 21 werken
hij wel optimistisch en beloofde hij
de Pauwstraat, waar stoffen, kousen en
van Gert Stegeman, voor het merendeel
honderdduizend dingen, die hij niet altijd
garen werd verkocht. De zondagen werden
tekeningen en een aantal schilderijen
waar kon maken. De bontjas voor moeder
benut voor lange wandelingen met het
(allemaal landschappen), in depot.
is er nooit gekomen.” 3)
schetsboek als trouwe metgezel. Op zijn vijftigste koos hij voor het kunstenaars-
De impressionistische schilder overleed
bestaan, een stap met grote gevolgen.
op 30 november 1940. In het boek van
Het dreef hem weg van zijn gezin en
Johan Wesselink uit 1943 over de schilders
leidde ook tot grote financiële zorgen.
van de Veluwezoom wordt Stegeman als
De wandelingen werden reizen, het atelier
volgt gekarakteriseerd: “hij was en bleef
in de Sabelspoort werd meer en meer
een Gelderschman, met al zijn liefde voor
zijn woning.
het leven op het land, van mensch en dier, voor het landschap met zijn romantiek, met
Stegeman schilderde op emotie en werkte
zijn droom en toch ook met zijn forsche
dag in dag uit. Hij werd geïnspireerd door
realiteit. Als autodidact was voor hem
zijn omgeving. Daarom zie je Arnhemse
de weg naar technische vaardigheid om
stadgezichten, landschappen langs de Rijn,
de veelheid zijner emoties te verwerken,
dieren en dan vooral paarden vaak terug op
zeer zwaar. Altijd zijn die emoties sterker
zijn schilderijen. Erkenning kwam er ook.
gebleven dan zijn vaardigheid.” 2)
Foto boven Sabelspoort als atelierruimte van Gert Stegeman
7
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
8
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Financiering, herstel, inrichting en gebruik
Foto linkerpagina Oorlogsschade, 1945 Foto boven Commissaris van de Koningin Quarles van Ufford steekt eerste spade in de grond voor bouw Huis der Provincie, 1952
De Sabelspoort lag er de eerste naoorlogse jaren troosteloos bij. Dat veranderde in 1950. Het besluit om te komen tot een nieuw onderkomen voor het provinciale bestuur bleek ook de redding te zijn voor de Sabelspoort. In brieven naar Den Haag en Monumentenzorg sprak de provincie Gelderland haar zorgen uit over de slechte staat waarin de Sabelspoort verkeerde. De komst van het nieuwe representatieve
Dit genereuze aanbod liet minister Cals
het herstel van de Sabelspoort. Het bood ook
natuurlijk niet aan zich voorbij gaan en
provinciehuis kon niet los gezien worden van de kans een nuttige bestemming te geven aan de kamers in dit poortgebouw. Het college van Gedeputeerde Staten (GS) verwoordde het als
volgt: “bij ons is de gedachte opgekomen of het
zegde 25% rijkssubsidie voor de restauratie
van de Sabelspoort toe. De restauratiekosten werden geschat op bijna 150.000 gulden.
niet mogelijk zou kunnen zijn de restauratie
In de Sabelspoort werd voor de provincie
dan anders het geval zou zijn en wel doordat
van een klein gezelschap en besprekingen
op een spoediger tijdstip te doen beginnen de provincie bereid gevonden zou worden
het rijksaandeel in de kosten der restauratie voorlopig te financieren tot het tijdstip,
dat dit subsidie werkelijk beschikbaar wordt
gesteld”. 4) Voor de zekerheid werd nog gemeld dat Arnhem, de eigenaar, deze oplossing zeer
zou toejuichen. De gemeente Arnhem stuurde zelf ook nog een brief naar de minster om dit provinciale verzoek te ondersteunen, waarin werd vermeld dat de gemeenteraad het
restauratieplan stellig zou goedkeuren.
9
(Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen)
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
een vertrek gemaakt voor het ontvangen van Gedeputeerde Staten. Deze kosten,
achtduizend gulden, werden door de provincie betaald. Van het resterende bedrag van
bijna 142.000 gulden werd 25% door het Rijk, 35% door de gemeente Arnhem en 40% door de provincie gesubsidieerd.
Huren Ook functioneel zag de provincie grote
mogelijkheden voor de Sabelspoort. In de
poortkamer kon bijvoorbeeld een officiële
ontvangst of het houden van een bespreking door Gedeputeerde Staten plaatsvinden.
De coördinatie van het herstel lag bij de Dienst Gemeentewerken onder leiding van
de laatste stadsarchitect van Arnhem,
ir. C.E. Alexander. De voorzieningen in de Sabelspoort moesten door provincie
betaald worden, het onderhoud bleef echter voor de verhuurder. De jaarlijkse huur,
Stijgende kosten
Foto links Bolkstoren, 1934
In 1954 ontving het college van GS een brief
Foto rechts
van de gemeente Arnhem waarin aangegeven
Catharinakapel met oorlogsschade
werd dat er gerekend moest worden op een overschrijding van de restauratiekosten
met 26.000 gulden: “bij de uitvoering van
de werkzaamheden bleek de fundering van
de westelijke toren zwaar aangetast te zijn, terwijl die van de andere toren eveneens
extra voorzieningen vorderde. Voorts moesten de ommantelingen van grote vlakken van
beide torens vernieuwd worden.” 5) Het provinciaal deel was hoger dan het percentage dat normaal (25%) voor dergelijke werken werd
bijgedragen. Het diende echter een bijzonder provinciaal belang: de Sabelspoort zou gelijk klaar zijn met het nieuwe provinciehuis.
En dat betekende dus geen bouwval naast het nieuwe gebouw. In de plannen was
rekening gehouden met een verbinding
met de Sabelspoort. De verbindingsgang, een luchtbrug, werd eind 1953 verfraaid met het nodige ijzer- en bronswerk van
de firma Van Loon & Bennis voor een prijs van 3.850 gulden.
10
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
voor onbepaalde tijd, werd vastgesteld op een bedrag van honderd gulden. In 1953
speelde Arnhem hoog spel. Voorgesteld werd de huurprijs op 450 gulden te zetten en dat
het gehele onderhoud door en voor rekening van de provincie zou zijn. Het provinciaal bestuur benadrukte echter dat het nooit
de bedoeling was dat zij de zorg zou krijgen
voor de instandhouding van het monument. Men was wel bereid de onderhoudskosten, voortvloeiend uit het gebruik, te betalen. Ook ging de provincie niet akkoord met
de 450 gulden als huurprijs per jaar. Afspraak
was en bleef honderd gulden, vanaf 1 juli 1954, het moment dat de Sabelspoort praktisch gebruikt ging worden.
Reconstructie in plaats van restauratie
Foto links Bouw Huis der Provincie en reconstructie Sabelspoort, 1952 Foto rechts
Met veel goede moed werd begonnen aan de
Op de ronde torens werden bij deze restauratie
als sneeuw voor de zon toen de gebreken van
de verfraaiing, maar ook als bescherming
restauratie van de Sabelspoort. Die verdween
Begroting voor restauratie Sabelspoort, 1951
het gebouw zich openbaarden. De fundatie van de westtoren bleek zwaar aangetast en
grote vlakken metselwerk lagen volkomen los omdat de metselspecie geheel was verteerd.
De fundatie van de oosttoren was beter, maar het was toch nodig hier een voorziening en
tegen inslaand vocht. Voor de herbouw van de Sabelspoort werden 20.000 zogenaamde moppen uit de gesloopte Bolkstoren aan de Langstraat gebruikt en 28.000 uit de
Catherinakapel die aan de Bakkerstraat stond.
nieuw metselwerk aan te brengen. Van de
Arnhem was vroeger omringd door een stads-
grote vlakken niet gehandhaafd worden
De laatste hiervan, de Bolkstoren, is kort na
ommantelingen van oost- en westtoren konden vanwege het verteerde metstelwerk en het feit dat de ruimte tussen de ommantelingen en
muur met op gezette afstanden muurtorens. de Tweede Wereldoorlog afgebroken.
het achterliggende metselwerk opgevuld
Uit het overzicht van Gemeentewerken
der Provincie, J.J.M. Vegter, was bang dat
men door tegenvallers niet binnen het budget
was met zand. De architect van het Huis
bij het heien in 1951 voor het nieuwe provinciehuis de voorbouw van de poort niet overeind zou blijven. Daarom werd de voorgevel uit voorzorg gedemonteerd.
De beide torens moesten worden voorzien van een nieuwe ommanteling. Het was al met al veel meer een reconstructie dan alleen een restauratie geworden.
11
twee torenspitsen geplaatst, natuurlijk voor
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Arnhem uit de periode 1946 - 1954 blijkt dat bleef. Van de 26.000 gulden meerkosten betaalde de provincie ook weer 40%.
Zoeken naar wandtapijten Gedeputeerde Staten wilden net als in het
De Cannenburgh
Nieuw ontwerp
Huis der Provincie wandtapijten in de toren
De zoektocht werd voortgezet. In 1955 werd
Onverwachte hulp komt er van het Rijk.
hangen. Dat bleek een moeizaam proces
aan de Stichting Gelderse Kastelen gevraagd
In 1957 gaf het aan kunstenaar Simon Erb
te zijn. A.M.W.J. (Bram) Hammacher,
of het mogelijk was tijdelijk gebruik uit
de opdracht een wandtapijt voor de poort-
toenmalig directeur van het Kröller-Müller-
de collectie van kasteel De Cannenburgh
kamer van de Sabelspoort te ontwerpen.
museum en adviseur bij de bouw van het
voor de provincie beschikbaar te stellen.
Daarvoor werd 15.000 gulden beschikbaar
Huis der Provincie, vertrouwde Vegter toe
Het antwoord van de heer D. G. Buurman
gesteld. Het ontwerp werd uitgevoerd en
dat een bijzonder wandtapijt aan de lange
namens Gelderse Kastelen liet aan duidelijk-
in de vergaderzaal van GS opgehangen
wand in de poortkamer tegenover de open
heid niets te wensen over: “Wij zijn er
(foto boven). Het ministerie wilde graag
haard het mooi zou doen: ‘nu hingen
tot dusverre niet in geslaagd ook maar
horen of het college akkoord was. Pas
er alleen maar de Oranjes, die aan het
één wandtapijt voor de Cannenburgh
twee jaar later hakte GS de knoop door en
verschimmelen waren’. Op de vraag van
te verwerven met uitzondering van een
meldde het ministerie: “het dominerende
Gedeputeerde Staten aan het Rijksmuseum
kleed van betrekkelijk recente datum, dat
wandkleed gaat van een modern
(eind december 1954) of het mogelijk was
in de zogenaamde ridderzaal dienst doet
georiënteerde stoffering en meubilering
een aantal wandtapijten van kleiner en
als tafelkleed en als zodanig niet gemist
uit, terwijl wij van mening zijn dat
groter formaat langdurig in bruikleen te
kan worden. Het enige dat we over hebben
het karakter van de Sabelspoort en
ontvangen om de Sabelspoort meer sfeer
zijn portretten uit de 17e en 18e eeuw,
de bestemming van de poortkamer
geven, kwam een negatief antwoord.
die echter zo foeilelijk zijn, dat ik ze het
vragen om een daarop afgestemde
Ook de Rijksinspecteur van Roerende
College voor de Sabelspoort niet durf aan
aankleding, welke een duidelijke tegen-
Monumenten, D.F. Lunsingh Scheurleer,
te bieden. Bovendien zijn ze in bruikleen,
stelling vormt tot het modern ingerichte
meldde geen moderne wandtapijten
maken deel uit van een gesloten collectie,
Huis der Provincie. We hebben voor het
voor de aankleding van het interieur
die ten dele op het kasteel niet gemist
wandkleed geen passende plek kunnen
ter beschikking te hebben. “Het wil mij
kunnen worden, zodat ik ze ook om die
vinden, wij kunnen het derhalve moeilijk
echter voorkomen dat oude wandtapijten
redenen bezwaarlijk kan afstaan”. 7)
aanvaarden”. 8) Het ministerie antwoordde
hier het beste op hun plaats zijn”. 6)
bijna per ommegaande: “Spijtig dat uw plannen ten aanzien van inrichting van de Sabelspoort zijn gewijzigd, aan het onderhavig wandtapijt is een andere bestemming gegeven”. 9)
12
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Inrichting
Foto links/rechts Inrichting 1961 - 2011
Een beschadigd oorlogsmonument herstellen
In 1959, vijf jaar na de opening van het
ook overeenstemming vinden over hoe
de inrichting die het grotendeels tot in 2011
is één, maar een duidelijke visie en dan
de inrichting eruit moet zien is toch van
een geheel andere orde. Vegter bemoeide zich er na de opening van het Huis der Provincie, zoals het provinciehuis sinds de opening
officieel werd genoemd, hoogstpersoonlijk
mee. De invulling van de twee torenkamers
kostte nauwelijks hoofdbrekens, de westelijke werd een werkkamer voor een gedeputeerde, de oostelijke torenkamer werd bestemd
als werkruimte voor het hoofd van de huis-
Huis der Provincie, kreeg de Sabelspoort
zou behouden. De poortkamer werd bestemd tot kleine eetzaal voor 4 tot 12 personen.
De haard vormde het gezellige centrum.
De poortkamer was te klein om hierbij een
gesloten hoek te vormen. Daarom werd een
lange bank in twee delen onder de raamwand geplaatst. Daarmee werd ook de radiator aan
het zicht onttrokken, wat de historische sfeer ten goede kwam.
houdelijke afdeling.
Ondanks het feit dat Nijmegen bereid was
De poortkamer baarde Vegter echter grote
voor een gezichtsbepalende invulling in
zorgen. Hij was ontevreden over de afwerking en de inrichting en kon niet instemmen met de versiering van de dekplaat van de open haard. Met de open haard boekte Vegter een succes. In mei 1955 werd aan baron
E.L.W.R. Speyart van Woerden 2.500 gulden
betaald voor het ontwerpen en het uitvoeren van een reliëf aan de schoorsteenmantel in de Sabelspoort.
Daarnaast leverde de firma Beeling en Zoon uit Leeuwarden voor 15.500 gulden een
antieke eikenhouten salontafel, 12 stoelen, een 17e eeuws notenhouten gebeeldhouwde
leuningstoel, een eikenhouten gotiek kistje en een notenhouten torsfauteuil.
een gobelin in bruikleen te geven, kozen GS de vorm van massief eiken boekenwanden aan de lange wanden in de poortkamer.
Er was zestig strekkende meter bergruimte nodig voor boeken als Bijblad Nederlands
Staatscourant, Staatsblad, Bijvoegsel tot het Staatsblad en Journal Officiel. Daarom werd
voorgesteld twee massief eikenhouten kasten aan te brengen met in het totaal tachtig
meter opbergruimte, zodat de belasting over een groter vloeroppervlak werd verdeeld.
Hiermee ontstond een bepaald evenwicht tussen de wanden, waardoor het geheel aantrekkelijker werd.
Het Doetinchemse timmerbedrijf H.J. Bussink kreeg deze klus. Zij hadden de restauratie
verzorgd van een kerk in Bronkhorst en in
het kasteel Slangenburg de betimmering in
oude stijl met veel vakmanschap aangebracht. De kosten werden geraamd op 7.000 gulden. Uiteindelijk kwam het geheel uit op 5.772
gulden, omdat de kasthoogte beperkt werd
tot 3,35 meter en de niet in het zicht komende
delen als legborden en tussenschotten gemaakt werden van een goedkopere houtsoort.
13
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Van huurder naar bezitter In 1970 ondernam de gemeente Arnhem
Het Arnhemse bestuur wachtte niet tot dit
de nieuwe tijd aan te passen. Heel voorzichtig
nieuwe gemeentelijke vastgoedbeheersplan
een tweede poging om de huurprijs aan
vroeg Arnhem aan Gelderland: “Bent u bereid tot een aanpassing van de huurprijs, waarbij onze gedachten uitgaan naar een zodanige
huursom dat in overwegende mate dekking
wordt verkregen van de gemiddelde eigenaar-
2005 voorgesteld de Sabelspoort te verkopen aan particulieren. De eerste studenten
meldden zich en een pizzeria zag zichzelf al als afhaalcentrum in de Sabelspoort zitten.
lasten”. 10)
Een lastige bijkomstigheid was echter wel
Het verzoek van de gemeente werd ingegeven
bleef een ontluisterend stadsbeeld over:
door het feit dat Arnhem eind jaren zestig
de onderhoudskosten voor de Sabelspoort had zien stijgen van ruim 500 gulden naar ruim
1.500 gulden. De provincie accepteerde deze
dat de stenen uit de poort vielen. Daardoor een dranghek, een steiger en een bordje dat waarschuwde voor vallende voegen (zie foto’s boven).
huurstijging. Vanaf 1971 werd jaarlijks geen
Pas in het najaar van 2006 werd begonnen
Bij deze nieuwe overeenkomst werd met
haar verhuurder niet in de financiële kou
honderd maar elfhonderd gulden betaald. geen woord gerept over de huurperiode.
Medio 1987 zette Arnhem stevig in op een
fundamentele koerswijziging. De provincie kreeg een heldere keus voorgelegd:
of de Sabelspoort voor 90.000 gulden kopen, dan wel de verhoogde huurprijs van 20.000 gulden accepteren. Oorzaak was de noodzakelijke restauratie van de Sabelspoort
die een exploitatielast van 14.000 gulden per jaar met zich mee zou brengen.
Het overleg tussen gedeputeerde Jan van
Dijkhuizen en wethouder Gerard Veldhuizen
zorgde uiteindelijk voor een prachtige polderoplossing: de huursom werd op 8.500 gulden vastgesteld, vanaf 1 januari 1988 voor de tijd van tien jaar met een stilzwijgende
verlenging van jaar tot jaar, maar uiterlijk tot 1 januari 2008.
14
uiterste tijdstip. In november 2004 werd in het
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
met renoveren. Zoals altijd liet de provincie staan en betaalde de helft van de restauratiekosten (160.000 euro). In november 2007
werd het meest logische besluit genomen:
de provincie Gelderland nam voor het sym-
bolische bedrag van één euro de Sabelspoort over van de gemeente Arnhem. De laatste Arnhemse stadspoort was een provinciale poort geworden.
Het verleden toont zich
Foto boven Zuidzijde Sabelspoort, 2012
Midden jaren negentig breidde de provincie
De AWN was in haar nopjes met de opgraaf-
de bouw van Marktstate. Het uit 1938
delen van een al bekend rondeel ook resten
Gelderland haar kantorencomplex uit met
daterende Gewestelijke Arbeidskantoor dat
aan de Sabelspoort was vastgebouwd, moest hiervoor het veld ruimen.
Het bood de leden van de Archeologische
Werkgroep Nederland (AWN, zie hun tijd-
schrift Westerheem 2004) de unieke kans dit archeologisch gevoelige gebied nauwkeurig te onderzoeken. Arnhem is archeologisch gezien een interessant gebied, maar
structureel wetenschappelijk onderzoek was er nauwelijks mogelijk. Archeologen waren afhankelijk van toevallig bouwactiviteiten
in de stad en de welwillende medewerking van projectontwikkelaars en aannemers.
De Rijksdienst van Oudheidkundig Bodem-
onderzoek in Amersfoort omschreef Arnhem
eens als archeologisch rampgebied. Steden als Nijmegen, Kampen, Haarlem en Den Bosch gingen Arnhem dan ook voor met het aan-
stellen van een stadsarcheoloog. Met de komst van Mieke Smit in 1996 als stadsarcheoloog verdween deze Arnhemse achterstand.
15
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
werkzaamheden. Er werden behalve muur-
van een nog niet bekende voorpoort gevonden. Deze diende als versterking van de doorgang in de wal tussen de binnenste en buitenste
stadsgracht. Men nam aan dat deze voorpoort er al was voor aanleg van het rondeel uit
de eerste helft van de 16e eeuw. Het volgende beeld werd geschetst: “we mogen veronderstellen dat de reiziger uit het zuiden via
een brug over de buitengracht bij het rondeel aankwam, daar een donkere gang in ging, door de voorpoort het rondeel weer verliet
en vervolgens de huidige Sabelspoort voor zich zag” 11).
Ideeën over de poort De opgravingen werden ook ambtelijk met
Hij vroeg wel om een snelle reactie,
De vondst had als zodanig geen historische
enthousiasme en betrokkenheid gevolgd.
omdat dan de meerkosten voor zijn
waarde en was aan de andere kant ook
Ambtenaar Kees Pieters verwoordde zijn
idee meegenomen konden worden in
visueel niet van belang. Daarnaast stelde
idee in oktober 1994 aan GS. Hij stelde
de werkzaamheden. Hij verwees naar
de projectleider dat de tunnel nooit een
voor om de restanten van de stadsmuur
Rotterdam waar een oude stadsmuur
publieksfunctie zou kunnen krijgen, los
zichtbaar te maken door bijvoorbeeld in
bij de bouw van station Blaak was
van alle technische en financiële beper-
de wand van de tunnel tussen Marktstate
gevonden: de stadsmuur zweeft nu in
kingen die de uitwerking zou kennen.
en Huis der Provincie ramen te plaatsen en
de ruimte van het station op de plaats
Kees Pieters suggereerde ook de contouren
de restanten fraai te verlichten. Dat is een
waar het gevonden is. De projectleider
van de voorpoort in de bestrating zichtbaar
prachtig gezicht en zou de geschiedenis
van de bouw van Marktstate zag er
te maken. Dit werd wel gerealiseerd.
van Arnhem een beetje levend houden.
weinig heil in om een gedeelte van de stadsmuur zichtbaar te maken.
Foto links
Tekst ANWB informatiepaneel
Opgravingen bij bouw provinciaal
De Sabelspoort, nu ingeklemd tussen de moderne gebouwen van het Provinciehuis,
kantoor Marktstate door Archeologie
werd omstreeks 1300 gebouwd als één van de vier toegangspoorten van de middeleeuwse stad.
Werkgroep Nederland, 2004
Oorspronkelijk bestond de Sabelspoort uit een voor- en een hoofdpoort. De voorpoort is in de loop der tijd verdwenen; het gebouw dat er nu nog staat, is de hoofdpoort. Omstreeks 1535 werd voor de Sabelspoort een halfrond bolwerk aangelegd om de toegang tot de stad beter te kunnen verdedigen. Na allerlei aanpassing in de 17e en 18e eeuw is dit rondeel in de 19e eeuw gesloopt. Bij de bouw van het provinciehuis in 1951 en bij de nieuwbouw in 1994 is er een archeologisch onderzoek uitgevoerd. De fundering van de voorpoort kan worden opgemeten. Een stuk van de 14e eeuwse stadsmuur tussen de Sabelpoort en de meer westelijk gelegen Rijnpoort is onderzocht. Tijdens de opgraving konden ook gedeeltes van het 16e eeuwse bolwerk worden blootgelegd. Op de plattegrond en in het plaveisel zijn de verschillende funderingsresten aangegeven.
16
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
De heringerichte Sabelspoort De Sabelspoort is nog steeds alleen via het Huis der Provincie te bereiken. Op de eerste verdieping tussen de keuken en Sectiekamer 3 bevindt zich op de westvleugel de gang die met een trapje en een glazen brug overgaat in de torenkamer waar in vogelvlucht de geschiedenis van de Sabelspoort en haar inrichting wordt getoond. Ook hangen hier enkele werken van Gert Stegeman. Vervolgens daal je af via een steile trap en beland je in het hart van de Sabelspoort, de poortkamer. Na de grote renovatie aan de buitenzijde
Met respect voor de aanwezige historische
de binnenkant gerenoveerd en opnieuw
functioneel ingezet kan worden voor
is de Sabelspoort in 2011/2012 ook aan
ingericht voor een bedrag van 55.000 euro.
De Arnhemse vormgeefster Willeke Evenhuis is verantwoordelijk voor de herinrichting van de poortkamer.
17
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
elementen ontstond een ruimte die multivergaderingen, recepties, presentaties en lunchbijeenkomsten.
Evenhuis is bij haar totaalontwerp uitgegaan van de robuuste en stoere elementen uit de
middeleeuwen en betrok daarbij verschillende jonge Arnhemse ontwerpers. Zij benadrukt de verticale lijnen en laat de geschiedenis herleven door een muurschildering van
het valhek dat er ooit was, door accentuering
van de haard met de natuurstenen omlijsting
en door verlichting van de moerbalken, raamnissen en in leer gebonden Staatscourant
en Staatsblad. De plaquette voor de in 1940
gevallenen en oudstrijders van het Gelderse 8e regiment infanterie heeft een plek naast de open haard gekregen.
18
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
De eikenhouten bolpoottafel en 12 noten-
Hugo Hendrickx is verantwoordelijk voor
een nieuwe bestemming gevonden in
daarvoor een strak, gedeeltelijk in beton,
houten stoelen uit de 17e eeuw hebben de kasteelboerderij van het Arnhemse
Openluchtmuseum. Daarvoor in de plaats
kwam een gewaagd ontwerp met de naam ‘Medievale Rosso’ van het label ‘Interior Adventures for Real’ van het Arnhemse
ontwerpersduo Bruno van Hooijdonk en Harry Koopman. Het meubelontwerp is
door vormgeving, materiaal en kleurgebruik
een combinatie van modern en archetypisch.
het fraaie lichtplan. Rogier Sterk bedacht uitgevoerde lamp voor boven de tafel.
De traditionele witte pauwenveren, die in vroegere tijden de helmen van de graven
van Gelre sierden, krijgen extra aandacht
in het kunstobject in de vorm van een helm.
Dit object is van de hand van Erik van Kooten. De eikenhouten boekenkasten die aan weerszijden van de poortkamer stonden, zijn door Michiel Lelivelt verbouwd tot één, fraai
verlichte, boekenkast. Willeke Evenhuis
is ten slotte de bedenker van het geknoopte vloerkleed, waarin de afbeelding van
de natuurstenen omlijsting van de haard is verwerkt.
19
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Noten
Foto rechts Poortkamer vlak voor de restauratie, 1952/1953
1
Bob Roelofs, Vernieling en Vernieuwing, de wederopbouw van Arnhem,
2
Johan Wisselink, Schilders van de Veluwezoom, Amsterdam 1943, pagina 94-96
4
Provinciaal Archief, map 2860, brief 8 november 1950, nr. 28016/713-II-10
3
5
Matrijs Utrecht, 1995, pagina 72
De Nieuwe Krant, 19 november 1980
Idem, brief van gemeente Arnhem aan College van GS van Gelderland, 2 april 1954
6
Idem, Rijksinspecteur Roerende Monumenten aan GS, 13 december 1954
8
Idem, in brief van GS aan Vegter, 15 juli 1959
7
9
Idem, Stichting Gelderse Kastelen aan GS, 9 maart 1955 Idem, brief ministerie OKW aan GS, 2 december 1959
10 Idem, brief gemeente Arnhem aan GS, 17 december 1970 11 In AWN Tijdschrift Westerheem, 2004
Geraadpleegde literatuur -
20
Provinciaal Archief, map 2860, 2861, 3681, 3.07.354.1
De geschiedenis van de Sabelspoort tot 1945 in vogelvlucht, Arnhem, de genoeglijkste, jaargang 28, nummer 3 pagina 86-106
Bob Roelofs, Vernieling en Vernieuwing, De wederopbouw van Arnhem, 1945 - 1944, Matrijs 995
P.R. A. van Iddekinge, door de lens van De Booys, een Arnhemse reportage 1944 - 1954 Ach lieve tijd, 750 jaar Arnhem en de Arnhemmers
Melchior de Groot, Oud Arnhem Vanuit de lucht, 1997, Slingenberg BV. Hoogeveen
Jan de Vries en Bob Roelofs, De Canon van Arnhem, Bezoekerscentrum Sonsbeek 2008 Bob Roelofs, Huis der Provincie, Kasteel op de Markt, Matrijs 2008 Paul van Lunteren, profielwerkstuk, De Slag om Arnhem, 1813 www.arneym.nl
www.arnhem.nl
www.geldersarchief.nl
Willeke Evenhuis, Voorstel inrichting Sabelspoort, juli 2010 Verschillende artikelen in De Gelderlander, januari 2004
Sabelspoort, verbinding van heden en verleden
Sabelspoort als verzamelobject
Sabelspoort als verzamelobject De Sabelspoort was en is een van meest gefotografeerde Arnhemse plekjes. Het vooroorlogse beeld vanaf de Sabelspoort met zicht op de Markt en
de Eusebiuskerk spreekt tot op de dag van vandaag tot de verbeelding. Ook na de oorlog toonde de vernieuwde Sabelspoort zich op diverse objecten. Natuurlijk op ansichtkaarten maar ook bijvoorbeeld op bordjes, glas in lood en theelepels (zie binnenzijde omslag).
In alle stadswandelingen wordt de Sabelspoort aangedaan. Toeristen die met
de boot bij de Rijnkade aanmeren worden nog steeds verrast door dit op en top stukje Arnhem dat nog iedere keer heden en verleden verbindt.
Foto’s en afbeeldingen De foto’s en afbeeldingen op de pagina’s 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10 en 11 zijn beschikbaar gesteld door het Gelders Archief. De foto’s op pagina’s 3, 15, 16, 17, 18, 19 en 20 zijn gemaakt door Norbert Voskens. Het portret van Gert Stegeman (pagina 7) is beschikbaar gesteld door het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, evenals de afbeelding van het wandtapijt van Simon Erb (pagina 12). Hans Broekhuizen (De Gelderlander) fotografeerde de Sabelspoort in de steigers (pagina 14). De opgravingen in 1994 door de Archelogische Werkgroep Nederland, voorafgaand aan de bouw van het provinciale gebouw Markstate, werden gefotografeerd door Jan Verhagen (pagina 16). We hebben er naar gestreefd de auteursrechten van de illustraties te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de provincie Gelderland wenden.
Deze brochure is gemaakt ter gelegenheid van de herinrichting van de Sabelspoort en de officiële oplevering op 25 april 2012. Statengriffier Bob Roelofs deed het bronnenonderzoek en schreef de tekst. De eindredactie was in handen van Johan Visser van de afdeling Communicatie. Voor de vormgeving in de huisstijl van de provincie tekenden Bob Mors van de afdeling Communicatie en Harald Rieter van Loep ontwerp. Druk: drukkerij OBT, Leiden Oplage: 3.000 April 2012
Provincie Gelderland Markt 11 Postbus 9090 6800 GX Arnhem T (026) 359 90 00
04-2012
www.gelderland.nl
