Heden, verleden en toekomst van de OK

133

Heden, verleden en toekomst van de OK vensters open

dr. M. dr. H. M. Edwina H. Edwina Doting, Doting, M.D. M.D. drs.drs. ing.ing. Joram Joram Nauta Nauta drs.drs. Peter Peter Michiel Michiel Schaap Schaap

opgave 4

De prettige en schone OK 101

Vanuit overwegingen van hygiëne, veiligheid en besmettingsgevaar ligt het OK-complex vaak als een geïsoleerde vesting in het ziekenhuis. De grens tussen vieze ruimten en schone ruimten is erg belangrijk. Het complex is mede daarom aan talloze bouwkundige, klimatologische en technologische regels en normen gebonden. Dit geldt voor de goederen, het personeel, de materialen die worden gebruikt, de toegevoerde lucht, de patiënt en het personeel zelf. Logisch, want hygiëne en veiligheid zijn essentieel in een OK-complex. Daarmee is het een van de meest gecontroleerde omgevingen van het ziekenhuis. In het OK-complex treffen we geen gezellige kleedjes, gestoffeerde meubels of kamerplanten aan. In plaats van een patiëntvriendelijke, geruststellende omgeving te zijn, is het er glad, klinisch en opgetrokken uit zo bacterie onvriendelijk mogelijke materialen. Toch worden de meeste OK’s in Nederland afgekeurd op hygiënische criteria en komt het

regelmatig voor dat ‘vies’ en ‘schoon’ toch overlap hebben. Vaak gaat het om de gevolgen van menselijk handelen en het conflict tussen norm en feitelijk gedrag. Wellicht kan het ontwerp van de ruimte hierin de helpende hand bieden. Van de sequentie van ruimten binnen het OK-complex tot de ruimtelijke manifestatie van de handelingen die verricht moeten worden voordat begonnen kan worden aan de operatie. Essentieel is wel dat dit niet ten koste gaat van de patiëntvriendelijkheid en het OK-complex als prettige werkruimte. Is het binnen alle noodzakelijke regels en eisen toch mogelijk een omgeving te ontwerpen die prettig is voor de patiënt en bovendien een optimale werkruimte voor het personeel? Kortom, een omgeving waarin de patiënt zo min mogelijk stress ervaart en het personeel zijn werk zo goed mogelijk en in een prettige omgeving kan doen? Ontwerp binnen de geldende regels en eisen een zo optimaal

mogelijk OK-complex voor zowel patiënt als professional. Onderzoek hoe de patiëntvriendelijkheid zich verhoudt tot de OK als werkplek en verbind beide op een intelligente wijze met elkaar. Hou rekening met zaken als veiligheid, maximale behandelmogelijkheden, transparantie versus privacy, arbo- en ergonomische omstandigheden et cetera. Probeer de ruimte zó in te richten dat de grenzen tussen ‘schoon’ en ‘vies’ als nog vanzelfsprekender worden ervaren. Maak gebruik van nieuwe technieken en materialen om de configuratie te vervolmaken. Betrek de omgevings-psychologie bij het doordenken van het geheel en achterhaal/observeer het gedrag van het personeel: inventariseer waar het (vaak) misgaat en gebruik dat als uitgangsmateriaal. Betrek hierbij nadrukkelijk het gehele complex. Denk dus niet alleen na over de OK-ruimte zelf, maar ook over pauzeruimten, lunchruimten, toiletten, opiatenopslag, en zelfs eventuele rookruimten.

opgave 4

team mentor: Nicole Lagarde (Studio Bundl)

opdracht

Onderzoeksvragen

Een zo optimaal mogelijk OK-complex ontwerpen voor zowel de patiënt als de professional, bezien vanuit welbevinden & beleving enerzijds en hygiëne en veiligheid anderzijds.

• Wat zijn de basisbehoeften van ‘de mens’ (patiënt & professional)? • Hoe stuur je menselijk handelen en hoe worden grenzen ervaren (professional)? • Hoe doe je aan teambuilding zonder een vast team (professional)? • Wat is de invloed van vorm, materialisatie en kleur op de beleving en het welbevinden van zowel patiënt als professional?

teamleden: 102

Magnette Dijkstra (architect) Yvonne Broekhuizen (interieurarchitect) Joris Swaak (industrieel ontwerper) Danjella Schimmel (industrieel productontwerper) Hein Schotsman (ziekenhuishygiënist/adviseur infectiepreventie, medische microbiologie, UMCG) Willy Berkepies (arbomedewerker ergonomie, UMCG) John Hagenauw (projectleider, bouw & infrastructuur, UMCG) Paul Caesar (adviseur infectiepreventie, medische microbiologie, UMCG)

Doelstelling team Het optimale OK-complex ontwerpen door de mens (patiënt & professional) centraal te stellen en als uitgangspunt te nemen voor de ontwerpbeslissingen tijdens het gehele ontwerpproces.

Ontwerpuitgangspunten Ontwerpen vanuit het welbevinden en de beleving van de mens en ontwerpen vanuit het automatisch handelen van de mens, oftewel: het ontwerp dient de mens, niet de techniek. Het idee hierbij is de scherpe kantjes letterlijk en figuurlijk van het OK-complex af te halen: letterlijk door met ronde vormen te gaan werken en figuurlijk door met gedragssturing de veiligheid te vergroten.

+ Professional

OK

=

Afb. 1 Opdracht

OK-complex

Patiënt

Afb. 3

Afb. 2

Piramide van Maslov

Doelstelling

vertaald naar OK-beleving

team OK

Patiënt

Professional

OK

Hygiëne & Veiligheid

OK-complex

Welbevinden

Stressbestendig • sociaal contact • natuurlijke invloeden • kleurgebruik • kunst • routing

Welzijn

Zelfverwerkelijking Zelfrespect, waardering Liefde en ‘ergens bijhoren’

• luchtkwaliteit • geluid • privacy • vertrouwen • licht

Veiligheid Fysiologische behoeften

ONDERZOEK Wat zijn de basisbehoeften van ‘de mens’? Uit verschillende internationale onderzoeken komt naar voren dat patiënten, naast ‘genezing’, drie primaire emotionele basisbehoeften hebben: • Zorg uit de negatieve ziektesfeer halen door het creëren van een prettige, niet-medische omgeving met een vriendelijke, menselijke maar professionele benadering van professional tot patiënt. Betrokkenheid en vertrouwen zijn belangrijk. • Patiënten meer grip geven op hun situatie, minder een ‘lijdend voorwerp’ laten zijn. Meer en betere informatie verstrekken, alternatieven bieden, mee laten beslissen, afspraken nakomen, mensen serieus nemen et cetera. • Voldoende privacy en rust bieden aan patiënten en bezoekers. Dit door het realiseren van een overzichtelijke (minder hectische en minder chaotische) healing environment. Een belangrijke conclusie uit onderzoek is dat de patiënt het ziekenhuis holistisch beleeft. Voor professionals is de (functionele) kwaliteit van de werkomgeving van belang. Daarbij gaat het om de beleving van luchtkwaliteit, (dag)licht en akoestiek/ geluid. Daarnaast wordt veel waarde gehecht aan mogelijkheden om tussentijds te ontspannen. Hoe stuur je menselijk handelen en hoe worden grenzen ervaren? Vaak zoeken ziekenhuizen de oplossing voor hun hygiëne-problematiek in kostbare technologische ontwikkelingen. Maar is dat echt een pure noodzaak? Uit onderzoek

blijkt bijvoorbeeld dat 25% van de Post Operatieve Wond Infecties (POWI’s) voortkomt uit menselijk handelen.

van werknemers ten goede. Ook heerst er minder stress op de werkvloer dan in een hiërarchische structuur.

Momenteel wordt in ziekenhuizen veelal gebruik gemaakt van harde grenzen: een rode lijn als afscheiding voor schoon/vuil en een vierkant kader in de OK om de grens van het plenum aan te duiden. In de natuur bestaan geen harde lijnen maar enkel zachte overgangen die een instinctief ‘grensgevoel’ oproepen. Dit zou ook in het ziekenhuis gecreëerd kunnen worden door gebruik te maken van een natuurlijk kleurverloop. Een harde grens is een plotselinge, wellicht onverwachte grens, terwijl zachte grenzen zichzelf aankondigen.

Wat is de invloed van vorm, kleur en materialisatie op de beleving? Een ronde vorm blijkt volgens psychoanalyticus Fred Fischer van oorsprong veel dichter bij de mens en zijn beleving te staan dan een vierkante.

Hoe doe je aan teambuilding zonder een vast team? Als basis voor onze interpretaties diende het model van de Amerikaanse psychoanalyticus Bruce Tuckman, die veel onderzoek heeft verricht naar group dynamics. Tuckman definieert teambuilding in vier fasen: forming, storming, norming en performing. Pas als een team in de vierde fase belandt (en louter bestaat uit teamspelers) is er betrokkenheid, open communicatie en constructieve feedback mogelijk. Anne Delarue heeft onderzoek gedaan naar het effect van teamwerk op het welbevinden van de werknemer. Uit haar onderzoek blijkt dat door het toepassen van zelfsturend teamwerk in organisaties, sociale ongelijkheid te verkleinen is ten opzichte van organisaties die een meer hiërarchische opzet hebben. Het opleidingsverschil blijft bestaan, maar omdat men een sociale band met elkaar creëert, ontstaat er wederzijds respect. Hierdoor zijn professionals geneigd elkaar eerder op fouten aan te spreken. Dit komt het welzijn

De kleur en structuur van de gebruikte materialen hebben een grote invloed op de beleving van een ruimte. Lichte kleuren, harde en/of gladde reflecterende materialen ogen schoon, maar ook kil en koud. Donkere, zachte en gestructureerde materialen voelen warmer, maar zijn ook gevoeliger voor vuil.

UITKOMSTEN Uitdagingen die wij ons naar aanleiding van de onderzoeksvragen en hun uitkomsten hebben gesteld, zijn: • routing verhelderen door middel van vormgeving van de ruimte; • organiseren van de functies in de plattegrond; • stromingen patiënt, professional en apparatuur zo veel mogelijk van elkaar gescheiden; • grenzen voelbaar maken door middel van kleur, vorm en materialisatie (zacht in plaats van hard); • toevoeging van een teamruimte focus voorafgaand aan de OK. Dit om een hechter teamverband te creëren, het gezamenlijk handen wassen te promoten en de sociale controle te bevorderen (teambuilding & hygiëne); • aandacht voor ontspanningsruimten als ‘enclave’ in de schone omgeving

103

Afb. 4 Model van Tuckman, vertaald naar OK-beleving

echt team betrokkenheid ontwikkeling acceptatie normen & waarden resultaat gericht

team onwennig aandacht

eigenbelang irritaties conflicten

performing

norming storming

Teambespreking

forming

Professional

Afb. 5

• actieve bespreking • sociale controle • doelstelling • feedback

Hoe stuur je menselijk handelen?

Menselijk handelen en grenzen

Hard

• voorschriften / commanderen + externe controle • (verstandelijk) begrip + terugkoppelen groepsdiscipline middels interne controle zelfdiscipline middels eigen controle Gedrag sturen

104

Hoe ervaar je (functionele) grenzen? • fysieke grenzen, barrière visuele grenzen (waarneembaar) • gevoelsgrenzen (verstandelijk / weten) verantwoordelijkheid

Soft

• bewustwording • sociale controle • kleur / materiaal • fun factor

Hygiëne & Veiligheid

(teambuilding en stressreductie); • verzachten van het OK-complex door middel van vorm, kleur, materialisatie, (dag)licht (beleving) en stressreductie; • introductie van fun factors, zodat voorschriften minder zwaar worden opgevat (het kan een uitdaging/sport zijn om je aan de regels te houden).

CONCEPT ONTWERP Rond Ons belangrijkste ontwerpuitgangspunt is om het OK-complex in rondingen vorm te geven. Bijna alle OK’s en nevenruimten zijn nu gehuisvest in (recht)hoekige ruimten omdat men gewend is zo te bouwen en het als efficiënter wordt beschouwd. De ronde vorm sluit echter veel nauwer aan op het natuurlijk welbevinden van de mens. De eerste ruimte waarin een mens vertoeft, de baarmoeder, heeft een ronde vorm, de menselijke celstructuur is opgebouwd uit ronde vormen en de aarde waarop wij leven is rond. Instinctief kunnen we beter

omgaan met deze vorm en het benadert de natuurlijke processen beter. Een ronde vorm zorgt voor energie op het centrum. In een OK is dit precies de ruimte waar de patiënt zich bevindt en het gebied waar de professional het meest gefocust moet zijn. Tevens zijn afgeronde hoeken makkelijker te reinigen. Men gaat er van uit dat een ronde bouwvorm minder efficiënt is, maar dat hoeft niet zo te zijn. Indien ronde vormen worden geclusterd, ontstaan er restruimten (tussenruimten). Deze bieden juist de mogelijkheid om leidingen, kabels, afvalstromen en alle elektra voor de OKhuishouding weg te werken. Ook geeft dit de mogelijkheid tot inbouw van apparatuur, een doorgeefluik voor extra benodigdheden (om het aantal deuropeningen te beperken), bergruimten of een afgescheiden ruimte voor de anesthesiologen. De geclusterde ronde vormen geven daarbij ook de aangrenzende ruimten, zoals de hal en de gang, een andere vorm en sfeer. Een bijkomend voordeel is dat de luchtstroom die vanaf het (ook ronde) plenum stroomt, in een ronde ruimte veel gelijkmatiger

wordt verdeeld, hetgeen de ruimte vanuit hygiënisch oogpunt ten goede komt. De akoestiek van een ruimte met rondingen is over het algemeen beter omdat de geluidsgolven beter verstrooid worden. Dit is een prettige en niet onbelangrijke bijkomstigheid aangezien geluidsabsorberende materialen of materialen met reliëf vanuit hygiënisch oogpunt niet wenselijk zijn in een OK. De ronde OK benadrukt ook beter de looplijnen van de omloop (een bocht is beter dan een haakse hoek) en creëert een bewustwording en een duidelijke scheiding tussen schoon en vuil.We beseffen ons dat het momenteel nog kostenverhogend werkt om in rondingen te bouwen. Maar met de voortschrijdende technieken en productieprocessen wordt dit probleem kleiner. Bovendien gaan we er van uit dat het positieve effect van de ronde bouw op patiënt en professional zichzelf terugverdient. Dit onder meer door hogere efficiëntie, de terugloop van het aantal POWI’s en gereduceerde schoonmaakkosten. Hiervoor dient echter een goede kostenbatenanalyse te worden gemaakt.

Materiaal

• structuur / glad • absorberend / reflecterend • licht / donker • hard / zacht • warm / koud • open / gesloten • schoon / vuil • sluit beter aan bij de menselijke vorm • energie op het centrum • continuïteit • natuurlijke oorsprong • rustgevend / inspirerend

Afb. 6 Rond versus vierkant, gebaseerd op onderzoek Fischer • optische fixering • gevoel van onrust / afleiding • afzondering Vormgeving • natuurlijke routing • geruststellen • alert maken • schoon Hygiëne & Veiligheid

Afb. 7 Ronde vormen als inspiratie voor het OK-complex

105

Routing In de basis zijn er drie hoofdstromen binnen het OK-complex: de patiënt, de professional en het instrumentarium dat nodig is voor de diverse operaties. Om de kans op POWI’s zo klein mogelijk te maken, is het belangrijk om deze zo veel mogelijk van elkaar te scheiden. De verschillende functies/ruimten binnen het complex zijn ondergebracht in ‘niet schoon’, ‘schoon’ en ‘steriel’. Genoemde drie stromingen zijn hier afzonderlijk doorheen gelegd, wat heeft geleid tot een workflow (zie schema). Deze workflow is de basis voor de conceptplattegrond van het OK-complex. Belangrijk in deze routing is de introductie van de teamruimte focus. Gedragssturing De gedragingen van personeel in het OK-complex worden voor een deel al gestimuleerd door de toepassing van ronde vormen. Denk hierbij aan de ronde omloop in de OK en het verplaatsen van patiëntenbedden door vloeiende gangen.

Daarnaast hebben we een aantal ideeën die professionals in de OK herinneren aan ‘het protocol’: • OK-deuren, die naarmate ze vaker open en dicht gaan, steeds feller kleuren met als doel gewaarwording van eigen en andermans handelen; • spiegels waarop de mondkapjes en mutsjes al zijn voorgedrukt, om zo op een ludieke manier de professionals te prikkelen (fun factor); • overgangen (bijvoorbeeld de grens tussen schoon en vuil), aangegeven door verloop in kleur of door contrast in materialen, glansgraad of lichtsterkte; • de protocollen en voorschriften weergeven door middel van pictogrammen in de ruimte waar ze van toepassing zijn; • meer zicht op de ruimten onderling door de toepassing van vensters tussen OK, opdek, wasruimte en gangen. Hierdoor ontstaat meer onderling contact en transparantie, hetgeen het verantwoordelijkheidsgevoel bevordert.

Aandacht voor het team Het werken in een OK, als chirurg, anesthesioloog, assistent of arts in opleiding is psychisch en fysiek belastend. Het vergt een hoge mate van concentratie en brengt grote verantwoordelijkheden met zich mee. Daarnaast werkt men vaak urenlang onder omstandigheden die ergonomisch gezien niet optimaal zijn. Teamruimte ontspanning Aandacht voor het team is essentieel en teambuilding van groot belang. Door te zorgen voor een prettige teamruimte (het begrip koffiekamer schiet tekort) wordt de mogelijkheid gecreëerd om tussen de bedrijven door optimaal te ontspannen. Er moet niet alleen een ruim en gezond aanbod zijn van voedsel en drank, ook de entourage is van belang. Door diversiteit aan te bieden (grote tafels, kleine tafels, loungeplekken en de mogelijkheid om je af te zonderen) wordt de neiging om elkaar op te zoeken sterker en de onderlinge communicatie vergroot. Een aangrenzende buitenruimte biedt de mogelijkheid om

W

!

A

!

A

A

A

A

A A !

A

A

A

A

A

Vierkante OK versus ronde OK !

W

Afb. 8

W

W

! W

!

W

!

W

patient ontvangst

holding

recovery

bed

benodigdheden multifunct. doorgang

Ziekenhuis

Ideeën gedragssturing onderzoek routing van patiënt, professional en apparatuur

opslag gebruikte materialen

OK

Ziekenhuis

Afb. 9 professional entree

kleedruimte + wc

Teamruimte focus + wasruimte

Teamruimte focus opdekruimte

Teamruimte ontspanning + wc

bediening techniek (aparte verd.)

Afb. 10

Afb. 11

Ideeën gedragssturing

Ideeën gedragssturing

deur kleurt in gradatie bij

zelfreflectie door projectie

oplopend aantal deurbewegingen

mond- en hoofdkapje

106

GRRR!

GEEN CONTROLE MONDKAPJE AF OF MONDKAPJE OP?

VOLGENDE KEER BETER IN- EN UITLOOP!

!!?

Inspectie

even een frisse neus te halen en feeling met de buitenwereld te hebben zonder de afdeling te hoeven verlaten. En ja, ook zou hier de eventuele rookruimte gesitueerd kunnen worden, alhoewel wij zelf van mening zijn dat niet-roken op een OK-complex in de toekomst heel normaal zou moeten zijn. Teamruimte focus Vlak voor men de OK in gaat, zou het goed zijn om als team een moment te focussen op de operatie die uitgevoerd gaat worden en het protocol gestructureerd door te nemen. De bestaande wasruimte moet daarom meer zijn dan alleen wasruimte. Door als team een operatie voor te bespreken en gezamenlijk de OK te betreden, is men eerder geneigd

om ook gezamenlijk de handen te wassen en elkaar bij eventuele ‘misstanden’ aan te spreken (sociale controle). Een wand met foto’s van het OK-personeel, gefotografeerd met en zonder mondkapje en hoofdkapje/mutsje, kan helpen om elkaar te leren kennen en versterkt het teamgevoel. De teamruimte kan ook gebruikt worden voor evaluatie van de operatie. De chirurg kan er zijn verslag invoeren in de computer. Tevens kan de anesthesioloog vanuit de teamruimte zicht houden op de patiënten in twee OK’s tegelijk. Materialisatie, kleur en sfeer Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat kleur een zeer duidelijke invloed kan uitoefenen op de omgeving. Dat invloeden uit de natuur een positief effect hebben op het

welbevinden van mensen is een bekend gegeven dat we derhalve niet uitgebreid onderzocht hebben. Wel heeft het geresulteerd in een natuurlijk kleurschema. De wanden (van corian, polyester of volkern) worden plaatselijk bedrukt met natuurfoto’s of met van de natuur afgeleide dessins. Voorbeelden zijn de tussenschotten van coupés in treinen (NS) of de translucente wand in het OBDC van het VU Medisch Centrum. In samenwerking met de industrie kan een op hout geïnspireerde, hygiënische vloer voor het OK-complex ontwikkeld worden. De ruimte onder het ronde plenum kan geaccentueerd worden door in zijn geheel in een andere tint of glansgraad uitgevoerd te worden: een zogenaamde zachte grens in

Gang naar de OK Post verpleegkundigen Holding / Recovery patiënt van binnen naar buiten

Kleedkamer Magazijn Entree Personeelsgang personeel van buiten naar binnen

OK-complex

Teamruimte ontspanning

Afb. 12 Schematische plattegrond OK-complex

Inbouwapparatuur

Opdekruimte

Operatiekamer

Inbouwapparatuur

Techniek

107

Afb. 13 Schematische plattegrond operatiekamer en teamruimte focus

Afvalstroom

Teamruimte focus

Operatiekamer

Afb. 14 Schematische plattegrond teamruimte ontspanning

Pantry

Lounge

1 op 1 conversatie Patio

Zitten

Privacy muziek

Afb. 15

Afb. 16

Impressie

Impressie gang

teamruimte focus

OK-complex

Afb. 17 Impressie teamruimte ontspanning

108

plaats van een lijn. Het plafond rond het plenum wordt uitgevoerd als een – al dan niet bedrukt – spanplafond. Het oogt zo veel zachter. Overgangen van vloer naar wand en van wand naar plafond worden vloeiend gemaakt. De OK’s worden van vensters voorzien en daarmee van daglicht en uitzicht. Het kunstlicht in de OK wordt stuurbaar en kan van sfeer veranderen. Als de patiënt op de OK wordt binnengebracht, kan hij/zij een bepaalde kleur, geur en/of geluid/muzieksfeer kiezen. Tijdens de operatie kan het licht bijvoorbeeld het natuurlijke verloop van de dag volgen voor het welbevinden van het OK-team.

HYPOTHESE Op basis van de uitkomsten van ons onderzoek naar ‘de prettige en schone OK’ verwachten wij op de volgende vlakken verbeteringen: • Welbevinden van de patiënt: door de aanpassingen voelen patiënten zich prettiger tijdens hun verblijf in het ziekenhuis met als gevolg dat ze sneller genezen. • Werksfeer: professionals die werkzaam zijn in een prettige omgeving kunnen zich beter concentreren en hebben meer plezier in hun werk. De zorg voor de patiënt verbetert. • Hygiëne: de ingevoerde sociale controle (teamruimte focus en fun factors) vergroot de bewustwording van het eigen handelen van de professionals met als

gevolg dat het niveau van de zorg en de patiëntveiligheid worden verbeterd.

MEETBAAR RESULTAAT De opgestelde hypothese zou onderbouwd kunnen worden door het verifiëren van de onderstaande punten: • Het percentage POWI’s neemt af na doorvoering van ons concept. • De beoordeling van het ziekenhuisverblijf door patiënten verbetert. • De verblijfsduur van patiënten wordt korter. • Het verloop van OK-personeel is lager en het ziekteverzuim daalt.

Afb. 18 Impressie operatiekamer van de toekomst

109

Afb. 19 Moodboard geïnspireerd op kleur, natuur en sfeer

Operatiekamers over de hele wereld zullen de komende jaren sterk gaan veranderen. Robotica, geavanceerde chirurgie en een andere kijk op de zorg zijn van grote invloed. Daarnaast speelt een aantal belangrijke vragen een rol. Moeten we operatiekamers als hart van het ziekenhuis blijven zien? Is het verstandig een schifting te maken tussen hoogcomplexe ingrepen en behandelingen met een laag risico? Hoe maken we de OK flexibeler, patiëntvriendelijker en tot een aangename werkomgeving voor het personeel? En hoe zit het met de meerwaarde van al die techniek?

Dit boek grijpt het moment aan om met een frisse blik, ongehinderd door de huidige conventies en opvattingen, naar de toekomst van de operatiekamer te kijken. Het gaat in op de geschiedenis van de operatiekamer en beschrijft thema’s als luchtbehandeling, de cultuur op de OK, de rol van techniek en de relatie tussen menselijk handelen en OK-ontwerp. Bovendien presenteert het zeven prikkelende ontwerpen voor de Operatiekamer van de Toekomst. Deze laten zien hoe ontwerpers in nauwe samenwerking met OK-professionals tot boeiende analyses en oplossingen kunnen komen. Hiermee daagt Vensters Open uit om voorbij de gebaande paden te denken, op weg naar een zo optimaal mogelijke OK van de Toekomst.

ISBN 978-90-71903-34-2 | www.grasuitgevers.nl | [email protected]

ISBN 978-90-71903-34-2

9 789071 903342 >