Ruimte voor de Creatieve Economie 24 november 2004 in “11”
Werkconferentie Amsterdam, 24 november 2004, in “11”
Ruimte voor de Creatieve Economie
de Stad bv en Stad en Mens In samenwerking met: Ministerie van VROM Amsterdam Rotterdam Eindhoven Groningen Dordrecht Zaanstad Tilburg
Vormgeving: Casper Koomen, Combustic
2
Opzet De culturele dimensie van innovatie Innovatie is het motto van de postindustriële economie. Innovatie bepaalt in sterke mate de verschillen in concurrentiekracht tussen landen, regio’s en steden. Achter alle innovaties, technologisch, sociaal of ruimtelijk, speelt de menselijke factor, de creativiteit, de beslissende rol. Creatieve onderzoekers, ontwerpers of ondernemers verleggen de grenzen van het mogelijke door kennis uit verschillende bronnen te combineren, door dezelfde vragen anders te bekijken, of door andere disciplines te gebruiken bij het oplossen van vraagstukken. De herontdekking van creativiteit als culturele innovatiekracht zorgt voor diepgaande veranderingen in het publieke domein, zowel in het digitale als het fysieke. Het digitale domein ontvouwt zich steeds verder middels nieuwe technieken als open source en wireless internet. De symbolische communicatie met iconen, beelden en geluid boort nieuwe bronnen aan en schept een openbaar domein waarin tal van scheidingen worden opgeheven. Het tijdperk van de creatieve economie zorgt ook in het fysieke domein, de stedelijke omgeving, voor een culturele omwenteling. Na een eeuw van scheiding van wonen en werken, van werken en spelen, van onderwijs en ontmoeting, keert de vervlechting terug in het stedelijk domein. De scheiding tussen privé en openbaar, het bedrijfsterrein, het kantoor, het centrum, de buitenwijk, verliezen hun vertrouwde betekenis. Over deze veranderingen in het publieke domein gaat de conferentie. De werkconferentie is bedoeld om de culturele dimensie van innovatie onder de aandacht te brengen van het economische, het ruimtelijke en het culturele beleid. Opzet ‘Ruimte voor de Creatieve Economie” Doel van de werkconferentie is de creatieve stad op de agenda van het ruimtelijke, economisch en culturele beleid te plaatsen. De deelnemende steden presenteren een ‘state of the art’ en leren van de tot nu toe ondernomen inspanningen om de creatieve economie te stimuleren. Eerste deel. De conferentie begint met een inspirerend betoog van Guy Hayward, die met zijn internationale reclamebureau in Amsterdam is neergestreken. Vervolgens gaat het over de begrippen en de feiten. Bestaat er zoiets als de ‘creatieve klasse’, wat is daarvan de omvang en in welke mate is deze verantwoordelijk voor de regionale economische groei? Presentatie van de onderzoeksresultaten door Jan Brouwer (ABF Research) en Jeroen Saris (de Stad bv) en een gesprek tussen de wetenschappers Luuk Boelens, Hans Mommaas en Robert Kloosterman. Philip Tidd van DEGW gaat vervolgens in op de ontwikkeling van creatieve “werkplekken”. Tweede deel. In een viertal deelsessies worden vier verschillende soorten stedelijke milieus in binnen- en buitenland met elkaar vergeleken. Om het leereffect te vergroten en een revue van projecten te vermijden wordt van de inleiders gevraagd om een stedelijke strategie te evalueren. Het doel is kennis te ontwikkelen over de variabelen die beïnvloedbaar zijn, en die maken dat gebieden kunnen uitgroeien tot creatieve en innovatieve stedelijke milieus. In dit deel is een extra workshop ingelast waarin onderzoekers met elkaar in discussie gaan over de wijze waarop creatieve steden empirisch kunnen worden onderzocht. Het derde deel van de dag is gewijd aan de creatieve stad als thema voor nationaal beleid. Hoort dit thema hoog op de politieke agenda geplaatst te worden? Zo ja, hoe kan het dan verbonden worden met lopende beleidsprocessen zoals de innovatieagenda van het Innovatieplatform, met de Nota Ruimte en met het cultuurbeleid? De discussie krijgt de vorm van een gesprek tussen Marieke van Putten (EZ), Ineke Bakker (VROM) en Judith van Kranendonk (OCW) met enkele vertegenwoordigers van het Nederlandse bedrijfsleven en het openbaar bestuur. De voorzitters uit de deelsessies formuleren aanbevelingen voor dit beleid.
3
Programma
9:00
Inloop
Deel 1 (Engelstalig) 9:15 9:20 9:35
10:15 10:30
Opening Jeroen Saris Presentatie Guy Hayward, CEO 180 Communications (Engelstalig) Presentatie onderzoek over stedelijke netwerken en de creatieve economie. Door Jan Brouwer en Jeroen Saris Aansluitend, gesprek met Robert Kloosterman, Luuk Boelens en Hans Mommaas over de creativiteit als productiefactor Presentatie Phillip Tidd Pauze
Deel 2 (Engelstalig) Deelsessies rond de vier vestigingsmilieus uit 'Creativiteit als productiefactor’. Per vestigingsmilieu wordt een aantal steden met elkaar vergeleken die de kopgroep op hun gebied vormen. 11:00
Ronde 1 a. Kennis & Creativiteit
b. Creatief & Interactief
Gespreksleider: Marieke van Putten (REB EZ)) Eindhoven (Brainport Eindhoven, Design en technologie) Nijmegen (Philips Business and Innovation Center) Kopenhagen (Øresund Design) Amsterdam (Shell-terrein) Gespreksleider: Martin Berendse (Kunsten OCW) Arnhem (Hoofdkwartier) Amsterdam (Mediamatic) Tilburg (Tilburg ICT Lounge) Enschede (Media Art Centre) Manchester (Urbis)
12:30 13:20
Lunch Vertoning film: Zaanstad Creatieve Werkplaats
13:30
Ronde 2 c. Experimenteel
d. Ruimte voor creativiteit
e. De empirie in discussie
15:00
Gespreksleider: Fred Schoorl (NIROV) Rotterdam (Stadshavens) London (Containercity) Dordrecht (Stadswerven / Hofkwartier) Amsterdam (NDSM) Gespreksleider: Zef Hemel (dRO Amsterdam) Zaanstad (Hembrugterrein) Barcelona (22@ BCN) Arnhem (G.A.N.G.) Amsterdam (180 Communications, Mexx) Gespreksleider: Hans ten Velden (VROM) Ruimtelijk Planbureau (Otto Raspe, Frank van Oort) TNO (Paul Rutten) ABF Research (Jan Brouwer) ETIN (Jan Doorakkers) Atlas voor Gemeenten (Gerard Marlet) AMIDSt (Robert Kloosterman)
Pauze
4
Deel 3 (Nederlandstalig) Debat onder leiding van Dirk Frieling 15:30
16:45
Debat ‘Kansen voor Nederland als creatieve stad’ De voorzitters van de deelsessies formuleren aanbevelingen voor een integraal beleid van de creatieve stad. Deze worden aangereikt aan Ineke Bakker (DG Ruimte VROM), Marieke van Putten (MT Ruimtelijk economisch beleid EZ) en Judith van Kranendonk (DG Cultuur en Media OCW). Reacties van enkele vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en openbaar bestuur: Renee Hoogendoorn (ING Real Estate), Martin van Wijck (hoofd beleidsontwikkeling Groningen), Mary-Ann Schreurs (wethouder Eindhoven) en Ron Lubbers (ICE-Ontwikkeling) Sluiting. Aansluitend borrel
5
Deelsessies
Deelsessie A: Kennis en creativiteit (Engelstalig) Voorzitter: Marieke van Putten, MT REB EZ Onderzoeksinstellingen en hoogwaardige technologische bedrijven werken samen om nieuwe technieken en producten te ontwikkelen en op de markt te brengen. Concentraties van deze instellingen bevinden zich voornamelijk in de stedelijke periferie: brainparks of scienceparks. In de toekomst zal interactie tussen innovatoren van verschillende disciplines, high tech, science design, menswetenschappen en kunst essentieel worden voor de productontwikkeling. Hoe krijgt deze interactie vorm en wat voor eisen stelt dat aan de bedrijvenparken van de toekomst? En functioneren dit soort clusters niet beter in (hoog)stedelijke gebieden? High-tech ondernemingen, wetenschappelijke instituten en creatieve bedrijven spelen een belangrijke rol in de innovatie van de economie. Welke verbindingen kunnen er worden gelegd tussen deze sectoren? Kan creatieve bedrijvigheid gedijen in een klimaat van wetenschap en high-tech bedrijvigheid? Zijn cultuur en creativiteit slechts onderdelen van het people climate of een belangrijke vestigingsvoorwaarde voor ondernemers? Eindhoven Nijmegen Kopenhagen Amsterdam
Karel van Dijk (Eindhoven, technologie en design) Ron Lubbers (Philips Business and Innovation Center) Anne Møller-Andersen (Øresund Design) Esther Reith (Shell-terrein)
Deelsessie B: Creatief en Interactief (Engelstalig) Voorzitter: Martin Berendse, directeur Kunsten OC&W De avantgarde van de creatieve industrie is te vinden in de ICT-sector. Nieuwe media specialisten zijn de incubators van de kenniseconomie en daarmee de meest uitgesproken vertegenwoordigers van de creatieve klasse. De hoogwaardige technologie vraagt continue innovatie en creativiteit van de bedrijven om zware tegenslagen, zoals aan het eind van de jaren negentig het hoofd te kunnen bieden. Kleine innovatieve bedrijven zijn uiterst flexibel en sterk afhankelijk van netwerkcontacten. Interactie is een levensvoorwaarde, maar niet langer beperkt tot het ruimtelijke vlak maar ook virtueel. Vervalt daarmee de noodzaak tot fysieke clustervorming in deze sector? De stelling is dat er gemeenschappelijke condities in leef- of werkomgeving van creatieve werkplaatsen te benoemen zijn waarbij creatieve ondernemers zich thuis voelen. De condities variëren van de meeste geavanceerde ICT voor snel dataverkeer van beelden en gegevens tot de meest fysieke zoals de wens om gelijkgestemden tegen het lijf te lopen in een prettige ambiance. Wat zijn de condities voor succes van de creatieve werkplaatsen? Hoe kunnen in de ‘werkplaatsen’ de verbindingen worden vormgegeven tussen verschillende disciplines, zoals tussen het bedrijfsleven, de creatieve industrie en culturele instellingen? Arnhem Enschede Tilburg Amsterdam Manchester
Pieter Jongelie (Het Hoofdkwartier) René Reitzema (Media Art Center) Wiebe Cnossen (Minase, Tilburg ICT Lounge) Willem Velthoven (Mediamatic) Scott Burnham (Urbis)
6
Deelsessie C: Experimenteel (Engelstalig) Voorzitter: Fred Schoorl, directeur NIROV Experimentele milieus ontwikkelen zich dankzij particuliere initiatief. Inspiratie en creativiteit vereisen een grote mate van belangenloosheid, ruimte waarin experimenten zonder grote gevolgen mogen mislukken. Wij kennen deze ‘vrijplaatsen’ vooral als alternatieve culturen die zich tegen de stroom van commercie in ontwikkelen. Regelzucht van de overheid en commerciële onroerend goed ontwikkeling staan experimenteel gedrag van creatievelingen niet zelden in de weg. In omgevingen met een lage marktwaarde zijn ook andere strategieën denkbaar. Welke strategieën kunnen creatieve ondernemers hanteren om hun initiatieven zonder inmenging van overheid of grote bedrijven vorm te geven. Wat zijn de grenzen waarbinnen creatieve ondernemers in alle vrijheid hun ideeën kunnen ontwikkelen? Londen laat met Containercity zien dat je als particuliere ondernemer een creatieve werkplaats rendabel kunt ontwikkelen, zonder daarbij direct afhankelijk te zijn van subsidies. Hoe kunnen in Nederland particuliere ontwikkelaars worden geprikkeld om te investeren in creativiteit? Hoe kan de overheid dit faciliteren? Hoe kunnen initiatieven van creatieve ondernemers het beste worden ondersteund? Welke rol spelen transformatiegebieden en tijdelijk gebruik van verouderde bedrijfsterreinen en andere ‘afgeschreven’ delen van de stedelijke netwerken in de ontwikkeling van de creatieve economie? Is hergebruik van deze plekken door de creatieve economie een strategie of juist het meest gebaat bij noninterventie? Rotterdam Amsterdam London Dordrecht
Monique de Knegt (Stadshavens) Lex Brans (NDSM) Eric Reynolds (Containercity, Trinity Buoy Wharf) Antoinette van Heijningen (Stadswerven / Hofkwartier)
Deelsessie D: Ruimte voor creatieve bedrijvigheid (Engelstalig) Voorzitter: Zef Hemel, adj. directeur Gemeente Amsterdam dRO Creatieve ondernemers zijn permanent op zoek naar betaalbare en inspirerende werkplekken. Het productieklimaat voor creatieve bedrijvigheid is tot dusverre nauwelijks ontwikkeld. Grafische vormgevers of ICT specialisten hebben over het algemeen voldoende aan een enkel bureau met computer en kunnen het zich veroorloven om een kleine ruimte te huren op dure locaties. Reclamebureaus hebben sterke behoefte aan interactie en zijn vooral gebaat bij een hoogstedelijk milieu. Een bedrijf als Mexx kiest voor een kantorenpark en organiseert de interactie binnenshuis. Voor grootschalige productie in de creatieve bedrijvigheid zijn grote ateliers, studios en werkruimtes nodig. Overlast en bereikbaarheid zijn vaak een reden om de periferie in het stedelijk netwerk op te zoeken. In deze sessie staan de ruimtelijke criteria centraal van creatievelingen in de verschillende stadia van een idee naar product. Thema’s zijn ondermeer de omgeving, het interactieklimaat, voorzieningen en regelgeving. - Wat zijn de eisen aan werkruimtes voor de verschillende groepen creatieve ondernemers? - Wat zijn ruimtelijke voorwaarden voor verschillende sectoren van creatieve productie? - Hoe kan de doorstart van creatieve ondernemers naar grootschaliger productie worden gestimuleerd? - Hoe kan de werkruimte tegelijk betaalbaar en rendabel worden gehouden? Arnhem
Stichting G.A.N.G. (Culturele Shoppingmall)
7
Zaanstad Barcelona Amsterdam Amsterdam
Hans Wolbers (Hembrugterrein) Oriol Clos (22@BCN Poblenou) Remco Montauban (180 Communications) Saskia Smits (Mexx)
Deelsessie E: De empirie in discussie Voorzitter: Hans ten Velden, VROM In deze sessie staan de nieuwe kennisvragen centraal. Er is intussen veel onderzoek gedaan naar de verdeling van de creatieve klasse over de steden en naar de omvang van de creatieve bedrijvigheid per stad. Uit alle vergelijkingen blijkt dat er een sterk verband is tussen de omvang van de creatieve klasse en de economie als geheel in een regio. Dit verband wordt sterker als een engere definitie van de creatieve bedrijvigheid wordt gehanteerd. De vraag is hoe dit verband verklaard kan worden. Voor deze sessie zijn de volgende vragen leidend: Productief • Op welke manier is de creatieve bedrijvigheid stuwend in de regionale economie. • Welke interactie en transactie bestaat er tussen creatieve en andere bedrijvigheid? • Is er al iets te zeggen over de afnemers en toeleveranciers van creatieve bedrijven? Netwerk • Is creatieve bedrijvigheid een innovatiefactor voor de andere sectoren van bedrijvigheid? • Zorgt de aanwezigheid van een creatieve klasse in een stad of regio voor een spil-over van kennis van het ene bedrijf naar het andere? • Is de omvang van de creatieve klasse werkelijk een vestigingsfactor voor bedrijven en in welke zin? Schaal • Op welke schaal is empirisch onderzoek naar de creatieve bedrijvigheid het meest relevant? • Welke kennislacunes zijn er die het inzicht in de betekenis van creativiteit als regionale productiekracht belemmeren? Op welke schaal zouden die onderzocht moeten worden? • Zijn de steden binnen een stedelijk netwerk complementair of concurrerend? • Zijn stedelijke netwerken complementair en gespecialiseerd? Beleid • Op welke wijze kunnen de resultaten van het bestaande empirisch materiaal vertaald worden in beleidsaanbevelingen? • Onderzoek heeft aangetoond dat een systematische inzet op versterking van een bepaalde sector effect kan hebben (bv. Rotterdam architectuur en film). Wat zijn daarvoor de voorwaarden? Ruimtelijk Planbureau ABF Research TNO ETIN Atlas voor Gemeenten AMIDSt
Otto Raspe en Frank van Oort Jan Brouwer Paul Rutten Jan Doorakkers Gerard Marlet Robert Kloosterman
8
Achtergrond De creatieve stad Wat is een creatieve stad? Zijn er condities voor creativiteit te definiëren en zijn deze afhankelijk van de stedelijke cultuur? De laatste jaren vindt een herontdekking van de stad plaats. Peter Hall doet in zijn magnum opus Cities in civilisations1 een voorspelling over een nieuwe gouden eeuw voor steden. Demos, een denktank over stedelijke ontwikkeling in de UK, lanceerde het begrip Creative City. In Nederland is dit begrip in 2002 geïntroduceerd door Zef Hemel2 die in opdracht van de vereniging Deltametropool en VROM een essay schreef onder dezelfde titel. De discussie over de bijdrage van creativiteit aan de economische ontwikkeling kwam in een stroomversnelling door het bezoek van Richard Florida aan de conferentie Creativity and the City, bij de opening van de Westergasfabriek in september 2003. Zijn blijde boodschap over de betekenis van de creatieve klasse voor de regionale economie vindt veel weerklank in bestuurlijk Nederland. Elke stad wil graag een creatieve stad zijn, maar kan dat wel en hoe dan? En worden ze dan niet allemaal klonen van elkaar? Creativiteit als productiefactor Creativiteit wordt niet als een zelfstandige sector (de media, of ontwerpers) bekeken, maar als een productiekracht die in de matrix dwars op de economische sectoren staat. Onderstaande figuur brengt in beeld hoe het creatief potentieel zich in elke regio afzonderlijk kan ontwikkelen tot productiekracht.
Inspiratie
Interactie
Ontmoeting
Transactie
Produktie
Inspiratiebron voor de samenleving
via interactie met verschillende sectoren
naar transactie verbinding met productieketens
uitvinding, ontwerp proces startersmilieu
onderzoek van de markt toepassing, verfijning experimenteer ruimte
toelevering en afname productie en verbreding productieklimaat
De creativiteit van een regio bestaat uit het potentieel aan innovatieve en goed opgeleide arbeidskrachten, Een regio die veel van dat potentieel aantrekt heeft een grote kans blijvend innovatief te zijn, mits dat potentieel in interactie komt met het ondernemersschap in de regio. Tenslotte vormt zich dan productie: de transactie. Creativiteit is de productiekracht achter de regionale economische groei. 1 2
Hall, Sir Peter (1998). Cities and civilizations. New York: Pantheon Books Hemel, Zef (2002). Creatieve Steden! Ministerie van VROM, Vereniging Deltametropool
9
extravert
Creatieve milieus In de creatieve economie kunnen ruimtelijke milieus worden onderscheiden naar de mate waarin deze experimenteel dan wel marktgericht zijn en naar de mate van externe gerichtheid cq. introvertie. Op deze wijze ontstaan een viertal herkenbare milieus met specifieke eigenschappen (zie schema). Binnen stedelijke netwerken zijn deze verschillende milieus niet langer uitsluitend in de binnensteden te vinden. De milieus kunnen zowel perifeer als centraal liggen en een meer of minder stedelijk karakter hebben. Een stedelijk netwerk met een sterke creatieve economie beschikt in meerdere of mindere mate over al deze milieus. In de werkconferentie willen we nagaan in hoeverre de Nederlandse steden en de buitenlandse steden met soortgelijke milieus van elkaar kunnen leren hoe creativiteit en marktontwikkeling elkaar kunnen versterken.
Creatieve werkplaats - open en divers - goedkoop - multifunctioneel - complementair - interactie met buiten - connectivity
Transactiemilieu - stedelijk - interdisciplinair - open en tolerant - multifunctioneel - uitwisseling - venture capital
experiment
markt
introvert
Broedplaats - interne interactie - goedkoop en ruim - verscheidenheid - startersmilieu - trial & error
Productiemilieu - Eenzijdige milieus - Kennisproductie - toeleveren - bedrijvenpark - efficiënt
De aansluiting bij het beleid De thematiek van het werkconferentie sluit aan bij verschillende beleidsthema’s met een hoge politieke actualiteitswaarde zoals de Nota Ruimte, de innovatie van de regionale economie, en de culturele planologie. De uitvoeringsagenda van de Nota Ruimte biedt verschillende aanknopingspunten. De creatieve economie heeft behoefte aan nieuwe stedelijke milieus die gemengd van aard zijn en mogelijkheden bieden tot combinaties als wonen-werken, werken-cultuur, werken-leren en werken-ontmoeten. De ontwikkeling van deze milieus kan heel goed gekoppeld worden aan het ISV programma (2005 – 2009) in het kader van het grote steden beleid. Op de werkconferentie zal de kennis uit binnen- en buitenland over de ontwikkeling van nieuwe woon/werkmilieus voor creatieve en innovatieve bedrijvigheid bij elkaar worden gebracht en praktijkvoorbeelden met elkaar worden vergeleken. Bij de innovatie van de regionale economie is het toenemende gewicht van creatieve bedrijvigheid een belangrijk thema. Creativiteit is een kernkwaliteit geworden van het vestigingsklimaat. Creatieve bedrijvigheid en innovatie gaan heel goed samen met oude industriële gebouwen. Het scheppen van een vestigingsklimaat voor creatieve ondernemers kan een belangrijk thema worden voor de transformatie van verouderde bedrijfsterreinen (2.4.5. Economie en bedrijvigheid, Nota Ruimte). Deze behoefte aan hergebruik van industriële monumenten en verouderde stedelijke terreinen sluit weer aan bij het Belvedèrebeleid en de cultuurimpuls in het kader van het ISV.
10
Persoonlijk profiel sprekers Ineke Bakker DG Ruimte Ineke Bakker voltooide in 1978 haar studie Tuin- en Landschapsarchitectuur aan de Landbouwuniversiteit Wageningen. Hierna werkte zij enige jaren als adviseur bij een stedebouwkundig adviesbureau alvorens zij gedurende een langere periode werkzaam was voor de gemeente Rotterdam. Daar bekleedde zij diverse functies op het vlak van stadsvernieuwing en –beheer. Begin 1995 vervolgde zij haar loopbaan bij de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Dordrecht, eerst als sectormanager en daarna als directeur stadsontwikkeling. Vanaf eind 1999 vervulde zij de functie van plaatsvervangend Directeur-Generaal van de Ruimtelijke Ordening bij het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. Per 1 november 2001 is zij benoemd tot Directeur-Generaal Ruimte bij het Ministerie van VROM. Het DG Ruimte adviseert en ondersteunt de minister van VROM bij haar verantwoordelijkheid voor een samenhangend regeringsbeleid en uitvoering voor de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland. Het DG Ruimte werkt aan het bewaken en versterken van de kwaliteit van de ruimtelijke inrichting van Nederland. De Nota Ruimte is het belangrijkste beleidsproduct van het DG Ruimte waarin haar beleid tot 2020 is vastgelegd. De nota is voorzien van een uitvoeringsagenda, die periodiek wordt bijgesteld. Daarnaast wordt de Wet ruimtelijke ordening (WRO) en het grondbeleid aangepast. Ook draagt DG Ruimte zorg voor de evaluatie van het ruimtelijk beleid, alsmede aan de verantwoording richting Tweede Kamer.
Lex Brans Stichting Kinetisch Noord NDSM-werf De NDSM-werf biedt ruimte om te experimenteren en is een platform voor (sub)culturele activiteiten die nauwelijks terecht kunnen in het reguliere circuit. De bouw en verhuur van betaalbare ateliers, werk- en oefenruimtes staan in de eerstvolgende jaren voorop. Gestreefd wordt naar een mix van opkomende kunstenaars en kunstondersteunende bedrijfjes, van nieuwe media en oude ambachten, van no-budget, low-budget en some-budget-initiatieven van verschillende artistieke en ambachtelijke disciplines. De NDSM-werf ligt aan het IJ in Amsterdam-Noord, ten noordwesten van het Centraal Station. De NDSM-werf bestaat uit de NDSM-loods (20.000 m2), de Docklandshal (5.800 m2) en de twee hellingbanen X (2.200 m2) en Y (10.000 m2). Lex Brans is Directeur van Stichting Kinetisch Noord, Amsterdam. In het verleden heeft Brans diverse functies vervuld als proces- en uitvoeringsmanager bij overheden en non-profit instellingen bij de opzet en uitvoering van strategische ontwikkeltrajecten, uitvoeringsgerichte campagnes en beleidsvoorstellen integrale stedelijke vernieuwing Hij geeft trainingen en lezingen over vernieuwing en ontburocratisering van de overheid en de semi-overheid. Het leren van resultaten bereiken in complexe omgevingen. Brans vervult tevens lidmaatschappen van raden van toezicht en besturen van diverse culturele organisaties. Brans is verwerver van steun voor het totstandkomen van kunstwerken en culturele evenementen in de stad. Hij was ondermeer verantwoordelijk voor, of betrokken bij, de vernieuwing Bijlmermeer, het interim management Stadsdeel Zuidoost en het Projectmanagement Mercatorplein. Tot slot vervulde Brans functies als Programmamanager Europese subsidies en Directeur Grotestedenbeleid Amsterdam.
11
Scott G. Burnham Urbis Scott Burnham is creative director of Urbis in Manchester. Urbis explores urban culture and the cities of today and tomorrow. Our exhibition programme of our Level One Gallery features international large-scale exhibitions offering unique insights into the dynamic culture of the modern city, with innovative explorations of design, architecture, graffiti, music and the urban environment. Our ground floor hosts the Urbis Project Space, a public gallery area where some of the best and boldest Manchester and world creatives are commissioned to create new work, often complimenting the work in the Level One Gallery. Levels, two, three and four feature three floors of interactive exhibits exploring the experience of the city, from the thrill of first arriving in a city to the stories behind what brought and kept people there and the challenges of orientating and dealing with the dynamic nature of cities around the world. Featuring exhibits including International Design Magazine’s Gold Medal Winner for Best Interactive Exhibit, Imagining The City, our upper floors sample life in cities from Singapore to Los Angeles. The top two floors of the building are dedicated to the award winning Le Mont restaurant, offering modern French cuisine. Urbis, designed by Ian Simpson Architects, is in many ways an architectural expression of its content - the experience of the modern city. Set in Cathedral Gardens, a new green space in Manchester's Millennium Quarter, Urbis is one of the city's few island buildings. Whichever way you approach it, Urbis is visually striking; its shimmering glass skin reflecting the surrounding cityscape.
Oriol Clos 22@ BCN - Barcelona Oriol Clos, Barcelona 1955 Architect. 1980. School of Architecture of Barcelona. Universitat Politècnica de Catalunya. 1990-2002. Associated Professor of Urban Project. Department of Urbanism. School of Architecture of Barcelona. 1983-2000. Privat architectural practice, in the own office, on a wide range of building and planning projects, like: Enlargement of the Parliament, Madrid 86-94; Facilities and Public Spaces for the Olimpic Games in Barcelona, Diagonal Area, and in the Olimpic Village of Banyoles, 88-92; Museum Houses of Salvador Dalí, Púbol i Cadaqués 93-98; Ville-Port sector in Saint-Nazaire, France, 95-99 (with Manuel de Solà-Morales); Urban Projects in the New Diagonal sector and Poblenou, Barcelona, 98-00; 2000-2003. Director of Urbanism of the public society of the City Council of Barcelona 22@bcn,s.a., for the development of the former industrial sector of Poblenou (200 Ha) as a tecnological district for new productive activities and offices. 2003- .... . Director of Plans and Urban Projects. City Council of Barcelona.
Wiebe Cnossen Minase/Tilburg Lounge Wiebe Cnossen (1957) is medeoprichter en consultant van Minase (www.minase.nl). Minase richt zich op de vorming, de inrichting en de besturing van netwerken van organisaties en economische clusters. Systeem dynamica en scenario analyse vormen de kern van onze aanpak. Het resultaat vertaalt zich in innovatieve oplossingen zowel in proces, product of dienst. Binnen Minase zijn we voortdurend op zoek naar de “ schoonheid“ van een bedrijfskundige oplossing. Hierin herkent u ook ons credo: “Creating Beauty Together” De Tilburg lounge is een denktank van stakeholders die ieder vanuit hun eigen professie op vrijwillige basis een bijdrage leveren aan de economische ontwikkeling van de stad Tilburg en
12
haar directe omgeving. Leden komen uit het onderwijs, overheid of het bedrijfsleven. De Tilburg Lounge heeft aan de wieg gestaan van de keuze om creativiteit tot een van de speerpunten van het economisch beleid van de gemeente Tilburg te benoemen. Naast visie organiseert de Lounge netwerk bijeenkomsten waar creatieve ondernemers en kunstenaars met elkaar in dialoog kunnen gaan om samenwerking te stimuleren en uitwisseling van ideeën te bevorderen.
Karel van Dijk Gemeente Eindhoven Mijn volledige naam luidt Drs.C.W.M van Dijk, roepnaam Karel. Ik ben afgestudeerd als planoloog aan de Universiteit van Nijmegen en op dit moment werkzaam als hoofd van de sector strategie van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Beheer van de gemeente Eindhoven. De sector is verantwoordelijk voor het thematisch beleid op o.a. het terrein van de economie,wonen, openbare ruimte, milieu, grondbeleid en ruimtelijke kwaliteit, het gebiedsgerichte beleid dat reikt van structuurvisie stad tot kaders voor projecten en tot slot de meerjarenprogrammering inclusief de middelenallocatie. Ik maak deel uit van het MT van de dienst. Ik ben daarnaast lid van het Economisch Beraad dat, onder leiding van burgemeester Sakkers, inhoud en vorm geeft aan de samenwerking in de z.g. triple helix (overheid, bedrijfsleven, kennisinstellingen) welke aan de basis staat van de economische ontwikkelingsstratgie. In mijn eigen tijd ben actief in het culturele leven van de stad . Ik heb in dit verband diverse bestuursfuncties vervuld terwijl ik op dit moment adviseur ben van een aantal instellingen. De voornaamste uitdaging die thans voor ons ligt betreft de invulling van het concept Brainport Eindhoven/ Zuidoost-Brabant. Het biedt nieuwe perspectieven waar volop aan wordt gewerkt met diverse relevante partners.
Jan Doorakkers ETIN Adviseurs ''Voor visie en feiten op ruimtelijk-economisch terrein.' Wat betekent dat? Met andere woorden: waarvoor kloppen opdrachtgevers bij ETIN Adviseurs aan? Overheden, intermediaire organisaties en bedrijven die belangrijke beslissingen moeten nemen, beleid moeten uitstippelen of een strategie willen bepalen, zijn in de eerste plaats op zoek naar houvast. Naar een helder en eenduidig inzicht in voors en tegens, in oorzaak en gevolg,in kansen en bedreigingen. Als onafhankelijk onderzoeks- en adviesbureau zorgt ETIN Adviseurs voor de juiste koppeling tussen informatie, analyse, strategie en implementatie. Met het verzamelen en bewerken van data, het uitvoeren van betrouwbare analyses en het formuleren van heldere adviezen leveren wij de noodzakelijke input voor het maken van strategische keuzes. Wij maken er samen met u werk van om de gemaakte keuzes te vertalen naar concrete meetbare resultaten. Monitoring en evaluatie brengen vervolgens de bereikte resultaten in beeld. Kortom, ETIN Adviseurs is een ervaren en betrouwbare partner die als een van de weinige adviesbureaus de hele keten, van data tot en met implementatie, beheerst. Uitgangspunt daarbij is maatwerk; voor ons is iedere klant immers uniek! Jan Doorakkers Jan Doorakkers is directeur van het ruimtelijk-economisch onderzoeks- en adviesbureau ETIN Adviseurs te Tilburg. Hij heeft veel kennis van en ervaring met regionaal economische en ruimtelijke ordeningsvraagstukken. Hij houdt zich bezig met vraagstukken uiteenlopend van het opstellen van ruimtelijk-economische ontwikkelingsvisies, het beoordelen van de kwaliteit van bedrijventerreinen, het begeleiden van (herstructurerings) processen tot het uitvoeren van locatiekeuze onderzoeken voor bedrijven. Op dit moment houdt hij zich onder andere bezig met herstructureringsvraagstukken aangaande bedrijventerreinen. Het betreft zowel onderzoeken naar de kwantitatieve en kwalitatieve herstructureringsopgave, als het opstellen van ontwikkelingsvisies (ambitieniveau) en ontwikkelingsplannen (knelpunten/ingrepen/oplossingen) voor individuele
13
bedrijventerreinen. Vooral bij dit laatste type projecten is het proces vaak een essentieel onderdeel van zijn werkzaamheden. Daarnaast is hij intensief betrokken bij het ontwikkelen van duurzame bedrijventerreinen. In veel gevallen is dit in combinatie met het herstructureren van terreinen.
Antoinette van Heijningen Gemeente Dordrecht Antoinette van Heijningen is sinds mei 2003 hoofd Strategie en beleidsprogrammering bij de gemeente Dordrecht en mede initiatiefnemer van het onderzoek naar creatieve steden van de Stad BV te Dordrecht. In de afgelopen jaren heeft zij in diverse functies gewerkt aan de ontwikkeling van creatieve steden. Zo is zij als hoofd Projectteam binnenstad (1997) van de gemeente Tilburg initiatiefnemer/ medeontwikkelaar geweest van het Veemarktkwartier onder het motto ”Kunst en cultuur als motor voor economische ontwikkeling”. Tijdens haar werkzaamheden als senior procesmanager bij BVR, adviseurs stedelijke ontwikkeling, landschap en infrastructuur te Rotterdam (2001) heeft zij (mee)gewerkt aan het masterplan Noordelijke IJoevers te Amsterdam, Strijp S te Eindhoven, Centrumplan Helmond en Masterplan Almelo. In al deze gebieden zijn concepten voor creatief ondernemerschap verwerkt.
Prof. dr. Robert Kloosterman Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies (AMIDSt) AMIDSt streeft naar een geïntegreerde benadering van de studie van de dynamiek van hulpbrongebruik en ontwikkeling en tracht daarbij fysiek-ecologische ruimtelijke, sociale politieke en economische elementen te combineren. Robert Kloosterman is als hoogleraar economische geografie en planologie verbonden aan de Afdeling Geografie, planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies van de Universiteit van Amsterdam. Hij is tevens Wetenschappelijk Directeur van AMIDSt (Amsterdam institute for Metropolitan and International Development Studies). Hij geeft leiding aan het Onderzoeksprogramma Cultural Industries: Spatial Footprints of path creation and path reproduction; Mapping processes of globalisation and localisation in cultural and financial industries in the Dutch metropolitan environments. Inmiddels is een begin gemaakt met de case studies naar clustering van toparchitectenbureaus, reclame- en design bureaus in Rotterdam en Amsterdam.
Monique de Knegt Stadshavens Rotterdam Monique de Knegt werkt sinds februari 2003 als ontwikkelingsmanager voor Stadshavens Rotterdam. Daarvoor heeft ze ruim 7 jaar gewerkt bij het Havenbedrijf Rotterdam, en ruim 3 jaar bij de dRO van de gemeente Amsterdam, en samen 5 jaar bij een klein stedenbouwkundig adviesbureau en de provincie Noord Brabant. rode draad door haar carrière blijkt het verbinden van op het eerste gezicht onverenigbare zaken, en haar "van die rare projecten". Monique de Knegt is van oorsprong landschapsarchitect. De Ontwikkelingsmaatschappij Stadshavens Rotterdam N.V. geeft sturing aan de veranderingen die zich in een deel van het Rotterdamse binnenstedelijk havengebied voltrekken. Stadshavens Rotterdam is een kleine organisatie, gevestigd in het pand van de voormalige Rotterdamsche Droogdok Maatschappij midden in het havengebied. We vormen een verbindende schakel tussen alle partijen die betrokken zijn bij de veranderingen. Doel van Stadshavens Rotterdam is de economie te versterken en te verbreden, door meer stedelijk georiënteerde functies aan het gebied toe te voegen en zo te komen tot een goede mix van werken, wonen en recreëren op en aan het water. Onze opdracht is de nodige
14
veranderingen in het gebied de komende decennia te begeleiden en te sturen. Dat vereist een gericht management van veranderingsprocessen.
Judith van Kranendonk Ministerie van OCW Judith van Kranendonk is directeur-generaal Cultuur en Media op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Daarvoor was zij stadsdeelsecretaris Amsterdam Oud Zuid (1998-2003), Amsterdam Zuid (1997-1998) en Amsterdam Noord (1986-1991). Tussen 1991-1997 was Judith van Kranendonk directeur bij het busbedrijf gemeente Amsterdam. Tevens was zij commissaris bij de bv Weekbladpers (1985-1999). Zij heeft sociologie gestudeerd aan de universiteit van Amsterdam. In haar functie van directeur-generaal Cultuur en Media is zij ambtelijk verantwoordelijk voor de beleidsterreinen algemeen cultuurbeleid, cultureel erfgoed, kunsten en media- en letterenbeleid.
Anne Møller-Andersen Øresund Design AMA is educated as an architect from the Royal Academy of Arts in Copenhagen, 1979. For 6 years AMA worked in The Organisation for Small and Medium Sized Industries / Håndværksrådet with projects related to urban renewal, integration of companies, incubators, entrepreneurship and business development. She had her own company - Nordic Business Planning- for 4 years, working within different types of development projects related to innovation, science parks/ incubators, small scale technology and female entrepreneurship. The last 12 years AMA has worked in 3 public organisations with different types of projects related to business and regional development, international marketing, inward investment, seed and venture capital as well as branding – 2 years as Manager of the West Sealand County Business Centre, 8 years as Development Manager of Copenhagen Capacity, Inward Investment Organisation for The greater Copenhagen Region and 2 years as Managing Director merging two public business centres for small companies and entrepreneurs in Copenhagen. Today AMA works as Managing Director for Øresund Design, a new cluster for design within Øresund Science Region. Øresund Science Region is an organisation owned by the Øresund University, a coorporation of 14 universities within the Øresund Region. Øresund Design Part of the Øresund Science Region The knowledge base invested in industrial processes, products and services is constantly expanding, and added value is often generated through new and creative processes. Design as an interdisciplinary approach holds great promise, and the dynamic development of resources within technology, economy and design in the cross-border region of Øresund represents enormous potential benefit to society, business and culture. Mission Øresund Design’s mission is to create an innovation platform for design activities in the Øresund Region by: • promoting the application of design within industry, business and the public sector working for an increase in quality and material and immaterial value of products and services to improve living conditions • creating ‘Øresund Design Society’ by developing networks, cooperations and transparency of what is happening within the region. • promoting design as a strategic resource in enhancing the international marketing of the region.
15
• •
making design education and research visible and transparent from the region and encourage the advancement of education and research within the field of design. strengthen the Øresund Region’s design potential and innovation through close collaboration with the Øresund Science Region and other cross-border innovation platforms.
Hans Mommaas Telos, Universiteit van Tilburg Hans Mommaas (1955) is als hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Tilburg. Daar is hij is verantwoordelijk voor de Engelstalige Masteropleidingen "Leisure Studies" en voor de internationale Masteropleiding "Polis: European Urban Cultures". Daarnaast is hij directeur van Telos: Brabants Centrum voor Duurzame Ontwikkeling en programmadirecteur van het Bsik programma "Duurzame Plattelandsontwikkeling". Hij studeerde sociologie aan de Landbouwhogeschool te Wageningen en promoveerde in 1993 op een proefschrift getiteld "Moderniteit, vrije tijd en de stad" aan de Universiteit van Tilburg. Zijn onderzoeks- en onderwijsactiviteiten concentreren zich rondom thema's van vrije tijd, cultuur en ruimtelijke ontwikkeling. In opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid schreef hij eerder "De vrijetijdsindustrie in stad en land: een onderzoek naar de markt van belevenissen" (Den Haag, 2000). Hij is op tal van manieren betrokken bij lokale en regionale projecten in Nederland en daarbuiten in de sfeer van cultuur, vrije tijd en ruimtelijke ontwikkeling. Zijn wetenschappelijke publicaties bewegen zich momenteel rondom thema's van stedelijk cultuurbeleid, de organisatie en het beheer van stedelijke culturele clusters, de commercialisering en mondialisering van de vrijetijdsindustrie en de ontwikkeling van nieuwe meer integrale vormen van ruimtelijke ontwikkeling.
Dr. Frank van Oort Ruimtelijk Planbureau Het Ruimtelijk Planbureau (RPB) is het nationale kennisinstituut voor de ruimte. Het verkent systematisch ruimtelijke ontwikkelingen in het heden en in de toekomst, agendeert en signaleert nieuwe onderwerpen, schetst nieuwe beelden en ontwerpen. Het planbureau werkt voor kabinet, parlement, voor lagere overheden en verder voor iedereen die betrokken is bij de ruimtelijke ontwikkeling. Dr. Frank van Oort Frank van Oort studeerde Ruimtelijke Economie en Bedrijfseconomie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar hij vervolgens in 2002 promoveerde op een proefschrift over ruimtelijk-economische groei en regionale innovatie in Nederland. Sinds 2002 werkt hij bij het Ruimtelijk Planbureau. Daarnaast doceert hij aan de Universiteit Utrecht (Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen). Bij het RPB doet hij onderzoek naar de vestigingsdynamiek van bedrijvigheid in relatie tot regionaal-economische groei. ''Hij is auteur van de boeken De ruimtelijke effecten van ICT (2003) en Kennis op de Kaart: ruimtelijke patronen in de kenniseconomie (2004)''
Drs. Otto Raspe Ruimtelijk Planbureau Het Ruimtelijk Planbureau (RPB) is het nationale kennisinstituut voor de ruimte. Het verkent systematisch ruimtelijke ontwikkelingen in het heden en in de toekomst, agendeert en signaleert nieuwe onderwerpen, schetst nieuwe beelden en ontwerpen. Het planbureau werkt voor kabinet, parlement, voor lagere overheden en verder voor iedereen die betrokken is bij de ruimtelijke ontwikkeling. Otto Raspe studeerde Economie aan de Universiteit van Tilburg, met als specialisatie ‘Regionale Economie en Economische Geografie’. Sinds medio 2002 werkt hij als onderzoeker bij het Ruimtelijk Planbureau. Hij doet vooral onderzoek naar regionaal-
16
economische ontwikkelingen in relatie tot ICT, de kenniseconomie en netwerken van bedrijven. Hij is auteur van de boeken ''De ruimtelijke effecten van ICT (2003)'' en ''Kennis op de Kaart: ruimtelijke patronen in de kenniseconomie (2004)''
René Reitzema Axis Media Ontwerpers Axis opgericht in 1991 heeft zich ontwikkeld tot een bureau voor vormgeving waar creatieven, ontwerpers, programmeurs, kunstenaars en onderwijskundige en mensen met een bedrijfskundige achtergrond werken aan de vormgeving van communicatie. Het Bureau hanteert dezelfde uitgangspunten als de AKI: Axis zoekt en verlegt voortdurend grenzen op artistiek en technisch gebied. René Reitzema is medeoprichter van SKET: Stichting Kunst en Tijdwinst i.o tijdens de chaotische jaren tachtig op de kunstacademie AKI te Enschede. De bedoeling van de oprichters van deze stichting was om elkaar te helpen bij het tot stand komen van gezamenlijke en individuele video- en theaterproducties. Afgestudeerd in 1986 werkte René Reitzema zelfstandig als beeldend kunstenaar of samen met de SKET-leden Rob Dieleman en Wim Liebrand aan tv-producties voor de VPRO en de IKON. Hij heeft een aantal jaren les gegeven op Academie Minerva in Groningen maar weldra begonnen zijn vingers te jeuken en besloot hij weer naar de grensstad te gaan om zich bij Axis Media-ontwerpers helemaal te richten op het maken van video- en multimediaproducties, events, tentoonstellingen, breiwerkjes en gezelschapspelen, etc.
Eric Reynolds Urban Space Management Eric Reynolds is founding director of Urban Space Management. Urban Space Management is a leading developer and manager of speciality retail projects in Great Britain and the United States, drawing more than 15 million visitors to it projects annually. Camden Lock, begun by USM in 1978, is the fourth busiest visitor destination in Greater London and spawned the cosmetics chain "Body Shop" and fashion designer "Red or Dead". For over 25 years Urban Space Management has been giving the "kiss of life" to a wide variety of inner city spaces, revitalising them for new cultural and commercial uses. These may be historic buildings whose circumstances have changed, sites blighted by impending development for which profitable interim uses can be found, or prime downtown locations which cry out for a more imaginative mix of uses. As required, Urban Space Management acts as consultant, planner, developer, project manager, letting agent, promotion specialist, retail adviser and hands-on site manager. The approach is never to impose a solution but to grow it organically from the nature of the space. Creativity, individual enterprise, and often performance arts are essential ingredients. The aim is to create a constantly varied "place" which will become a vital part of the community and generate long-term economic value. In each USM project, the objectives are speed of reaction, minimum cost, imaginative response to the site's opportunities, and maximum return. USM sites have often set the trend, enhancing employment, property value, and public confidence. There is no formula; while in each case the problem may be the same -- how quickest, most cost-effectively, and best to realise a site's potential.
Philip Tidd DEGW Benelux DEGW is an international design consultancy committed to delivering strategy as well as practical design solutions. DEGW's projects strive to accommodate the changing nature of
17
work at every scale from the Workplace to the City. Established in 1973, DEGW operates from twelve offices in Europe, Asia Pacific and North America. Philip Tidd, Managing Director An architect by background, Philip works on both City and Workplace briefing projects across Europe. He is currently the Managing Director of DEGW's business in the Benelux countries and has an established track record of working in Germany. In the early Nineties, he was the Director responsible for running DEGW's office in Berlin, also managing the substantial and award-winning Urban Regeneration project for the Carl Zeiss Hauptwerk, in Jena. He now has wider responsibilities for further developing DEGW's business in Germany and Northern Europe. Philip regularly undertakes speaking opportunities at European conferences covering wide ranging topics from the workplace to the city scale of DEGW's business.
Willem Velthoven Mediamatic Willem Velthoven (1958) is ontwerper en cultureel ondernemer. Hij studeerde grafisch ontwerpen en kunstgeschiedenis in Groningen. Hij is oprichter en leider van Mediamatic. Mediamatic is gevestigd in Amsterdam en bestaat uit twee samenwerkende organisaties. Stichting Mediamatic is een culturele instelling in Amsterdam die tentoonstellingen, workshops, presentatie, publicaties en projecten ontwikkelt over kunsten en nieuwe media. Mediamatic LAB is een bureau dat interactieve projecten voor derden ontwikkelt. Deze projecten gaan over het delen van informatie, kennis en verhalen via internet. De opdrachtgevers komen uit de sectoren onderwijs, cultuur en overheid. Het programma van de stichting is een voortdurende culturele voeding voor het toegepaste werk van het bureau. Het bureau zorgt voor maatschappelijke inbedding van de projecten van de stichting en draagt substantieel bij in haar exploitatie. Dit samenwerkingsmodel heeft zich al succesvol bewezen en geldt als een bekend voorbeeld van cultureel ondernemerschap in Europa. Momenteel is interactief vertellen een belangrijk inhoudelijk gebied voor Velthoven. Hij ontwikkelde tijdens zijn hoogleraarschap aan de Universität der Künste Berlin een methode voor het maken van interactieve filmprojecten (Korsakow system) en in Amsterdam met Mediamatic Lab een software pakket voor het verzamelen en delen van verhalen (AnyMeta). AnyMeta is de basis voor een aantal spraakmakende lokale verhalenprojecten als Geheugen van Oost (www.geheugenvanoost.nl) en Geheugen van West (www.geheugenvanwest.nl). Velthoven heeft verschillende boeken over ontwerpen met nieuwe media gepubliceerd en is actief als bestuurslid van een zestal culturele instellingen. zie verder www.mediamatic.net. Hans Wolbers Lava grafisch ontwerpers Lava werd bekend door de vormgeving van de flyers voor discotheek Roxy en de restyling van publieks- en bedrijfstijdschriften zoals Oor, Man, Blvd en het Philips Magazine. Lava ontwerpt naast magazines ook levendige huisstijlen en bedrijfsidentiteiten, jaarverslagen, boeken, brochures, websites, motion graphics en infographics. Lava heeft geen eenduidige visuele stijl maar een werkwijze waarin idee-ontwikkeling mét de opdrachtgever centraal staat. Lava ontving meerdere prijzen waaronder 'Best verzorgde boek', 'Beste Jaarverslag', ADCN, 'Nederlandse Design Prijzen', 'Grand Prix Bedrijfsbladen'. In 1999 werd Hans Wolbers gekozen tot "Art director van het Jaar". Werk van Lava is geëxposeerd in o.a. Stedelijk Museum Amsterdam, New York, Barcelona, Stavropol (Russia). In 2004 kwam een monografie over het werk van Lava uit onder de titel ‘97 Years Lava’. Lava geeft regelmatig lezingen en/of workshops. We zijn op dit gebied actief geweest voor: Akademie Minerva
18
Groningen, Hallo Akademie Amsterdam, Koninklijke Academie Den Haag, Hogeschool voor de Journalistiek Tilburg, University of Bandung Indonesia, University of Arts Teheran Iran, Typomedia Frankfurt, University of Arts Vilnius Litouwen. Naast deze activiteiten voor onderwijsinstellingen worden ook workshops op maat ontwikkeld voor diverse opdrachtgevers. Hans Wolbers Hans Wolbers is oprichter en creatief directeur van Lava grafisch ontwerpers uit Amsterdam. Hij is tevens lid van AGI (Alliance Graphique International) en vice-voorzitter van het bestuur van de Beroepsvereniging Nederlandse Ontwerpers.
19
Deelnemerslijst
mevr. Jeanet van Antwerpen dhr John Avis dhr/mevr. A. Baan mevr. Ineke Bakker dhr David Beekhuis mevr Solange Beekman dhr Martin Berendse dhr Rene van den Bergh dhr Roel Bergijk dhr Han le Blanc dhr Luuk Boelens dhr Henk Boldewijn dhr Perry Boomsluiter dhr Lex Brans dhr Ron Brizee dhr Gijs Broos dhr Jan Brouwer dhr H.P.M. van der Burgt dhr Scott Burnham mr. Oriol Clos dhr Wiebe Cnossen dhr D.M.B.Coumou mevr. Simone Crok dhr Roy van Dalm dhr Marcel Delahaij mevr. Katja Diallo dhr Karel van Dijk dhr Harrie Dona dhr Jan Doorakkers dhr Frank van Dooren dhr Hans Duimelaar dhr Lowieke Duran dhr Berry Eggen dhr Roel Esseboom dhr Sjoerd Feenstra dhr Dirk Frieling mevr. Isabel Gallin dhr Henk Gerards dhr Jan Goedman dhr Gostja Gomscroft dhr Jos de Groot dhr Rob Groot Zevert dhr Willem Hamel dhr Maarten Hartveldt dhr Guy Hayward mevr. Yolande van Heese
Inbo adviseurs Ruimte & Vastgoed Stadsdeel binnenstad Amsterdam Gemeente Dordrecht Ministerie van VROM, DG Ruimte Stadsdeel Bos en Lommer, Gemeente Amsterdam Gemeente Eindhoven Ministerie van OC&W RO groep Gemeente Leiden Stichting Alice Eindhoven Urban Unlimited Gemeente Groningen Ontwikkelingsmaatschappij Stadshavens Rotterdam NV Kinetisch Noord / NDSM Gemeente Zaanstad Gemeente Rotterdam, OBR ABF Research Gemeente Nijmegen Urbis Architect 22@ BCN Minase, Tilburg ICT Lounge Stadsdeelraad Amsterdam-Centrum Gemeente Amsterdam, O+S Journalist / tekstschrijver Gemeente Amsterdam, ROIB Kruiend IJs Dordrecht Gemeente Eindhoven Dona Consult Etin Adviseurs Gemeente Zaanstad Gemeente Amsterdam, EZ Quarantaineterrein Rotterdam Design Platform Eindhoven Gemeente Dordrecht Urhahn urban design TU Delft Gemeente Amsterdam, DMO Oost NV, Projectmanager Bedrijfsomgeving Ministerie VROM, DG Ruimte Teeken & Beelen Openbaar Bestuur Rotterdam G.A.N.G. Arnhem Openbaar Bestuur Rotterdam Chapel Studio Tilburg 180 Communications Ministerie van economische zaken
20
mevr. A. van Heijningen mevr. Fleur Heinz dhr Zef Hemel mevr Wil van der Hoek mevr. Ellen Holleman mevr. Renee Hoogendoorn dhr Chris Jagtman mevr. Liesbeth Janssen dhr Menno de Jong dhr Pieter Jongelie dhr Bob Kassenaar dhr Henk Kielenstijn mevr. Arma Kleinepier dhr Pieter Klomp dhr Robert Kloosterman mevr Monique de Knegt dhr A.Koper mevr Sandra Koster mevr. Judith van Kranendonk dhr Maurits Kreijveld dhr J.P.A.Kroese dhr Marc de Kroon dhr Ted Langenbach mevr. Ida van der Lee mevr Corinne van Lelieveld mevr Elies Lemkes-Straver dhr Rob Lindhout dhr John Lippinkhof dhr Ron Lubbers dhr Robert Marijnissen dhr Gerard Marlet mevr Milembe Mateyo dhr Rein Meester dhr Quint Meijer dhr Joao Meno de Matos mevr Anne Moller-Andersen dhr Hans Mommaas dhr Remco Montauban dhr Frank van Oort mevr. Carine van Oosteren dhr Robert Oosterhuis mevr. Helene Pattijn dhr Marc Peerdeman dhr Cees Jan Pen mevr. Marieke van Putten mevr. Cecile de la Rambelje dhr Otto Raspe mevr. Esther Reith dhr René Reitzema dhr Godfried Reuser dhr Eric Reynolds
Gemeente Dordrecht Universiteit Utrecht, faculteit Geowetenschappen Gemeente Amsterdam, dRO Ontwikkelingsmaatschappij Stadshavens Rotterdam NV L.O. Studio ING Real Estate AM Wonen BV Midden-Oost Westergasfabriek BV Ministerie van VROM, DG Ruimte Het Hoofdkwartier Arnhem Gemeente Amsterdam, Bestuursdienst Gemeente Helmond Lagroup Gemeente Amsterdam, dRO UvA, AMIDSt Ontwikkelingsmaatschappij Stadhavens Rotterdam NV Volkskrant Gemeente Tilburg Ministerie van OC&W, Cultuur en Media Ministerie van Economische Zaken Samenwerkingsverband Regio Eindhoven Gemeente Arnhem Now & Wow Gemeente Zaanstad Gemeente Dordrecht Horizon Pur Sang Interieurontwerpen Design Platform Eindhoven ICE ontwikkeling / Lubbers Groep Gemeente Amsterdam, DMO Atlas voor Gemeenten Gemeente Zaanstad Gemeente Dordrecht RO Groep Amersfoort European Design Centre Oresund Design Universiteit van Tilburg, Telos 180 Communications Ruimtelijk Planbureau Gemeente Amsterdam, EZ Gemeente Zaanstad Cocon Vastgoed Management B.V. Ministerie van VROM Gemeente Zaanstad Ministerie van Economische Zaken Gemeente Zaanstad Ruimtelijk Planbureau Gemeente Amsterdam, dRO Axis Media Ontwerpers Gemeente Amersfoort Containercity, Trinity Buoy Wharf
21
mevr Angela Rijnhart mevr Eva Roggeveen mevr. Els Roseboom dhr Paul Rutten dhr Willem Salet dhr Pieter Scholten dhr Fred Schoorl dhr Jaap Schoufour mevr. Mary-Ann Schreurs dhr Melle Smets dhr Willem Smink dhr Michel Smit mevr Saskia Smits mevr. Heleen Snuverink dhr Rob Stam dhr Joeri van den Steenhoven dhr Oscar Steens mevr. Erna aan de Stegge mevr. Marleen Stikker mevr Marijke Storm mevr Margo Strik dhr Peik Suyling mevr. Hester Swaving dhr Jan van Teeffelen mr Philip Tidd dhr Nico Tillie mevr Sanne Tonneijck dhr Hans ten Velden dhr Willem Velthoven dhr Drik Verbraak dhr Dick Verheijen dhr San Verschuuren mevr. Susanne Vleeshouwers mevr Ineke van Vliet mevr Samantha Volgers mevr. Marianne Volkers mevr Liese Vonk mevr Pauline de Vries dhr Luc Vrolijks dhr J. Waisvisz dhr Arjen Wierdsma dhr Martin van Wijck dhr G. Willems dhr Jos van Winkel mevr Jessica Winkelhorst dhr Marco de Wit dhr Hans Wolbers dhr Johan van Zoest
Gemeente Enschede Gemeente Dordrecht Fashion & Pattern Design TNO / Erasmus Universiteit / INHOLLAND Universiteit van Amsterdam NIROV Gemeente Amsterdam, projectgroep BroedplaatsAmsterdam Gemeente Eindhoven G.A.N.G. Arnhem Gemeente Groningen Mexx Zelfstandig filmmaakster Stadsdeel binnenstad Amsterdam Stichting Nederland Kennisland Gemeente Nijmegen, Monumentenzorg Waag Society Gemeente Amsterdam, dRO gemeente Tilburg Young Designers + Industry Stichting Internationale Culturele Activiteiten (SICA) Gemeente Rotterdam, DSV DEGW Gemeente Rotterdam, DSV Ministerie van Economische Zaken Ministerie van VROM, DG Ruimte Mediamatic Gemeente Eindhoven, Sector Kunst & Cultuur Gemeente Dordrecht Gemeente Amsterdam, dRO Ministerie van VROM, DG Ruimte Gemeente Dordrecht Student UvA Gemeente Amsterdam, DMO Ministerie van VROM Openbaar Bestuur Rotterdam Urhahn Urban Design Gemeente Leiden Gemeente Zaanstad Gemeente Groningen, RO/EZ Centrum voor beeldende kunst Dordrecht Gemeente Zaanstad Ministerie van Economische Zaken Innoflow Tilburg Lava, BNO Gemeente Amsterdam dRO
22
Verslagen van deze conferentie binnenkort op: www.destadbv.nl
de Stad bv Tichelstraat 6 1015 KT Amsterdam 020 615 95 90
[email protected] www.destadbv.nl
23
