Doe-het-zelf wandeling Noordwijk
Toeren rond Taxis INFO
thema Wijk duur
Wijkwandeling Noordwijk 1u
Startpunt Eindpunt Bereikbaarheid
Metrohalte Ribaucourt Metrohalte Ribaucourt Metrolijn 2 of 6 halte Ribaucourt
UiTinBrussel is een initiatief van muntpunt.be
intro Evere E19 ANTWERPEN BRUSSEL NATIONALE LUCHTHAVEN
Ganshoren E40 GENT OOSTENDE
E40 LEUVEN
Koekelberg St.-Agatha Berchem
St.-Lambrechts Woluwe
St.-Jans Molenbeek
St.-Pieters Woluwe
Anderlecht
RUE DE L'ESC
QU HA AI NA VE L B DES M AK NLA EN KA RUXE ATE AN AI R LLE I S - A UX CH AR LE
CA
RS TR.
VIE
BO U
RUE
RAA T
LEN T OK KA AI D -BAS AI SIN ES PEN BEC ICH O ES
S ER T ELI AT TRAA S DE ENS
II
3
SAINCTELETTE
KAARTTHEATER
PL. SAINCTELETTE PL. PLACE DE L'YSER IJZERPLEIN
QUAI DU BATELAGE SCHIPPERIJKAAI
E
LD
UE D
PO
QU
AI D
NT
AL VE
EW ILLE WI L LE B BRO ROEC K EKK AA I
DU TER PO R IA MA
UE
4
DA
OD
TEN
QU RU AI D. IMI L.V NG OIR SKA IE AI
QU
AN
BEC
'IN
G
YSER IJZER
AV EN
OR KO
CH ΠUR U R. D
E
RU
TO UR CO
LEO
STRA AT
SERVICES DES PRETS ET ALLOCATIONS RAAT D'ETUDES IS ST
-LA
EN
RU
RAA T
RTS T UC OU IBA
DE R RT UC OU RIB A DE
LLEE
EL
AV
DE S ERT MO MM A
RAA T SST
LAVA
RD
C.E.S.O.A.
6 5
BLD. D'YP IEPERLA
EN
AA
OY
MA ERT
RIB EA UC OU RTS T
NB
OO G
AE
RD ES
TR
AA
T
R P. V UE . STR JAC .
VA N RU E
RT ST R. NA JEN R.
R.
ED
AT RA ST
ST
S EN
R UE
V
R.
D . L. TR D. ES R. DIJL
au
R. ST
UL
D
BO ULE VA
. .R PET RTE KO URTO CO STR.
R.
EK ST R
EL EY M
E RU
T AA
EE
BE
9 8
N VA
TR SS
. DE MERC CH
RU
ADOL PH E
110
LE L ORR AIN STR AAT E
R UE
RU
LEO POL D II
2
S
al
RA AT
RU
bl
ao
D ST
MOLENBEEK 7
NCE ERA L'ESP RAAT R.DE OOPST H
PIER RUE
ER
S
M
RUE
at
LEO POL D II -LA AN
NI
RS PIE
AT TRA
VE HO
JE
1= R. D.L. VERMICELLERIE VERMICELLEFABRIEKSTR.
R LEE HE
. STR
IER
DE
ES S . D NT IMP TTA NG A A MB SG CO IJDER E STR TT
1
MP
HA ESC R. D
LIEN . -JU STR ST. AN A E RU .-JULI ST
JA RD IN
E DE
AR
THURN EN TAXIS
bu
TR. OS EXIC
1
RIBAUCOURT
PI C
LE NS ST RA AT
EN
EA UZ RU HO ED E U RU
C H.
PLACE VAN OEGAERDE PLEIN
. STR
E EL
.
VILLE
UD
IE HA
LEO POL D II
EU
HEL
G JETSE STW
.
RU
ST I C
ULE VAR D
CE D RED E
ap
N289
HAVENWIJK arQUARTIER as MARITIME
TER STR AA T
PLA
an
aq
DER VAN
BO
LD I I
. STR ES RG BE ANG LEN UX A GE EN ONT EM
STR
R20
OPO
RU
E JETTE C H. D
VAR D LE
OPST.-REMIUS ZIC H-
AN
ULE
A STRB . ST.-REMY
EESTLA
L' E E D LEO UE RTH POL D II R OU TR. S LAA N
WA
N260
TOUR ET TAXIS
RUE PICA RD
RUE
D
AN
.Z
J U B EL F
9
N ER
am
RIB RUE D EA E UC OU RT
. ET AV VO LLE HO AAN L
D DU VEL E RU KEN E LA
RUE RD PICA R. T S
THURN EN T
AUT LA ST EKE R. N VE LD -
BO ULE VA RD DU JUB ILE
GH STR . BER
EN UW
CA VA N
H.
RU ED E M.
AV
A STR SSEE .
LA AN
ST RA AT
N AA
QL
BR UC DU J.
LEI ES TR .J AA .D T UB RU CQ
ST R.
N
USE LA ME R. DE AASSTR. M
LA AN
© De Rouck GeocartP. G RUE
A
TR. E ERS BR MB AM SA .L. S D R.
IC
STRAAT
LG
PLAN
RUE DE ROTTERDAM
Elsene
SQ. DES LIBERATEURS . R ST BEVRIJDERSAECK RU H SQUARE J. ED HA AV. EL .R N T 'IN LA SSE A TEN S N289c N NS S DA OB T RU N T M E OO
P
R.
BE
V R. DLISSIN E F GE LES NS SIN TR. GU E
K
BO
D.
Ukkel ROTTERDAMSTR.
TOUR ET TAXIS
BRUXELLES BRUSSEL
Watermaal-Bosvoorde
. STR
BL
E411 NAMEN
R.
E19 PARIJS
Oudergem
T ST
Vorst
Etterbeek
PE TI
ACE WERRIE EIN
US R. M R. F
St.-Gillis
IJN EN KA AI
Schaarbeek Brussel-Stad
Jette
Deze wandeling leidt je ten dele door een buurt waarvan beweerd wordt dat ze minder vriendelijk is. Overdag merk je daar echter niets van, en kan je genieten van de rijke havengeschiedenis, waardoor je kan zien hoe verbonden de omliggende wijken zijn met de (vroegere) industrie. Nu de haven verplaatst is buiten Brussel, blijft er van de vroegere functies van de vele pakhuizen niets meer over. De belangrijkste, Tour & Taxis, is nu een van de belangrijkste sites waar grote expo’s en filmfestivals neerstrijken. Je vindt hier nog enkele overblijfselen van de vroegere industrie, zoals Bacardi-Martini, of het sigarettenmerkt St.-Michel. De wijken worden hier langzaamaan opgewaardeerd via wijkcontracten, waardoor de pakhuizen vaak worden omgebouwd tot hoogwaardige appartementen.
St.-Joostten-Node
A12 ANTWERPEN
BELGICA
2
Doe-het-zelf wandeling Toeren rond Taxis
INFO
BOU BLD DEWI . BA JNL UD AA
INFO
3
Doe-het-zelf wandeling Toeren rond Taxis
Deze wandeling begint aan het metrostation Ribaucourt I . Neem de uitgang ‘Ribaucourtstraat’. Je komt boven aan het kruispunt van de Ribaucourtstraat met de Leopold II-laan.
1
De Ribaucourtstraat verbindt het historische centrum van Sint-Jans-Molenbeek, rechts, met de site van Tour & Taxis, verderop aan de overkant links. Straat en gemeente werden in 1890 doormidden gesneden door de aanleg van de brede Leopold II-laan. Deze verbond het centrum van Brussel met het plateau van Koekelberg waar later de basiliek werd gebouwd, die je in de verte kan zien. De breuk was ooit nog veel groter. In 1957 werd er een viaduct over de laan aangelegd om het autoverkeer vlot naar Expo 58 op de Heizel te loodsen. In 1984 raasden er al 70.000 wagens per dag voor de slaapkamers van de belleépoquewoningen. Een tunnel kwam in de plaats van het viaduct. Sindsdien leeft de laan langzaam weer op: huizen worden gerenoveerd en de migrantenhandel van Molenbeek komt om de hoek van de Ribaucourtstraat piepen. Steek de Leopold II-laan over en volg ze naar rechts. Aan de overkant zie je vanaf nummer 48 een kantoorcomplex I waar de Franse Gemeenschap huist. Het complex loopt door tot het einde van de straat en er werden façades van originele huizen in verwerkt.
2
Steek op het einde van het trottoir het zebrapad over en ga tot aan de ijzeren leuning van het kanaal. Hier, links van de Sainctelettebrug I , begint het ‘Zeekanaal Brussel-Schel-
3
2 I Kantorencomplex op de Leopold II-laan
de’. Het werd in de zestiende eeuw aangelegd om Brussel via Rupel en Schelde met de Noordzee te verbinden en zo van Brussel een zeehaven te maken. De haveninfrastructuur lag eerst in het centrum van de stad maar verschoof begin twintigste eeuw naar de site op en rond ‘Tour & Taxis’, waarover later meer. Rechts-achter zie je op een verkeerseiland van de Leopold II-laan een standbeeld I uit 1912 dat een ode brengt ‘aan de ontwerpers van de zeehaveninrichting’.
4
Wandel linksop langs het kanaal.
3 I Zicht vanaf de Sainctelettebrug
De charme van water wordt de laatste jaren duidelijk weer ontdekt. De ver waarloosde kanaalzone werd heraangelegd met het oog op recreatieve functies. Er is een instapsteiger voor plezierboten. Misschien ligt er een boot van Brussels by Water of van La Fonderie aangemeerd. Brussels by Water biedt in de zomer boottochten aan naar bijvoorbeeld Antwerpen of, in de andere richting, naar het hellend vlak van Ronquières. La Fonderie organiseert tochten die inzoomen op het industriële verleden van Brussel. Nog iets verder plant het Brussels Gewest een openluchtzwembad. De bedrijven die er nog aanwezig zijn worden verderop gehuisvest. De recreatieve functie van het kanaal duwt dus de overgebleven industriële functie verder weg van het centrum. Het is echter niet de bedoeling de industrie weg te jagen. De handelsfunctie van het kanaal wint immers ook weer aan belang. De Haven van Brussel zorgt voor zowat 10.000 jobs, ook voor laaggeschoolden, wat in het tertiaire Brussel met zijn leger laaggeschoolde werklozen uiterst welkom is. Bovendien haalt een klassiek binnenschip van 1.350 ton al gauw zo’n 60 à 70 vrachtwagens van de weg. Een heroriëntatie van verkeer over water is dus ook goed voor het milieu en om het verkeersinfarct in te dijken. Het gebouw dat op een modern houten pakhuis lijkt, is ‘K-nal’ I , een zelfbedieningszaak waar je ’s middags een belegd broodje of een slaatje kunt eten. De zaak leeft duidelijk van de kantoorbediendes aan de overkant van de Havenlaan, want het is enkel ’s middags open. ’s Avonds worden er soms party’s georganiseerd.
5
6
I KBC-hoofdzetel
Neem vlak voorbij K-nal de trappen omhoog naar de Havenlaan en kijk naar de kantoorgebouwen aan de overkant.
4
Doe-het-zelf wandeling Toeren rond Taxis
INFO
De overkant wordt volledig ingenomen door de gebouwen van de KBC-hoofdzetel I . Het grootschalige kantoorgebouw probeert zich morfologisch in de buurt te integreren door de rooilijn en de bouwhoogte van de buurt te respecteren, althans voor de buitenkanten van het complex. Het centrale blok is hoger, maar dat zie je pas als je verderaf staat. Bedrijven in de kanaalzone zoals KBC financierden mee de heraanleg van de kaaien langs het water. Ook zij hebben er tenslotte belang bij dat hun voordeur er attractief uitziet.
6
Steek de Havenlaan voorzichtig over (er is geen zebrapad) en neem rechts van KBC de Van Meyelstraat.
Aangezien bouwpromotoren meer belangstelling hebben voor lucratieve kantoren dan voor minder rendabele woonprojecten, probeert de overheid met andere middelen woningbouw te realiseren. Een van die middelen is het koppelen van de bouwvergunning voor kantoren aan de verplichting ook ‘compensatiewoningen’ te bouwen. De nieuwe appartementen op het nummer 22 zijn zo’n compensatiewoningen voor kantoorbouw langs de Havenlaan. Iets verder, nummers 28-30, ligt een mooie getuige van het industriële verleden van de wijk: ‘Société des entrepots de Bruxelles’ I , verbouwd tot appartementen. De overdekte binnenkoer doet nu dienst als privéparking van de bewoners.
7
Neem rechts de Bouvierstraat. De hele rechterkant wordt gedomineerd door KBC. De nieuwe appartementen op nummers 14-16-18 zijn compensatiewoningen. In het nummer 18 huist een broodjeszaak, ‘Bruuke Snack Bouvier’ I .
8
Neem links de Le Lorrainstraat, tot aan de moderne nieuwbouw links. De vroegere site van het failliete schrootbedrijf Brumetal I
werd bebouwd met middelen van het wijkcontract ‘Maritiem’. Een wijkcontract is een beleidsinstrument van het Brussels Gewest waarbij gemeenten financiële hulp krijgen om een achtergestelde buurt weer op te knappen. Ook hier liggen sociale woningen. Aan de achterkant van de bouwkavel kocht de gemeente grond om die goedkoper door te verkopen aan particulieren. Deze zijn verplicht om er binnen de drie jaar een middenklassenwoning op te bouwen.
7 I Société des entrepots de Bruxelles
9
Keer op je stappen terug en neem links verder de Bouvierstraat. Loop de straat uit en neem de Picardstraat naar rechts. Steek aan de lichten de Picardstraat over en vervolg langs de Havenlaan I tot je ter hoogte van het bushokje links door een hekje naar de site van Tour & Taxis kunt. (Is het hekje gesloten, volg dan verder de Havenlaan tot de grote toegang aan de volgende verkeerslichten, en loop op de site terug tussen het grote pakhuis en het hek.)
au
De naam van de site verwijst naar de vroegere eigenaar van de gronden: de familie von Thurn und Tassis. Zij bezaten lang het monopolie op de internationale postbedeling. De paarden van de postkoetsen werden hier te grazen gezet. Meer uitleg over deze familie en hun huis in het centrum van Brussel vind je in de wandeling ‘Grand Chic?’. Begin twintigste eeuw werden hier grootschalige inrichtingen gebouwd voor de Brusselse haven. Het ging vooral over opslagplaatsen voor goederen die per boot of per spoor België binnenkwamen en waarvan de douaneformaliteiten, controle en taxatie, hier afgehandeld werden. In het gebouw links van de bomendreef met parking waren de loketten van de douane gehuisvest. Rechts van de dreef, het grootste gebouw, was het zogenaamde ‘koninklijk pakhuis’ I .
al
Neem de bomendreef tussen de twee gebouwen tot aan de drie deurbogen rechts, en wandel het koninklijk pakhuis binnen.
al I Tour&Taxis, koninklijk pakhuis
© Tour&Taxis
In de grote centrale gang is een sleuf met glas en hout overdekt: hierin liep een treinspoor waarop goederentreinen het gebouw binnenreden. De goederen werden gelost en konden over vijf verdiepingen in allerlei ruimtes opgeslagen worden. Hier werden vooral producten opgeslagen zoals suiker, tabak, graan, … Na het wegvallen van de Europese binnengrenzen, het toenemende transport met vrachtwagens en het just-in-time deliveryprincipe verloor de site haar be-
INFO
5
Doe-het-zelf wandeling Toeren rond Taxis
staansreden. Dit gebouw heeft een herbestemming gekregen met winkels en horeca beneden en kantoren boven. Wil je meer geschiedenis? Loop dan tot het midden van de centrale gang, waar je naar de kelder kunt voor een tentoonstelling. Wie de innerlijke mens wil versterken kan dat hier in verschillende gelegenheden: restaurant ‘Tasso’ biedt menu’s rond de 30 euro, in een overwegend zwart decor, een soort hippe versie van een klassiek chique stijlrestaurant. Het meest populaire is ‘La Boutique Alimentaire’, een zelfbedieningszaak waar je een slaa tje kan samenstellen aan de slabar. Je kan er ook terecht voor belegde broodjes. Bijna daartegenover is er ‘l’Axess’, een restaurant in een koel zwart-wit interieur dat de originele structuur van het gebouw geenszins verbergt. Hoofdschotels kosten 15 à 25 euro. Rokers hebben er een groot eigen rookaquarium. En tenslotte heb je nog ‘La Fabbrica’ dat ook een goede keuken biedt. Volg de hele middengang en ga buiten aan de tegenoverliggende kant. Je krijgt een overzicht over de rest van de gigantische site. Het grote, grotendeels witte complex in de verte voor je is de TIR I (Trans-
am
ports International Routier), een overslagplaats voor vrachtwagens. Links daarvan zie je een gebouw met een afgebrand dak, dat was een gebouw voor het spoorwegpersoneel. Daar-bovenuit piept de watertoren en de elektriciteitscentrale. n de verte ontwaar je de glimmende bollen van het Atomium op de Heizel, waar je meer over te weten komt in onze wandeling ‘De Heizel, nagalm van de expo’. Ga links om de hoek en loop tussen het koninklijk entrepot en het gebouw met het sheddak, een dak in zaagtandstructuur, rechts. Ook dat was een stapelhuis I . Het dak maakt het gebouw tot het tech-
an
ao I Tour&Taxis, goederenstation
nisch knapste gebouw. Het overspant een 230 meter lange en 60 meter brede ruimte, een oppervlakte tweemaal zo groot als de Grote Markt, en dit zonder steunpunten tussen de buitenmuren! Bovendien heeft het dak een zekere elasticiteit om zich aan te passen aan veranderende weersomstandigheden of grondstabiliteit. Dit pakhuis heeft een herbestemming gekregen voor tijdelijke tentoonstellingen. Op het einde kom je weer aan het parkeerdreefje. Volg het naar rechts tot je links het grote hek ziet om de site te verlaten. (Tijdens het weekend loop je terug naar de toegang langs de Havenlaan, die je dan naar rechts volgt tot je op de Picardstraat komt.) Je staat weer in de Picardstraat. Volg deze rechts. Je passeert nu langs het vroegere goederenstation I van de Brusselse haven. Indien een van de poorten opstaan, kan je binnen even een kijkje nemen.
ao
Vijf enorme ijzeren hallen overspannen de perrons. In de gebouwen links heeft de circusschool haar intrek genomen. De rest van het goederenstation wacht op een herbestemming.
ao I Tour&Taxis, goederenstation
Ga weer buiten en sla rechtsaf. Na enkele meters kan je door de grote poort de hal binnenlopen tot je de ‘Boulevard du Cirque’ I van de circusschool ziet.
ap I Tour&Taxis, Boulevard du Cirque
Hier staat de tent waar er soms ook publieke voorstellingen zijn. In het bakstenen gebouw links, de vroegere kantine van het spoorwegpersoneel, zit nu ‘Blue Lemon’, het organisatiebureau dat onder andere de publieke voorstellingen van de Circusschool organiseert. Op de braakliggende gronden sloegen de laatste jaren ook andere evenementen hun tenten op, zoals het ‘Cirque du Soleil’ of het wereldmuziekfestival ‘Couleur Café’. Dat laatste festival begon ooit in de vervallen Hallen van Schaarbeek om de publieke opinie attent te maken op een dringende renovatie, waarna men hier hetzelfde deed. Het festival zal Tour & Taxis waarschijnlijk moeten verlaten. Er bestaan namelijk plannen om een nieuwe stadswijk te bouwen met kantoren, woningen en een park. Daarmee verlaat men definitief de geschiedenis van goederenoverslag en de mogelijkheden die de plek daarvoor nog steeds biedt.
ap
6
Doe-het-zelf wandeling Toeren rond Taxis
INFO
Keer terug naar de Picardstraat.
De Havenwijk aan de overkant van de straat is historisch sterk verweven met de activiteiten op Tour & Taxis. Toen de overslagactiviteiten stilvielen, viel ook de wijk in een diepe recessie. Nu de twee grote stapelhuizen een herbestemming hebben, merk je dat de handel in de Picardstraat weer op dreef komt. Er zijn enkele horecazaken alsook een opvallende concentratie van bedrijven die transitnummerplaten aanbieden met bijhorende verzekering, om voertuigen te exporteren. Steek de Picardstraat over en ga iets naar rechts tot de Vandenbogaerdenstraat. Op de tegenoverliggende hoek staat een groot rood gebouw I .
ap
ap I Picardstraat Saint-Michel
Het was een depot van het sigarettenmerk ‘St. Michel’, de “gruune Michel”, nog een voorbeeld van de verwevenheid van de wijk met Tour & Taxis. Hier waren diverse bedrijven gevestigd die handelden in producten die getaxeerd moesten worden.
Goesting in meer Brussel? Op www.UiTinBrussel.be vind je naast een pak gratis downloadbare doe-het-zelf wandelingen ook de volledige cultuur- en vrijetijdsagenda van Brussel en een pak tips om de stad te ontdekken. UiTinBrussel is een initiatief van Muntpunt.
Nog een voorbeeld? Amper enkele huizen verder in de Vandenbogaerdenstraat ligt Bacardi-Martini I . Daartegenover is er een buurtagentschap van Actiris I , dat is de nieuwe naam voor de vroegere BGDA, de Brusselse VDAB. In dit gebouw is ook een bedrijvencentrum gehuisvest. Een bedrijvencentrum biedt goedkoop onderdak aan jonge bedrijfjes uit de buurt, maar ook boekhoudkundige, juridische en andere bijstand. Op die manier probeert het Gewest de locale economie van achtergestelde buurten weer uit het slop te trekken. Een van de sponsoren van dergelijke bedrijvencentra is de Europese Unie.
UiTinBrussel 0800 13 700 I
[email protected] www.uitinbrussel.be I www.muntpunt.be Voor deze wandellussen deed UiTinBrussel een beroep op de gidsenvereniging Brukselbinnenstebuiten. De gidsen van Brukselbinnenstebuiten tonen je de stad te voet, per bus of met de tram. Daarbij vertrekken ze steeds van de stedelijke realiteit, de vele tegenstellingen, uitersten en mogelijkheden van de stad. Bruksel keert de hoofdstad binnenstenbuiten en heeft aandacht voor kleine gevoeligheden. Brukselgidsen praten dus niet vrijblijvend, ze houden van hun stad en die liefde geven ze je graag mee. Andere wandelingen in deze reeks: Maak kennis met volksbuurten zoals de Marollen of OudMolenbeek, de Europese instellingen in de Leopoldwijk of de TGV aan ’t Zuid. Luister naar boeiende verhalen over 19de-eeuwse grandeur onder Leopold II, de streling van de art nouveau bij de squares, of de charme van stedelijke parken. Maar hoor ook confronterende verhalen over sociale, politieke en economische achtergronden en mechanismen. Brukselbinnenstebuiten 02 218 38 78 I
[email protected] www.brukselbinnenstebuiten.be
INFO
Een initiatief van Muntpunt met de steun van de Vlaamse overheid en Vlaamse Gemeenschapscommissie
Alle foto’s vallen onder het copyright van Muntpunt, tenzij anders vermeld onder de foto. Eerste publicatiedatum: 16/05/2009 Herwerkte versie 31/07/2012
aq
as
Neem voorbij Actiris links de Ulensstraat.
Achter het hek links is aan de achterkant van het Actirisgebouw, met middelen van het wijkcontract, een gemeenschaps-centrum voor buurtbewoners ingericht. Op het nr. 87 huist achter de garagepoorten een wijkmoskee I . Dit valt echter pas op als je mensen massaal daarheen ziet trekken voor het gebed.
at
Loop verder tot het volgende kruispunt. Aan de tegenoverliggende hoek zie je een groot bakstenen gebouw met grote vensters: het is een voormalige kachelfabriek van Nestor Martin I .
bu
De fabriek werd in 1929 een opslagplaats van de douane voor aangeslagen goederen. Na de bouw van de KBC-kantoren aan de Havenlaan werd de site in het kader van stedenbouwkundige compensaties omgevormd tot ‘De tuin van de Gieterijen’, een complex met middenklassenappartementen. De uitvoering gebeurde door de GOMB, de Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor Brussel. Deze instelling bouwt in samenwerking met privémaatschappijen middenklassenwoningen in of aan de rand van achtergestelde buurten. Neem de Ribaucourtstraat rechts. Aan het volgende kruispunt waar verscheidene straten samenkomen neem je de Mexicostraat, tussen Western Union en het café dat beneden rood geverfd is, tot je weer op de Leopold II-laan bent.
Op de hoek met de Leopold II-laan kan je muntthee of koffie drinken in café Averroes I , genoemd naar een befaamd Arabisch filosoof uit het 12deeeuwse Cordoba. Averroes beïnvloedde ook het christelijke en joodse denken, onder andere met kritieken op werken van Aristoteles. Ook het café richt zich tot een gemengd publiek.
bl
Aan de overkant van de Leopold II-laan kan je links weer naar het metrostation Ribaucourt lopen.
