roem
eindexamenKijkwijzer In samenwerking met het Mauritshuis
naam school klas datum
TEHATEX vmbo, niveau 2013 - 2014
hoe het werkt
plattegrond
Voor de leerling Deze eindexamenkijkwijzer leidt je langs kunstwerken uit verschillende tijden en windstreken in het Gemeentemuseum Den Haag. Stuk voor stuk hebben ze iets te maken met het examenthema ROEM. M
on
dr
i
n aa
&
D
e
St
ijl
Hoe ga je te werk
voor de docent
8
15
shop mauritshuis
begane grond
Een clipboard kun je bij de infobalie in de hal lenen. Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Je vindt bij ieder werk een afbeelding, een aanduiding waar je het kunt vinden, een tekst en enkele opdrachten. Op de plattegrond in je kijkwijzer kun je zien waar je bent. Woorden met een ster kun je aan het einde van deze kijkwijzer in een begrippenlijst opzoeken.
Wanneer u voor het museumbezoek niet langer dan 1 uur ter beschikking heeft, kunt u met uw leerlingen ook een selectie uit de opdrachten maken. De inrichting van het museum is aan wisselingen onderhevig. De afdeling Educatie doet haar best deze eindexamenkijkwijzer up-to-date te houden, het kan echter voorkomen dat een kunstwerk van deze kijkwijzer tijdelijk niet te zien is.
34
33
O
nt
de
k
he
tm
e od
rn
e
32 28
M
au
sh
ui
s
41
1e verdieping
Neem om het museumbezoek goed te laten verlopen van te voren contact op met de afdeling Educatie,
[email protected], tel.: 070 – 3381 120.
t ri
48
Gemeentemuseum Mauritshuis
2
3
Tentoonstelling Mauritshuis 1 Religieuze schilderkunst Quinten Massys kunstenaar Quinten Massys (en/of atelier) (1466-1530)
1e verdieping, zaal 48 Als gevolg van de nieuwe techniek ontstonden in de tijd na de middeleeuwen levendige schilderijen met veel details. Deze tijd noemen we de renaissance*. De wereld werd vanaf dat moment op een naturalis tische* wijze afgebeeld. Kijk maar naar het werk van schilder Quinten Massys (I).
titel Madonna en kind datering voor 1530 materiaal olieverf op paneel afmetingen 75 x 63 cm Inventarisnr. 842 langdurig bruikleen van het Rijksmuseum aan het Mauritshuis
Schilderijen uit de middeleeuwen* zien er heel anders uit dan die van daarna. De belangrijkste reden hiervoor is bladgoud*. Meestal waren middeleeuwse schilderijen letterlijk vergulde panelen* met gekleurde figuren. De verandering kwam door de buitengewone bekwaamheid van schilder Jan van Eyck (1390 – 1441) in de omgang met olieverf. Van Eyck bracht dunne lagen olieverf op een witte ondergrond over elkaar aan. Het licht kan door de verschillende kleurlagen dringen en wordt door de witte ondergrond weerkaatst. Op die manier ontstaan diepe kleuren in veel nuances. 4
Duccio, Rucellai Madonna, 1285 Nympheas, 1899
5
Tentoonstelling Mauritshuis opdrachten Je kijkt naar misschien wel de beroemdste vrouw in de westerse kunstgeschiedenis, en haar kind. Wie is deze vrouw met kind en waar zie je dat aan?
1e verdieping, zaal 48 Wat dit schilderij bijzonder maakt, zie je pas wanneer je het vergelijkt met een werk uit de middeleeuwen. Probeer dat eens. Schrijf hieronder de belangrijkste verschillen op met het middeleeuwse schilderij in je kijkwijzer.
Het schilderij is gemaakt na de middeleeuwen. Dat zie je in één oogopslag. Waaraan? Inhoudelijke aspecten Weergave van Maria en kind:
In West-Europa wedijverden de gemeenten om de mooiste en rijkste schilderijen voor in hun kerk. Het was ook om de aandacht van de gelovigen te trekken. Denk je dat het schilderij van Massys goed geschikt was om mee te pronken? Leg uit waarom je dat denkt.
Weergave omgeving van Maria:
Formele aspecten Ruimtesuggestie:
Kleurgebruik: Geef een voorbeeld bij je uitleg.
Stofuitdrukking: Geef een voorbeeld bij je uitleg.
6
7
Tentoonstelling Mauritshuis 2 Een beroemde stier Paulus Potter
1e verdieping, zaal 41 opdrachten Paulus Potter schilderde op heel groot formaat en besteedde tegelijkertijd aandacht aan de kleinste details. Noem drie details.
kunstenaar Paulus Potter (1625 – 1654) titel De stier datering 1647
Paulus Potter had natuurlijk nog geen fototoestel waarmee hij een stier kon vastleggen. En zo’n stier in de wei, die beweegt. Dat maakt het extra moeilijk. Hoe heeft Potter - in zijn atelier - deze stier zo realistisch* kunnen schilderen, denk je?
afmetingen 235,5 x 339 cm materiaal olieverf op doek objectnummer 136
De stier van Potter is een begrip. Wat dit schilderij zo bijzonder maakt, is het feit dat Potter een alledaags onderwerp – een stier in de wei – op zo’n groot formaat heeft geschilderd. Een dergelijke verheerlijking van vee is iets wat in de 17e eeuw alleen in Holland voorkwam. Potter plaatste de stier in het midden van het schilderij. Links voegde hij een boer, een koe en wat schapen toe. Rechts kijken we uit over een weiland waar nog meer vee graast. Hoog in de lucht hangt een leeuwerik. Aan de horizon, onder een donkere wolkenlucht, is nog net de torenspits van Rijswijk te zien. We bevinden ons hier dus even buiten Den Haag.
De Hollandse luchten zijn wereldberoemd, mede dankzij de landschappen uit de 17e eeuw. De aandacht voor de lucht zie je ook in De stier van Potter. Onderbouw deze stelling. Denk hierbij ook aan aspecten van de vormgeving zoals de compositie.
Potter zorgde in dit schilderij voor een mooi samenspel tussen rust en beweging. Leg uit hoe. Denk hierbij aan aspecten van de voorstelling en van de vorm.
Potter was pas 21 jaar toen hij dit schilderij maakte. Het is veel groter dan zijn gebruikelijke werk. Waarschijnlijk was het een opdracht, maar onduidelijk is voor wie het schilderij bestemd was en waar het moest komen te hangen. Dit schilderij kreeg veel aandacht vanwege de combinatie van het formaat met het onderwerp. Waarom was deze combinatie bijzonder?
8
9
Tentoonstelling Mauritshuis 3 Beroemde zelfportretten Rembrandt van Rijn
1e verdieping, zaal 41 opdrachten Boven genoemde Italiaanse kunstkenner schetst geen charmant beeld van Rembrandt. Bekijk het late zelfportret. Wie zie jij? Beschrijf.
kunstenaar Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606 of 1607 -1669) titel Zelfportret datering 1669
Welke compositievorm hoort er bij dit zelfportret? Kies uit: horizontaal-, verticaal-, diagonaal-, centraal-, driehoeks- en overall-compositie.
afmetingen 65,4 cm x 60,2 cm materiaal olieverf op doek
Het licht is kenmerkend voor barokke* schilderkunst. We noemen dit soort licht clair-obscur. Slechts een deel van de voorstelling is hierbij verlicht en er is sprake van een groot licht-donker contrast. Beschrijf hoe het licht valt en welke werking het clair-obscur heeft.
Rembrandt was onmiskenbaar de beroemdste Hollandse schilder van zijn tijd. Uit opmerkingen van tijdgenoten komt Rembrandt naar voren als een eigenzinnig man die altijd werkte. Een Italiaanse kunstkenner schreef over hem: Hij was zo nukkig als wat en had lak aan iedereen. Het lelijke, volkse gezicht van de kunstenaar ging gepaard met smerige, slordige kleren, want hij had de gewoonte om onder het werk zijn penseel aan zijn kleding af te vegen […]. Wanneer hij aan het werk was, zou hij de grootste vorst van de wereld nog niet ontvangen; die zou telkens weer moeten terugkomen wanneer hij klaar was met zijn werk. Geen kunstenaar in de 17e eeuw heeft zoveel zelf portretten geschilderd als Rembrandt. De eerste zelfportretten maakte hij toen hij ongeveer 22 jaar was, de laatste drie in het jaar van zijn dood. Wie al die zelfportretten achter elkaar zet, ziet Rembrandt geleidelijk aan ouder worden.
10
Waar bevindt zich de lichtbron? Beschrijf met drie woorden waarbij je kunt kiezen uit: links-rechts, achter-voor, boven-onder.
Vermoedelijk maakte Rembrandt zijn zelfportretten als een soort zelfpromotie. De zelfportretten konden bijdragen aan zijn bekendheid en roem. Niet voor niets verwerkte hij vaak verwijzingen naar zijn eigen kunstenaarschap, naar zijn succes en zijn eerbiedwaardigheid. Zie je dit soort verwijzingen hier? Leg uit waarom je dit portret wel/niet geschikt vindt ter zelfpromotie.
11
e 1Tentoonstelling verdieping, zaalOntdek 36 het moderne
4 Beroemd na zijn dood Vincent van Gogh
1e verdieping, zaal 34 opdrachten Welk van de onderstaande kleurcontrasten* heeft Van Gogh in dit schilderij toegepast? Noem steeds de kleuren en de plaats (aanduiding) hiervan in de voorstelling.
kunstenaar Vincent van Gogh (1853-1890) titel Tuin te Arles
-
datering 1888 afmetingen 82,8 x 102,0 cm
Kleur tegen kleur contrast Licht - donker contrast Warm - koud contrast Complementair contrast
materiaal olieverf op doek
Kleurencirkel van Itten
objectnummer 0333643
Vincent van Gogh wordt tegenwoordig gezien als één van de grote schilders van de 19e eeuw. Deze erkenning kwam echter pas laat. Tijdens zijn leven heeft hij waarschijnlijk maar één schilderij verkocht. Financieel werd Vincent vooral gesteund door zijn jongere broer Theo, die kunsthandelaar was. In ruil voor zijn steun kreeg Theo werken van zijn broer toegestuurd. Ze waren er beiden van overtuigd dat die een bijdrage aan de moderne kunst konden leveren.
Hoe komt de levendigheid van de voorstelling tot stand? Denk aan het licht, de kleuren en de toets. Beschrijf de werking ervan. Gebruik begrippen zoals primaire kleuren, secundaire kleuren, tertiaire kleuren en verzadigde kleuren wanneer je die van toepassing vindt.
Begin 1888 ontvluchtte Van Gogh het drukke Parijse stadsleven en vertrok naar Arles in Zuid-Frankrijk. Hij was inmiddels uitgegroeid tot een volwassen kunstenaar met een eigen schilderstijl. In Tuin te Arles kun je letterlijk de penseelstreken van Vincent van Gogh volgen, hoe hij streepje voor streepje de kleuren op het doek heeft aangebracht. Hierdoor lijkt het alsof de bloementuin waar we naar kijken daadwerkelijk in bloei staat.
Vincent van Gogh, 1866
12
13
Tentoonstelling Ontdek het moderne
Zaal 33: Anton Mauve, Bomschuit op het strand, 1882
1e verdieping, zaal 32 en 33
Zaal 32: Alexej von Jawlensky, Oberstdorf (Duitsland), ca. 1912
Het moderne kleurgebruik van Vincent van Gogh viel niet in de smaak in Nederland aan het einde van de 19e eeuw. Hier gaven schilders zoals Anton Mauve de toon aan op het gebied van schilderkunst. Bekijk het schilderij Bomschuit op het strand in zaal 33. Vergelijk het licht, de kleuren en de toets met het schilderij van Van Gogh.
De schilderijen van Vincent van Gogh inspireerden veel kunstenaars na hem. Zoals de expressionistische* schilders. In welke aspecten van de vorm zie je de invloed van Vincent van Gogh? Noem steeds een concreet voorbeeld en de plaats (aanduiding) hiervan in de voorstelling.
Welke verschillen zie je met het werk van Van Gogh?
Welk begrip hoort bij het schilderij van Van Gogh? Kruis aan. natuurlijke kleuren anders: expressieve kleuren symbolische kleuren Welk begrip hoort bij het schilderij van Anton Mauve? Kruis aan. natuurlijke kleuren anders: expressieve kleuren symbolische kleuren
14
Tegenwoordig zijn de schilderijen van Vincent van Gogh wereldberoemd. Zo beroemd werd Anton Mauve nooit - ook al was hij aan het einde van de 19e eeuw bekend in binnen-en buitenland. Wat is volgens jou hiervan de reden?
15
tentoonstelling ontdek het moderne 5 Een beroemde tuin Claude Monet
1e verdieping, zaal 28 opdrachten Door welk gedeelte van zijn beroemde tuin heeft Monet zich hier laten inspireren – door de ‘bloementuin’ of de ‘watertuin’?
kunstenaar Claude Monet (1840-1926) titel Blauwe regen
Monets werk werd op late leeftijd steeds ‘abstracter’. Beschrijf de voorstelling en licht deze uitspraak toe.
datering ca. 1925 afmetingen 153,6 cm x 203,5 cm materiaal olieverf op doek objectnummer 0333516
Van wat voor soort beweging in zijn tuin geeft Monet hier een impressie (indruk)?
De Franse schilder Claude Monet was een van de grondleggers van het impressionisme*. Zijn hele leven was hij als kunstenaar op zoek naar het zo goed mogelijk vastleggen van het ‘ogenblik’ in natuur en landschap in schilderijen. Dit onder invloed van het tijdstip, het seizoen en de weersomstandigheden. De impressionisten werkten zo veel mogelijk in de open lucht. In de tuin bij zijn landhuis in Giverny leefde Monet zich uit in het schilderen van bomen en planten. Het eerste gedeelte bij het woonhuis is de bloementuin. Dit gedeelte heeft Monet gebruikt om met kleur en licht te experimenteren. De planten in deze tuin zijn als een kleurenpalet verweven, alle kleuren staan door elkaar (paars, rood, oranje, roze en geel). De gedurfde kleurencombinatie maakt deze tuin zo bijzonder. Het tweede gedeelte van de tuin is de watertuin. Deze tuin is bekend om z’n waterlelies en het bruggetje met de blauwe regen. Monets beroemde tuin in Giverny is nu een toeris tische trekpleister.
Claude Monet
16
Claude Monet, Bassin aux Nympheas, 1899
Door welke aspecten van de vorm ontstaat de suggestie van beweging?
In de 19e eeuw veranderde het beroep van schilder ook door de uitvinding van de fotografie. Eigenlijk hoefde een schilder niet meer nauwkeurig de natuur weer te geven. Dat kon een fotocamera nu veel sneller. De fotografie inspireerde kunstenaars om anders te schilderen dan voorheen. Hoe zie je de invloed van de fotografie terug in dit schilderij?
17
Tentoonstelling Mondriaan en De Stijl 6 Kostbare aankoop Piet Mondriaan
begane grond, zaal 15 opdrachten Abstract betekent dat er geen herkenbare voorstelling meer is. Waar gaat zo’n schilderij dan over? Noem de eerste twee begrippen die in je opkomen wanneer je kijkt naar de Victory Boogie Woogie.
kunstenaar Piet Mondriaan titel Victory Boogie Woogie datering 1944
In New York raakte Piet Mondriaan geïnspireerd door een nieuwe soort muziek: de Boogie Woogie. Sommige begrippen kun je toepassen op muziek en op schilderijen. Welke? compositie snelheid beweging (klank)kleur ritme contrast
afmetingen spieraam diagonaal 178,4 cm materiaal gemengde techniek op doek objectnummer 810747
Zijn eerste stappen op het pad van kunstenaar zette Piet Mondriaan aan het einde van de 19e eeuw met landschappen. Dat zou je niet denken wanneer je zijn late werk ziet. Al gauw kwam hij namelijk tot de conclusie dat het geen zin heeft om de wereld te schilderen zoals die eruit ziet. Mondriaan zocht naar een universele schoonheid en naar evenwicht achter de wereld die wij zien. Tot aan zijn dood bleef hij zoeken - Mondriaan was overtuigd van de noodzaak tot verandering.
Piet Mondriaan schilderend aan Victory Boogie Woogie in de zomer van 1942, in zijn eerste New Yorkse atelier aan 353 East 56th Street. Foto: Bobsy Goodspeed.
18
De Victory Boogie Woogie is zijn laatste schilderij, gemaakt in New York. Vanwege de Tweede Wereldoorlog was Piet Mondriaan hiernaartoe verhuisd. Als hij in Europa was gebleven, zouden zijn schilderijen misschien wel zijn vernietigd. Zijn werk werd door de nationaalsocialisten* gezien als ‘ontaarde kunst’. ‘Ontaarde kunst’ (‘Entartete Kunst’) is een Duitse term die tijdens het nationaalsocialistische regime in Duitsland (1933-1945) werd gebruikt.
Kies een aspect van de vormgeving dat je hebt aangekruist. Licht zo concreet mogelijk toe hoe Piet Mondriaan dit aspect heeft toegepast in de Victory Boogie Woogie. (Bijvoorbeeld contrast: Gebruik de juiste begrippen. Benoem alle contrasten die je hier ziet en beschrijf de plaats in het schilderij. Wat is de werking ervan?)
Piet Mondriaan was op zoek naar evenwicht. Leg deze stelling uit aan de hand van de Victory Boogie Woogie.
19
Tentoonstelling Mondriaan en De Stijl
begane grond, zaal 8
Samen met Wassily Kandinsky (1866–1944) en Kazimir Malevich (1878–1935) was Piet Mondriaan een van de grondleggers van de abstracte kunst. Hij koos het onderwerp boom om verschillende aspecten van de vormgeving eens goed te onderzoeken. Loop naar ruimte 8. Waarop richtte hij zijn aandacht? Je kunt ook meerdere mogelijkheden aankruisen.
kleur vorm ruimte licht lijn ritme
Het Gemeentemuseum heeft de grootste verzameling werken van Piet Mondriaan ter wereld. Op een unieke manier kun je hier zijn ontwikkeling volgen van gevierde landschapschilder naar uitvinder van de abstracte schilderkunst. De Victory Boogie Woogie is het laatste schilderij van Piet Mondriaan, en ook het duurste schilderij dat ooit in Nederland werd aangeschaft: voor 80 miljoen gulden in 1998. Deze miljoenen vonden veel mensen weggegooid geld. Geef een goed onderbouwd argument voor of tegen deze aankoop.
Avond, De rode boom, 1908 -10
kleur vorm ruimte licht lijn ritme
De grijze boom, 1911
kleur vorm ruimte licht lijn ritme
Bloeiende appelboom, 1912
20
21
Begrippenlijst
notities
Abstract/geabstraheerd — Soms stellen kunstwerken helemaal niet iets voor uit de werkelijkheid. Wanneer de vorm niet meer doet denken aan de zichtbare of herkenbare werkelijkheid, noem je dit abstract. Er is ook een tussenvorm; tussen realistisch en abstract in. Je kunt dan wel herkennen wat het kunstwerk is, maar de vormen zijn vereenvoudigd. Er zijn minder details dan in het echt. Dit noem je geabstraheerd.
Complementair contrast — Bij een complementair contrast gaat het om de kleuren die in de kleurencirkel recht tegenover elkaar staan. Als je die kleuren naast elkaar zet dan versterken ze elkaar wederzijds. Complementair zijn bijvoorbeeld de volgende paren: Geel-Paars Oranje-Blauw Rood-Groen
Associatie/associëren — Verbinding/ in verband brengen
Middeleeuwen — De middeleeuwen liep van ongeveer 500 N.C. (Na Christus), bij de val van het Romeinse Rijk tot aan ongeveer 1500 (vaak wordt 1492, de ontdekking van Amerika genoemd). Voor het verdwijnen van bladgoud uit de schilderkunst wordt vaak 1450 aangehouden.
Barok — Periode van de 17e eeuw tot in de eerste helft van de 18e eeuw. Bladgoud — Goud dat tot een dikte van 0,0001 mm is geplet. Bladgoud wordt gebruikt om allerhande voorwerpen van een gouden uiterlijk te voorzien. Compositie — Ordening van delen tot een geheel. Expressionisme — Stroming einde van de 19e eeuw, begin van de 20e eeuw. De expressionisten verzetten zich tegen een natuurgetrouwe weergave van wat ze zagen. Ze schilderden vereenvoudigde vormen en in felle kleuren. Impressionisme — Stroming in de tweede helft van de 19e eeuw waarbij kunstenaars een indruk (impressie) weergeven van wat ze waarnemen. KLEUR Natuurlijke kleuren — Komen overeen met de waarneembare werkelijkheid Expressieve kleuren — Komen lang niet altijd overeen met de waarneembare werkelijkheid. Ze drukken bijvoorbeeld de stemming van de maker uit. Expressieve kleuren zijn meestal fel, primair en contrasterend. Symbolische kleuren — Kleurensymboliek is afhankelijk van tijd, land, cultuur en traditie. Aan de kleur wordt een betekenis toegekend, bijvoorbeeld: Blauw: Goddlijkheid, oneindigheid, onschuld, kleur van de hemel, kleur van trouw, Mariakleur. Kleurcontrasten Johannes Itten is één van de onderzoekers naar kleur, hij was schilder en leraar. Hij ontwierp een kleurenleer die hij baseerde op een kleurencirkel. Kleurcontrasten zijn een belangrijk onderdeel van de kleurenleer. Een contrast kan je zien als een tegenstelling. Kleur tegen kleur contrast — Het eenvoudigste kleurcontrast ontstaat door kleuren tegen elkaar aan te zetten. Het grootste kleur tegen kleur contrast ontstaat met de primaire kleuren. Warm/koud contrast — Het warm/koud contrast wordt veroorzaakt doordat sommige kleuren, vooral in de kleurencirkel rond de kleur rood gelegen, in het de westerse samenleving een warme indruk maken. Andere kleuren, rondom de kleur blauw, maken een koude indruk.
22
Nationaalsocialisme — Het begrip nationaalsocialisme wordt meestal gebruikt als omschrijving van de dictatuur in Duitsland van 1933 tot 1945 (ook bekend als de periode van het Derde Rijk of nazi-Duitsland). Het nationaalsocialisme bevat vooral racistische elementen. Een nazi is een aanhanger van het nationaalsocialisme. Naturalistisch — De werkelijkheid realistisch (net echt) uitbeelden en voorwerpen of levende wezens in een natuurlijke omgeving plaatsen. Panelen — Paneel is een uit het Italiaans komend begrip voor een vlak (houten) bord waarop geschilderd werd. Portret — Weergave van een – ooit – bestaand persoon Realistisch — Natuurgetrouw, net echt Renaissance — Periode in de Europese cultuur geschiedenis die volgde op de middeleeuwen. Toets — Penseelstreek
Literatuur / Bronnen http://moodle.digischool.nl www.wikipedia.com www.mauritshuis.nl www.geheugenvannederland.nl Hans Janssen, Mondriaan in het Gemeentemuseum Den Haag, Gemeentemuseum Den Haag Benno Tempel, Ontdek het Moderne, Laura Stamps, conservator hedendaagse kunst, Gemeentemuseum Den Haag, over Louise Bourgeois, Cell XXVI, in 2010 Eindexamentour Havo Natuur, 2010 -11, Gemeentemuseum Den Haag De afdeling Educatie van het Gemeentemuseum Den Haag staat niet in voor de juistheid van de inhoud van de voor deze kijkwijzer als bron gebruikte websites en publicaties en neemt geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele fouten in deze kijkwijzer.
© Gemeentemuseum Den Haag, december 2013 Afdeling Educatie Tekst: Andrea Freckmann Vormgeving: Foto & Vorm
23
