STRIJD EINDEXAMENKIJKWIJZER. naam. school. klas. datum VOORTGEZET ONDERWIJS HAVO, NIVEAU

STRIJD

EINDEXAMENKIJKWIJZER

naam school klas datum

VOORTGEZET ONDERWIJS HAVO, NIVEAU  2014 - 2015

HOE HET WERKT

PLATTEGROND

VOOR DE LEERLING Deze eindexamentour leidt jou langs kunstwerken uit de collecties Moderne en Hedendaagse Kunst en Kunstnijverheid van het Gemeentemuseum Den Haag. Stuk voor stuk hebben alle werken iets te maken met het thema STRIJD.

St

ijl

k

am

er

s

BEGANE GROND

HOE GA JE TE WERK ŒŒ Een clipboard kun je bij de infobalie in de hal lenen. Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. ŒŒ Je vindt bij ieder werk een afbeelding, een aanduiding waar je het kunt vinden, een tekst en enkele opdrachten. ŒŒ Je hoeft bij een werk niet met de tekst te beginnen. Ga rustig zitten op zaal, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je de introductie raadplegen. ŒŒ Op de plattegrond in je kijkwijzer kun je zien waar je bent.

2

r

s

34

33

O

nt

d

ek

he

tm

27

od

er

ne

26

32 28 22

1e VERDIEPING

Neem om het museumbezoek goed te laten verlopen van te voren contact op met de afdeling Educatie, [email protected], tel.: 070 – 338 11 20.

de

er

TRAP AF: SOUTTERAIN

VOOR DE DOCENT Duur examentour: 2 uur. We raden aan om een selectie uit de opdrachten te maken wanneer u minder tijd ter beschikking heeft. De inrichting van het museum is aan wisselingen onderhevig. Het kan voorkomen dat een kunstwerk uit deze examentour tijdelijk is verwijderd/verplaatst of dat er na het verschijnen van deze tour juist een geschikt werk is opgesteld dat hierin niet vermeld staat.

on W

TUINZAAL

m ka

3

25

24

BEGANE GROND: ZAAL 12 THEODOOR VAN DER SCHUER HERCULES OP DE TWEESPRONG kunstenaar Theodoor van der Schuer 1634-1707) titel Hercules op de tweesprong datering 1680

Dit werk in het museum is het enige van Van der Schuer dat voor een privé opdrachtgever is gemaakt. Het bevond zich in een huis aan de Groenmarkt in Den Haag. Het is een allegorische voorstelling, dat wil zeggen, een voorstelling waarbij een idee of abstract begrip wordt verbeeld door een persoon. Het gaat over de mythologische halfgod Hercules (Grieks: Herakles), buitenechtelijk kind van de opper­ god Jupiter (Grieks: Zeus). Eigenlijk laat alles zich in deze kamer lezen als een soort stripverhaal. Nadat Hercules door verstands­ verbijstering zijn eigen kinderen doodde, zal hij gestraft worden met twaalf zware onmenselijke taken (bruin getinte taferelen in het plafond). Hercules is te herkennen aan zijn twee attributen, ‘de knots’ (als symbool van kracht) en op zijn hoofd de ‘huid van een leeuw’, die hij bij zijn eerste taak bemachtigde. Na zijn dood zal hij in de hemel bij zijn vader worden opgenomen (plafond middenstuk) en zich verzoenen met Juno.

materiaal Schoorsteenstuk, olieverf op doek afmeting 123 x 173 cm

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. In de Goudleerkamer van het museum (deels afkom­ stig uit een Amsterdams en deels uit een Haags huis) is een plafond en een schoorsteenstuk van de Haagse schilder Van der Schuer (1634-1707). Zijn ouders behoorden tot de gegoede burgerij, hetgeen hem niet belette voor een loopbaan als schilder te kiezen. In die tijd had dit beroep een groot aanzien. Vooral historiestukken (over geschiedenis), bijbelse taferelen en mythologische verhalen stonden hoog aange­ schreven en Van der Schuer bekwaamde zich hier dan ook in. Hij volgde een opleiding in Nederland, en ging daarna in de leer bij de Parijse schilder Bourdon en vertoefde een tijd in Rome. Naast schilder was hij expert op het gebied van Italiaanse schilderkunst. Hij kreeg veel opdrachten uit stadhouderlijke kringen (Binnenhof, Paleis Soestdijk), van stedelijke overhe­ den (stadhuizen) en de Staten Generaal (Trèveszaal). 4

STIJLKAMERS: DE GOUDLEERKAMER

Om het plafond goed te kunnen begrijpen moet je ook naar het schoorsteenstuk kijken. Hier moet Hercules kiezen tussen wellust (een leven zonder zorgen dat tot niets leidt) en deugd (een leven vol strijd dat dan wel tot roem zou leiden). De keuze­ mogelijkheden worden door twee vrouwen (De Zonde en De Deugd) gepersonifieerd.

Bronnen ŒŒ Eindexamen tehatex Havo 2015: Strijd (Digischool), http://moodle.digischool.nl ŒŒ Jaarboek Haags Gemeentemuseum 1991 ŒŒ www.wikipedia.nl

5

BEGANE GROND: ZAAL 12 OPDRACHTEN Hercules heeft de keuze tussen een zondig leven en een deugdzaam leven. Welke vrouw verbeeldt De Zonde en welke De Deugd? Hoe zie je dat?

STIJLKAMERS: DE GOUDLEERKAMER De lotgevallen en heldendaden van Hercules zijn een bron van inspiratie voor velen. Zowel in de literatuur als in de schilderkunst was hij zeer populair. In onze tijd komen we zijn naam ook wel tegen in het dagelijks leven. In welke situaties en waarom?

Op verschillende manieren heeft Van der Schuer diepte in de schildering gesuggereerd. Noem er een aantal.

Hoewel hier geen sprake is van strijd in de zin van oorlog op een slagveld, zit dit onderwerp wel in dit schoorsteenstuk. Om wat voor een strijd gaat het hier? Vergelijk dat met een daadwerkelijke oorlog.

Welke kenmerken van barokke schilderkunst zijn van toepassing op dit werk?

6

7

SOUTERRAIN

WONDERKAMERS (STRIJD) GLAZEN PISTOOL ONBEKENDE KUNSTENAAR

kunstenaar / uitvoerder Onbekende glasblazer uit Duitsland of Venetië titel Pistool met Schroefdop datering 1675-1800 materiaal Helder kleurloos glas en tin objectnummer 1004913

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Dit fraaie glazen pistool heeft de vorm van een zogenaamd vuursteenpistool en is geblazen met een geribde loop en kolf. Daarop liggen uitgetrokken en geknepen glasdraden. Aan het eind van de loop is een tinnen montuur met schroefdraad en een platte knop. De glasblazer doopt een holle pijp in de oven die gevuld is met vloeibaar glas. Er blijft dan een druppel aan de pijp hangen, die hij vervolgens kan uitblazen. In dit geval heeft hij deze glasmassa in een mal (een houten of metalen vorm) in de vorm van een pistool geblazen. Daarbij heeft hij tangen en scharen als hulpmiddelen gebruikt.

Pasglazen waarbij op regelmatige afstanden spiraals­ gewijs glasdraden zijn aangebracht. Tijdens een drinkgelag werd het pasglas doorgegeven met de bedoeling precies de hoeveelheid drank tussen de passen te nuttigen. Miste de drinker een streepje, dan werd hij geacht tot de volgende pas te drinken, hetgeen ongetwijfeld regelmatig tot dronkenschap geleid heeft. Bij het drinken uit fopglazen en scherts­ flessen was de kans erg groot dat de inhoud, onder grote hilariteit, over de kleren in plaats van in de mond terecht kwam. Pistoolflessen werden in die tijd gevuld met brande­ wijn, jenever of andere sterke dranken. Uiteraard dronken militairen uit deze flessen, maar ook onder studenten waren ze geliefd.

Bronnen ŒŒ Jet Pijzel en Titus Eliëns, Glinsterend glas, 1500 jaar Europese glaskunst, Waanders, 2009

Pasglas, 1600 -1650, Duitsland

OPDRACHTEN Dit voorwerp zit vol contrasten. Leg dit uit en let op de vorm, de functie en het materiaal.

Pistolen associëren we natuurlijk met oorlog en gevecht. Maar het mag wel duidelijk zijn dat dit pistool daar absoluut niet geschikt voor is en daar natuurlijk ook niet voor bedoeld was. Dit soort glasproducten behoren tot de zogenaamde fopgla­ zen en schertsflessen uit de zeventiende eeuw. Naast het gezamenlijk drinken uit bekers, glazen of pullen, zijn er in de landen ten noorden van de Alpen vele drinkspelletjes uitgedacht, waarvoor speciale glasvormen werden gefabriceerd. Zo bestaan er 8

9

SOUTERRAIN

WONDERKAMERS (STRIJD) SOLDAAT IN LANDSCHAP CO WESTERIK

kunstenaar / uitvoerder Co Westerik (1924) titel Soldaat in Landschap Vuursteenpistool met batterijslot, anoniem, ca. 1650, Rijksmuseum

Bij dit echte pistool uit het Rijksmuseum staat de vormgeving ook in contrast met de functie van het wapen. Echte wapens werden vaak fraai vervaardigd en kostbaar versierd. Waarom, denk je?

datering 1972 afmetingen 92 x 109 cm materiaal olieverf en tempera op doek objectnummer 0334503

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen.

Hoe verhouden zich volgens jou schoonheid en de dood tot elkaar? Mag een wapen ‘mooi’ zijn?

Co Westerik kreeg van 1942-1947 les op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunst in Den Haag. Hij verwondert zich over alledaagse situaties en de (menselijke) natuur en toont dat vanaf ongeveer 1950 in zijn geheel eigen stijl. Zijn beeldtaal kenmerkt zich door geheimzinnigheid, raadselachtigheid en is soms enigszins angstaanjagend. De achtergrond van zijn doeken is bijna altijd erg sober. Co Westerik heeft logboeken bijgehouden, waarin heel nauwkeurig beschreven staat hoe hij werkt. Zijn onderwerp is veelal de mens, waarbij gebeurtenissen worden teruggebracht tot hun kern, krachtig en intens. Geboorte, opgroeien, vruchtbaarheid, ouderdom en sterven horen daar allemaal bij. Sommige onder­ werpen keren regelmatig terug in zijn schilderijen. Westerik begint meestal met het maken van schetsen, foto’s of zelfs films. Hieruit ontstaat een ideeschets

10

11

SOUTERRAIN

WONDERKAMERS (STRIJD) op prentbriefkaart grootte. Daarmee is de essentie van het beeld ontstaan in tekening. Kleur speelt dan nog geen rol. Na een keuze uit de vele schetsen gemaakt te hebben, legt hij deze onder een projector, waardoor de tekening op een lege muur afgebeeld wordt. Dan bepaalt hij op de muur op welk formaat het onderwerp het meest tot zijn recht komt. Op basis hiervan bestelt hij het doek. Dit gaat hij dan voorbereiden met een grondering of plamuurlaag, die meestal wit is. Dit fungeert dan als een soort reflector onder de later op te brengen verflagen. Vervolgens wordt er een raster (op doorschijnend papier) op de schets gelegd. Dit wordt met houtskool dun op het geprepareerde doek overgezet. Met behulp van deze vakjes kan hij vervolgens heel exact de schets overbrengen op het grotere doek. De aldus ontstane tekening op doek trekt hij over met inkt of zwarte sneldrogende tempera. Het met houtskool gemaakte raster verwijdert hij. Over dit alles komt een dunne temperalaag. Tempera is verf die, in plaats van olie, ei als bindmiddel heeft en daardoor niet dekkend maar transparant is. Er is inmiddels een hele laag met tonen ontstaan, waar Westerik met olieverf overheen gaat. De verf­ huid is voor hem essentieel. Hierdoor kan hij het beste zijn ‘geestelijke bagage’ door geven en boven­ dien behoudt het doek zo beter zijn glans. Deze lagentechniek neemt erg veel tijd, waardoor er maar zo’n drie à vier doeken per jaar ontstaan. De verfopbouw is terug te voeren op de techniek van de Vlaamse Primitieven, kunstenaars uit de Lage Landen eind vijftiende, begin zestiende eeuw. Hoewel er in die tijd een strijd was tussen figuratief en non figuratief werken, was dit meer in Amsterdam dan in Den Haag aan de orde. Je ziet straks het verschil met de kunstenaars van de Cobra groep, deze werkten in Amsterdam.

OPDRACHTEN Hoewel zijn werk figuratief is, is het toch niet gewoon naturalistisch/realistisch. Leg dit uit.

Eén van de zogenaamde genres (types) in de kunst is het ‘portret’. Een portret is een artistieke voorstelling van een persoon of een groep. Zou je dit werk van Westerik een portret kunnen noemen? Beargumenteer je antwoord.

Hoewel een soldaat met een geweer in zijn handen over het algemeen een agressief beeld geeft, is dat in dit werk niet het geval. Sterker nog: het straalt bijna iets liefelijks uit. Hoe heeft Westerik deze tegenstrijdigheid in dit werk bewerkstelligd?

Het zo ‘dicht op de huid van de soldaat zitten’ heeft te maken met het standpunt van de schilder en de beschouwer, en met de kijkrichting van de soldaat. Licht dit toe.

Bronnen ŒŒ Co Westerik, overzichtstentoonstelling Gemeentemuseum Den Haag 22/9 t/m 10/12/2006 ŒŒ Hans Den Hartog Jager, Verf, Atheneum, 2004 ŒŒ www.wikipedia.nl 12

13

SOUTERRAIN

WONDERKAMERS (STRIJD) DAS GEWEHR ARMANDO

kunstenaar Armando (1929) titel Das Gewehr

Na de oorlog zag hij de omkering van de rollen, toen Nederlanders SS’ers, NSB’ers en collaborateurs opsloten in Kamp Amersfoort. Hij raakte gefascineerd door de omstandigheden waaronder mensen blijkbaar tot kwaad en gewelddadigheid in staat zijn. Deze verschrikkingen brachten hem zijn levenslange thematiek: natuur, landschap, de tijd, de melancholie, de oorlog, de herinnering. Maar er is meer. Het werk gaat over de mens, waartoe die in staat is. Het werk is niet verhalend, maar heeft een universele zeg­ gingskracht. Het gaat om geweld, macht en onmacht, dader en slachtoffer. Armando is niet zozeer gefasci­ neerd door geweld, maar geweld verbaast hem. Ook nu, na zoveel jaren, is zijn werk nog actueel; dat maakt de thema’s van Armando’s werken tijdloos. Hij hoopt via zijn werk de toeschouwer zijn eigen beeld te laten vormen, dit vervolgens in twijfel te laten trekken en te hervormen.

datering 1989 afmetingen 63,5 x 91,5 cm techniek Litho 2/30 objectnummer 0553140

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Armando (Italiaans voor de naam Herman) is in 1929 in Amsterdam geboren als Herman Dirk van Dode­ weerd en is een Nederlandse kunstschilder, beeld­ houwer, dichter, schrijver, violist, acteur, journalist, film,- televisie- en theatermaker. Hij groeide op in Amersfoort, waar het Armando museum gevestigd was. In 2007 verwoestte brand het gebouw en een groot stuk van de collectie. In 2014 werd vlakbij Utrecht in het nieuwe Museum Oud Amelisweerd een deel van de geredde collectie ondergebracht. Zijn jeugdervaringen uit de Tweede Wereldoorlog in de omgeving van Kamp Amersfoort vormen de basis van zijn oeuvre. In de bossen rond het concentratie­ kamp Amersfoort raakte hij onder de indruk van het geweld van de Duitsers in ons land. Het had zo’n uitwerking op hem, dat hij jaren later besloot naar Berlijn te verhuizen om daar aan ‘Feindbeobachtung’ te doen. Hij woont afwisselend in Nederland en Duitsland.

14

Bronnen ŒŒ Hans Den Hartog Jager, Verf, Atheneum, 2004 ŒŒ Geurt Imanse, de Nederlandse identiteit in de kunst na 1945, Uniepers, 1995 ŒŒ www.wikipedia.nl ŒŒ www.nieuwsuur.nl/Armando overdondert nog steeds ŒŒ www.levenslang.nl/armando

OPDRACHTEN Lithografie behoort tot de grafiek, ook wel prentkunst genoemd. Er wordt dan gebruik gemaakt van druktechnieken, waardoor er meerdere afdrukken van één ontwerp gemaakt kunnen worden. Noem drie redenen waarom een kunstenaar soms kiest voor grafiek in plaats van een schilderij. 1 2 3

15

SOUTERRAIN: WONDERKAMERS (STRIJD) Waar moet de kunstenaar zich bij deze techniek, vooral als het gaat om letters, heel erg van bewust zijn?

EERSTE VERDIEPING: ZAAL 34 HET BRONZEN TIJDPERK AUGUSTE RODIN

Armando heeft geen details weergegeven. Wat is de werking ervan?

kunstenaar August Rodin (1840-1917) titel Het bronzen tijdperk

De filosoof Edmund Burke (1729-1797) heeft zich beziggehouden met de aangename gevoelens die kunnen optreden bij situaties die afschuw en onmacht teweeg brengen. Hoewel we weten dat een zware storm op zee heel beangstigend kan zijn, genieten we ook van de schoonheid daarvan. Maar daar is wel een voorwaarde aan verbonden: we moeten op een veilige afstand kunnen kijken. Deze emoties noemt Burke ‘het sublieme’. Hoe zouden we volgens Burke naar deze litho van Armando kunnen kijken?

datering 1876 afmetingen 188 x 60 x 52,5 cm materiaal brons objectnummer 0330093

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. De Franse beeldhouwer Auguste Rodin werkte heel naturalistisch, hetgeen in die tijd op de Ecole des Beaux Arts (Parijse kunstacademie) werd afgewezen. Daar bleef men neo classicistisch werken volgens de regels uit de Griekse Oudheid en alles idealiseren omdat de natuur als onvolmaakt werd gezien. Rodin reageerde op het idealisme van de beeld­ houwers uit zijn tijd door zelf zo dicht mogelijk naar de natuur terug te gaan.

16

17

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 34 Tot eind jaren tachtig van de negentiende eeuw was Rodin assistent van de Franse beeldhouwer CarrierBelleuse. Hij ging mee naar Brussel om daar mee te werken aan de beelden voor het Beursgebouw. Maar in zijn vrije tijd ging hij voor zichzelf aan de slag. Hij vroeg een Belgische telegrafist uit het leger om voor hem te poseren en begon aan dit beeld. Toen Carrier Belleuse daar achter kwam, ontsloeg hij Rodin. En hoewel Rodin een reis naar Italië maakte - om de werken van de bekende zestiende eeuwse Michelan­ gelo te bestuderen- maakte hij het werk toch binnen 18 maanden af. Toen hij het tentoonstelde, ontstond er een enorm schandaal. Rodin werd ervan beschul­ digd het lichaam van zijn model met gips overgoten te hebben, zodat een mal ontstaat, om vervolgens daar een bronzen beeld van te maken. Het was volgens de critici (veelal jaloerse vakgenoten) te levensecht. Rodin was woedend en fotografeerde vervolgens zijn model, maakte daadwerkelijk een gipsafdruk van hem en liet dat vergelijken met het bronzen beeld. Men erkende vervolgens zijn artistieke begaafdheid en zag dat het echt niet om een slaafse kopie ging. Het was een zelf geboetseerd beeld, dat vervolgens in brons was afgegoten.

Bronnen ŒŒ Catalogus ‘Rodin’ behorend bij de dubbel­- tentoonstelling ‘Rodin’ in Museum het Paleis, Den Haag en Singermuseum, Laren, 1995 ŒŒ Gemeentemuseum Den Haag, Kunst is keuze, Waanders, 2007

18

OPDRACHTEN Het model had bij het poseren een speer in zijn linker hand. Rodin liet dit in het standbeeld weg. Hoewel een speer een strijdwapen is, is het beeld ook zonder dit werktuig een man die een strijd voert of gevoerd heeft. Wat voor een soort strijd is dat en waaruit maak je dat op?

Het beeld werd oorspronkelijk tentoongesteld onder de titel ‘le Vaincu’, hetgeen betekent ‘de overwonnene’. Later zou het veel verschillende namen krijgen, waaronder ‘het bronzen tijdperk’ (l’age d’airain). Dit is een term uit de Oudheid, waarin dit tijdperk de overheersing van het kwaad vertegenwoordigt. Welke van deze twee namen vind jij hier het beste van toepassing en waarom? Bedenk zelf nog een derde naam die je bij dit beeld vindt passen.

19

EERSTE VERDIEPING: ZAAL 34 Bij dit beeld zien we letterlijk en figuurlijk ‘de naakte waarheid’ van het menselijk lijden, zonder dat iets verdoezeld wordt: de emoties van de mens via zijn spieren naar zijn huid. Rodin wilde het beeld tussen het publiek plaatsen en niet hoog op een sokkel. Geef aan wat voor verschil het maakt als dit beeld wel hoog op een sokkel zou hebben gestaan in plaats van zo dicht bij je.

VANAF 28 FEBRUARI 2015 INTO ONE-ANOTHER II TO P.P.P. BERLINDE DE BRUYCKERE

Rodin voerde in feite ook een strijd tegen de geldende normen van wat toen der tijd op de Kunstacademie als kunst met goede smaak werd gezien. Kunst moest de mens verheffen, een beter mens van hem maken en hem zo tot het hogere leiden en niet confronteren met de onvolmaaktheid van mens en natuur. Daarom liet Paolina Borghese, de zus van Napoleon, zich in 1806 als de mooie Griekse Godin Venus afbeelden door de beeldhouwer Canova. ‘Rodin verzette zich tegen dit soort klassieke beelden’. Licht deze uitspraak toe aan de hand van het beeld Het bronzen tijdperk. Gebruik daarbij ook het beeld van Canova.

Canova, Paolina Borghese als Venus, 1806, Rome

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Berlinde De Bruyckere is een Belgische kunstenaar. Ze is de dochter van een slager (in het Vlaams is dat ‘beenhouwer’). Zoals meerdere kunstenaars in de kunstgeschiedenis heeft zij een fascinatie met de kleur van het lichaam, met name in tijden van pijn en lijden. Dit werk behoort tot een serie van drie en is opgedragen aan de Italiaanse filmmaker Pier Paolo Pasolini (1922-1975). Deze maakte in 1964 een zwart-wit film, die gaat over het levensverhaal van Jezus volgens het evangelie van Mattheus.

20

kunstenaar Berlinde De Bruyckere titel Into One-Another II To P.P.P. datering 2010 afmetingen 193 x 183 x 86cm materiaal was, epoxy, hout, glas objectnummer 1037198

21

VANAF 28 FEBRUARI 2015 Zowel Pasolini als De Bruyckere laten zich beïnvloe­ den door katholieke rituelen, Europese literatuur, Renaissance schilderkunst en politieke gebeurtenis­ sen van hun eigen tijd. Het gaat dan niet letterlijk om het geloof, maar om de symbolen die de katholieke religie aanreikt om met het leven om te gaan. In de vitrinekast ligt een hoopje lijf, een vleeshoop met intense kleuren. Het is een combinatie van afgietsels van echte mensen. De modellen van De Bruyckere zijn vaak dansers, die in haar atelier springen, ronddraaien en zich uitstrekken. Wanneer De Bruyckere in hun bewegingen de juiste expressie (uitdrukking) herkent, maakt ze in delen een gipsen mal van die houding. De fragmenten (gedeeltes) brengt ze in een beeld van was weer samen. ‘De kunst van het herstel’, wordt ook wel over haar werk gezegd. De verschillende fragmenten worden heel zichtbaar aan elkaar gezet. Met behulp van een speciale verftechniek krijgt het geheel tot slot de uitstraling van een bleke huid.

VANAF 28 FEBRUARI 2015 Probeer een verklaring te geven voor het eerste deel van de titel, Into One-Another.

Verklaar het tweede deel van de titel aan de hand van de introductietekst.

Hoewel een christelijk thema aan dit beeld ten grondslag ligt, overstijgt dit werk deze verwijzing. Welke algemeen menselijke interpretatie zou je aan dit kunstwerk kunnen geven?

Bronnen ŒŒ Benno Tempel, Ontdek het Moderne, WBooks/ Gemeentemuseum Den Haag, 2012 ŒŒ Hardeman e.a., Catalogus Van Rembrandt tot Damien Hirst, De Anatomische LesTHOTH, 2013

OPDRACHTEN Berlinde De Bruyckere is de dochter van een slager. Zie je een verband tussen haar werk als beeldhouwer en het werk van haar vader? Betrek bij je uitleg aspecten van de voorstelling en de vormgeving die je belangrijk vindt.

22

In de twintigste eeuw is emotie een steeds grotere rol gaan spelen in de kunst. Het menselijk lichaam wordt daarbij zowel een symbool voor het fysieke welzijn of lijden van de mens, als ook de gemoeds­ toestand van zijn zielsleven. Hoe komt het denk je dat deze emoties in die eeuw zo belangrijk zijn geworden?

23

COBRA

EERSTE VERDIEPING: ZAAL 27

KIND IV KAREL APPEL

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog was Parijs het kunstcentrum van de wereld. Deense, Belgische en Neder­ landse kunstenaars ontmoetten elkaar daar. Ze ervoeren een culturele leegte na de Duitse bezetting. Het geloof in het zogenaamde verstandig handelen van volwassenen, de beschaving, was geslonken; het had jaren niet veel goeds gebracht. Geen van de kunste­ naars wilde doorgaan met de rustige traditionele kunst van voor de oorlog. Dit ‘terug naar de orde’ zoals het wel wordt genoemd, was nou net wat deze kunstenaars niet wilden.

kunstenaar Karel Appel (1921-2006) titel Kind IV datering 1951 afmetingen 130,8 x 110,5 cm materiaal olieverf op doek objectnummer 0333088

24

Juist een onbevangen blik en de creativiteit konden na de oorlog een nieuwe wereld scheppen. Daarom richtte een aantal kunste­ naars in 1948 de Cobra groep op, dat staat voor Copenhagen, Brussel en Amsterdam. Karel Appel was één van de oprichters, samen met de Nederlanders Constant, Corneille, de Belg Dotremont en de Deen Asger Jorn. Een schilderij was in hun ogen niet een spel van kleuren en lijnen, maar een dier, een nacht, een schreeuw van de mens. Het moest nu dus anders. Wilde kleuren, onvermengd en direct spontaan op het doek deden recht aan de expressieve gevoelens die men wilde uitdruk­ ken. Soms leidde dat tot een slaan met het penseel, en werd de verf dik opgebracht. Men wilde terug naar een soort oerstaat van het schilderen, waarin lijn en kleurvlekken samen smelten en zich verbinden tot een heftig bewogen massa. Rauw geschilderde, soms demonische, wezens barstten los op het doek. Ze gaan de strijd aan met de geves­ tigde orde en met het doek.

LA ROSE FÉROSE ASGER JORN kunstenaar Asger Jorn (1921-2006) titel La Rose Féroce (de verwoeste roos) datering 1961 afmetingen 132x98,6 cm materiaal olieverf op doek objectnummer 0333653

Bronnen ŒŒ Willemijn Stokvis, Cobra, geschiedenis, voorspel en betekenis van een beweging in de kunst van na de tweede wereldoorlog, De Bezige Bij, 1990 ŒŒ Benno Tempel, ontdek het moderne, WBOOKS/ Gemeentemuseum Den Haag, 2012

25

COBRA

EERSTE VERDIEPING: ZAAL 27 OPDRACHTEN De werken van Appel stonden ver af van de geoorloofde kunst tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar ook van kunst die door realistisch werkende kunstenaars, zoals Pyke Koch en Carel Willink werd gemaakt. Wat zie je voor verschillen tussen dit werk van Willink en dat van Appel? Let daarbij op detaillering, kleurcontrasten, verfopbreng, perspectief, standpunt, contouren, achtergrond, lichtval.

Willink Appel Detaillering

Kleurcontrasten

Carel Willink, Wilma, Gemeentemuseum Den Haag, 1932

OPDRACHTEN

Verfopbreng

Karel Appel liet zich in zijn werk inspireren door kindertekeningen, werken van psychiatrische patiënten en door de zogenaamde primitieve kunst (kunst van inheemse bevolkingsgroepen met een traditionele cultuur). Waarom zijn juist deze groepen belangrijk voor hem, denk je? En kun je dat ook in dit werk zien?

Perspectief

Standpunt

Contouren

Het ontstaan van de Cobra groep en haar kunst kun je zien als reactie op de Tweede Wereldoorlog. Leg dit uit.

Achtergrond

Lichtval

26

27

COBRA

EERSTE VERDIEPING: ZAAL 26 Al eeuwen is er een discussie in de schilderkunst wat belangrijker is: de ‘kleur’ of de ‘lijn’. Op de kunst­ academies is heel lang ‘de lijn’, het tekenen, het belangrijkste geweest en werd ‘de kleur’ gezien als een aanvulling. Hoe gaat Appel met deze twee aspecten van de vormgeving om?

Naast het werk van Karel Appel hangt het werk van de Deense Cobra kunstenaar Asger Jorn, La Rose Férose (de gruwelijke roos). Vergelijk dit werk met Kind IV van Appel. Leg in je eigen woorden uit wat de verschillen tussen de werken zijn, maar ook waarom je je kunt voorstellen dat beide kunstenaars tot eenzelfde groep hebben behoord.

CARROUSEL BRUCE NAUMAN

kunstenaar Bruce Nauman (1941) titel Carrousel datering 1988 afmetingen 213,4 x 550,5 cm materiaal aluminium, staal objectnummer 1000395

28

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Als een soort ramptoerist staan we naar deze carrousel van de Amerikaan Nauman te kijken. Als we op de rode knop drukken, worden de dieren met een slepend geluid rond gesleept. Nauman was oorspronkelijk schilder, maar werd uiteindelijk bekend door zijn driedimensionale werk. Door het gebruik van een zeer gevarieerde vormen­ taal in diverse materialen en technieken is hij moeilijk onder te brengen bij een stroming in de kunst. Het is vaak een mix van conceptuele kunst, process art en performance art. Velen zijn door hem beïnvloed. Zijn kunst gaat veelal over dwang en regressie. Zijn werk wil bepaald niet behagen, maar er gaat wel een merkwaardige fascinatie van uit. 29

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 26 Nauman is geïnteresseerd in ‘het mens-zijn’ met al zijn basale kenmerken zoals eten, drinken, pijn, communicatie, seks, dood etc. Hij is teleurgesteld in de menselijke gesteldheid, hoe mensen weigeren elkaar te begrijpen. Veel van zijn werk heeft hier mee te maken en is heel direct, waardoor het aangrijpt.

Deze afgietsels van dieren roepen meestal een sterke reactie bij de bezoekers op. Maar Nauman heeft nog meer gedaan om deze heftigheid te intensiveren. Wat?

Dit werk bestaat uit aluminium afgietsels van harde plastic schuimvormen die oorspronkelijk bij het opzetten van dieren werden gebruikt: een beer, een lynx (katachtig dier), een hert en twee coyotes (prairiewolfen). Deze neplichamen zijn bedekt met grafietverf. Ze hangen als slachtvee aan een strop en worden tergend voort gesleurd. Installaties zoals deze bestaan pas sinds de twintigste eeuw, sinds kunstenaars allerlei materialen en technieken gingen combineren.

Hoewel we dieren zien, gaat deze installatie juist ook over ons als mens, al of niet in relatie tot dieren. Er is op verschillende manieren een strijd gaande. Licht dit toe.

Nauman woont in een boerderij samen met zijn vrouw de schilder Susan Rothenberg. Naast de kunst, is het trainen van paarden belangrijk voor het echtpaar.

Bronnen ŒŒ Robert Hughes, Amerika’s Visioenen, het epos van de Amerikaanse kunst, Areopagus, 1997 ŒŒ Benno Tempel, ontdek het moderne, WBOOKS/ Gemeentemuseum Den Haag, 2012 ŒŒ www.wikipedia.nl ŒŒ www. kunstbus.nl

Zoals wel vaker bij dit soort confronterende werken, krijgen mensen tegenstrijdige gevoelens als ze er naar kijken. Welke emoties ervaar jij bij dit werk?

OPDRACHTEN Dit werk van Nauman heeft de titel ‘Carrousel’. Waar doet het woord ‘carrousel’ je aan denken? Beargumenteer waarom je deze naam wel/niet bij de installatie vindt passen.

30

31

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 25 FRANCIS BACON VERLAMD KIND, LOPEND OP HANDEN EN VOETEN

kunstenaar Francis Bacon (1909-1992) titel Verlamd kind, lopend op handen en voeten datering 1961 materiaal olieverf op doek afmeting 217 x 161cm

Hij had een slechte relatie met zijn ouders, werd opgevoed door een kindermeisje, had een zwakke gezondheid, veel schoolwisselingen, kortom een chaotische jeugd. Hij ontdekte zijn homoseksualiteit op jonge leeftijd, had veel heftige relaties, dronk overmatig, waardoor ook in zijn latere leven weinig rust was. Hij wilde gaan schilderen en hoopte daar­ mee orde te scheppen in de chaos van zijn leven. Hij legde zijn eigen emoties in zijn werken. Dit leverde verwrongen beelden op, die als schokkend kunnen worden ervaren. Hij wilde geen verhaal vertellen, maar de mensen zelf laten bepalen wat ze erin willen zien. Bacon verdiepte zich in oude en moderne kunst, in religie en vooral in film en fotografie. Hij was zeer geïnteresseerd in beweging van het lichaam om daarmee, soms zeer heftige, emoties uit te drukken. Hij keerde als het ware mensen binnenste buiten (soms lijkt het alsof je een röntgenfoto ziet bijvoor­ beeld) en gaf zo het isolement van de mens weer.

objectnummer 0333818

Veel van zijn werk voor 1940 heeft hij weggegooid omdat er hij er ontevreden over was. In de jaren ‘60 van de twintigste eeuw maakte hij triptieken (drie luiken) en dan begint zijn bekendheid pas goed. Bacon bleef zijn hele leven een eenzaam schijnende ster.

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen.

Bronnen ŒŒ Esther Darley en Hans Janssen, Francis Bacon, Gemeentemuseum Den Haag, Waanders, 2001 ŒŒ Benno Tempel, Ontdek het moderne, WBOOKS/ Gemeentemuseum Den Haag, 2012 ŒŒ Jaarboek Haags Gemeentemuseum 1993

De uit Engelse ouders in Dublin geboren Bacon is een schilder die abstraherend werkt. Zijn schilderijen hebben altijd wel iets herkenbaars en zijn in die zin figuratief, maar tegelijkertijd wijken ze enorm af van de zichtbare werkelijkheid.

32

33

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 26 OPDRACHTEN

Bacon creëerde diepte in dit schilderij. Hoe heeft hij dat gedaan?

Bacon baseerde zich met dit werk op een fotoreeks van een verlamd kind door de bekende fotograaf Eadweard Muybride (1830-1904). Deze analyseerde aan de hand van foto’s menselijke en dierlijke bewegingen.

Veel bezoekers grijpt het schilderij aan, en je kan er zelfs afschuw van hebben. Hoe komt dat?

Welke foto heeft met name model gestaan voor zijn schilderij, denk je?

Er zit een soort ‘strijd’ in dit werk. Wat voor een soort strijd is dit en van wie?

Heeft Bacon deze foto slaafs overgeschilderd? Leg uit wat hij wel/niet heeft veranderd. (Denk bijvoorbeeld aan de compositie.)

34

35

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 27 APOCALYPTISCH LANDSCHAP LUDWIG MEIDNER

kunstenaar Ludwig Meidner (1884-1966) titel Apocalyptisch Landschap datering 1912 materiaal olieverf op doek afmeting 94 x 109 cm objectnummer 1031903

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. Oorspronkelijk volgt de Duitse kunstenaar Meidner een steenhouwersopleiding, maar die breekt hij af. Hij gaat naar de Kunstacademie in Breslau en in 1906 verhuist hij voor een jaar naar het centrum van de kunst uit die tijd: Parijs. Vanaf 1908 woont hij in Berlijn. Hier maakt hij vooral illustraties voor mode­ advertenties. Dan bezoekt hij het Café des Westens, waar Avant Garde kunstenaars en dichters elkaar ontmoeten en debatteren. Hier wordt hij zo door geïnspireerd dat hij besluit om kunstschilder te worden. In 1912 exposeerde Ludwig Meidner samen met twee collega’s in een Berlijnse galerie. Zij noemen zich ‘Die Pathetiker’, waarmee ze willen aangeven dat hun kunst over heftige emoties gaat, bijna hartstochtelijk en hoogdravend is. Hoewel Meidner zich niet bij een groep vond horen, wordt hij tot de Duitse expressionisten gerekend. 36

Binnen het expressionisme geven kunstenaars uitdrukking aan hun gevoelens en ervaringen, waarbij de werkelijkheid veelal vervormd wordt. Dat is ook het geval in zijn werk ‘Apocalyptisch Landschap’ uit 1912. Hij heeft over dit onderwerp een hele serie gemaakt (de laatste in 1916) in een voor die tijd nieuwe stijl. Hij is daarmee bekend geworden. Het zijn panoramische gezichten van (fantasie) steden. Het woord ‘Apocalyps’ betekent ‘catastrofe’, ‘vernietiging’, ‘ondergang’ en verwijst oorspronkelijk naar een bijbelboek, waarin de ondergang van de wereld beschreven wordt. De term wordt in de bijbel ook gebruikt voor openbaringen aan gekozen profe­ ten, die boodschappen van God doorgeven aan de mensen. Tegenwoordig beschrijft men met dit woord situaties, waarin de wereld ten onder lijkt te gaan. Zo is er in 1979 de film ‘Apocalyps now’ verschenen, waarin de Vietnamoorlog en de strijd tussen goed en kwaad in het diepste binnenste van elk individu centraal staat. Als Jood was Meidner zeer geïnteresseerd in de bijbelse profeten en hun visie met betrekking tot de vernietiging en de ondergang van de mens. Verder was hij ook zeer gefascineerd door het bruisende stadsleven, door de stad die vaak agressief uitdijt ten koste van de natuur. Meidner werd onder andere beïnvloed door de Italiaanse futuristen, een kunstenaarsgroep waarvan hij een expositie in een Duitse galerie had gezien. Deze groep richtte zich op de arbeidersbewegingen, de revolutie (opstand) en anarchie (een samenleving zonder autoriteit). Zij schilderden de dynamiek van het leven, de toekomst door strijd en aanval.

Bronnen ŒŒ www.wikipedia.nl ŒŒ www. kunstbus.nl ŒŒ Archief Jüdisches Museum Frankfurt ŒŒ www.weimarart.blogspot.com

37

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 27 OPDRACHTEN Beschrijf wat je ziet op dit werk van Meidner.

Luigi Russolo (1885-1947), de Opstand, 1911, Gemeentemuseum Den Haag

Op welke wijze heeft Meidner hier laten zien dat het niet om zo maar een stad gaat, maar om een Apocalyps?

De Italiaanse futuristen inspireerden Meidner in zijn werk. Eén van hen was Luigi Russolo, waarvan De Opstand zich in het Gemeentemuseum bevindt. Vergelijk dit werk van Russolo met het schilderij van Meidner en beschrijf die invloed.

Dit landschap is in 1912 gemaakt en wordt vaak verbonden aan een oorlog. Ben je het daarmee eens of zouden er ook andere associaties kunnen zijn, gezien Meidners achtergrond?

38

39

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 24 THE TOMB MATTHEW DAY JACKSON

kunstenaar Matthew Day Jackson (1974)

volgens een film (‘In search of....ghosts’) de vraag wat er gebeurt met de achtergebleven energie van mensen als ze dood zijn. Kunnen ze ingrijpen in de wereld van de levenden? Behalve dat Jackson naar historische gebeurtenissen verwijst, ontleent hij ook veel aan andere kunste­ naars. In dit geval is de vorm terug te voeren op het graf van Philippe Pot (Bourgondische edelman, 1428-1494), toegeschreven aan de Franse beeldhou­ wer Antoine le Moiturier (1425-1480).

titel The Tomb datering 2010 materiaal Verschillende materialen, waaronder hout, metaal, glas

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. De Amerikaan Matthew Day Jackson wil met zijn veelal monumentale werken niet de realiteit afbeel­ den, maar zijn ervaringen verbeelden. Hij onderzoekt in zijn werk de hedendaagse samen­ leving aan de hand van de geschiedenis. Gezien zijn afkomst bepalen met name de Amerikaanse gebeur­ tenissen zijn referentiekader. Dit historisch zelfbe­ wustzijn vindt zijn neerslag in vele disciplines (films, reliëfs, collages, beelden), waarbij hij geen vaste technieken hanteert. Het gaat hier om een beeld. Een beeld is drie dimensionaal, dat wil zeggen dat je er ook om heen kan lopen. In dit geval mag je er zelfs voorzichtig tussen door lopen.

Antoine le Moiturier (toegeschreven), graf voor Philippe Pot, 15e eeuw, Louvre

In zijn werk verwijst hij onder andere naar de atoom­ bombardementen in 1945 op Nagasaki en Hiroshima, of naar de oorlog in Irak (2003) en Afghanistan (2001). Daarnaast is hij zich ook bewust van zijn eigen sterfelijkheid. Veel van zijn werk gaat hierdoor over de dood en dat is in the Tomb ook het geval. Het is een combinatie van mens, technologie en natuur. Jackson stelt zich, 40

41

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 24 OPDRACHTEN Beschrijf in je eigen woorden zo nauwkeurig mogelijk de voorstelling en benoem daarbij ook alle materialen die je ziet.

Er zijn vele vormen van beeldhouwkunst mogelijk. Zo kan men een ‘sculptuur’ maken door harde delen weg te halen (bijvoorbeeld: steen) en ‘plastieken’ door zachte delen toe te voegen (bijvoorbeeld klei). Ook bestaan er ‘installaties’ (bestaand uit losse elementen en veelal voor een speciale ruimte ontworpen) en ‘assemblages’ (gevonden voorwerpen worden samengevoegd tot een nieuwe compositie). Welke vorm(en) van beeldhouwkunst heeft Jackson hier gebruikt en waar? Sculptuur

Plastiek

Wat is er anders dan bij het graf voor Philippe Pot?

Installatie

Assemblage

Vind je het werk van Jackson een dynamisch of een statisch beeld? Beargumenteer je antwoord.

42

In dit werk staan de natuur, de mens en de techniek in relatie tot elkaar. Is het een strijd? Licht je antwoord toe.

43

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 24 THE REFLEX MICHAEL RAEDECKER

verleende me de toestemming om een nieuw werk op de wereld te zetten.” Hij wil niet zozeer een verhaal vertellen (dan moet je een boek schrijven of een film maken), maar werken waarin iets zit wat je niet zozeer kan zien, maar wel voelt. Hij zoekt ook vaak een relatie met de actuali­ teit. Zo heeft 9/11 een enorme invloed op hem gehad. Hij voelde toen als kunstenaar een dilemma: lekker veilig in je atelier zitten en dan toch proberen werk te maken dat met je eigen tijd te maken heeft. Je bent als kunstenaar niet op zoek naar de tijdgeest, maar je bent bezig met de wereld, de tijd om je heen.

kunstenaar Michael Raedecker (1963) titel The Reflex datering 2003 materiaal olieverf, draad en garen op doek afmeting 190 x 300cm objectnummer 1020398

Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen. Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent, kun je deze introductie raadplegen. De Nederlander Raedecker volgde oorspronkelijk de modeopleiding aan de Rietveldacademie in Amster­ dam, maar merkte dat hij liever alleen wilde werken in plaats van in een team. In 1993 ging hij daarom naar de Rijksacademie voor een schilderopleiding en in 1996 verhuisde hij naar Londen om daar zijn studie voort te zetten. Voor hem is het maken van een schilderij een opgave, die niet vanzelf gaat. Hij voelde zich heel nietig ten opzichte van wat er al in de kunst gedaan was in het verleden. “Als beginnend kunstenaar had ik heel sterk het gevoel dat er al zoveel werk gemaakt was, door zoveel goede kunstenaars. Wie was ik om daar nog aan bij te willen dragen?”

Bronnen ŒŒ Tentoonstellingscatalogus Michael Raedecker, line - up, GEM, Museum voor actuele kunst,/ Camden Art Centre/Carré d’Art, 2009 ŒŒ Hans den Hartog Jager, Verf, Atheneum, 2004

OPDRACHTEN De televisie beïnvloedt ons beeld over de wereld volgens Raedecker. En zo is ook dit werk ontstaan. Raedecker was niet ter plaatse, maar heeft op basis van de media deze voorstelling gemaakt. Beschrijf in je eigen woorden waar dit over gaat en wat voor strijd hier gestreden wordt.

De schilderkunst van de jaren 80 uit de twintigste eeuw vond hij te veel gaan over de formele aspecten zoals ‘de verfstreek’, ‘de platheid’ van het doek, ‘lijnen’ en ‘kleuren’ en te weinig over de inhoud van het werk. Hij wilde iets maken dat nog niet gedaan was en waar ook veel aandacht en tijd in zou zitten. “Daarom begon ik met borduren. De moeite die dat kostte, al het handwerk dat ik moest verzetten, 44

45

EERSTE VERDIEPING

ZAAL 24 Hoewel het werk tot de schilderkunst gerekend kan worden, heeft Raedecker hier ook een andere techniek dan schilderen gebruikt. Welke? En wat heeft dat voor een effect?

De plaats van waaruit iets is afgebeeld of bekeken wordt, noemen we standpunt. Welk standpunt is hier ingenomen? Licht dat toe.

Om wat voor soort compositie (verdeling van de onderdelen in het vlak) gaat het hier? Beargumenteer je antwoord. Asymmetrische Compositie, want

Centraal Compositie, want

Diagonale Compositie, want

Driehoeks (of Piramidale) Compositie, want

Raedecker wil iets toevoegen aan de kunst en de kunstgeschiedenis. Tegelijkertijd sluit hij aan bij werken uit de kunstgeschiedenis. Een bekend schilderij is de bedreigde zwaan van Jan Asselijn uit 1650 uit het Rijksmuseum. Ook die levert een strijd, namelijk het verdedigen van haar eieren tegen een hond. Wat maakt het schilderij van Raedecker een werk van nu (in tegenstelling tot de zwaan van Asselijn)? Denk hierbij zowel aan de voorstelling als het materiaalgebruik.

Jan Asselijn, de bedreigde zwaan, 1650 (Rijksmuseum)

Geometrische Compositie, want

Overall Compositie, want

Symmetrische Compositie, want

46

© Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie, 2014 Tekst: Lèneke Knipscheer Vormgeving: Afdeling Foto & Vorm

47