Hunebedden Naam ............................................................................................................................................................ Klas
............................................................................................................................................................
Datum ............................................................................................................................................................
Verhalen van het hunebed – veldwerk! Inleiding Hunebedden Verhalen van het hunebed – veldwerk! Je hebt er vast wel eens eentje gezien: een hunebed. Een grote stapel geheimzinnige stenen, al duizenden jaren oud. Van de 54 hunebedden die in Nederland bewaard zijn gebleven liggen er 52 in Drenthe. De andere twee liggen in Groningen. Die hunebedden zien er allemaal een beetje anders uit. Niet alleen in Drenthe, maar ook in Noord-Duitsland en in Denemarken zijn deze granieten bouwwerken aangetroffen. Vandaag ga jij ontdekken hoe deze stenen in Drenthe gekomen zijn. En je gaat uitzoeken wie ze 5000 jaar geleden zo netjes heeft neergelegd…! Was het een reus die een slaapplaats nodig had? Werden er misschien dode mensen in begraven? Of was het hunebed een prehistorische offerplaats? Lees, bekijk en ontdek het verhaal dat het hunebed jou vertelt! Wat heb je nodig? Pen of potlood Kleurpotlood of stift Meetlint Gedetailleerde kaart van de omgeving (via docent)
De Historische Canon van Fokke en Sukke
De IJstijd is onder ons
63.
Wat ga je doen? Je werkt in tweetallen. Je onderzoekt een hunebed. Ook bouw je zelf een hunebed (op kleine schaal) na. Ga naar het hunebed toe.
De naam van een hunebed bestaat uit een letter (de eerste letter van de provincie) en een nummer. De naam van dit hunebed is: .......................................................................................................................................................................
Sommige hunebedden hebben een bijnaam gekregen van omwonenden. Ken jij zo’n bijnaam? Zo ja, welke? ....................................................................................................................................................................... Loop eerst langzaam een rondje om het hunebed heen.
Wat is het eerste wat je opvalt aan het hunebed? .......................................................................................................................................................................
Leg je hand op een hunebedsteen. Hoe voelt die steen? .......................................................................................................................................................................
Een hunebed
64.
De IJstijd is onder ons
Ruik eens aan de steen. Hoe ruikt die steen? .......................................................................................................................................................................
Hoe ziet het landschap om het hunebed er uit? .......................................................................................................................................................................
Vul in: Ik schat dat het hunebed ..............................................................................................................jaar oud is!
Zoek nu het juiste antwoord op in de inleiding van deze opdracht. Had je het goed geschat? Hunebedden zijn ongeveer ........................................................................................ jaar geleden gebouwd.
Pak de gedetailleerde omgevingskaart die je van je docent gekregen hebt. Geef met een kruisje op de omgevingskaart aan waar het hunebed ligt dat jij vandaag onderzoekt.
Beschrijf aan de hand van de omgevingskaart kaart hoe de omgeving van het hunebed er uit ziet (grondgebruik, ligging van wegen, enz.). ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
65.
Kan je dit hunebed ook terugvinden op de kaart hieronder? Geef het hunebed aan met een kleurtje.
Wat valt je op aan de ligging van de hunebedden op bovenstaande kaart? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... Bedenk een verklaring hiervoor. .................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................
66.
De IJstijd is onder ons
Lees de tekst in het tekstvak.
Drenthe was in de voorlaatste ijstijd (370.000 tot 150.000 jaar geleden) bedekt met landijs. Het landijs kwam vanuit het noorden. Uit welke landen zouden deze hunebedstenen dus kunnen komen?
Hunebedden zijn gebouwd met zwerfstenen. In de tijd van de hunebedbouwers lagen die stenen min of meer voor het oprapen.
.................................................................................................................................................................... e In de 18 eeuw dachten sommigen dat de stenen in de .................................................................................................................................................................... grond gegroeid waren. Andere mensen zeiden dat ze Vertel in je eigen woorden hoe de zwerfstenen hier gekomen zijn. door de zondvloed in Nederland gekomen waren (een grote .................................................................................................................................................................... overstroming die door God opgeroepen was om de aarde .................................................................................................................................................................... te reinigen van kwaad en ongeloof). .................................................................................................................................................................... Tegenwoordig weten we dat die stenen hier tijdens de ijstijd gekomen zijn. Gebruik het meetlint om de volgende vragen te beantwoorden:
Zwerfkeien zijn tijdens de ijstijd in Drenthe terecht gekomen.
Tijdens de voorlaatste ijstijd was Noord-Nederland bedekt met ijs. Er waren ook gletsjers (grote ijskappen, honderden meters dik!) in Nederland. Die gletsjers schoven vanuit Scandinavië over het land. Daarbij namen ze heel veel stenen uit die landen mee. Toen het ijs smolt kwamen die stenen in Drenthe ín en óp de grond te liggen. De hunebedbouwers maakten later gebruik van deze stenen.
Hoe lang is de grootste steen die helemaal zichtbaar is? (van de draagstenen zit de helft of meer in de grond verstopt!) De grootste zichtbare steen is ................................................................................................... meter lang.
De IJstijd is onder ons
67.
De hunebedsteen kan wel 24.000 kilo wegen. Een gemiddeld persoon weegt zo’n 80 kilo. Je moet dus .............................. personen op elkaar stapelen om het gewicht van deze steen te bereiken! Bekijk de plaatjes op bladzijde 6 (?). Vergelijk deze met het hunebed dat je onderzoekt. Heeft jouw hunebed een stenenkrans? 0 nee 0 ja, die is …………………..……meter lang en …………………..…… meter breed.
Hoe groot is het hele hunebed (zonder stenenkrans)? Het hunebed is …………………..……meter land en …………………..……meter breed.
Binnenkant hunebed (Hunebedmuseum Borger)
Vroeger werd gedacht dat die enorme hunebedden alleen gebouwd konden zijn door ‘huynen’. Wat zou een ‘huyn’ zijn? .....................................................................................................................................................................
68.
De IJstijd is onder ons
Kruip in het hunebed. Ga op je rug in het hunebed liggen.
Veel onderzoekers denken dat hunebedden gebruikt werden als graf. Daar zijn aanwijzingen voor gevonden: (verbrande) botten en voorwerpen. Maar er zijn ook mensen die denken dat ze op een andere manier gebruikt werden. Verzin zelf 3 dingen waarvoor een je een hunebed zou kunnen gebruiken. 1 .................................................................................................................................................................. 2 .................................................................................................................................................................. 3 ..................................................................................................................................................................
Wat ligt er op de vloer van het hunebed? .................................................................................................................................................................... De bodem van een hunebed bestond vroeger uit stenen. Om te voorkomen dat mensen voorwerpen op proberen te graven in hunebedden, zijn er in sommige hunebedden betonnen platen ingegraven. Daaroverheen ligt zand.
Lag de vloer van het hunebed oorspronkelijk lager of hoger dan nu? ....................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
69.
Vergelijk het hunebed met de tekeningen hieronder (bovenaanzichten van verschillende typen hunebedden).
Wat voor type hunebed ben jij aan het bekijken? 0 portaalgraf 0 langgraf 0 ganggraf 0 trapgraf
1= stenenkrans 2= deksteen 3= draagsteen
1
2
2
3
2
Portaalgraf eerst kom je in een portaal, een soort halletje
3
Ganggraf 10 tot 15 meter lange gang
2 2 1
3 3
Langgraf één of meer aparte grafkamers in een stenenkrans
70.
Trapgraf met een trap ga je naar beneden
De IJstijd is onder ons
Wat wij hier nog zien is eigenlijk het ‘skelet’ van een hunebed. Hoe zag het hunebed er vroeger uit? Ofwel: wat mist er? Bekijk de foto van de Papeloze kerk en vertel wat er mist. .................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................
Foto: http://www.hunebedden.com
Wetenschappers vragen zich af hoe mensen vroeger deze enorme stenen konden tillen. Stel je voor dat jij zelf zo’n hunebed zou moeten bouwen. Hoe zou jij zo’n steen van 20.000 kilo verplaatsen (zonder moderne apparaten!)? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
71.
J. H. Isings, 1959. Schoolplaat ‘De Hunebedbouwers’. Hunebedden lagen vroeger buiten het dorp, aan een weg. Zoek in de schoolplaat hierboven het hunebed op en zet er een cirkel omheen.
Welke gebruiksvoorwerpen (gereedschap, servies, enz.) zie jij allemaal op de schoolplaat? ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
Als jij trek hebt in wat lekkers, dan ga je naar de Albert Heijn of naar een andere supermarkt. Hoe zouden deze mensen aan hun eten zijn gekomen? ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................
72.
De IJstijd is onder ons
Er is maar weinig bekend over hoe de hunebedbouwers er uit zagen. Uit gegevens van gevonden skeletten blijkt dat deze mensen klein waren in vergelijking met huidige mensen. Mannen waren ongeveer 1.65 meter, vrouwen zo’n 10 centimeter kleiner. De meeste mensen werden slechts 50 tot 60 jaar oud.
Hoe groot ben jij? Ben jij groter of kleiner dan een volwassen hunebedbouwer? Ik ben …………m lang, dat is …………..………cm kleiner/groter dan een hunebedbouwer.
Er is maar weinig bekend over de kleding die de hunebedbouwers droegen. Hoe kan dat? ..................................................................................................................................................................... Prehistorische moeder met kind, ..................................................................................................................................................................... Hunebedmuseum Borger
..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................
Tijdens opgravingen zijn in de loop van de tijd in de hunebedden allerlei voorwerpen gevonden. Zo zijn er bijlen, pijlpunten, sieraden, strijdhamers en kralen ontdekt. De meeste vondsten zijn echter scherven van versierde potten. Wetenschappers denken dat deze potten bij de doden begraven werden.
Bedenk een reden waarom nabestaanden voorwerpen bij de doden begroeven. ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
73.
Stel dat jij 3 voorwerpen mee zou mogen nemen in je graf. Welke voorwerpen zouden dat zijn? En waarom?
Voorwerp dat ik mee zou willen nemen
Reden
Prehistorische jager in het Hunebedmuseum Borger
74.
De IJstijd is onder ons
Trechterbekers in het Hunebedmuseum Borger
Soms werden er in hunebedden zo veel scherven gevonden dat de scherven weer aan elkaar konden worden gezet. De scherven bleken onderdeel te zijn van een zogenaamde ‘trechterbeker’. In het Hunebedmuseum van Borger kun je deze bekers bekijken. De groep mensen die deze bekers maakten, de hunebedbouwers, noemen we ook wel het Trechterbekervolk.
Waarom heet zo’n aardewerken pot een trechterbeker? (bekijk de foto op deze pagina) ......................................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................................
Van wat voor materiaal zouden deze trechterbekers gemaakt zijn? ......................................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................................
Wat valt je verder op aan de buitenkant van de trechterbeker op de foto? ......................................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
75.
Wat heb je nodig? Kompas Wat ga je doen? Bij veel hunebedden richt de ingang zich op een bepaalde windrichting. Jij gaat uitzoeken welke richting dit is. Werkwijze: 1. Ga in de opening van het hunebed staan. 2. Hou het kompas horizontaal. Zorg ervoor dat er geen metalen voorwerpen in de buurt zijn (zelfs het lipje van je pen verstoort het kompas!) 3. De pijl (A) op het plastic moet van je af wijzen, recht vanuit de opening van het hunebed. 4. De kompasnaald (B) wijst met de rode helft automatisch altijd naar het noorden. Draai de gradenboog (C) totdat de rode helft van de kompasnaald (B) samenvalt met de brede rode strepen (E) binnenin de gradenboog. 5. Lees bovenaan de kompas (D) het aantal graden af. 6. Bepaal nu de windrichting: 0°/360°: de ingang is op het noorden gericht 90°: de ingang is op het oosten gericht 180°: de ingang is op het zuiden gericht 270°: de ingang is op het westen gericht
A
D C E B
Vul in: Ik lees ........................................................................................................................................ graden af. De ingang is dus op het ...................................................................................................................gericht.
Bedenk een reden waarom de ingang die kant op gericht is (is er iets bijzonders met die richting?). ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................
76.
De IJstijd is onder ons
Lees het krantenartikel hieronder. 19 april 2005 - Dagblad van het Noorden Vandalen bekladden hunebed bij Exloo Een hunebed in de bossen bij Exloo vertoont alle kleuren van de regenboog. Tot grote ergernis van de aangeslagen boswachter Geerling Kruidhof. "Dit is de ernstigste vernieling uit mijn loopbaan." Het hunebed is in het weekend vermoedelijk zaterdagavond - door vandalen volledig met verf ondergespoten. Een prehistorische begraafplaats in de Emmerdennen onderging jaren geleden hetzelfde lot. Toen bleek het echter om waterverf te gaan. Een flinke plensbui spoelde de verf weg. Deze keer werd geen waterverf gebruikt en brengt regen geen uitkomst. De provinciaal archeoloog zal het hunebed binnenkort inspecteren. De schoonmaak wordt een hele klus, want de verf mag niet in de bodem terecht komen. Kruidhof: "Dit zijn zulke kwetsbare stenen en dan praat ik nog niet eens over de zeldzame korstmossen die op de stenen groeien. Daar moet je vreselijk zuinig op zijn en nu doen ze dit. Hoe is het mogelijk!"
Waarom was de boswachter uit het bovenstaande krantenartikel zo boos? ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
Waarom wordt het schoonmaken van het hunebed zo’n grote klus? ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
De IJstijd is onder ons
77.
Op hunebedstenen kunnen allerlei (zeldzame) korstmossen groeien. Een korstmos is een samenlevingsvorm van een schimmel met een groenwier of met een blauwalg. Hiernaast zie je een plaatje van een steen met korstmossen. Bekijk de stenen van het hunebed. Kan jij korstmossen op de stenen ontdekken? Zo ja, welke kleuren korstmossen zie je? .......................................................................................................................................................................
Vind jij het zelf belangrijk dat de hunebedden bewaard blijven? Leg je mening uit. ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
Wat zou je kunnen doen om de hunebedden te beschermen tegen vandalisme? ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
78.
De IJstijd is onder ons
Wat ga je doen? Jij gaat nu zelf een hunebed op schaal nabouwen. Wat heb je nodig? Keien (zoveel als er stenen in het hunebed zijn), grotere en kleinere (ook stopsteentjes). Zand
Nummer van mijn foto:
Digitale fotocamera
Zoek een plekje waar wat los zand ligt en strijk het glad. Dit wordt de ondergrond van je hunebed. Kijk nog eens goed naar het hunebed wat je opgemeten hebt. Dit hunebed ga je proberen na te bouwen. Bouw eerst de zijkanten van het hunebed op. Graaf de stenen een klein beetje in zodat ze overeind blijven staan. Leg voorzichtig de dekstenen op de zijkanten. Doe kleine steentjes tussen de grote stenen (dit zijn de stopsteentjes). Ligt er een stenenkrans om het grote hunebed? Doe dat dan ook bij jouw minihunebed. Bedek de stenen (gedeeltelijk) met aarde. Laat de ingang vrij. Maak een goede foto van jouw hunebed (Als je niet je eigen fototoestel gebruikt moet je hiernaast opschrijven welke foto van jou is. Zo kan je hem later terug vinden). Meet je hunebed op. Bereken daarna op welke schaal je het hunebed gebouwd hebt. Het echte hunebed is ……………….cm lang (A) Mijn minihunebed is ………………..cm lang (B) Reken nu uit: A : B = …………………………..(C) Dus de schaal is 1 op ………………………….(C) Leg het zand en de stenen terug op de plek waar je het gevonden hebt.
Lengtedoorsnede van een hunebed
De IJstijd is onder ons
79.
