RELIGIE. actieve kunstbeoefening BEELDENDE KUNST

RELIGIE

actieve kunstbeoefening

BEELDENDE KUNST

Colofon

Auteur Gijs van Veldhuizen Vormgeving Ontwerpbureau Taluut, Utrecht

© Kunstfactor Utrecht, september 2010 Religie & actieve kunstbeoefening - Beeldende kunst is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen. Kunstfactor is het landelijk sectorinstituut amateurkunst. Als sectorinstituut zijn wij gespreks partner voor overheden, beleidsmakers en opinievormers en stimuleren we het debat over de amateurkunst. We adviseren, informeren, onderzoeken, initiëren en inspireren. We leggen verbindingen binnen en buiten de sector amateurkunst, nationaal en internationaal.

Kunstfactor | RELIGIE & actieve kunstbeoefening | beeldende kunst | 2

Inhoudsopgave

oorwoord V Inleiding

4 5

unst en religie: cijfers en feiten K Beeldende kunst Religie Christelijke tradities

6 6 6 7

eeldende amateurkunst en religie in theorie B en praktijk

8

unst vanuit religie of esthetiek? K Religieuze ervaring Esthetiek

10 10 11

eligie en kunstvorm R Christendom Jodendom Islam Boeddhisme Hindoeïsme New Age

12 12 13 14 14 15 16

etwerk en Infrastructuur N Tempel en kerk als netwerk Sociale positie

17 17 19

Bijlage

20


Voorwoord

Kunstfactor inspireert en promoot de amateurkunst en vertegenwoordigt deze op nationaal en internationaal niveau. Door te stimuleren dat veel mensen actief kunst beoefenen, leveren we een bijdrage aan een creatieve en harmonieuze samenleving. Om deze missie te ondersteunen en verder te ontwikkelen besteedt Kunstfactor aandacht aan het thema ‘amateurkunst en religie’. De relatie tussen amateurkunst en religie is aanleiding voor een landelijke inventarisatie. Dit is het eerste deel van een zesdelige reeks waarin de verschillende kunstdisciplines aan bod komen. In dit eerste deel kijken we vanuit de beeldende kunst naar de rol van religie.


Inleiding Religie kan een bron van inspiratie zijn voor de beeldende kunst. Dat kan religieuze kunst opleveren zoals een afbeelding van een engel, of kritische kunst in de vorm van een cartoon van Mohammed. Binnen elke religieuze stroming bestaat er een mening of visie over het afbeelden van God, goden, heiligen of de profeet. Daarnaast bestaat de behoefte om een beeld te scheppen van datgene wat als goddelijk wordt ervaren of worden religieuze gevoelens geuit in beelden. Deze publicatie is onderdeel van de inventarisatie naar amateurkunstvormen met de oorsprong in de religie. De inventarisatie heeft als doel de actieve kunstbeoefening binnen het werkveld van amateurkunst en religie zichtbaar te maken en kunstinhoudelijke, culturele en sociale informatie over deze sector beschikbaar te maken. We bieden hiermee kennis en aanknopingspunten om het werkveld verder te ontdekken en begrijpen. De inventarisatie heeft een vaste structuur van vier thema’s die in elke publicatie is terug te vinden. Deze structuur is bedoeld om een handvat te bieden waarmee de lezer vergelijkingen kan maken tussen niet alleen de verschillende religies maar uiteindelijk ook de verschillende kunstdisciplines. Het gaat hier om de volgende thema’s:

• Kunst vanuit religie of esthetiek

Hoe komt men tot een religieuze vorm van amateurkunst? Is het vertrekpunt het geloof of religieuze ervaring, of juist de kunst, de esthetiek?

• Religie en kunstvorm

Op welke wijze is de invloed van religie terug te zien in het werk van amateurkunstenaars? Welke kunstvormen zijn ‘typisch religieus’?

• Netwerk en infrastructuur

Hoe zijn de netwerken en de infrastructuur van de religieuze amateurkunst opgebouwd?

• Sociaal maatschappelijke positie van de amateurkunstenaars

Zijn er verbanden te ontdekken tussen religieuze achtergrond of affiniteit, het uitoefenen van beeldende kunst en sociale positie? Zijn er bevolkingsgroepen die zich op een bepaalde manier bewegen op basis van cultuur, inkomen of sociale status?

Deze thema’s zijn in interviews voorgelegd aan twaalf (amateur)kunstenaars en professionals die betrokken zijn bij religieus beeldende amateurkunst. Om een concreet beeld te geven van de omvang, opbouw en ontwikkeling van de verschillende groepen binnen dit werkveld maken we ook gebruik van verschillende statistische gegevens.


Kunst en religie: cijfers en feiten Beeldende kunst Het grootste gedeelte van de actieve kunstbeoefenaars doet aan met beeldende kunst. Dit is maar liefst 21 procent van de in totaal acht miljoen amateurkunstenaars. Deze groep van 3,15 miljoen Nederlanders houdt zich binnen de beeldende kunst bezig met een aantal verschillende activiteiten zoals tekenen, schilderen, textiel, beeldhouwen of kalligrafie. Van al deze activiteiten lijken vooral schilderen en tekenen erg populair. In de beeldende kunst zijn er relatief meer vrouwen actief dan mannen. 65 procent van de amateurkunstenaars is vrouw. Daarnaast is de leeftijdsopbouw opvallend. De categorie 6 – 11 jaar is goed voor 52 % van het totaal aantal beeldende amateurkunstenaars. Volgens de MAK kan dit verklaard worden door het feit dat deze leeftijdscategorie door de basisschool sneller in aanraking komt met kunst. Dit heeft doorwerkingen in de buitenschoolse activiteiten1.

Religie Religie is een maatschappelijk fenomeen waartoe alle geloofsovertuigingen, spiritueel gedachtegoed, godsdiensten en levensbeschouwingen gerekend worden. Onze samenleving kent meerdere religieuze groeperingen. Op basis van het aantal leden van geloofsgenootschappen zijn deze als volgt verdeeld. Figuur 1 | Religieuze groeperingen in Nederland Christendom

6,90 miljoen

Katholicisme

4,30 miljoen

Protestantisme

2,30 miljoen

Overig/evangelisch Islam

0,30 miljoen 0,91 miljoen

Turkse moslims

0,33 miljoen

Marokkaanse moslims

0,31 miljoen

Overig

0,27 miljoen

Hindoeïsme

0,22 miljoen

Boeddhisme

0,25 miljoen

Jodendom

0,04 miljoen

Bron: Geloven in het publieke domein (WRR 2006) Moslims in Nederland (Forum 2009)

Elke verzamelterm voor een religieuze groepering dient zorgvuldig gehanteerd te worden. Een belangrijke kanttekening bijvoorbeeld is dat het christendom wel is uitgesplitst naar verschillende stromingen maar dat differentiatie in de Islam alleen plaatsvindt op land van herkomst. Binnen de Islam zijn er meerdere stromingen die niet noodzakelijk overeenkomen met geografische spreiding, waardoor dit mogelijk tot een vertekend beeld van de werkelijke situatie kan leiden. Daarnaast is de verzamelterm New Age niet opgenomen in bovenstaand overzicht omdat deze moeilijk concreet is te maken in cijfers. Dit heeft vooral te maken met het feit dat deze mensen zich niet als een groep manifesteren en onderling zeer verschillen in het belijden van het New Age gedachtegoed of het ervaren van spiritualiteit in het algemeen. Wel is door onderzoek vastgesteld dat de New Age de grootste populariteit geniet in Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland en Zweden2. 1

Monitor Amateurkunst 2009 (Kunstfactor / Bureau Veldkamp).

2

Houtman en Aupers 2007


Christelijke tradities De christelijke tradities vormen in Nederland een belangrijke groep in de religieuze amateurkunst. Niet alleen gaat het hier om de grootste groep in absolute aantallen, maar de groep zelf is sterk aan verandering onderhevig. Onderstaande grafiek laat zien hoe de christelijke tradities zich hebben ontwikkeld. Vooral de algemene afname van kerkgangers bij de bekende tradities, maar ook de toename van de groep ‘overige gezindten’ en ‘geen kerkelijke gezindte’ zijn opvallende ontwikkelingen. Figuur 2 | Kerkelijke gezindten, 1889/2008 100%

0%

1889

geen kerkelijke gezindte

Katholiek

1930

Hervormd

1971

Gereformeerd

2008

Overige gezindten

PKN

Bron: Volkstellingen (CBS 2008)

Aan de hand van deze grafiek kunnen we niet vaststellen welke verschuivingen er plaatsvinden tussen de tradities onderling.Wel wordt er over het algemeen aangenomen dat de leegloop van kerken bijdraagt aan de groei van nieuwe evangelische of spirituele stromingen. De ontwikkeling van de joodse en christelijke tradities in Nederland is goed gedocumenteerd. De andere geloofstradities zijn echter minder goed in kaart gebracht. Inmiddels zijn er meer gegevens bekend over de ontwikkeling van de Islam in Nederland, onder andere vermeld in ‘De positie van moslims in Nederland’3. Het hindoeïsme, boeddhisme en voornamelijk de New Age zijn op demografisch niveau minder uitvoerig onderzocht. Hierdoor is het lastig om eventuele verschuivingen tussen religies, ten gevolge van bijvoorbeeld de ontkerkelijking, vast te stellen. Zo kan het zijn dat de groei van de groep ‘Overige gezindten’ overeenkomt met de groei van bijvoorbeeld New Age of boeddhisme. Voor deze constatering ontbreken echter voldoende gegevens.

3

De positie van moslims in Nederland, Factbook 2010, Forum: instituut voor multiculturele vraagstukken.


Beeldende amateurkunst en religie in theorie en praktijk Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hier boven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde. Kniel voor zulke beelden niet neer, vereer ze niet, want Ik, de HEER, uw God, duld geen andere goden naast Mij. Bron: Bijbel,2e gebod

Theorie en praktijk liggen, zeker op het gebied van kunst en religie, ver uit elkaar. Het hierboven aangehaalde verbod op afbeeldingen in het christendom wordt in de praktijk niet klakkeloos gevolgd. Bovendien staan Katholieken en Protestanten tegenover elkaar in dit beeldverbod. De uitbundige beeldcultuur van het Katholicisme staat haaks op de soberheid van het protestantisme. Ook het jodendom en de islam kennen een beeldverbod. Dit verbod staat niet letterlijk in de Koran maar is wel degelijk onderdeel van een brede theologische discussie en vindt haar weg op verschillende manieren in de praktijk.

Volgens een overlevering riep de profeet Mohammed op beelden te vernietigen in Mekka en veroordeelde hij kunstenaars die dieren en mensen uitbeelden omdat alleen God dergelijke beelden kan scheppen. Bron: Hadith, overgeleverde uitspraken van de profeet Mohammed.

Maar zelfs binnen deze religies is er grote onenigheid over de toepassing van het beeldverbod. Ook in de praktijk van de amateurkunst is er geen duidelijke lijn. De realiteit is veel flexibeler dan de religieuze dogma’s4 in theorie voorschrijven. Daarnaast is het interessant om vast te stellen dat de houding ten opzichte van religie verandert naarmate men van amateurkunstenaar naar professioneel kunstenaar gaat. Over het algemeen kunnen we stellen dat de professionele kunstenaar eerder geneigd zal zijn zich te verdiepen in de relatie tussen religie en kunst dan de amateurkunstenaar. De amateurkunstenaar lijkt dichter bij het uitbeelden van een religieus gevoel of spirituele behoefte te staan zonder hierbij zich teveel te laten leiden door bepaalde dogma’s. Daarnaast constateren we dat het beoefenen van amateurkunst met een religieuze achtergrond niet automatisch betekent dat de amateurkunstenaar zelf ook religieus is of een religieuze interesse heeft. Een ander uiterste is het wel afbeelden van heiligen, goden of profeten , maar juist op basis van strenge stijlfiguren of dogma’s. Een dergelijke invulling is vooral terug te vinden in het hindoeïsme en het boeddhisme. Maar ook in de oosters-orthodoxe christelijke tradities spelen deze dogma’s een belangrijke rol. Het afwijken van

4

Een fundamenteel concept ter onderbouwing van een gedachtegoed of ideologie.


dogma’s doet afbreuk aan de leer, verzwakt de ervaring van de kunst en is, volgens de beoefenaars, respectloos naar de traditie. Bij christelijk evangelische stromingen en de New Age ligt er daarentegen juist grote nadruk op de artistieke vrijheid en expressie die centraal staan in het creëren en beleven van beeldende kunst. Binnen de New Age is er geen angst om medeschepper te zijn naast de Schepper, terwijl in andere religies dat ‘medeschepper zijn’ juist als oneerbiedig, want concurrerend met God, wordt ervaren.


Kunst vanuit religie of esthetiek? Hoe komt men tot een religieuze vorm van amateurkunst? Is het vertrekpunt het geloof of juist de kunst? De voor- of afkeur voor religie in de samenleving is altijd onderhevig aan verandering. In onze maatschappij lijkt een verschuiving gaande van traditionele religieuze structuren naar een meer persoonlijke, ongestructureerde geloofsbeleving. Daarom is het interessant om te kijken op welke wijze kunst door dit proces wordt beïnvloed of zelf dit proces beïnvloedt. Is kunst een middel om religieuze gevoelens te uiten of is religie een reden om actief kunst te beoefenen? Om een beter beeld te krijgen bij dit thema kunnen we grofweg twee groepen amateurkunstenaars definiëren. De groep waarbij de religieuze ervaring voorop staat en de groep waarbij de esthetiek voorop staat maar waarbij religieuze symboliek om verschillende redenen terugkomt in het werk. Deze tweedeling is in de praktijk niet altijd zo zwart-wit. Toch helpt een dergelijke constructie om de situatie enigszins overzichtelijk te maken.

Religieuze ervaring De meest prominente groep van amateurkunstenaars die religieuze ervaring belangrijk vindt, is te vinden binnen het evangelicale christendom en New Age stromingen. Deze groepen hebben de persoonlijke relatie met god of met spiritualiteit centraal staan. Dit uit zich op een vergelijkbare wijze in de kunst. Esthetiek is belangrijk maar wordt ondergeschikt gemaakt aan de religieuze ervaring. Hoe of wat je ook maakt, uiteindelijk gaat het om de beleving. Het proces is vaak belangrijker dan het resultaat. Om deze reden zien we naast beeldende kunst vaak ook een breed pakket aan andere activiteiten, zoals dans, muziek of meditatie, die gericht zijn op het proces van religieuze ervaring.

‘Door een bijbeltekst als uitgangspunt te nemen om een schilderij te maken kom je dichter bij God en dichter bij jezelf. Met zo’n bijbeltekst bezig zijn is een vorm van meditatie. Door gericht vragen te stellen, de stilte en God te zoeken vormen zich beelden in ons binnenste. Zo verbeeld je diep verborgen dingen, die veelzeggend zijn. Uiteindelijk is het een zoeken naar beelden bij je geloof.’ (Monique Touwen) De dogmatische kunstvormen zijn hier tot op zekere hoogte mee te vergelijken. Hier leidt het minutieus volgen van de stijlfiguren tot een vorm van meditatie. Vanuit de strenge religieus esthetische regels komt men tot een persoonlijke religieuze ervaring. In het hindoeïsme en vooral het boeddhisme wordt het volgen van dogmatische stijlfiguren juist gezien als een vorm van beeldende meditatie. Hetzelfde geldt voor het schilderen van iconen. Omdat de persoonlijke vrijheid van de amateurkunstenaar ondergeschikt wordt gemaakt aan de stijlfiguren lijkt ook hier de esthetiek ondergeschikt aan de religieuze ervaring. Toch benadrukken de amateurkunstenaars zelf dat juist in het nauwgezet volgen van bepaalde stijlfiguren een grote persoonlijke,


kunstzinnige expressie is te vinden. Maar omdat de kunstvorm zo expliciet religieus is, staat de ervaring van religieuze gevoelens in de meeste gevallen centraal.

‘Bij het tekenen van een Boeddha gaat het niet om het uiten van je persoonlijke creativiteit. Tekenen volgens het grid betekent juist het ondergeschikt maken van je eigenbelang aan de Boeddha. Het is een ontmoeting met de Boeddha, contact maken met de kwaliteiten van de Boeddha door het voorbijgaan aan je eigen ego. Contact maken met iets wat groter is dan jezelf.’(Corine de Jong)

Esthetiek Naast de sterke nadruk op een religieuze ervaring in het uitvoeren of ervaren van beeldende kunst is er ook een groep waarvoor het beoefenen van kunst op basis van esthetische overwegingen de belangrijkste motivatie is. Een belangrijk kenmerk bij deze groep is dat ze vaak al aan beeldende kunst doet. Religie kan hier bij een verdere uitdieping van de kunstvorm een rol gaan spelen. Binnen de islam en het hindoeïsme bijvoorbeeld is bij de tweede en derde generatie allochtone moslims en hindoes een ontwikkeling te zien waarbij de verdere integratie in de Nederlandse samenleving leidt tot een waardering voor (amateur)kunst. In dit proces leidt de waardering voor kunst en het beoefenen ervan, tot een manier om de eigen culturele achtergrond vorm te geven. Binnen deze culturele achtergrond kan religie een sterke symbolische rol spelen. We houden ook rekening met de mogelijkheid dat er een grote groep amateurkunstenaars bestaat die kiest voor het beoefenen van een bepaalde kunstvorm omdat de vorm ze erg bevalt.

‘Ik maak kunst, dat sowieso. Maar religie is belangrijk voor mij. De reden dat ik kunst maak is omdat ik van kunst hou. Maar het is mooi meegenomen voor mij dat kalligrafie religieus is. Los daarvan vind ik het ook hele mooie stijlfiguren. Kalligrafie is niet noodzakelijk religieus maar voor het grootste gedeelte wel omdat het woorden zijn die wel gerelateerd zijn aan de Islam. Liefde, kennis opdoen et cetera.’ (Marukh Ahmad)


Religie en kunstvorm Heeft religie invloed op het werk van amateurkunstenaars? Welke kunstvormen zijn ‘typisch religieus’? En is er sprake van een bepaalde tendens op dit vlak? Deze vragen bespreken we in de volgende paragrafen.

Christendom Binnen de christelijke tradities wordt een groot aantal verschillende religieus georiënteerde activiteiten ondernomen op het gebied van beeldende kunst. Schilderen, tekenen, glas in lood, iconen, kalligrafie en gebedskleden zijn enkele voorbeelden. Een activiteit waarin het verband met religie zeer duidelijk is, is iconen schilderen. Iconen zijn een onderdeel van een zeer oude kunsttraditie die zich vooral heeft ontwikkeld binnen de oosters-orthodoxe kerk. Het gaat hier om een twee dimensionale afbeelding van Christus, de Moeder Gods, heiligen of hoogfeesten. Vanouds wordt deze afbeelding geschilderd op een houten paneel. De stijl van de icoon is dogmatisch en is niet open voor stijlverandering of vrije interpretatie van de kunstenaar. In de praktijk is er vooral vanuit oosters-orthodoxe en katholieke hoek een grote interesse voor het schilderen van iconen.

Bron: Sonja van de Aardweg, Opwekking van Lazarus.

‘De icoon is zelf niet heilig maar de afgebeelde persoon wel. Als je je niet aan de juiste regels, dogma’s houdt van de icoon ben je bezig met religieuze kunst, niet met het correct afbeelden van een heilige’ (Jan Verdonk)

Een andere interessante activiteit binnen de christelijke beeldende kunst komt uit de evangelische stromingen. Hier wordt vooral veel geschilderd en getekend. Hierbij staat niet om een specifieke activiteit centraal, maar juist de beleving van de activiteit. Religie komt tot uiting in een zeer brede symboliek. In tegenstelling tot bijvoorbeeld iconen schilderen is evangelische tekenen schilderkunst niet dogmatisch maar juist vrij. De kunstenaar beeldt verschillende thema’s uit om een dieper liggend religieus gevoel uit te drukken. Ook wordt er gebruik gemaakt van kalligrafie. In mindere mate lijkt er aandacht te zijn voor beeldhouwen, textiel of bijvoorbeeld glas in lood. Er worden wel gebedskleden of ander christelijk textiel gemaakt, maar dit is eerder het werk van professionals die in opdracht van bepaalde gemeenten hun werk doen. Hetzelfde geldt voor glas in lood.


Bron: Monique Touwen, Uit de geest geboren.

Jodendom Binnen het Jodendom lijkt er, net als bij het christendom, vooral te worden geschilderd en met textiel gewerkt. Bij deze kunstvormen is het lastiger te bepalen in hoeverre er sprake is van religieuze thema’s. Joods zijn betekent namelijk niet noodzakelijk dat de persoon in kwestie ook godsdienstig is. Bovendien wordt het Jodendom ook gezien als een iconoclastische religie, een religie waar het afbeelden van God niet is toegestaan. Hierdoor worden de religieus uitgebeelde thema’s wat dubbelzinnig. Desondanks zijn er bepaalde thema’s, zoals de davidsster, de menora of bijvoorbeeld gebedsrollen, nonfiguratieve afbeeldingen die wel een verband met religie hebben. Vooral dergelijke thema’s zijn terug te vinden in joodse beeldende amateurkunst. Textiel kan ook gemaakt worden in opdracht van een synagoge. Dit ligt echter meer in de richting of lijn van de professionele kunst. Een goed voorbeeld hiervan is het werk van Saskia Weishut.

Bron: Saskia Weishut , Tora-mantel Tsafon (Zuidlaren)


Islam Volgens kunstenaars en kunstinstanties doen in Nederland weinig mensen aan islamitische beeldende amateurkunst. Schilderen en tekenen komen voor maar zijn niet altijd religieus van aard. De manier waarop religie in veel gevallen wel tot uiting komt is in het verwerken van kalligrafie in het werk. Vaak bestaat het werk vooral uit kalligrafie die op een eigen manier wordt weergegeven. Kalligrafie is een kunstvorm met een lange traditie die zich niet alleen beperkt tot de islam maar ook in de christelijke en oosterse tradities hoog wordt gewaardeerd. De letterlijke vertaling van het oorspronkelijk Griekse woord is ‘mooi schrijven’. In Nederland begint kalligrafie als islamitische kunstvorm aan terrein te winnen. De islamitische universiteit in Rotterdam heeft een eigen kunstcentrum, het Roemie kunstcentrum. Dit kunstencentrum doceert verschillende islamitische kunstvormen, waaronder kalligrafie en ebru. Kalligrafie wordt vaak gebruikt om bepaalde teksten uit de Koran weer te geven. Ook kunnen de kalligrafieletters zo gerangschikt worden dat ze een bepaalde figuur uitbeelden. Dit laatste is een mooie manier om de grenzen van een eventueel beeldverbod af te tasten.

Bron: Marukh Ahmad, QulAgenda

Boeddhisme De bekendste activiteiten binnen de boeddhistische amateurkunst in Nederland zijn het schilderen of tekenen van mandala’s en thangka’s. In mindere mate wordt er geboetseerd of worden er sieraden gemaakt van bepaalde boeddhistische symbolen. Mandala is Sanskriet voor ‘cirkel’. Een mandala is geen inhoudelijke afbeelding maar een geometrisch patroon. Het cirkelvormige patroon van een mandala vormt een uitgangspunt voor uiteenlopende vormen van beeldende kunst. Het is terug te vinden in architectuur, textiel, zandfiguren en als onderdeel van andere afbeeldingen. In Nederland wordt de mandala in cursusverband vooral geschilderd of getekend.


Bron: Corine de Jong, Lotus met open hart

Thangka’s zijn afbeeldingen van boeddhistische onderwerpen die van oorsprong op een doek geschilderd of geborduurd worden en opgerold kunnen worden vervoerd. Thangka’s kunnen verschillende levens van de Boeddha afbeelden of historische gebeurtenissen en mythes vertellen. Net als bij de icoon komt bijvoorbeeld de Boeddha afgebeeld op de thangka volgens strikte regels tot stand. Als de afbeelding aan deze voorwaarden voldoet, is deze heilig en kan ze dienen als medium of als centraal punt in een ritueel. De meest voorkomende thangka in Nederland is een afbeelding van de Boeddha. Deze kan zelfs gecombineerd worden met een mandala op de achtergrond. Voor het tekenen of schilderen van de Boeddha wordt vaak gebruik gemaakt van een raster of een grid waarbinnen de afbeelding tot stand komt. Op deze manier blijven de afbeeldingen constant.

Hindoeïsme Het boeddhisme en hindoeïsme kennen een aantal overeenkomsten op het gebied van de beeldende kunst. Vooral het cirkelvormige stijlfiguur de mandala is een bekend fenomeen in de amateurkunst. Hoewel de mandala van oorsprong afkomstig is uit het hindoeïsme, wordt deze in Nederland soms geassocieerd met het boeddhisme maar

Bron: Sita Devi, Sri Ganesha Maheshvara


voornamelijk gebruikt in een bredere spirituele context. De mandala wordt vooral binnen de New Age veel toegepast in de actieve kunstbeoefening. Een verzamelterm voor de hindoeïstische kunst in Nederland is vedische kunst. Dit is kunst uit de veda’s, de verzameling van basisgeschriften binnen het hindoeïsme. Kenmerkend voor vedische kunst zijn afbeeldingen van veel verschillende goden. Ook hier gelden strikte stijlfiguren voor het uitbeelden van de verschillende goden, symbolen, kleuren en attributen. Bekende afbeeldingen zijn die van Ganesha, de god met het olifantenhoofd die vaak zittend wordt afgebeeld. Ook de achtarmige Shiva is erg bekend, vaak afgebeeld in een dansende houding, omringd door een mandala.

New Age De kunstuitingen in de New Age zijn zeer divers. Schilderen en tekenen zijn populair, maar ook beeldhouwen, sieraden maken en textiel komen veel voor. Kunstinhoudelijk vertoont New Age veel raakvlakken met andere religieuze stromingen. Mandala’s zijn bijvoorbeeld erg populair, maar ook de engel als symbool voor spiritualiteit komt vaak voor. Alleen het afbeelden van expliciet religieuze thema’s wordt over het algemeen vermeden. Strenge stijlfiguren zijn vaak afwezig en men maakt gebruik van een breed scala aan technieken om vorm te geven aan eigen spiritualiteit. Wel neigt de kunst over het algemeen richting de oosterse tradities, met thema’s als verlichting, wedergeboorte en energie.

Bron: Geertje van der Zijpp, Engel Van Mededogen


Netwerk en infrastructuur Op welke manier zijn de netwerken en de infrastructuur van de religieuze amateurkunst opgebouwd? De beeldende kunst is een discipline die niet sterk leunt op verenigingen en andere organisaties. Slechts 10 procent van de actieve kunstbeoefenaars binnen de beeldende kunst is lid van een club of vereniging6. Daarnaast bestaat er geen landelijke koepelorganisatie. Wel is er het ZSA, het Zuidelijk Samenwerkingsverband Amateur beeldende kunstenaarsverenigingen. Uit de MAK blijkt dat er binnen de beeldende amateurkunst een sterke voorkeur bestaat voor zelfstandig werken. 71 procent van de amateurkunstenaars werkt zelfstandig, tegenover de 22 procent die werkt in cursusverband. Ook uit de cijfers over ondersteuning van de amateurkunst door vrijwilligers blijkt dat beeldende kunst voornamelijk een individuele kunstdiscipline is. Van alle kunstdisciplines is het aantal vrijwilligers per beoefenaar bij beeldende kunst het laagst. Eén op de 31 beoefenaars is vrijwilliger. Dit is een aanwijzing voor een lage organisatiegraad. Over het algemeen kunnen we stellen dat naarmate de religieus beeldende kunstvorm dogmatischer is, er meer behoefte is aan een netwerk of infrastructuur. De voornaamste reden hiervoor is dat deze kunstvormen hoogdrempelig zijn. De docent speelt een belangrijke rol in het overdragen van de kunstvorm en de traditie. Bovendien kan deze docent hierdoor eventueel de religieuze ervaring versterken die wordt toegeschreven aan het beoefenen van de kunstvorm. Daarnaast, en vaak niet minder belangrijk, functioneert dit netwerk ook als een controlerende instantie voor de kwaliteit die wordt afgeleverd door de docent en leerlingen. Ook hier geldt dat de professionele kunstenaar, die zich sterk heeft verdiept in de religieuze achtergrond van de kunstvorm, als doorgeefluik functioneert voor de amateurkunstenaar. Deze relatie zien we onder andere terug in het boeddhisme, het hindoeïsme en de oostersorthodoxe kerk.

Tempel en kerk als netwerk Voor alle religies geldt dat de kerken, moskeen, synagogen, tempels of gebedscentra dienen als een belangrijke plek in het netwerk van de religieuze amateurkunst. Bij de verschillende religies zijn hier uiteraard gradaties in. Zo is de kerk binnen de christelijke tradities logischerwijze een bekende plek die steeds meer wordt gebruikt als een sociale ontmoetingsplek. Er is bovendien een duidelijke ontwikkeling te zien in het gebruik van kerkgebouwen voor een breed scala aan activiteiten buiten de kerkdienst om. Dit is voor een groot deel het gevolg van de leegloop van veel kerken maar ook van pogingen van kerkbesturen om de kerk op een bredere manier in de maatschappij te positioneren. Buiten de kerken om worden er ook veel cursussen georganiseerd voor religieuze beeldende kunst. Zoals eerder gesteld zijn de netwerken van docenten binnen een bepaalde kunstdiscipline hechter naarmate de kunstvorm specialistischer wordt. Zo bestaat er bijvoorbeeld binnen het schilderen van iconen een meer uniforme visie dan bij de beeldende kunst van de evangelische stromingen.

‘Als er teveel wordt afgeweken van deze norm wordt een werk niet meer erkend. Er zijn simpelweg duidelijke icoonregels en bovendien is het proces te ingewikkeld om het zomaar voor de lol te doen.’ (Jan Verdonk)

6

Monitor Amateurkunst 2009 (Kunstfactor / Bureau Veldkamp).


Het boeddhisme kent een sterk landelijk netwerk, waarbinnen de docenten of cursussen vaak onderling verbonden zijn door de verschillende boeddhistische centra. Daarnaast kent het boeddhisme twee landelijke koepelorganisaties, de boeddhistische omroep stichting (BOS) en de boeddhistische unie Nederland (BUN), die bijdragen aan de samenhang van dit netwerk. Het hindoeïsme deelt in de beeldende kunst veel stijlkenmerken en symbolen met het boeddhisme, ook de sterke dogmatische beeldcultuur. De religie zelf is echter minder populair bij de autochtone Nederlanders dan het boeddhisme waardoor een cursusstructuur deels ontbreekt. Wel is er een algemene landelijke koepelorganisatie genaamd Ohmnet. Deze organisatie richt zich niet specifiek richt kunst. Wel is er veel aandacht voor gerelateerd nieuws en nieuwe media zoals films en documentaires. Er is een aantal hindoeïstische centra of tempels in Nederland waaronder de Mandir in Wijchen. Deze tempels functioneren tevens als kunstruimte en zijn actief in het promoten van religieuze uitingen in de kunst. Onder de 2e en 3e generatie hindoes is er in toenemende mate belangstelling voor authentieke vedische kunst. Binnen de islam hebben we op het gebied van de beeldende kunst geen organisatie gevonden. De beeldende kunst is onder de islamitische amateurkunstenaars weinig populair. Het zijn bovendien voornamelijk individuele kunstenaars die zich met beeldende kunst bezighouden. Moskeeën gedragen zich, al naar gelang geloofstraditie, zeer wisselend in het opeisen van een plek in het kunstnetwerk. Er is wel een tendens voor het gebruiken van een moskee als kunstlocatie. Net als in het hindoeïsme is vooral vanuit de 2e of 3e generatie moslims een groeiende belangstelling voor religieuze kunst.

‘Vooral de tweede en de derde generatie heeft heel veel interesse en veel potentieel. Alleen zal de gemiddelde Marokkaan niet zo snel aankloppen bij een volledig blank opleidingsinstituut om een cursus te volgen. Voor mij was dit al makkelijker omdat ik in een vrij blanke omgeving ben opgegroeid.’ (Fatiha Laouikili)

New Age is niet alleen een containerbegrip voor een groot aantal levensbeschouwelijke opvattingen, maar ook voor kunstdisciplines. Het netwerk dat zich rond de beeldende kunst vormt heeft grote raakvlakken met een breed scala aan andere activiteiten en kunstdisciplines. Dit is een vergelijkbare situatie als bij de evangelische stromingen. Het netwerk is allereerst gebaseerd op levensovertuiging en interesses. Vaak zijn festivals, bijeenkomsten, winkels of centra voor spiritualiteit belangrijke ontmoetingsplekken. Hierbinnen heeft beeldende kunst wel een belangrijke plek. Hetzelfde geldt voor het jodendom. Deze kleine groep is in Nederland vooral georganiseerd op basis van joodse achtergrond. In Nederland zijn er tal van organisaties die zich bezig houden met het organiseren van allerlei evenementen waarin ook beeldende kunst en cursussen een plek hebben. Binnen deze context zijn er voldoende beeldende kunstenaars die het religieuze aspect van hun joodse achtergrond verwerken in de kunst. Het gaat hier meestal om individuele kunstenaars die onderling wel met elkaar bekend zijn.


Sociale positie Zijn er relaties te ontdekken tussen religieuze achtergrond of affiniteit, het uitoefenen van beeldende kunst en sociale positie? Zijn er bevolkingsgroepen die op basis van cultuur, inkomen, sociale status zich op een bepaalde wijze bewegen? In onderstaande paragraaf komen deze vragen aan de orde. De amateurkunstenaars uit de christelijke tradities zijn de meest actieve groep. Dit heeft te maken met een aantal factoren. Zoals eerder gesteld gaat het hier om de grootste groep in absolute aantallen. Daarnaast wordt deze groep het meest beïnvloed door de afbrokkeling van traditionele religieuze structuren. Als we nog wat gedetailleerder naar deze groep kijken dan lijken, overeenkomstig de cijfers uit de MAK, vrouwen het meest actief binnen deze groepen. Het algemene beeld is dat vooral de hoger opgeleide vrouw van middelbare leeftijd actief is in de religieus beeldende kunst. Deze groep hoger opgeleide vrouwen van middelbare leeftijd is ook terug te vinden in het boeddhisme, de New Age en in mindere mate het hindoeïsme. Wat kenmerkend is voor zowel het hindoeïsme als de Islam, is dat de meest zichtbare groep bestaat uit 2e en 3e generatie allochtonen. Naarmate er sprake is van een verdere integratie in de Nederlandse cultuur en een ontwikkeling van eigen identiteit neemt de behoefte aan kunst en kunstuiting toe bij deze bevolkingsgroepen. Ook hier geldt wel dat het binnen de beeldende kunst vooral gaat om hoger opgeleide moslims of hindoes die het uiten en vooral delen van eigen kunst als integraal onderdeel beschouwen van cultuurgeschiedenis. Vooral de moslims in Nederland zijn hierin actief. De site http:// www.wijblijvenhier.nl/ is hier een goed voorbeeld van. Dit initiatief richt zich niet zozeer op beeldende kunst maar is wel een uiting van een netwerk van enthousiaste en vaak kunstzinnige moslims met een brede culturele achtergrond. Deze groep verwoordt een groeiende behoefte om kunst en cultuur op een open wijze in te zetten als communicatiemiddel.

‘Kunst is hier een belangrijk deel van de brug die ik wil maken, omdat westerlingen heel erg open staan voor kunst. Dus als ik me meer bezig ga houden met kunst zal ik meer in contact met ze komen. Mensen zullen een ander beeld krijgen van moslims.’ (Marukh Ahmad)


Bijlage Respondenten Jan Verdonk

Sita Devi

Monnique Touwen

Inder Lalbahadoersing

Mirjam Shatanawi

Hèlen A. Vink

Marukh Ahmad

Geertje van der Zijpp

Fatiha Laouikili

Corine de Jong

Saskia Weishut

Khalil Aitblal

Literatuurlijst Dellenbag, P, A. Feddema, Jong, K. de (2008) Binnenste buiten. Jongeren en religie. Haarlem: J. H. Gottmer. Borg, M. ter, E. Borgman, M. Buitelaar, Y. Kuiper, R. Plum (2008) Handboek religie in Nederland. Zoetermeer: Meinema. Kroessen, J, Y. Kuiper, P. Nanninga (2010) Religie en cultuur in hedendaags Nederland, Observaties en interpretaties. Assen: Koninkelijke Van Gorcum. Monitor Amateurkunst (2009) Data uit de Monitor Amateurkunst. Kunstfactor / Bureau Veldkamp. CBS (2009) Religie aan het begin van de 21ste eeuw. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Becker, J, Hart J. de (2006) Godsdienstige veranderingen in Nederland. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Donk, W.B.H.J. van de, A.P. Jonkers, G.J. Kronjee en R.J.J.M. Plum, red (2006) Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dubbele transformatie Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Shatanawi, M. (2009) Islam in beeld, Kunst en cultuur van moslims wereldwijd Amsterdam: Uitgeverij Boom Haar, G. van der, Barnard, M. (2009) De Bijbel Cultureel, de Bijbel in de kunsten van de twintigste eeuw. Zoetermeer: Meinema FORUM, Instituut voor Multiculturele Vraagstukken (2010) De positie van moslims in Nederland FEITEN EN CIJFERS Utrecht: Forum


RELIGIE. actieve kunstbeoefening BEELDENDE KUNST

Recommend Documents