RELIGIE. actieve kunstbeoefening MUZIEK

RELIGIE

actieve kunstbeoefening

MUZIEK

Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding

3 4

Actieve kunstbeoefening en religie: cijfers en feiten Muziek Religie Religieuze amateurkunstenaar of religieuze amateurkunst?

5 5 5 6

Muziek Geschiedenis van de Nederlandse kerkmuziek

7 7

unst vanuit religie of esthetiek? K Religieuze ervaring Esthetiek Muziek en traditie

9 9 11 12

eligie en kunstvorm R Christendom Jodendom Islam Hindoeisme Boeddhisme Nieuwe spiritualiteit

13 13 15 16 18 19 20

Netwerk en Infrastructuur

22

Sociale positie

24

Analyse Christendom Islam Hindoeisme Boeddhisme Jodendom Nieuwe spiritualiteit

26 27 28 29 30 31 32

Slotwoord

33

Literatuurlijst

34

Kunstfactor | RELIGIE & actieve kunstbeoefening | muziek | 2

Voorwoord

Kunstfactor inspireert en promoot de amateurkunst en vertegenwoordigt deze op nationaal en internationaal niveau. Door te stimuleren dat veel mensen actief kunst beoefenen, leveren we een bijdrage aan een creatieve en harmonieuze samenleving. Om deze missie te ondersteunen en verder te ontwikkelen heeft Kunstfactor de afgelopen drie jaar aandacht besteed aan het thema ‘amateurkunst en religie’. Deze vijfde en laatste publicatie is het slotakkoord in een reeks inventarisaties van de relatie tussen religie en amateurkunst. Beeldende kunst, dans, theater en schrijven zijn vanuit de verschillende religieuze en spirituele stromingen in Nederland bekeken. Ruim zestig amateurkunstenaars, professionele kunstenaars, onderzoekers en medewerkers uit de kunstsector zijn ondervraagd over hun achtergrond, motivatie, geloof en kunstuitingen. Van draaiende derwisjen, Grieks-orthodoxe iconen tot spirituele stemtechniek, een fascinerende verzameling van amateurkunst gedreven door een gemeenschappelijke motivatie. In deze publicatie wordt de relatie tussen religie en muziek beschreven. Daarnaast is dit laatste deel voorzien van een eindconclusie in de vorm van een onderlinge analyse van de verschillende kunstdisciplines en religies op basis van de vooraf vastgestelde onderzoeksstructuur.


Inleiding Muziek en religie zijn met elkaar verbonden. Geen vorm van religie, of men maakt er muziek. Religieuze muziek kan worden gezongen, met of zonder woorden, instrumentaal zijn, in de vorm van een magistraal epos of een bescheiden miniatuurtje worden gegoten. Religieuze muziek kan een boodschap uitdragen, in heldere tekst, maar ook verwijzen naar een dieper liggende religieuze emotie. Niet alleen de muziek kan een onderdeel zijn van een ritueel, maar ook het beoefenen ervan. Luisteraar en muzikant, ieder heeft zijn of haar ervaring. In dit vijfde en laatste deel van de publicatiereeks ‘Religie en actieve kunstbeoefening’ wordt gekeken naar de relatie tussen religie en muziek. Deze publicatie is onderdeel van de inventarisatie van amateurkunstvormen die hun oorsprong in de religie hebben. De inventarisatie heeft als doel de actieve kunstbeoefening binnen het werkveld van amateurkunst en religie zichtbaar te maken en kunstinhoudelijke, culturele en sociale informatie over deze sector beschikbaar te maken. We bieden hiermee kennis en aanknopingspunten om het werkveld verder te ontdekken en te begrijpen. De inventarisatie heeft een vaste structuur van vier thema’s die in elke publicatie wis terug te vinden. Deze structuur is bedoeld om een handvat te bieden waarmee de lezer vergelijkingen kan maken tussen de verschillende religies en uiteindelijk de verschillende kunstdisciplines. Het gaat hier om de volgende thema’s: • Kunst vanuit religie of esthetiek

Hoe komt een religieuze vorm van amateurkunst tot stand? Is het vertrekpunt het geloof of de religieuze ervaring, of juist de kunst, de esthetiek?

• Religie en kunstvorm

Op welke wijze is de invloed van religie terug te zien in het werk van amateurkunstenaars? Welke muziekvormen zijn ‘typisch religieus’?

• Netwerk en infrastructuur

Hoe zijn de netwerken en de infrastructuur van de religieuze amateurkunst opgebouwd?

• Sociaal-maatschappelijke positie van de amateurkunstenaars

Zijn er verbanden te ontdekken tussen de religieuze achtergrond of affiniteit, het maken van muziek en de sociale positie? Zijn er bevolkingsgroepen die zich op een bepaalde manier bewegen op basis van cultuur, inkomen of sociale status?

Deze thema’s zijn in interviews voorgelegd aan tien (amateur)muzikanten en professionals die betrokken zijn bij muziek en religie. Om een concreet beeld te geven van de omvang, opbouw en ontwikkeling van de verschillende groepen binnen dit werkveld wordt ook gebruikgemaakt van verschillende statistische gegevens. Wies Rosenboom, wnd. directeur-bestuurder


Actieve kunstbeoefening en religie: cijfers en feiten Muziek Nederland telt ruim 7,3 miljoen amateurkunstenaars. Van hen houden 2,4 miljoen mensen zich, naast andere kunstdisciplines, bezig met muziek. 31 procent van de Nederlandse bevolking in de leeftijdscategorie 12 t/m 19 jaar maakt op een bepaalde manier muziek. Beeldende kunst zit daar met 27 procent vlak achter. Muziek is dus de populairste kunstdiscipline onder amateurkunstenaars van 12 t/m 19 jaar. Binnen de discipline muziek zelf is dat anders. De meeste beoefenaars van muziek bevinden zich in de leeftijdscategorie 50 t/m 64: 24 procent van in totaal 2,4 miljoen Nederlanders die aan muziek doen, is tussen de 50 en 64 jaar oud. (Amateurkunst: feiten en trends, 2011.) De discipline muziek kent de meest evenwichtige verdeling tussen mannelijke en vrouwelijke beoefenaars, 52 procent is man, 48 procent vrouw. Opvallend is het percentage beoefenaars van muziek dat lid is van een club of vereniging, maar liefst 34 procent. Muziek is over het algemeen een sterk sociale kunstdiscipline. Daarnaast kent Nederland van oorsprong een goede infrastructuur van muziekverenigingen en muziekscholen, hoewel deze de laatste jaren steeds verder aan het afnemen is. Met name de harmonie, fanfare en brassbands zijn goed vertegenwoordigd. Daarnaast is muziek binnen religieuze instituties de meest georganiseerde kunstdiscipline in Nederland. Dit is voornamelijk het geval binnen het christendom. Er bestaan diverse landelijke organisaties die zich bezighouden met vocale en instrumentale kerkmuziek voor de katholieke en protestantse kerken.

Religie Religie is een maatschappelijk fenomeen waartoe alle geloofsovertuigingen, spiritueel gedachtegoed, godsdiensten en levensbeschouwingen gerekend kunnen worden. Onze samenleving kent meerdere religieuze groeperingen. Op basis van het aantal leden van geloofsgenootschappen zijn deze als volgt verdeeld.

Figuur 1 | Religieuze groeperingen in Nederland Christendom Katholicisme

6,50 miljoen 4,10 miljoen

Protestantisme

2,10 miljoen

Overig/evangelisch

0,30 miljoen

Islam

0,91 miljoen

Turkse moslims

0,33 miljoen

Marokkaanse moslims

0,31 miljoen

Overig

0,27 miljoen

Hindoeïsme

0,22 miljoen

Boeddhisme

0,25 miljoen

Jodendom

0,04 miljoen

Bron: Geloven in het publieke domein (WRR 2006), Moslims in Nederland (Forum 2009), Registratie SILA 2011

Elke verzamelterm voor een religieuze groepering dient zorgvuldig gehanteerd te worden. Een belangrijke kanttekening is bijvoorbeeld dat het christendom wel is uitgesplitst naar verschillende stromingen maar dat differentiatie in de islam alleen


plaatsvindt op land van herkomst. Binnen de islam zijn er meerdere stromingen die niet noodzakelijk overeenkomen met geografische spreiding, waardoor deze indeling tot een vertekend beeld van de werkelijke situatie kan leiden.

Religieuze amateurkunstenaar of religieuze amateurkunst? In 2011 is er voor het eerst een landelijke meting geweest die specifiek gericht is op de relatie tussen religie en amateurkunst. Deze meting was onderdeel van de Monitor amateurkunst, de jaarlijkse meting door Kunstfactor. De cijfers laten zien in welke mate amateurkunstenaars zich laten inspireren door religie. Bijna de helft van de ondervraagden zegt christelijk te zijn, namelijk 47,7 procent. Dit valt ongeveer binnen de cijfers van Geloven in het publieke domein. Interessant is het percentage new age/spiritualiteit. In de publicatie Zwevende gelovigen wordt melding gemaakt van een percentage van 36 procent van de Nederlandse bevolking dat zich rekent tot zogeheten ‘ietsisten’. Een mogelijke verklaring voor dit grote verschil in percentages is dat de vraagstelling bij beide metingen verschilt, en dat veel onderzochten zich niet konden herkenden in de definities van nieuwe vormen van geloof. Een belangrijk thema van deze publicatiereeks over de relatie tussen religie en amateurkunst is het bepalen van de invloed van religie op de amateurkunst en de amateurkunstenaar. Het is onjuist om ervan uit te gaan dat een amateurkunstenaar die zegt religieus te zijn direct religieuze kunst maakt. Dankzij de meting is nu te zien in hoeverre dit in cijfers is uit te drukken. Allereerst is gevraagd of men religieus is, en zo ja om welke religie het gaat. Daarna is gevraagd in welke mate religie een rol speelt bij de kunstbeoefening. Als we kijken naar de verdeling van religiositeit en kunstdiscipline dan kan worden gesteld dat de verdeling van de algemene religiositeit terugkomt in de verdeling per kunstdiscipline. Zo noemt grofweg de helft van alle amateurkunstenaars in de beeldende kunst, theater, creatief schrijven en nieuwe media zich christelijk. De uitschieters hier zijn de disciplines muziek met 55,2 procent christelijke amateurkunstenaars, en theater met een lager dan gemiddelde 44,8 procent. Een tweede vraag van de meting was zoals gezegd gericht op de wijze waarop religie daadwerkelijk een rol speelt bij de kunstbeoefening. Onderstaande tabel laat zien in welke mate religie een rol speelt per kunstdiscipline.

Figuur 2 | In welke mate speelt jouw religie een rol bij je kunstbeoefening?

beeldend

muziek

dans

5,5

32,9

4,2

7,1

16,1

8,1

lichte mate

20,9

14,2

5,9

13,0

17,2

19,9

speelt helemaal geen rol

73,6

52,9

89,8

79,9

66,8

71,9

sterke mate

theater

schrijven nieuwe media

Opvallend is vooral het percentage van 32,9 procent bij muziek voor ‘religie speelt in sterke mate een rol’. Dit staat in schril contrast met het percentage bij de kunstdiscipline dans van 4,2 procent. Bij ongeveer de helft van de amateurkunstenaars die aan muziek doen, speelt religie in sterke of lichte mate een rol. Dit is een opvallende score ten opzichte van de andere kunstdisciplines. Voor een groot deel kan het verklaard worden door de prominente rol van het christendom in de muziekgeschiedenis van Nederland. Om duidelijk te krijgen op welke wijze de christelijke kerkmuziek vervlochten is met onze samenleving volgt in het volgende hoofdstuk een overzicht van de muziekgeschiedenis in Nederland.


Muziek Historisch gezien is religieuze muziek sterk verankerd in de Nederlandse samenleving. Om het belang van muziek en religie te kunnen begrijpen wordt hier eerst de ontwikkeling van de christelijke kerkmuziek uiteengezet. Aan de orde komen de wijze waarop de ontwikkeling van de muziek in het algemeen grotendeels is verlopen via de christelijke kerk, welke vormen deze muziek heeft gekend en de invloed van de reformatie op deze ontwikkeling.

Geschiedenis van de Nederlandse kerkmuziek Van oorsprong heeft muziek in de vroegchristelijke kerk een duidelijk ondersteunende functie. De nadruk lag op de tekst en niet op de melodie. Er werden psalmen gezongen, lofzangen op God uit het Oude Testament. Deze psalmen, 150 in totaal, werden ten gehore gebracht tijdens de eredienst en waren onderdeel van de liturgie. De bekendste vorm van kerkmuziek uit deze periode is de gregoriaanse muziek, ontstaan in de 8e eeuw. Gregoriaanse muziek wordt gekenmerkt door eenstemmige, vocale muziek met een sobere melodie en een sterke nadruk op de tekst. Vermoedelijk werd in Nederland in de 10e eeuw al gebruikgemaakt van deze muziekstijl. Het uitvoeren hiervan was voorbehouden aan monniken en nonnen. Naarmate deze muziekstijl zich verder ontwikkelde werd hij melodieuzer en ingewikkelder en er werd steeds meer gebruik gemaakt van een orgel als begeleidingsinstrument. De ontwikkeling van de West-Europese muziekgeschiedenis is bijna een-op-een met de ontwikkeling van de kerkmuziek. De West-Europese muzieknotatie, -stijl en -bezetting zijn ontstaan vanuit de christelijke kerkmuziek

Gregoriaanse muzieknotatie Fotograaf: Wasily

In Nederland heeft de kerkmuziek zich op eigen wijze ontwikkeld, los van de rest van Europa. Een van de belangrijkste factoren die een rol speelden is de reformatie en het hieruit ontstane calvinisme. De reformatie is een historisch keerpunt geweest voor de katholieke kerk. Deze leidde onder meer tot soberheid in de kerk, een Nederlandse/ Franse Bijbelvertaling en, belangrijk voor ons onderwerp, Nederlandse en Franse gezangen uitgevoerd door de gemeente. Calvijn liet het volk zingen en niet de monniken of nonnen. Dit bleef niet beperkt tot de protestantse kerk. Als reactie werd ook binnen de katholieke kerk de gregoriaanse zang aangepakt en toegankelijker gemaakt en kreeg het kerkorgel een muzikalere rol. De kerkmuziek in Nederland kreeg hierdoor een sterke impuls.


Niet alleen de kerkkoren kwamen tot bloei, ook ontwikkelde Nederland zich als een uniek orgelland. Ondanks het feit dat veel gereformeerde stromingen niet voor het gebruik van een orgel in de eredienst waren, werd het instrument in de praktijk veel gebruikt. Een van de voornaamste redenen was dat een orgel de beste begeleiding gaf aan een ongeschoolde, zingende gemeente. Daarnaast zijn er, ondanks de Beeldenstorm, in Nederland relatief weinig katholieke orgels afgebroken. De 17e en 18e eeuw worden nu gezien als bloeiperioden voor de ontwikkeling van het Nederlandse kerkorgel, zowel in de katholieke als protestantse kerk. Nederland kent tegenwoordig de hoogste orgeldichtheid ter wereld. Deze ontwikkeling heeft onder andere gezorgd voor een bloeiende orkesttraditie. Veel orkesten kwamen voort uit groepjes muzikanten die kerkdiensten begeleidden. Uit deze orkesten zijn talloze religieus georiënteerde (blaas)muziekverenigingen ontstaan. Enkele voorbeelden hiervan zijn Harpe Davids, Looft den Heer, Jubal en Sancta Maria. Veel van deze verenigingen zijn tegenwoordig nog actief en verbonden met een religieuze gemeenschap. Ook nu zijn er nog sporen te zien van de lange kerkmuziekgeschiedenis en haar historische infrastructuur. Er bestaan verschillende instellingen die zich inzetten voor het behoud en de verdere ontwikkeling van de kerkmuziek. De instellingen die voor de protestantse kerk Nederland (PKN) actief zijn vormen een afspiegeling van de grotere onderlinge verschillen tussen de protestantse kerken. Zo zijn er de Vereniging van Organisten der Gereformeerde Gemeenten (VOGG) en de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied (ISK). De laatste is belast met de ontwikkeling van een nieuw liedboek, een verzameling gezangen voor een groot aantal protestantse kerkgenootschappen. De KCZB (Koninklijke Christelijke Zangersbond) is een belangenorganisatie voor koren in het algemeen en christelijke koren in het bijzonder. Voor de katholieke kerk is met name de Nederlandse SintGregoriusvereniging (NSGV) een belangrijke organisatie voor de ontwikkeling en het behoud van de Nederlandse kerkmuziek. Elk bisdom heeft zijn eigen afdeling van de NSGV, zeven in totaal. Er zijn ruim 4000 koren aangesloten bij de NSGV, met ongeveer 125.000 leden. In het verleden behartigde Unisono, het landelijk steunpunt voor de sector amateurmuziek, ook een deel van de belangen van de kerkmuziek. Unisono is opgegaan in Kunstfactor en de focus ligt sindsdien meer op het verzamelen en verspreiden van kennis over muziek en religie.

Het wereldberoemde Arp Schnitger-orgel in de grote kerk van Zwolle Fotograaf: Marcel Dinkelberg


Kunst vanuit religie of esthetiek? Hoe komt men tot een religieuze vorm van amateurkunst? Is het vertrekpunt het geloof of juist de voorliefde voor de specifieke kunstvorm? De voorkeur voor of afkeer van religie in de samenleving is altijd onderhevig aan verandering. In onze maatschappij lijkt een verschuiving gaande van traditionele religieuze structuren naar een meer persoonlijke, ongestructureerde geloofsbeleving. Dit wordt door bijzonder hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit te Kampen Joep de Hart ook wel omschreven als nieuwe spiritualiteit. Veel traditionele vormen van kerkmuziek zoals orgelspel en koorzang op basis van het Liedboek bestaan nog steeds. Maar daarnaast ontwikkelen zich nieuwere vormen van religieuze muziek, vaak met inhoudelijke verwijzingen naar de oudere muziektradities maar gebracht in een nieuwe vorm. Een terugkerend probleem is in hoeverre muziek in dienst van de religie staat of religie in dienst van de muziek. Omdat veel van de gehanteerde muziekvormen en stijlen sterke overeenkomsten vertonen met hedendaagse seculiere popmuziek is het soms moeilijk te begrijpen wat de religieuze motivatie van de muziek of muzikant is. Op welke wijze heeft religie een rol binnen deze muziek? Of anders gesteld, is kunst een middel om religieuze gevoelens te uiten of is religie een reden om actief kunst te beoefenen?

Religieuze ervaring De oervorm van muziek is zang, zo betoogt theologe Maria Pfirrmann in haar artikel ‘Spiritualiteit van het zingen’. (2009.) De fysieke inspanning van het menselijk lijf zorgt voor positieve ervaringen tijdens het zingen. Dit wordt versterkt als men zingt met andere mensen.

‘Zingen in sociaal verband kan tot een zeer positieve ervaring worden die zich diep verankert in het gezamenlijke emotionele geheugen van een groep. Op die manier bevordert het groepsgewijs zingen een diepe wederzijdse betrokkenheid.’ Bron: Elke muziek heeft haar hemel. De religieuze betekenis van muziek (2009)

Vooral binnen de christelijke, westerse muziektraditie ligt de nadruk op zang. Ook het kerkorgel heeft een prominente plek maar is vanuit praktische overwegingen minder eenvoudig te gebruiken en te bespelen. De laatste jaren worden, met name vanuit de evangelische hoek, ook andere instrumenten gebruikt, zoals gitaar, percussie en piano. Ook binnen de PKN en de katholieke kerk zijn sinds de jaren zestig verschillende initiatieven geweest tot modernisering van de kerkmuziek. Een mooi voorbeeld was de zogeheten ‘beatmis’ in de katholieke kerk in de jaren zestig. Desondanks blijft in de meeste gevallen de nadruk op zang liggen. Hoewel in andere culturen, tradities en religies ook veel wordt gezongen is daar meer ruimte voor instrumentale religieuze muziek. Indianenstammen uit Noord- en Zuid-Amerika kennen bijvoorbeeld sterke instrumentale muziektradities met fluiten, trommels en andere percussie. Andere bekende voorbeelden zijn de Balinese gamelan, de Japanse


bamboefluit en de Indiase sitar. Al deze instrumenten zijn op een bepaalde wijze verbonden met religie of rituelen. De Japanse bamboefluit is een interessant voorbeeld. Het instrument en de muzikale en religieuze traditie zijn ontstaan vanuit het zenboeddhisme. Juist vanwege deze reden is Hans van Loon, zenboeddhist en muzikant, met de Kyotaku – een versie van shakuhachi – in aanraking gekomen. Het beoefenen van zenmeditatie was voor hem een aanleiding om zich verder te verdiepen in het gebruik van de shakuhachi-fluit als middel voor verdere meditatie. Dit sloot naadloos aan op zijn eigen muzikale achtergrond. Het bespelen van de shakuhachi is gericht op de aandacht tijdens het spelen, en niet op het te behalen resultaat.

‘Voor mij is dit een vorm van meditatie, die mij een staat van rust brengt die moeilijk onder woorden te brengen is.’ (Hans van Loon)

Hans van Loon op zijn Kyotaku Fotograaf: Hans van Loon

Ook voor de muzikant Annelies Nederbragt uit Den Haag staat het bespelen van de shakuhachi in het teken van meditatie. Hoewel ook Annelies een duidelijke muziekachtergrond heeft, gericht op de blokfluit, zit de aantrekkingskracht van de shakuhachi vooral in de verdieping van eigen meditatie. Op de vraag in hoeverre zij het instrument ziet als een muzikale aangelegenheid stelt ze heel duidelijk waar haar grenzen liggen.

‘De eis voor mezelf blijft om dat meditatieve op te blijven zoeken. Daarom kies ik er ook voor om geen opleiding af te ronden, want dan zou ik juist te veel de muziek moeten gaan maken, dingen die ik niet zou willen doen en dingen die me af zouden houden van het meditatieve.’ (Annelies Nederbragt)


Esthetiek De interesse voor een instrument was bij de meeste muzikanten die zijn ondervraagd voor deze publicatie al aanwezig voordat er een duidelijke connectie werd gelegd met de religieuze achtergrond. Dit betekent dat het bespelen van een instrument vaak voorafgaat aan de behoefte om eigen religieuze gevoelens te uiten of te ervaren door de muziek. Juist de verdieping van de muzikant in de muziektraditie binnen zijn of haar geloof kan leiden tot een persoonlijke verbinding tussen muziek en geloof. Een mooi voorbeeld hiervan is klezmermuzikant Freek de Wolff. Van jongs af aan was hij altijd bezig met muziek maken maar hij was hiermee gestopt toen werk en gezin te veel tijd vergden.

‘Tijdens mijn hele gymnasiumperiode heb ik heel veel muziek gemaakt, wel in aardig uiteenlopende stijlen. Dixieland was toen ook populair. Ik speelde gitaar en later banjo in het schoolorkest. Ik heb daar heel veel van de lichte muziek geleerd.’ (Freek de Wolff)

Hoewel van huis uit niet orthodox-joods opgevoed ontstond er bij Freek de Wolff toch een behoefte om juist zijn gezin op te voeden binnen de orthodoxe traditie. Door deze keuze kwam ook de joodse muzikale traditie in zicht. Dit voelde voor Freek de Wolff als thuiskomen, juist omdat deze muziektraditie zeer nauw is verweven met joodse rituelen en festiviteiten. De behoefte om zelf joodse muziek te spelen kwam vooral voort uit zijn eigen muzikant zijn. Met name het spelen en beleven van de klezmer leidde tot een verdere verdieping in de traditie. Ook bij koorzang lijkt muziek maken zelf de belangrijkste drijfveer te zijn. De verdere persoonlijke muzikale ontwikkeling is sterk afhankelijk van deze motivatie. Gineke Hazekamp en Frederik Haan zijn beiden lid van christelijk jeugdkoor Dox uit het Groningse Bedum. Ze benadrukken hun behoefte om zich muzikaal te uiten en dan vooral met behulp van christelijke onderwerpen. Gineke Hazekamp stelt dat het plezier hebben in muziek maken vooropstaat als je bij een jeugdkoor gaat. Mensen die niet kunnen zingen of niet echt houden van muziek maken blijven volgens haar nooit lang bij een koor. Maar voor zowel Gineke als Frederik heeft de motivatie van het willen zingen ervoor gezorgd dat ze hun geloof nu op een intensere wijze beleven.

‘Je kan je er heel goed in uiten en ook echt in getuigen. Als je het voor jezelf uitspreekt kun je vanuit je hart zingen. Als je dat dan doet tijdens concerten hoop je daarmee ook mensen te bereiken. Het is voor mijn eigen geloofsbeleving heel erg belangrijk geweest dat ik bij dit koor ben gegaan.’ (Gineke Hazekamp)


Muziek en traditie Een belangrijk aspect van de beleving van religieuze muziek komt voort uit het feit dat er veel materiaal goed gedocumenteerde is. Dit is met name het geval voor christelijke muziek. Zoals eerder gesteld is de basis van de westerse muziekleer voor een groot deel afkomstig uit de christelijke muziektraditie. Maar ook de joodse muziektraditie is goed gedocumenteerd en levendig. Dankzij een opleving van de joodse muziek in de Verenigde Staten in de jaren zeventig heeft de klezmertraditie een sterke impuls gekregen. Vooral bands als de Klezmer Conservatory Band en de Klezmatics hebben hier een leidende rol in gehad. Freek de Wolff stelt ook dat deze opleving heeft gezorgd voor een internationale interesse in de wortels van de traditionele joodse muziek. Nederland neemt, onder andere met de bekende professionele Amsterdam Klezmer Band, een internationaal belangrijke positie in.

De Amsterdam Klezmer Band Fotograaf: Amsterdam Klezmer Band

Muziektradities en met name onderzoek ernaar dragen sterk bij aan de behoefte om de kwaliteit van een kunstvorm te behouden en te verhogen. Via het internet is bovendien de kennis van muziektradities in de vorm van bladmuziek en audiovisueel materiaal toegankelijker dan ooit. Van elke vorm van religieuze muziek zijn professionele en kwalitatief hoogwaardige voorbeelden te vinden, wat ertoe bijdraagt dat de religieuze muziektradities levend blijven en er behoefte is om muziek te brengen met een zekere mate van kwaliteit. Bijna alle geïnterviewden gaven er blijk van dat nationale en internationale artiesten op het gebied van religieuze muziek een bron van inspiratie vormen voor het beoefenen van de eigen religieuze muziek.


Religie en kunstvorm Religie kan een bron van inspiratie zijn of een basis voor muzikale activiteiten. In dit hoofdstuk wordt een aantal praktijkvoorbeelden beschreven aan de hand van de gesprekken die gevoerd zijn met verschillende amateurmuzikanten met een religieuze achtergrond. Aan de orde komt de vraag op welke wijze religie terugkomt in de actieve muziekbeoefening, hoe religie de muziek beïnvloedt en of er sprake is van een verschil met niet-religieuze muziekvormen.

Christendom Gezien het grote aantal christenen en hun prominente rol in de Nederlandse geschiedenis is het niet verwonderlijk dat een flinke groep beoefenaars zich bezighoudt met de christelijke kerkmuziek. Zoals eerder gesteld ligt het accent vooral op koorzang en orgelspel. Door de opkomst van de evangelisch christelijke stromingen in Nederland en bewegingen als Youth for christ en Koffiebar in de jaren zestig en zeventig wordt er tegenwoordig meer gebruikgemaakt van verschillende begeleidingsinstrumenten, die als doel hebben het begeleiden van de zang. Hoewel het orgel van oorsprong alleen werd gezien als begeleidingsinstrument heeft het zich, met name binnen de katholieke en protestantse kerk, verder ontwikkeld met een eigen, instrumentaal repertoire. Dox is een christelijk jeugdkoor uit Bedum, Groningen. Dox is een afkorting van doxologie, dat lofprijzing betekent. Het koor is samengesteld uit leden van verschillende gereformeerde en evangelische gemeenten. Hoewel sommige leden van Dox in hun eigen kerk wel uit het Liedboek zingen, zingt Dox als koor veel worship, muziek bedoeld om de Heer te prijzen. Dit is volgens koorlid Gineke Hazekamp niet hetzelfde als gospel. Gospel ziet zij als het zingen van religieuze teksten en worship is het uiten van je liefde voor God. Het materiaal is eigentijds en wordt vaak ondersteund door een liveband met een moderne bezetting. Koorlid Frederik Haan stelt dat er muzikaal gezien wel een groot verschil is tussen de gereformeerde en de hervormde kerk.

Het christelijk jeugdkoor Dox Fotograaf: Dox


‘De jeugd in de kerk is sowieso wel meer bezig met nieuwere en hippere vormen van kerkmuziek. Daar past het Liedboek volgens mij niet zo goed bij. We proberen altijd wel met onze tijd mee te gaan.’ (Fredrik Haan)

Het materiaal is voor een groot deel afkomstig van bekende interpagina’s binnen het worship-genre. De Nederlandse site GMC Choral Music en de European Choral Club zijn hier enkele voorbeelden van. Op de GMC-pagina is ook een lijst te vinden met verschillende zangkoren in Nederland in de stijlen gospel, opwekkingsliederen, kamerkoren en worship. Binnen de PKN (Protestantse Kerk Nederland) wordt op verschillende manieren aan muziek gedaan. Naast het kerklied, gezongen door de gemeente, is ook een organist muzikaal actief en zijn er vaak verschillende buitenkerkelijke activiteiten zoals musicals of kamerkoren. Bert Korvemaker is naast zanger ook organist en dirigent van de cantorij van de kerk van Colmschate. Hij is naar eigen zeggen amateurmuzikant en heeft zijn muzikale ervaring vooral opgedaan bij de muziekschool, door cursussen en bij de opleiding tot dirigent. Bert Korvemaker is een muzikant in ontwikkeling die binnen de traditie van de protestantse kerkmuziek streeft naar goede kwaliteit. Het samenspel en de wisselwerking van de muziek en de gemeente staan voor hem centraal. Nieuwe dingen proberen en een hoog niveau bereiken, maar wel binnen de muzikale grenzen van de traditionele kerkmuziek. Juist deze traditie heeft volgens Bert Korvemaker heel erg veel muzikale kwaliteit.

‘Binnen de kerk waar ik cantor ben zijn gelukkig een aantal goede muzikanten. Regelmatig werken we samen om een muzikale meerwaarde aan de diensten te geven. Ook hier is kwaliteit weer belangrijk. Meestal ontmoet ik de mensen na de dienst tijdens het koffiedrinken bij een gesprek over de muziek die in de dienst heeft geklonken.’ (Bert Korvemaker)

Ook in de katholieke kerk speelt muziek nog steeds een belangrijke rol. Marion Koster is bureausecretaris bij de Nederlandse Sint-Gregoriusvereniging de NSGV. De NSGV is de vereniging voor liturgische muziek in de rooms-katholieke kerk. Marion Koster is zelf ook muzikant in haar parochie en tevens cantor. De cantor is een voorzanger die in vieringen waarin geen koor aanwezig is, de verzen van de psalm voorzingt en leiding geeft aan de zingende gemeenschap. Daarnaast begeleidt ze de samenzang op het orgel. Van tevoren gekozen worden de gezangen bij bepaalde lezingen uitgezocht. Muziek is sterk verankerd in de katholieke kerk, de plaats en functie ervan tijdens de eredienst liggen grotendeels vast. Het zelf beoefenen van muziek ervaart Marion Koster anders dan het begeleiden van de muziek in de kerk.


‘Muziek raakt me. Zingend kun je dingen uiten die je nooit zo zou zeggen. Als ik voor mezelf thuis speel dan is het een vorm van ontspanning. Als ik in de kerk speel is het ook functioneel.’ (Marion Koster)

Jodendom Joodse religieuze of culturele muziek is traditioneel op te delen in de joodse volks- en feestmuziek en de joodse voordracht of recitatie van de gebeden tijdens de synagogedienst. In de populaire muziek ligt de nadruk vooral op de joodse feestmuziek, de zogeheten klezmermuziek. Traditioneel gezien is dit de muziek die wordt gespeeld tijdens bruiloften en andere culturele evenementen, maar pas toen deze muzieksoort in de jaren zeventig een opleving doormaakte, begon men hem aan te duiden met ‘klezmer’. Deze naam bestond al langer maar was gereserveerd voor de muzikant, de klezmer, die deze muziek speelde. Freek de Wolff heeft zich jaren verdiept in het spel en de geschiedenis van deze muzieksoort. Want hoewel klezmer ten tijde van de opleving als een seculiere muzieksoort werd beleefd, zijn er volgens Freek de Wolff wel degelijk religieuze wortels te ontdekken, ondanks het feit dat oorspronkelijk de muzikanten die deze muziek brachten zelf vaak niet de meest religieuze joden waren.

‘De klassieke klezmermuziek vindt haar muzikale oorsprong in de klank, de melodieën van de voorzanger. Typische versieringen in de klezmer zijn helemaal afgeleid van wat de Oost-Europese chazan (voorzanger) met zijn stem doet.’ (Freek de Wolff)

De relatie van het religieuze jodendom met muziek is niet eenduidig. Volgens Freek de Wolff was na de verwoesting van de tweede tempel door de Romeinen in het jaar 70 van de christelijke jaartelling muziek verboden binnen het jodendom als teken van rouw over de verwoesting. Maar muziek is dusdanig verweven met de joodse volkscultuur dat dit verbod niet te handhaven was. Voor Freek de Wolff is het spelen van klezmer dan ook nauw verwant met het herbeleven van de joodse rituelen, en dan met name het huwelijksfeest. De joodse Judith Gor is vooral met haar stem bezig. Hoewel ze niet religieus is opgevoed, heeft ze toch sterke affiniteit ontwikkeld met spiritualiteit, religie en eigen tradities. Van oorsprong heeft Judith Gor altijd gezongen, pas later legde ze het verband met de joodse traditie van het gezongen, woordloze gebed. Zoals Freek de Wolff ook stelde, is deze traditie vooral in de melodie verbonden met de klezmer. De traditionele toepassing van dit zanggebed, de niggun, is vooral religieus.


Freek de Wolff achter een van zijn traditioneel joodse instrumenten Fotograaf: Freek de Wolff

‘Op een bepaald moment ben ik mij gaan verdiepen in de chassidische joden en hun muziek of zang. Dan kom je bij de devotie terug. Dat is ongelofelijk mooi en heeft een hele sterke spirituele aanleg. In de Thora staat dat als je gaat bidden zonder woorden, dit veel sterker werkt dan bidden met woorden. Juist daardoor maak je rechtstreeks verbinding.’ (Judith Gor)

De chassidische niggun is bij uitstek een woordloze melodie terwijl de chazan in zijn voordracht juist de woorden van het gebed voordraagt, grotendeels in parlando maar sommige delen van het gebed worden gezongen. Die delen kunnen worden gezongen op een melodie die aan een niggun is ontleend, maar dat is geen regel. De niggun is heel specifiek voor de chassidiem. Het zingen van nigguniem (meervoud van niggun) is gereserveerd voor gezamenlijke maaltijden of bij een feestelijke gebeurtenis op sjabbat (want dan worden er geen instrumenten bespeeld).

Islam Er bestaan verschillende soorten volksmuziek uit islamitische landen. Deze muziek is niet expliciet religieus, maar bestaat wel binnen een religieuze context. De houding ten opzichte van religieuze muziek verschilt per stroming binnen de islam. Islamitische religieuze muziek is over het algemeen vocaal, eventueel begeleid door

Kunstfactor | RELIGIE & actieve kunstbeoefening | theater | 16

een ritmisch instrument. Een veelvoorkomende vorm van muziek met een religieuze ondertoon is nasheed. Dit zijn liedjes, gezangen of korte gebeden met een religieuze inhoud. De toedracht, inhoud en manier van uitvoeren kunnen verschillen. Een van de bekendste islamitische nasheedkoren in Nederland is Al Wahda. Voorzitter van de Stichting Al Wahda, Mourad Zyad, legt uit wat nasheed voor hen betekent.

‘Het is spiritueel geïnspireerde muziek. Het kan gaan over religieuze dingen, God, profeet, de dingen die een moslim kan beleven in het dagelijks leven. Mekka, bedevaart, de vijf zuilen. Dat is nasheed. Maar er is ook een andere dimensie, het zingen over normale dingen als liefde, de moeder en hoe belangrijk zij is voor ons.’ (Mourad Zyad)

Al Wahda is een gemengd koor voor jong en oud. Inmiddels is het basiskoor, dat sinds 1989 bestaat, uitgebreid met drie Al Wahda-onderdelen. Het mannenkoor Al Wahda Afra, het Al Wahda-kinderkoor en het jongerenkoor Al Wahda youth. Elk van deze koren heeft een eigen repertoire. Met name Al Wahda Afra zingt de traditionele Arabische nasheedmuziek. Al Wahda youth en het kinderkoor bezingen maatschappelijke thema’s, religieuze onderwerpen en onderwerpen als liefde voor de moeder. Met name de jongere leden van Al Wahda maken gebruik van moderne muziekvormen, de Nederlandse en de Engelse taal.

Het Al Wahda-kinderkoor Fotograaf Mourad Zyad

Naast Al Wahda zijn er meer nasheedkoren en -zangers actief in Nederland. Een bekende andere naam in de Nederlandse nasheed is de Marokkaanse zanger Fathi Otmani uit Amsterdam. Hij benadert de nasheed vooral vanuit een eigen muzikale achtergrond. Volgens Fathi Otmani is zijn muziek eigentijds met sterk islamitische kenmerken. Zijn motivatie geeft hij helder weer op zijn eigen website.

‘Mijn bedoeling met het maken van mijn nummers is een duidelijk en helder beeld proberen te vormen om de schoonheid van de islam te verspreiden aan alle mensen, zodat iedereen weet dat islam niet een religie is van terreur en oorlog, zoals de media doen lijken maar juist van pracht en sereniteit.’ (Fathi Otmani)

Hindoeïsme De veelgebruikte term voor muziek binnen het hindoeïsme is Hindoestaanse muziek. Deze muziekvorm kan worden aangeduid als volksmuziek of culturele muziek en is niet noodzakelijk religieus. In de praktijk voelen zowel hindoes als moslims uit de regio Noord-India zich ermee verwant. Binnen deze muzieksoort zijn er de zogeheten bhajans, liederen ter ere van God met als onderwerp liefde, devotie en overgave. Deze muziek wordt vaak gezongen in het Hindi. In Nederland ligt de nadruk op de Surinaams-Hindoestaanse volkscultuur. Hindoestaanse muziek wordt vooral gespeeld op feesten en in mindere mate tijdens rituelen. Berry Damrie is een bekende zanger binnen de Surinaams-Hindoestaanse gemeenschap. Oorspronkelijk zong hij geen bhajans. Zijn basis is vooral hiphop, dancehall en andere populaire muziekvormen, maar door toeval kwam hij in aanraking met de traditionele Hindoestaanse muziek. Sinds hij in een religieuze, traditionele musical speelde hebben de muziek en de traditie hem echt geraakt. Dit heeft ertoe geleid dat Berry Damrie zich meer ging verdiepen in de religieuze achtergrond van deze muziek, waardoor voor hem het maken van traditionele muziek meer zeggingskracht heeft gekregen.

‘Sarasvati is de godin van de muziek, van de inspiratie. Die staat centraal in het hindoeïsme en zal ook op die manier worden geëerd, juist door het maken van muziek. Veel moslimvrienden van mij erkennen haar ook als bron van inspiratie. Ik eer haar ook. Voor mij is zij ook een soort van kracht.’ (Berry Damrie)

Dit betekent niet dat hij alleen religieus georiënteerde muziek speelt. Vaak is het afhankelijk van de plek of van de gelegenheid waar hij wordt uitgenodigd om te spelen. Volgens hem is het dan ook een wereld van verschil of hij speelt in een discotheek of in een hindoetempel, de mandir. Als zanger wordt hij vaak begeleid door percussie en keyboard. Ook vanuit hindoetempels wordt in Nederland muziek gemaakt en lesgegeven in traditionele bhajans of kirtans, Indiase samenzang. Een goed voorbeeld is de mandir in Wijchen. Inder Lalbahadoersing is actief betrokken bij deze mandir en organiseert elke avond een uur met bhajan en kirtan. Daarnaast geeft hij les in mantrazingen, het harmonium en Indiase muziekleer. De nadruk ligt hier vooral op de rituele en devotionele vormen van Hindoestaanse muziek.


Berry Damrie Fotograaf onbekend

Boeddhisme Muziek binnen het boeddhisme wordt met name geassocieerd met de recitatie van religieuze verzen en teksten (mantra’s) door monniken en nonnen. Traditioneel gezien bestaat er geen notenschrift in het boeddhisme: de manier van recitatie wordt overgedragen van leraar op leerling. Er zijn verschillende stromingen met elk een eigen stijl van recitatie, die sterk afhankelijk is van de lokale volkscultuur waarbinnen deze vorm van muziek tot uiting komt. Klankschalen, fluiten en trommels zijn veelgebruikte begeleidingsinstrumenten. De meest concrete vorm van boeddhistische muziek in Nederland is het bespelen van de zenboeddhistische, Japanse bamboefluiten de shakuhachi en de kyotaku. Het bespelen van deze instrumenten wordt vooral gedaan als onderdeel van een meditatief proces. Bekende spelers zijn Hans van Loon en Annelies Nederbragt. De laatste bespeelt de shakuhachi vanuit een brede interesse voor spiritualiteit en meditatie. Hans van Loon bespeelt de kyotaku en benadrukt met name de meditatieve kant van deze muziekvorm. De grootste interesse voor het instrument komt dan ook uit meditatiebijeenkomsten.

Annelies Nederbragt op haar Japanse bamboefluit, de shakuhachi Fotograaf onbekend


‘Ik speel regelmatig in zenmeditatiegroepen, om mensen de essentie van klank in hun meditatie te laten ervaren. En om het instrument meer bekendheid te geven, zodat anderen die hierin geïnteresseerd zijn weten dat er een mogelijkheid bestaat om op deze manier meditatief met muziek bezig te zijn.’ (Hans van Loon)

Nieuwe spiritualiteit Muziek wordt binnen de nieuwe spiritualiteit vaak ingezet als middel om een hoger bewustzijn te bereiken of een meditatief proces te begeleiden. Met name de laatste tien jaar is oosterse muziek in populariteit toegenomen. Twee muziekstijlen die hiervan zijn afgeleid zijn het mantra zingen en de vrije improvisatie of stemtherapie. Het mantra zingen is een vorm van zang die is afgeleid van de hindoeïstische en boeddhistische traditie. Traditioneel gezien is de mantra een spreuk of een kort gebed dat herhalend op monotone wijze wordt voorgedragen door een brahmaan, een religieus leider. Het mantra zingen in Nederland heeft deze traditie als basis maar voegt hier meer melodie, andere tekst en soms instrumentale begeleiding aan toe. Er zijn verschillende organisaties en muzikanten die avonden organiseren waar men mantra’s kan zingen. Een meer landelijk georiënteerde organisatie is Mantra Zingen, met twee afdelingen, een in Leeuwarden en een in Den Haag. Menno Schilstra leidt de afdeling in Leeuwarden. Tijdens bijeenkomsten projecteert hij naar eigen zeggen de muziek en de teksten op de deelnemers. De beide afdelingen maken gebruik van hetzelfde liedmateriaal, maar zijn vrij om er een eigen invulling aan te geven. Menno Schilstra was van oorsprong meer thuis in het spelen van Ierse volksmuziek. Per toeval kwam hij in aanraking met mantra zingen in Den Haag en besloot toen een eigen afdeling te starten in Leeuwarden. Er is veel keuze in materiaal, van traditioneel, meerstemmig tot muziek uit de hippietijd. Een sessie mantra zingen bestaat uit een begeleider en een aantal deelnemers, die vaak in een kring zitten en meezingen met de begeleider.

‘Nou, er zijn bepaalde mantra’s, zoals de oermantra. Dat is een hele krachtige. Maar het kunnen ook Engelse liederen met een sterke kracht zijn. Dat kan ik je niet uitleggen, maar soms komt dat gewoon heel sterk binnen. De kracht zit ook in herhaling.’ (Menno Schilstra)

Een meer toegepaste vorm van mantra zingen is stemtherapie. Er zijn verschillende vormen van stemtherapie. Het basisidee is het ontdekken van je eigen oerstem of oergeluid door vrije improvisatie met behulp van een begeleider. Mieke Wissink heeft haar eigen praktijk opgezet rond het idee van stemtherapie. Zij heeft een


achtergrond in de psychologie maar houdt zich al jaren actief bezig met muziek en het componeren van haar eigen muziek op piano. Daarnaast geeft ze concerten waar ze haar eigen vrije stemimprovisatie begeleidt met de tampoura, een Indiaas snaarinstrument. Met name de ontdekking van deze zangvorm is een belangrijke stap geweest in de muzikale ontwikkeling van Mieke Wissink.

‘Het belangrijkste was de ontdekking van de tampoura. Ik merkte meteen toen ik daarop speelde dat ik zomaar ging zingen. Dat vond ik heerlijk. Zonder noten, zonder tekst, gewoon zingen wat er in je opkomt.’ (Mieke Wissink)

Mieke Wissink en haar tampoura Fotograaf onbekend


Netwerk en infrastructuur Uit de cijfers van de MAK 2011 blijkt dat binnen de muziek het hoogste percentage amateurkunstenaars lid is van een club of vereniging, maar liefst 34 procent. Muziek kent een grote organisatiegraad en een uitgebreide infrastructuur voor het uitvoeren, ondersteunen en verhogen van de kwaliteit van de muziek. De grootste infrastructuur op het gebied van religieuze muziek is opgebouwd rond de protestantse en katholieke kerkmuziek. Het internet is een almaar groeiende bron van informatie en materiaal. Met name de evangelische christelijke groepen halen hier veel van hun materiaal vandaan. De laatste jaren is er wel sprake van meer muzikale toenadering tussen de protestantse, vrijgemaakte en evangelische stromingen op basis van het Liedboek voor de kerken. Hoewel de verschillende stromingen eigen uitbreidingen hiervan hanteren probeert men in de nieuwe versie van het Liedboek meer recht te doen aan de muzikale diversiteit. De katholieke kerk hanteert haar eigen liedbundels, die hier en daar overlap vertonen met het Liedboek, zoals de Graduale Romanum (laatste versie 1983). Voor alle christelijke stromingen geldt dat de kerk het podium bij uitstek is. Er wordt gezongen tijdens de dienst of buiten de diensten om. Organisten begeleiden de dienst of geven concerten in kerkgebouwen met beroemde orgels. De evangelische stromingen presenteren hun muziek soms wat breder en buiten het kerkpodium. Een goed voorbeeld hiervan is de EO-Jongerendag. Niet alle vormen van religieuze muziek kennen een duidelijk netwerk of infrastructuur. De islamitische muziek roept in de praktijk vaak controverse op. Op internationaal niveau bespreken imams het verbod op muziek binnen de islam. In Nederland zijn er zowel voor- als tegenstanders. Hierdoor is het lastig om een duidelijk platform op te richten voor de verdere verspreiding en verbetering van deze muziek. Een interessante ontwikkeling binnen het koor Al Wahda is wel dat de jongere generatie moslims in Nederland op een andere manier met muziek en islam omgaat. Waar de oudere generatie de nadruk legt op traditionele nasheed- en soefimuziek, verlegt de jongere generatie haar focus naar meer maatschappelijk gerichte, eigentijdse onderwerpen en muziek. Een belangrijk onderwerp is wat het betekent om een moslim te zijn in de Nederlandse maatschappij. Hierdoor wordt de muziek minder traditioneel religieus en zou er een groter maatschappelijk draagvlak kunnen ontstaan.

‘Jongeren die zingen staan daardoor soms stil bij verschillende onderwerpen zoals oorlog, Palestina, wat is de essentie van het vasten, dat soort dingen. Het zingen helpt hun dit soort onderwerpen beter te begrijpen.’ (Mourad Zyad)

Voor meer traditioneel ingestelde vormen van religieuze muziek lijkt dit ‘populair maken’ juist de religieuze essentie en beleving weg te halen, maar dat hoeft niet zo te zijn. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de hernieuwde interesse voor de klezmer- of Jiddische muziek. Juist door de revival van de klezmermuziek in de jaren zeventig ontstond een grote interesse in de joodse muziektraditie. Inmiddels kent deze traditie een uitgebreid internationaal netwerk met verschillende muzikale prominenten binnen uiteenlopende stijlen, van traditioneel tot populair.


De muziek binnen de nieuwe spiritualiteit is vluchtiger en sterker afhankelijk van trends. Hoewel het doel van de muziek vaak centraal blijft staan, namelijk het bereiken van een hoger bewustzijn of een vorm van meditatie, wisselt het middel. Het is lastig om een concreet netwerk te ontdekken, met name omdat beoefenaars op persoonlijke en verschillende manieren met de muzieksoorten omgaan. Er is hierdoor minder focus op een goed omlijnde muziektraditie. Juist deze nadruk op persoonlijke ontwikkeling zorgt voor een zeer dynamisch muziekveld.

‘Ik heb een tijd lang binnen een bepaalde mantratraditie gezongen, maar na een tijdje heb ik het lef gehad om gewoon zelf een interpretatie hiervan te zingen. Vanuit die traditie ten strengste verboden. Maar ik had die vrijheid nodig en heb het gewoon meer naar mezelf toe getrokken.’ (Mieke Wissink)


Sociale positie Zijn er relaties te ontdekken tussen de religieuze achtergrond of affiniteit, het beoefenen van muziek en de sociale positie? Wat zijn de kenmerken van amateurmuzikanten die zich laten inspireren door religie? Zoals eerder vermeld is muziek populair bij jongeren, is dit ook terug te vinden bij de religieuze amateurkunstenaars? Het aanbod van religieuze muziek is niet alleen divers, het is ook voor alle leeftijden. Dit is te zien bij Al Wahda en hun verschillende koren, en ook het Dox jeugdkoor kent andere koren voor oudere leeftijdsgroepen waar men eenvoudig naar door kan groeien. Hindoestaanse muziek is met name populair bij de jeugd in de vorm van de Bollywoodmuziek, de traditionele bhajans zijn minder in trek. In de christelijke stromingen legt de jeugd het accent op meer populairdere vormen van muziek. Deze trend wordt binnen veel evangelische gemeenten duidelijk opgepakt. Veel evangelische kerken, zowel autochtone als die van migranten, maken gebruik van een traditionele popband als begeleiding. Opwekkingsliederen, worship en gospel worden meestal in deze vorm uitgevoerd.

Dox jeugdkoor Fotograaf: Dox

Een interessante ontwikkeling is het ontstaan van inhoudelijke discussies over de toepassing en uitvoering van religieuze muziek. Vooral jongeren gebruiken internetfora om te discussiëren over de boodschap van religieuze muziek. De islamitische en christelijke jongeren zijn vrij actief. Christelijke jongeren discussiëren vaak over in hoeverre muziek christelijk is, of een artiest wel binnen een bepaalde religieuze stroming past. Een belangrijk discussiepunt bij de islamitische fora is het verbod op muziek. Over het algemeen is de conclusie dat muziek simpelweg verboden is. En dat geldt voor het uitvoeren ervan, het bijwonen van optredens en in sommige gevallen zelfs het beluisteren ervan. Mourad Zyad van Al Wahda kent dit soort discussies en heeft vaak te maken met negatieve reacties.


‘Er zijn heel veel mensen die in Nederland actief zijn, of ze nou een goede of slechte moslim zijn, dat kan ik niet zeggen. Deze mensen interpreteren bepaalde verzen uit de Koran waarin staat dat muziek het instrument van de duivel is. Vooral de salafistische en wahabistische stromingen zijn daar heel erg sterk in. Ik kan niet praten namens iedereen, maar wat wij denken is dat het mag en dat is de keuze die wij gemaakt hebben.’ (Mourad Zyad)

Opvallend is dat muziek binnen de stromingen in de nieuwe spiritualiteit vooral de aandacht trekt van de oudere leeftijdsgroepen. Dit geldt in zekere zin ook voor boeddhistische muziek, waarbij het accent vooral ligt op het meditatieve doel. Omdat klezmermuziek voor een groot deel leunt op improvisatie en samenspel is het uitvoeren ervan niet direct geschikt voor jonge muzikanten. Dit neemt niet weg dat er vanuit een brede doelgroep wel aandacht is voor Jiddische muziek.


Analyse Deze publicatie is, zoals eerder vermeld, onderdeel van een vijfdelige reeks. Het centrale thema ‘religie en actieve kunstbeoefening’ is onderzocht aan de hand van vier onderwerpen. Kunst vanuit religie of esthetiek, religie en kunstvorm, netwerk en infrastructuur en sociale positie. Deze onderwerpen zijn in de vorm van open vragen voorgelegd aan de respondenten. Op deze manier is geprobeerd om binnen elke kunstdiscipline een beeld te schetsen van de manier waarop religie een rol speelt. Door een consistente vraagstelling te hanteren is het mogelijk om de onderlinge kunstdisciplines en hun relatie met religie met elkaar te vergelijken. Deze inventarisatie is gericht op actieve kunstbeoefening binnen alle grote religieuze stromingen in Nederland: christendom, islam, hindoeïsme, boeddhisme jodendom en nieuwe spiritualiteit. Het materiaal uit de verschillende publicaties zal per religieuze stroming worden geanalyseerd. Op deze wijze kan er per religie worden bekeken welke onderwerpen van belang zijn bij de verschillende kunstdisciplines. Anders gesteld, het geeft inzicht op welke manier er binnen een religie wordt omgegaan met actieve kunstbeoefening en de verschillende kunstdisciplines. De vergelijking zal worden weergegeven in een matrix. In de cellen van deze matrix zullen de opvallende resultaten of conclusies worden gezet afkomstig uit de verschillende publicaties over de kunstdisciplines.


Christendom Religie of esthetiek

Religie en kunstvorm

Beeldende kunst

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars Meer vrouwen actief.

Het beoefenen van beeldende

Opvallende kunstvorm is het

Een sterkere beeldende

kunst als proces met als doel

schilderen van iconen. Vrije

traditie wordt ondersteund

geloofsbeleving. Zowel in vrije,

abstracte vormen binnen

door een controlerend

abstracte vorm als met strikte

evangelische stromingen.

netwerk. Vrijere vormen meer gericht op individuele

regelgeving.

kunstbeoefening. Kerken vaak gebruikt als expositieruimte en ontmoetingsruimte. Muziek

Muziek maken als muzikale

Sterke traditie van

Breed landelijk netwerk

Brede leeftijdscategorie en

belevenis, muziek moet mooi

kerkmuziek binnen PKN

voor de ondersteuning van

gelijkwaardige verdeling

zijn. Evangelische stromingen

(Liedboek) en katholieke kerk.

kerkmuziek PKN en katholiek.

man/vrouw. Sterke nadruk op

meer nadruk op getuigen, het

Vernieuwing met populaire

Laatste jaren afbrokkeling van

koorzang.

uiten van geloofsovertuiging

muziekstromingen vanuit

infrastructuur.

door muziek.

evangelische stromingen en in mindere mate PKN en katholieke kerk, veel weerstand vanuit traditionele kerkmuziek.

Dans

Weinig dans vanuit religieuze

Aanbiddingsdans, vlaggendans

Kerk als verzamelplek voor

overtuiging. Vooral binnen

als dansvorm binnen de

het uitoefenen van deze

evangelische stromingen meer

kerkmuren. Modernere

kunstvorm. Dans vanuit

ruimte voor getuigen door dans. dansvormen populair bij

Theater

Niet opvallend.

geloofsovertuiging maar met

migrantenkerken, bijvoorbeeld

nadruk op de kwaliteit van

Stepping.

‘reguliere’ professionele dans.

Theater ter ondersteuning

Traditioneel lekentoneel

De kerk als podium.

Naarmate er meer focus op

van verhalen of kerkelijke

vanuit katholieke kerk, sterk

Spelen voor gelijkgezinde

kwaliteit is verplaatst de

feesten. Niet sterk vanuit

sociaal verankerd. PKN minder

kerkgemeenten. Soms gebruik

religieuze dans zich buiten

religieuze overtuiging. Binnen

prominent, mogelijk ter

van reguliere podia voor

de kerk om aan te haken bij

evangelische stromingen meer

ondersteuning van kerkdienst.

musicals. Groots opgevoerd

‘reguliere’ infrastructuur.

nadruk op evangeliseren door

Evangelische stromingen

passiespel in Breda.

theater.

tonen naar buiten gerichte musicalproducties.

Schrijven

De tekst als vorm van

Vooral gedichten of korte

Internet als centrale

geloofsbelijdenis, refereert aan

verhalen.

verzamelen uitwisselingsplek.

Bijbelteksten of persoonlijke

Veel ruimte voor discussie en

overtuiging.

interpretatie van tekst.


Meer vrouwen actief.

Islam Religie of esthetiek


Beeldende kunst

Muziek

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars

Nadruk op esthetische waarde

Kalligrafie is relatief populair,

Individueel, meer relaties tot

Tweedegeneratiemoslims,

van kunst. Men zoekt naar

daarnaast meer abstracte

een internationaal netwerk

meer vrouwen actief.

beeldende kunst als religieuze

kunstvormen met islamitische

dan een concreet nationaal

uitingsvorm.

symboliek.

netwerk.

Waardering voor traditionele

Nasheed, traditionele muziek/

Geen overkoepelend netwerk.

Meer mannen actief, maar

zangcultuur, meer gebruik

gezongen gedichten. Nieuwe

Individuele initiatieven. Van

jongeren sterk gemengd

muziek voor religieus/

mengvormen van nasheed en

woonkamerkoren tot meer

en minder traditioneel in

naar buiten gerichte koren.

muziekstijl.

Sterke nadruk op meditatieve en Soefidansen/wervelen.

Verschillende instanties/

Van oorsprong vooral mannen,

spirituele aspect. Geen concrete Ronddraaien tot spirituele

personen bieden wervelen

in Nederland veel interesse

relatie islam en dans.

extase, danstraditie uit

aan als workshop en als

bij nieuwe spiritualiteit en

wijsgerige stroming binnen de

kunstvorm. Internationaal een

vrouwen.

islam, het soefisme.

bekende kunstvorm.

Geen duidelijk islamitisch

Geen duidelijke relatie tussen

Geen netwerk, mogelijk

Enige theateractiviteit is te

theater.

theater en islam.

individuen die wel interesse

vinden bij Surinaamse moslims

hebben, maar geen

die aansluiting zoeken bij de

gezelschappen.

theatrale beeldcultuur van het

maatschappelijke uitingen door popmuziek/r & b. jongeren. Dans

Theater

hindoeïsme Schrijven

Persoonlijke geloofsovertuiging Poëzie is van oorsprong een hoog Geen netwerk, binnen enkele in tekst.

aangeschreven kunstvorm. In

soefiegroepen wat bekendheid,

Nederland weinig beoefenaars.

meer activiteit bij jongeren

Religieuze, spirituele poëzie,

online.

vooral vanuit het soefisme.


Niet opvallend.

Hindoeïsme Religie of esthetiek


Beeldende kunst

Sterke iconische traditie. Het

Gedetailleerde afbeeldingen van

afgebeelde is heilig en het kijken goden met veel symboliek en

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars

Geen cursusstructuur,

Kleine groep bezig met

hindoeïstische tempels vaak

traditionele kunst. Bredere

ernaar is een religieuze ervaring. betekenis. Nauw verbonden met expositieruimte. Kleine de verhalen uit de hindoeïstische afzetmarkt traditionele

Muziek

Dans

groep gebruikt stijlfiguren uit het hindoeïsme voor activiteiten

traditie.

hindoeïstische kunst.

binnen de nieuwe spiritualiteit.

Muziek ter ondersteuning van

Grote hoeveelheid traditionele

Uitgebreide nationale en

Meer mannen actief, jong/

rituelen als huwelijk. Minder

liedjes met religieuze betekenis,

internationale muziekcultuur.

middelbare leeftijd, Surinaamse

nadruk op geloofsovertuiging.

zogeheten bhajans. Daarnaast

In Nederland vooral binnen

Hindoestanen.

devotionele instrumentale

de Surinaamse Hindoestanen.

muziek ter ondersteuning van

Live muziek vaak ingezet voor

ritueel of meditatie.

begeleiding feesten.

Dans is van oorsprong ter

De tempeldans is een verhalende De tempeldans is een bekende,

De tempeldans is strikt bedoeld

ondersteuning van religieus

dans, van oorsprong uitgevoerd

internationale kunstvorm en

voor vrouwen. De Bollywood-

ritueel, in Nederland nadruk

in de tempel. Met name door

er zijn verschillende cursussen

dans kent wel meer interesse

op vorm en inhoud. Wel ruimte

invloeden van Bollywood-dans

voor in Nederland. Vooral

van jongens.

voor devotie door verdieping in

groeit de populariteit van deze

geconcentreerd rond grotere

traditie en cultuur.

dansvorm in Nederland. Nadruk

populaties van Surinaamse

op handgebaren, kleding en

Hindoestanen.

uitbeelden van verhalen. Theater

Theater als vorm voor vertellen

Het uitbeelden van verhalen

Sommige theaterinitiatieven

van traditionele, culturele en

uit de hindoeïstische traditie.

zijn lokaal verbonden met

Surinaams Hindoestaans.

religieuze verhalen. Meer nadruk Sterk verweven met de iconische tempels of wijkinitiatieven.

Schrijven

op verhaal dan persoonlijke

beeldcultuur. Vaak gesproken in

devotie.

Hindi.

Niet opvallend.

Pogingen om hindoeïstische

Niet opvallend.

teksten te vertalen naar het Nederlands.


Niet opvallend.

Boeddhisme Religie of esthetiek


Beeldende kunst

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars Niet opvallend.

Kunstbeoefening vanuit

Thangka’s en mandala’s.

Niet uitgebreid,

meditatief oogpunt.

Circulaire, zich herhalende

cursusstructuur vanuit

vormen en afbeeldingen van

boeddhistische centra.

historische gebeurtenissen. Muziek

Kunstbeoefening vanuit

Fluitspel vanuit de

Sterk internationaal gerichte

meditatief oogpunt.

zenboeddhistische traditie.

kunstvorm met mogelijkheden

Niet opvallend.

voor presentatie en cursussen via boeddhistische centra en enkele musea. Dans

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Theater

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Schrijven

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.


Jodendom Religie of esthetiek


Beeldende kunst

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars

Geen duidelijk landelijk

Niet opvallend.

Niet nadrukkelijk religieuze

Schilderkunst, textiel, geen

kunst. Vooral kunstbeoefening

specifieke traditionele beeldende netwerk, wel bijeenkomsten

vanuit esthetische waardering.

kunstvorm. Wel veel gebruik

voor joodse groeperingen

joodse symboliek.

met workshops en tentoonstellingen. Ook musea (Joods Historisch Museum) hebben een centrale functie.

Muziek

Sterke nadruk op traditie, niet

Klezmer, van oorsprong joodse

Klezmer als muzieksoort

Meer nadruk op mannen, sterke

noodzakelijk religieus.

feestmuziek. Niggun, joodse

is internationaal

connectie met joodse cultuur en

vocale voordrachtsmuziek.

vertegenwoordigd met grote

identiteit.

bekendheid van Nederlandse muziekgroepen. Goede connectie met reguliere podia en culturele evenementen. Dans

Sterke nadruk op traditie, niet

Joodse volksdans sterk

Geen duidelijke infrastructuur,


verbonden met culturele,

netwerken lopen soms via

religieuze rituelen. Geen

evangelisch christelijke kerken

duidelijke stijlvorm binnen de

met een grote interesse in en

Nederlandse amateurkunst.

passie voor het joodse culturele

Niet opvallend.

erfgoed. Theater

Cultureel theater, niet

Geen duidelijke Nederlandse

Joodse, culturele stichtingen.


joodse theatertraditie.

Geen duidelijke infrastructuur

Niet opvallend.

gericht op theater. Schrijven

Niet opvallend.

Niet opvallend.

Niet opvallend.


Niet opvallend.

Nieuwe spiritualiteit Religie of esthetiek


Beeldende kunst

Netwerk en

Sociale positie

infrastructuur

amateurkunstenaars Leeftijdsklasse 40+.

Meditatie of ervaren van

Schilderen, tekenen. Gebruik

Veel instellingen voor een

spiritualiteit door uitoefenen

van structuren en symboliek uit

breed aanbod van cursussen en

van beeldende kunst. Proces

hindoeïsme en boeddhisme.

andere activiteiten.

Groepsgevoel bij samenzang,

Mantra zingen, stemmeditatie.

Veel instellingen voor een

vorm van meditatie.

Geïnspireerd door Indiase

breed aanbod van cursussen

Persoonlijke, therapeutische

muziekstijlen en instrumenten

en andere activiteiten.

motieven.

met westerse invloeden.

Ook kleinschalig aanbod

boven resultaat. Muziek

Niet opvallend.

therapeutische sessies. Dans

Individuele ontplooiing,

Zeer veel verschillende

Groot cursusaanbod

ervaren religieuze gevoelens

(internationaal) bekende

internationaal bekende

door gebruik van het lichaam

dansvormen. Oerdans, sacrale

dansvormen, veel kleinere,

als instrument, openstellen

dans, trancedans, vijf ritmes.

individuele dansscholen

zintuigen.

Leeftijdsklasse 40+.

voor eigen ontwikkelde dansvormen.

Theater

Theater als middel voor

Karmatheater, antroposofisch

Theaterverenigingen binnen

Leeftijdsklasse 40+. Meer

overbrengen spirituele leer,

theater, mysteriedrama. Groots

de antroposofie. Kleinere

nadruk op bestaande spirituele

wisselende aandacht voor

gebrachte verhalen uit een

verenigingen die op eigen

leer.

aankleding/decor. Belang van

bekend spiritueel oeuvre.

initiatief aansluiting zoeken bij

sociale en gemeenschappelijke

reguliere podia.

aspect van theater. Schrijven

Schrijven als therapeutische

Spiritueel schrijven. Thema’s als

Niet veel aanbod. Vaak

kunstvorm. Proces belangrijker

bloei, dromen en verlangen. Vrije onderdeel van een breder

dan het doel. Ontdekking

schrijfvorm.

aanbod van spirituele

van eigen karakter door vrij

activiteiten. Internet

schrijven.

als belangrijke bron van communicatie en verspreiding.


Niet opvallend.

Slotwoord Bovenstaande conclusies vormen een samenvatting van de meningen en inzichten van ongeveer zestig respondenten die allen actief zijn in het veld van religie en actieve kunstbeoefening. Het is een weergave van wat ze doen en wat hen bezighoudt. Dit overzicht is bedoeld als leidraad voor verder onderzoek of als mogelijk aanknopingspunt voor discussie. Het is geenszins een volledige weergave van de werkelijke situatie. De relaties tussen actieve kunstbeoefening en religie zijn dusdanig complex en gelaagd dat een vereenvoudigde weergave nooit recht kan doen aan de praktijk. Desalniettemin kan een dergelijk overzicht inzichtelijk werken. Vast staat dat het werkveld van religie en actieve kunstbeoefening een bonte en inspirerende verzameling is van kunstvormen, inzichten, sociale groepen en bovenal positieve inzet. Religie speelt nog steeds een grote rol in onze samenleving. Van oudere instellingen en bestaande infrastructuur voor de ondersteuning van kerkmuziek tot nieuwe groeperingen die vanuit een gemeenschappelijke overtuiging verschillende vormen van kunst beoefenen.


Literatuurlijst Adema, H. en M. Hoondert (red.) (2008) Zingen voor het leven. Over de bindende kracht van muziek in de multiculturele en multireligieuze samenleving. Heeswijk: Uitgeverij Abdij van Berne. Becker, J. en J. de Hart (2006) Godsdienstige veranderingen in Nederland. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Borg, M. ter, Borgman, E. Buitelaar, M. Kuiper, Y. en Plum, R. (2008) Handboek religie in Nederland. Zoetermeer: Meinema. CBS (2009) Religie aan het begin van de 21ste eeuw. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek.

FORUM, Instituut voor Multiculturele Vraagstukken (2010) De positie van moslims in Nederland. Feiten en cijfers. Utrecht: Forum. Hart, J. de (2011) Zwevende gelovigen, Oude religie en nieuwe spiritualiteit. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Hoondert, M., A. de Heer en J.D. van Laar (2009) Elke muziek heeft haar hemel. De religieuze betekenis van muziek. Budel: Uitgeverij Damon. Kroessen, J., Kuiper, Y. en Nanninga, P. (2010) Religie en cultuur in hedendaags Nederland. Observaties en interpretaties. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Monitor Amateurkunst (2009) Data uit de Monitor Amateurkunst. Kunstfactor/Bureau Veldkamp.

Monitor Amateurkunst (2010) Data uit de Monitor Amateurkunst. Kunstfactor/Bureau Veldkamp. Monitor Amateurkunst (2011) Data uit de Monitor Amateurkunst. Kunstfactor/Bureau Veldkamp. Nanda, S. en Warms, R. L. (1998) Cultural Anthropology. Sixth edition. West/Wadsworth: Thomson Publishing Company.


Veldhuizen, G. van (2010) Religie & actieve kunstbeoefening. Beeldende kunst. Utrecht: Kunstfactor. Veldhuizen, G. van (2011) Religie & actieve kunstbeoefening. Dans. Utrecht: Kunstfactor. Veldhuizen, G. van (2011) Religie & actieve kunstbeoefening. Theater. Utrecht: Kunstfactor. Veldhuizen, G. van (2012) Religie & actieve kunstbeoefening. Schrijven. Utrecht: Kunstfactor. Waines, D. (1995) An Introduction to Islam. Cambridge: Cambridge University Press.


Colofon Onderzoek en tekst Gijs van Veldhuizen, beleidsmedewerker Respondenten Mourad Zyad Judith Gor Hans van Loon Marion Koster Berry Damrie Freek de Wolff Annelies Nederbragt Menno Schilstra Gineke Hazekamp Frederik Haan Bert Korvemaker Mieke Wissink Martin Hoondert Met dank aan Els Dijkerman, adviseur (Muziek) Jan van den Eijnden, senior beleidsmedewerker Hans Heimans, senior beleidsmedewerker Productie Yvonne Nobel, communicatiemedewerker Eindredactie TekstISupport, Amsterdam Vormgeving Ontwerpbureau Taluut, Utrecht

© Kunstfactor Utrecht, september 2012 Religie & actieve kunstbeoefening - Muziek is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen. Kunstfactor is het landelijk sectorinstituut amateurkunst. Als sectorinstituut zijn wij gesprekspartner voor overheden, beleidsmakers en opinievormers en stimuleren we het debat over de amateurkunst. We adviseren, informeren, onderzoeken, initiëren en inspireren. We leggen verbindingen binnen en buiten de sector amateurkunst, nationaal en internationaal.


RELIGIE. actieve kunstbeoefening MUZIEK

Recommend Documents