KNSTKRCHT. Kunstkracht \ Iedereen een podium Over actieve kunstbeoefening met mensen in achterstandssituaties

KNSTKRCHT Kunstkracht \ Iedereen een podium Over actieve kunstbeoefening met mensen in achterstandssituaties

voorwoord Door Tom de Rooij

Directeur-bestuurder Kunstfactor

Iedereen heeft het recht om vrijelijk deel te nemen aan het culturele leven van de gemeenschap, om te genieten van kunst en om deel te nemen aan wetenschappelijke vooruitgang en de vruchten daarvan te plukken.

(Artikel 29 van de universele verklaring van de rechten van de mens.) Foto: Moniek Bouman

Ruim 4,5 miljoen Nederlanders beoefenen actief een vorm van kunst. Maar is actieve kunstbeoefening wel bereikbaar voor iedereen? Uit onderzoek blijkt dat kunst niet voor alle mensen in dezelfde mate toegankelijk is. Vooral voor mensen met een klein inkomen, zoals ouderen met alleen een AOW, of mensen die leven van een bijstandsuitkering is de drempel (te) hoog. Maar ook voor mensen die sociaal in een isolement zitten, zoals dak- en thuislozen, vluchtelingen of mensen met een beperking is het actief beoefenen van kunst niet eenvoudig te verwezenlijken. Het actief deelnemen aan kunstactiviteiten vergroot het zelfvertrouwen, brengt mensen met elkaar in contact, is een uitlaatklep voor emoties en geeft zin. Voor deze groepen Nederlanders zijn juist deze effecten op persoonlijk vlak van eminent belang. Om deze groepen toch actief mee te kunnen laten doen aan kunstbeoefening moet er aan een aantal randvoorwaarden worden voldaan. Denk hierbij aan onder andere voldoende geld, passend aanbod, sociale omgeving, bereikbaarheid van locaties en kennis en kunde van professionals. De portretten in deze uitgave van KNSTKRCHT laten zien welke bijdrage

2

actieve kunstbeoefening kan leveren aan een menswaardig bestaan voor mensen in een achterstandssituatie. De publicatie beschrijft de mogelijke belemmeringen die deze mensen tegenkomen voor het uitoefenen van hun hobby en geeft een beeld van degenen die een helpende hand uitsteken: de personen bij fondsen, welzijnsinstellingen, charitatieve instellingen en kunstencentra, en ook de professionele kunstenaars zelf die met hen aan de slag gaan. Dat gebeurt weliswaar vanuit verschillende motivaties maar met dezelfde overtuiging: ieder mens heeft recht op deelname aan actieve kunstbeoefening! We hopen dat de portretten inspireren en aanzetten tot nieuwe initiatieven. Dat instellingen gaan nadenken óf ze iets voor mensen in een achterstandssituatie willen betekenen en hoe ze dat kunnen doen; dat het professionele kunstenaars prikkelt tot nieuwe projecten; dat het fondsen en instellingen aanzet tot samenwerking en bundeling van krachten en dat het beleidsmedewerkers van gemeenten stimuleert tot nadenken over het aanbod van actieve kunstbeoefening voor deze doelgroep in de eigen gemeente; over hoe dat te organiseren, het zichtbaar en ook toegankelijk te maken.

3

inhoud Voorwerk

Deelnemers en betrokkenen

Activiteiten voor mensen in achterstandsposities

En verder...

p.7 Inleiding

Portretten

p. 10 Wresinski Cultuur Stichting

p.9 Woorden enzo

p.13 Leger des Heils

p.27 Cijfers enzo

p.14 Theatergroep Zilver

p.31 Een koffer vol tips

p.17 Jong Excelsio

p.32 Adressen en colofon

p.8 Moniek Bouman p.21 Melvin p.30 Ellen Sormani

Vijf vragen aan... p.12 Klaaske de Vos p.16 Willemijn in ’t Veld p.20 Leny Claessens p.24 Ineke Kleinpenning

p.18 Kleurrijke Mama’s p.22 Theatergroep Cactus p.25 Schrijversclub Kantlijn p.26 Stichting ZO p.28 Het Koorenhuis

5

inleiding Door Robbert Baars

Kunstfactor besteedt al geruime tijd aandacht aan actieve kunstbeoefening door mensen in achterstandssituaties. Zo staan mensen met een handicap binnen de actieve kunstbeoefening geregeld centraal bij onderzoeken, expertmeetings en festivals. De afgelopen tijd stuitten we echter ook op initiatieven van makers in de actieve kunstbeoefening die zich op andere groepen in de samenleving richten, zoals jonge vluchtelingen, dak- en thuislozen, ex-psychiatrische cliënten, mensen die in een sociaal isolement verkeren of aan resocialisatieprojecten deelnemen en mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking. Daarnaast zijn er initiatieven voor mensen met een minimuminkomen, die dolgraag een hobby binnen de actieve kunstbeoefening willen uitoefenen. Dit geldt ook voor mensen met een persoonsgebonden budget die door bijvoorbeeld een ongeluk op latere leeftijd hun baan verloren en nu aan de zijlijn staan. Niet zelden hebben deze mensen geen geld om hun hobby uit te oefenen omdat ze maar net van hun uitkering of inkomen kunnen rondkomen. Bovendien is de drempel vaak te hoog om aan te kloppen bij een vereniging, gemeente of andere instantie om hun droom alsnog waar te maken.

6

Tegelijkertijd worden er allerlei kunstprojecten voor mensen in achterstandssituaties ontwikkeld waarvan de initiatiefnemers een beroep doen op ondersteuning van de gemeente of provincie. Het komt nogal eens voor dat ze dan doorverwezen worden naar de afdeling zorg en welzijn, terwijl deze projecten juist serieus gericht zijn op actieve kunstbeoefening. Veelal werken deze initiatiefnemers in de luwte, zonder ruchtbaarheid aan hun projecten te geven. Dat is zeer te prijzen, maar wel jammer omdat deze zo niet de aandacht krijgen die ze verdienen. Om meer zicht te krijgen op de betekenis van actieve kunstbeoefening voor mensen in achterstandssituaties heeft freelance journalist Anne Evers deelnemers en initiatiefnemers geïnterviewd en gevraagd wat het voor hen sociaal, emotioneel en financieel betekent om hun hobby uit te kunnen oefenen en welke uitdagingen ze moeten overwinnen om dit te kunnen blijven doen. Veel makers, zoals theatermakers, dirigenten, dansdocenten en beeldend kunstenaars, kennen het bestaan van dergelijke projecten niet. Ook kunstvakopleidingen besteden nog maar weinig aandacht aan deze groepen. Toch worden deze projecten niet ontwikkeld als een therapeutisch traject, maar juist om mensen te laten ervaren wat het betekent om resultaatgericht te werken, te streven naar kwaliteit en op te treden of te exposeren.

Ten slotte zijn we te rade gegaan bij enkele fondsen en belangenorganisaties om na te gaan in hoeverre deze groepen een gelijkwaardige plaats binnen hun beleid hebben. Dergelijke projecten worden wel erkend en gehonoreerd omdat ze nieuw zijn, maar voor het continueren van de activiteiten blijft structurele ondersteuning vaak uit. Actieve kunstbeoefening blijkt een grote impact op mensen in achterstandssituaties te hebben. Zij kan hen in bepaalde omstandigheden houvast geven en een tijdelijk zinvolle invulling van hun dagelijks leven. Door actief kunst te beoefenen komen mensen uit hun isolement, krijgen ze zelfvertrouwen, worden ze mondiger en zijn ze daardoor in staat hun leven beter op de rails te krijgen of zelfs weer aan het werk te komen. Met deze publicatie hopen we makers te inspireren en beleidsmakers aan te sporen actieve kunstbeoefening voor mensen in achterstandssituaties meer en meer in hun beleid op te nemen. We hopen dat de tips van makers en overheidsinstellingen hiertoe een aanzet zijn en dat de interviews u ervan overtuigen dat iedereen die aan actieve kunstbeoefening wil deelnemen, hier ook recht op heeft en er in de toekomst werkelijk van kan profiteren.

In onze zoektocht naar actieve kunstbeoefenaars in achterstandssituaties en bijzondere activiteiten bleek dat soms een gemeente of een centrum voor de kunsten initiatieven op het gebied van de actieve kunstbeoefening start om mensen in achterstandssituaties in aanraking te brengen met kunst. Vandaar dat wij ook bij hen langs zijn gegaan om vijf belangrijke vragen te stellen. 7

Foto Moniek Bouman

portret #1

‘Niemand ziet aan mijn foto’s dat ik hersenletsel heb’

Moniek Bouman: ‘Vijf jaar geleden schepte een auto mij terwijl ik met mijn vriend naar station Geldermalsen fietste. Aan het ongeluk hield ik hersenletsel over en ik krijg nu een Wajong-uitkering. Helaas ben ik voor honderd procent afgekeurd. Mijn baan in de zorg mis ik erg. Veel van mijn vrienden ben ik kwijtgeraakt.

me minder eenzaam. Dat was ook een van de hoofdredenen om me aan te sluiten bij de fotoclub. Graag wil ik mensen leren kennen. Het voelt alsof ik minder alleen sta in de strijd. Er is niet alleen de confrontatie van wat ik allemaal niet meer kan. Als ik mijn camera pak, ben ik me er juist van bewust wat ik nog WEL kan!

Toevallig belde een consulente op om te vragen of ik nog iets miste wat ik met mijn persoonsgebonden budget kon betalen. Zij heeft De Fotoclub voor me gevonden. Ik vind dat iedereen met een beperking hulp moet krijgen bij het zoeken naar een hobby passend bij zijn mogelijkheden. Het heeft mij enorm geholpen.

Er is altijd twijfel: vinden ze mijn foto’s mooi, of geven mensen me complimenten omdat ze me zielig vinden om mijn hersenbeschadiging? Op de fotoclub is het overduidelijk. Daar draait het alleen om mijn foto’s. Dat is zo goed voor mijn zelfvertrouwen. Fotograferen helpt om te overleven. Als ik niet meer zou fotograferen? Dan valt er heel veel weg. Ik ben bang dat ik dan weer in een diep gat zou vallen.’

Met mijn fototoestel kan ik ritme geven aan de dag. Sinds ik fotografeer, voel ik

woordenenzo

trotsrespect

Enthousiaste reacties

Integratie

Afspraken nakomen In de toekomst kijken

Zelfvertrouwen Luisterend oor

Zelfontplooiing Emoties een plek geven

Genieten

Neemt vooroordelen weg

Plezier Niet meer eenzaam zijn Mensen leren kennen

Focus op wat ik wel kan

Verder gaan met leven

Inspiratie Ervaringen delen

Verleden loslaten

Ritme aan de dag geven

zelfontwikkeling

ontspanning Onszelf zijn Toekomst

8

Motivatie 9

Zwaan, speelster bij Wresinski: ‘Mevrouw, wij hebben het beste met u voor… Ze schoppen mijn leven in de war en zeggen dat ik er een puinhoop van maak. Ze gooien mijn hart op straat en ik mag over de scherven lopen.’ Zwaan weet het nog precies. De actrice sluit haar ogen en herhaalt met

veel vuur en krachtige stem woorden uit een scène van de productie ‘Maria, moeder van altijddurende bijstand’. Het toneelstuk is geïnspireerd op verhalen van moeders die leven in armoede. Voor Zwaan is veel herkenbaar: ‘Deurwaarders aan de deur. Ze wilden mijn kinderen afpakken.

Als ik soms vertel wat ik allemaal heb meegemaakt is er niemand die me gelooft. Een goede vriend is kok bij de Joseph Wresinski Cultuur Stichting en nam mij wel eens mee. De sfeer was gezellig. Regisseur Laurens Umans benaderde me voor de rol. Het heeft lang geduurd

voordat hij me overtuigde. Laurens en ik hebben veel geoefend. Eerst zijn wij samen in de zaal gaan zitten en zo ben ik op het podium gaan staan. Ik keek de zaal in, zag al het publiek voor me en dacht: ja, aan jullie wil ik mijn verhaal vertellen.’

Wresinski cultuur Stichting Cultuur als wapen tegen armoede ‘Lazarus’. Foto: Bram Jonker

De Wresinski Cultuur Stichting maakt in samenwerking met theater- en filmprofessionals producties met mensen die leven aan de onderkant van onze samenleving. De stichting is vernoemd naar de Franse priester Joseph Wresinski, die in 1957 de Vierde Wereld Beweging oprichtte, een stichting voor de allerarmsten van de samenleving. Ook de producties van de Wresinski Cultuur Stichting vinden hun inspiratie in het leven en denken van de allerarmsten. ‘Laurens, jij bent er voor gemaakt om het verdriet van deze wereld zichtbaar te maken’, vertelde een geluidsman na afloop van een tv-programma. Hij kreeg gelijk. Tegenwoordig is Laurens Umans als artistiek leider, regisseur, acteur en schrijver verbonden aan de Joseph Wresinski Cultuur Stichting. ‘Bij al mijn projecten draait het om cultuur, niet om hulpverlening.’ Laurens Umans: ‘Ik werd benaderd door mevrouw De Vos – al dik in de tachtig – die een van de eerste Nederlandse diplomaten in Parijs was geweest. Na een bezoek aan een daklozenkamp had ze het idee gekregen om het verhaal Job uit te laten beelden door de armste mensen in onze samenleving en ze vroeg of ik dat wilde regisseren. Ter voorbereiding op deze verfilming sprak ik mensen die in erge armoede leefden en ik raakte geëmotioneerd. Er kwamen zulke heftige verhalen los. Op basis van die verzamelde verhalen ben ik aan de slag gegaan met het script. Terwijl ik in de trein terug naar huis reed, had ik heel sterk het gevoel dat alles wat ik in mijn leven had gedaan naar dit moment had geleid. Veel mensen die in armoede leven zijn laaggeletterd of analfabeet. Ik was heel benieuwd of zij zich konden inleven in de teksten. Een grote, ronde man die zijn gezin was kwijtgeraakt nadat hij in de gevangenis had gezeten, gaf ik een tekst uit Job. Ik bleef bij hem zitten, hield hem vast en luisterde hoe hij de zinnen uitsprak. De vertaalslag was gelukt.

10

Als artistiek leider ben ik altijd hard bezig om te benadrukken: “Dit is cultuur.” Wij leren mensen een vak. Ik eis discipline van de mensen. Wij willen een professioneel product afleveren. Vanzelfsprekend leef ik als regisseur heel erg met de spelers mee. Van bruiloften tot aan begrafenissen.

Wij hebben geen problemen met mensen met een smetje

Anderhalf jaar heb ik naar verhalen geluisterd. Echt luisteren, maakt alles uit. Daarna heb ik de spelers geworven bij buurthuizen en maatschappelijk werk. Velen hadden nog nooit op een podium gestaan. Als regisseur startte ik heel voorzichtig: “Kom maar eens aan mijn kant staan. Stel je eens voor dat de hele zaal vol zit ...” Er is een heel open houding. Wij hebben geen problemen met mensen met een smetje. Mensen vinden het fijn om aan een volgend project mee te doen. Zij blijven bij de stichting. Wij hangen per se niet de sociaalpedagogische medewerkers uit. Ik kan het niet genoeg benadrukken: wij doen aan toneel en zijn niet aan het hulpverlenen.

‘Lazarus’. Foto’s: Bram Jonker

Een relatie met vakopleidingen is er nog niet, maar wij denken aan wat er in de toekomst eventueel mogelijk is. Momenteel lopen er nog geen mensen stage bij de stichting. Bij een productie werken we op projectbasis. Eerst vragen wij subsidie aan voor de productieperiode en als wij op tournee gaan vragen wij bij andere organisaties opnieuw subsidies aan. Het is heel lastig om alle kosten te dekken. Zo worden de toneelvoorstellingen gefinancierd op lokaal niveau en op provinciaal niveau. Wij krijgen geld van de provincie Overijssel. Van de gemeente Zwolle ontvangen wij structurele subsidie. De wethouder van Cultuur zag een voorstelling en was helemaal ontdaan, zo betrokken raakte zij bij het project. Zij raadde mij als regisseur aan om ook aan te kloppen bij Cultuur en Welzijn voor een financieel steuntje in de rug.’

11

Vijf vragen aan Vijf vragen aan...

Klaaske de Vos van Special Arts Nederland 1. Wat vindt u van de initiatieven om aan actieve kunstbeoefening te gaan doen met mensen in achterstandssituaties? Een heel prima initiatief!

2. Wat is volgens u het belang van amateurkunst voor deze doelgroepen? In de eerste plaats heeft kunst voor deze doelgroep hetzelfde belang als voor ons allen: het ontwikkelen van kunstzinnige vaardigheden. Daarnaast heeft het voor deze groep ook een belangrijk sociaal belang: zinvol bezig zijn met waardevolle activiteiten, het leren ontdekken van je mogelijkheden, het kunnen uiten van je ervaringen op een kunstzinnige wijze en socialisering. 3. Hebben de initiatieven in deze publicatie u geïnspireerd? Ja, wij willen graag meer ruchtbaarheid geven aan kunstbeoefening door deze doelgroep, want het gaat voor een deel om mensen met een handicap (licht verstandelijk, psychiatrisch, autistisch) die altijd buiten de boot vallen. Wij willen ons netwerk en onze publicaties inzetten om meer aandacht voor deze groep te vragen. 4. Wat zou u makers adviseren die ook kunstprojecten met deze doelgroep willen gaan doen? Dat ze geen schroom hoeven te hebben in het werken met deze groepen. Het zijn juist heel inspirerende mensen, die een andere manier van kijken en denken hebben. Dit leidt niet alleen voor henzelf, maar ook voor anderen tot nieuwe inzichten en ideeën. 5. Welke goede reden kunt u beleidsmakers geven om hier ook geld en tijd in te (blijven) investeren? Kunst werkt socialiserend, zorgt dat mensen weer zelfrespect en zelfwaardering krijgen en laat de samenleving ook zien dat deze mensen iets kunnen presteren.

Daar staat hij dan, midden vijftig en dakloos. Frank staat alleen op het grote podium tijdens de jaarlijkse Dinner Show, georganiseerd door het Leger des Heils. Tussen zijn vingers houdt hij zijn zelfgeschreven gedicht stevig vast. Het papiertje trilt heftig. Dapper gaat hij verder. Na nog twee zinnen beeft Frank over zijn hele lichaam. Presentator Umberto Tan zegt: ‘Ik vind het fantastisch dat je hier staat.’ Hij houdt hem vast. ‘Tan voelde feilloos aan wat er moest

Waarom wordt iemand dakloos? Door het ontbreken aan structuur of een traumatische ervaring in hun jeugd. Het zelfbeeld is vaak zo verwrongen. Al snel raak je helemaal van het pad. Van de ene op de andere dag zijn mensen huis en haard kwijt. Vanuit de samenleving zijn er vaak de bekende vooroordelen tegenover onze doelgroep: het zijn kinderverkrachters en verslaafden. Zij jatten onze spullen. Natuurlijk zijn er mensen die dat soort dingen doen, maar door zulke overtuigingen worden

Leger des Heils

Kunst is niet het doel maar het middel om mensen in de samenleving te betrekken gebeuren: een arm om een schouder,’ reageert Rien Timmer, coördinator culturele vrijetijdsbesteding van het Leger des Heils, na afloop. Een gesprek. Rien Timmer: ‘Veel mensen in Nederland schamen zich vanwege hun geldgebrek. Zij durven niet aan te kloppen bij het gemeenteloket. Daarnaast zijn er veel regelingen ongeschikt voor randgroepen. Sommige mensen passen niet in modellen. Neem de Amsterdamse band Roofless. Vier van de vijf bandleden zijn verslaafd aan harddrugs en zullen dat altijd blijven. Muziek is een middel om hun verslaving te structureren of op een lager niveau te brengen. Zij krijgen waardering voor hun optredens en moeten op tijd komen voor repetities. Mensen die niet direct in de maatschappij passen, moeten toch ook een plekje onder de zon hebben. Kunst is niet het doel, maar het middel om mensen zichzelf te laten ontdekken en bij de samenleving te betrekken. Je kunt ook niets voor deze mensen doen. Terwijl, als deze drugsverslaafden muziek maken, zij in ieder geval niet jouw auto openbreken. Ruwe diamanten kun je slijpen.

er meer muren opgebouwd dan afgebroken. Wil je verder komen? Zie dan dat een ander ook mens is. Breek het muurtje af. Sommige mensen komen binnen met in beide handen twee plastic tassen vol aan problemen. Laat deze mensen eerst lekker ontspannen. Daarna is er pas ruimte om alle ellende te verwerken. Door amateurkunst krijgen mensen weer structuur. Het helpt mee aan het vergroten van het zelfvertrouwen en het verbetert het zelfbeeld. Ook overbrugt amateurkunst de kloof tussen deze groepen en de samenleving. Amateurkunst is geen hulpverlening, maar wel verdomde handig om in de maatschappij terug te keren.’

Mensen die niet direct in de maatschappij passen, moeten toch ook een plekje onder de zon hebben.

Optreden band Roofless tijdens het Majoor Bosshardtgala

Klaaske de Vos is directeur van Special Arts Nederland. Special Arts is onder andere een kenniscentrum voor kunstbeoefening door mensen met een handicap en hun begeleiders/docenten. www.specialarts.nl

12

13

Theatergroep Zilver is een toneelvereniging voor 55-plussers, onder leiding van Jan Stroeve. Wekelijks is er een repetitie en elk cursusjaar een voorstelling. De contributie bedraagt 270 euro maar wie wil, kan gebruikmaken van een inkomensafhankelijke bijdrage.

Theater groep Zilver Hun laatste voorstelling heette ‘Beperkt Houdbaar’. Maar die titel slaat zeker niet op het enthousiasme en het spelplezier van de dames Willemstein (68) en Geertsma (76). De grootste wens van Corine Willemstein is dat haar clubje blijft bestaan. Daarom hoopt ze op meer jonge leden, ‘meer 55-plussers in plaats van 65-plussers’. De drempel is volgens haar erg hoog. ‘Veel mensen zijn angstig en onzeker,’ legt ze uit. ‘Ze vragen zich af of ze op hun leeftijd wel vitaal genoeg zijn om aan theater te doen. Daarnaast is er een sociale drempel: sommige mensen zijn bang om buiten de groep te vallen. Terwijl het van theater juist zo bijzonder is dat je samen een groep vormt. Je spreekt elkaar, hebt lol met elkaar en motiveert elkaar. Als een ander onzeker is en denkt: ik kan het niet, kun je door goede feedback juist het zelfvertrouwen vergroten en uitstralen: je kunt het WEL.’

Toneelspelen maakt echt gelukkig!

ik nog flexibel genoeg? Toneelgroep Zilver houdt gelukkig rekening met de leeftijd van haar leden.’ Een repetitiemiddag betekent voor haar dat ze één middag in de week iets heel anders doet. ‘Als je aan theater doet, moet je je hersenen gebruiken,’ zegt ze. ‘Heel anders dan bijvoorbeeld een middag punniken met vriendinnen. Je verplaatst je in andere situaties, je kruipt in de huid van een ander en je baseert je inbreng op je eigen levenservaringen.’ Vrienden en kennissen vinden het heel leuk dat ze een toneelcursus volgt, maar zelf willen zij per se niet. ‘Bang om zich bloot te geven. Als ik een tip mag geven? Stap over die drempel. Theater brengt je zoveel. Toneelspelen maakt echt gelukkig!’

Theaterclub Zilver hanteert een inkomensafhankelijke bijdrage, maar voor de leden is het niet noodzakelijk om daar gebruik van te maken. De cursuskosten bedragen 270 euro voor een jaar. ‘Als je ergens helemaal idolaat van bent, zet je er andere dingen voor opzij,’ vindt Corine Willemstein. Joke Geertsma speelde vroeger mee bij een personeelsvereniging. ‘Ik genoot altijd intens van theater maken,’ vertelt ze. ‘Vaak dacht ik: wat zou ik dat nog eens graag doen. Nu ben ik alweer een jaar lid van Zilver. Fantastisch. Terwijl ik me van tevoren afvroeg: kan ik dit nog wel op mijn leeftijd? Ben ik als oude van dagen nog in staat om teksten te onthouden? Ziet het er nog uit, beweeg

Als ik een tip mag geven? Stap over die drempel. Theater brengt je zoveel.

Scène uit ‘Over de datum’. Foto: Bea Kolk

14

15

Jong Excelsior is een Amsterdamse muziekvereniging. De contributie is zestien euro per maand en negen euro per maand voor het huren van een instrument. Er is een tegemoetkoming mogelijk ter bevordering van integratie en ter voorkoming van sociaal isolement.

Vijf vragen aan

Vijf vragen aan... Willemijn in ’t Veld van het Fonds voor Cultuurparticipatie

1. Wat vindt u van de initiatieven om aan actieve kunstbeoefening te doen met mensen in achterstandssituaties? Overal in Nederland zetten organisaties en individuen zich in om activiteiten te organiseren voor bijzondere doelgroepen. Het aanbod is divers en omvangrijk. Er zijn speciale dansgroepen voor ouderen, kunstateliers en theaterwerkplaatsen voor mensen met een handicap. Deze initiatieven zouden meer bekendheid mogen krijgen, zodat ze anderen kunnen inspireren om soortgelijke activiteiten te ondernemen. Dat is nodig, want lang niet iedereen die dat wil, kan in zijn eigen woonplaats lessen volgen of deelnemen aan een activiteit. Sommige buurthuizen en centra voor de kunsten zijn slecht toegankelijk voor gehandicapten. In andere gevallen blijkt het wekelijks vervoer een te grote belasting of is een cursus gewoonweg te duur. Soms sluit het aanbod onvoldoende aan bij de mogelijkheden van de deelnemers of is een docent onvoldoende toegerust om te werken met een bijzondere doelgroep. 2. Wat is volgens u het belang van amateurkunst voor deze doelgroepen? Voor iedereen is het belangrijk om je creatieve talenten te ontwikkelen of om op een kunstzinnige manier uiting te geven aan je ideeën, gevoelens en gedachten. Voor de een is dit pure ontspanning, voor een ander een noodzakelijke manier van expressie. Zelf iets maken, alleen of met anderen samen, geeft positieve energie, zorgt voor afleiding en brengt je op nieuwe ideeën. Amateurkunst biedt je de mogelijkheid om het beste uit jezelf te halen, jezelf op een andere manier vorm te geven. Wie om welke reden dan ook in een isolement verkeert of beperkt kan deelnemen aan het sociale leven, voelt waarschijnlijk nog sterker de noodzaak om af en toe aan de alledaagse werkelijkheid te ontsnappen en via de kunstbeoefening nieuwe werelden te verkennen. 16

3. Hebben deze initiatieven u geïnspireerd bij uw eigen beleid? Het Fonds voor Cultuurparticipatie stimuleert dat zoveel mogelijk mensen actief deelnemen aan het culturele leven. Wij ondersteunen dan ook onder andere projecten die bijzondere doelgroepen de kans bieden lessen te volgen of als amateur actief te zijn. Een goed voorbeeld daarvan is het project ‘Het beste van twee werelden’ van Handtheater, dat theater maakt in gebarentaal met dove spelers. Op die manier werkt het Fonds aan de vergroting en de verbreding van de groep mensen die aan kunstbeoefening doet. 4. Wat zou u makers adviseren die ook kunstprojecten met deze doelgroep willen gaan doen? Focus op wat de deelnemers kunnen en willen. Kijk om je heen, verdiep je in je doelgroep, maak een plan, zoek samenwerkingspartners en ga aan de slag. Laat je niet weerhouden door eventuele knelpunten of drempels. Wie creatief is, vindt overal een oplossing voor. Er is volop belangstelling voor activiteiten, als je maar zorgt dat je project organisatorisch en inhoudelijk aansluit bij de mogelijkheden van je deelnemers. 5. Welke goede reden kunt u beleidsmakers geven om hier ook geld en tijd in te (blijven) investeren? Solidariteit is een belangrijke pijler van onze samenleving. Het is belangrijk om kansen te bieden aan wie een extra steuntje nodig heeft. Het goede voorbeeld van de overheid werkt veelal als een vliegwiel. Daar zouden beleidsmakers zich bewust van moeten zijn. Een kleine bijdrage uit publieke middelen kan een enorm rendement opleveren. Bovendien blijkt dat investeringen in het welzijn van mensen, bijvoorbeeld in hun vrijetijdsbesteding, hun behoefte aan zorg of aan geneesmiddelen vermindert. Willemijn in ’t Veld is secretaris van de commissie Kunst van de Plusregeling bij het Fonds voor Cultuurparticipatie

Jong Excelsior

In het orkest kunnen wij onszelf zijn

Pjotr en Sascha zijn sterspelers bij de Amsterdamse muziekvereniging Jong Excelsior. Hun ouders komen niet uit Nederland en leven op een sociaal minimumniveau. De contributie is voor hen te hoog en daarom maken zij gebruik van een subsidie. De tegemoetkoming is bedoeld ter bevordering van integratie en ter voorkoming van sociaal isolement. Op hun verzoek zijn hun namen gefingeerd. Pjotr en Sascha: ‘Al vier jaar spelen we met veel plezier bij Jong Excelsior. Het repeteren brengt ons plezier, ontspanning en motivatie. Maar het allerbelangrijkste vinden wij om zo te integreren met Nederlandse jongeren. In het orkest kunnen wij onszelf zijn. Onze ouders regelen dat de contributie vanuit een subsidie wordt vergoed. Allebei studeren we aan de Vrije Universiteit in Amsterdam: we hebben recht op een OV-jaarkaart. Dat betekent dat we weinig tot geen reiskosten maken. Alleen het bestuur van Excelsior is op de hoogte van onze financiële thuissituatie. Het reageerde begripvol en zaken worden vertrouwelijk afgehandeld. Onze ouders proberen de geldzorgen niet de overhand te laten hebben en lossen veel op. Wij merken niet bewust dat we als gezin moeten minderen omdat wij lid zijn van Jong Excelsior.’ Penningmeester en trompettist Arthur Masseur: ‘Voor Pjotr en Sascha betekent lid zijn van Jong Excelsior genieten. Ze zijn er altijd, slaan geen les over. Ze hebben zichzelf ontwikkeld tot twee vreselijk goede muzikanten. Als het gezin geen recht meer heeft op subsidie? Dan verwacht ik dat de vereniging ingrijpt. Pjotr en Sacha zijn sterspelers in het orkest. Als vereniging willen wij ze per se niet missen en wij bieden ze graag de kans om muziek te maken. Het bespelen van een instrument is goed voor je zelfvertrouwen. Daarnaast leer je om rekening te houden met elkaar en bijvoorbeeld anderen ruimte te geven om te soleren. Een orkest werkt hetzelfde als een voetbalteam: met alleen elf goede spelers kom je niet ver. Samenspel zorgt voor mooie muziek.’ 17

Je overbrugt met elkaar grote tegenstellingen Astrid Seriese: ‘Voor veel vrouwen is het koor Kleurrijke Mama’s als een levenselixer. De vrouwen leefden heel geïsoleerd en overwonnen een drempel door elke woensdag te komen.

HET KOOR GEEFT LICHT AAN MIJN LEVEN

Waar ik tegenaan loop? Tegen van alles. De een praat Swasi en de ander spreekt gebrekkig Engels. Maar die barrières maken het werk juist zo mooi. Door te zingen, te schrijven en voor te dragen overbrug je

met elkaar die grote tegenstellingen. De vrouwen tillen elkaar op. Waar het ons als makers om gaat, is dat wij met elkaar iets scheppen. Helaas wordt het financieel steeds lastiger om dit werk te doen. Voor de komende twee jaar zit ik nog met een gat in de begroting van twintigduizend euro. Het werven van fondsen gaat moeizaam. Bij Culture project OCW Den Haag krijg ik geen poot aan de grond. Zij vinden de Kleurrijke Mama’s amateurkunst en

vinden dat het project helemaal niets nieuws toevoegt. Exit. Het project werd doorverwezen naar Culturalis, dat wel groen licht geeft, maar dat zijn geen bedragen waar je grote dingen mee kunt doen. Zo wordt het koor in leven gehouden, maar eigenlijk niet echt gefaciliteerd. Het maakt me tureluurs. Alle instanties hanteren andere doelstellingen. Als artistiek leider moet je je project precies verantwoorden naar hun doelstellingen. De moed zinkt me dan in de schoenen. Het voert me weg van mijn eigen business. Ik ben

kunstenares, maar ook het administratieve werk komt voor het grootste deel op mij neer. Ik vind het bijzonder jammer dat het zo ingewikkeld wordt gemaakt om een project te faciliteren. Sommige fondsen zien bij het project Kleurrijke Mama’s de kunstenaars meer als welzijnswerkers. De tarieven voor kunstenaars liggen heel anders dan voor welzijnswerkers. Maar de kwaliteit die de kunstenaar met een prijskaartje levert, wordt weer terugbetaald in de kwaliteit van de projecten.’

Ik zing mijn verhaal naar buiten

Kleurrijke Mama’s De Kleurrijke Mama’s is een vrouwenkoor uit Den Haag. Elke woensdagochtend wordt er met passie gerepeteerd in de Lukaskerk. Het koor – onder leiding van de professionele zangeres Astrid Seriese – treedt vaak op. Het lidmaatschap is gratis, want een aantal dames moet rond zien te komen van een uitkering. Contributie zou voor hen meteen het slotakkoord betekenen. Twee leden vertellen hoe belangrijk het koor is in hun leven. Moniek Anand Bahadoer: ‘Al van jongs af aan houd ik van zingen. In 1978 verhuisde ik uit Suriname en vestigde ik me in Nederland. Hier, in dit verre land, vond ik het lastig om iets met mijn hobby te doen. Tweeënhalf jaar geleden hoorde ik via mijn zus dat het koor Kleurrijke Mama’s van start ging. Wat een kans! Ik heb hem meteen gegrepen. Tot een paar jaar geleden was ik heel eenzaam. Ik durfde nauwelijks te praten en was altijd stil, te verlegen. Mijn man heeft me in de steek gelaten voor een andere vrouw. Even was alles donker. Nu geeft het koor licht aan mijn leven.

18

Sinds ik meedoe met de Kleurrijke Mama’s is er veel veranderd. Ik ben verhalen gaan schrijven. Sinds ik teksten schrijf, ben ik meer gaan lezen. Op maandagochtend voel ik al kriebels en denk ik: was het maar woensdagochtend half tien. Ik kom helemaal uit Zoetermeer. Een begeleider betaalt mijn reiskosten van vier euro. Als leden een bijdrage moeten gaan leveren, vallen veel mensen weg. Inclusief ik zelf. Ik ben diabetespatiënt en hartpatiënt. Als je een uitkering hebt, is een treinkaartje van vier euro een hoge uitgave. Ik zou niet weten wat ik zonder het koor zou moeten. Als het koor wegvalt, zak ik helemaal in elkaar.’ Nifessa Morsy: ‘Het koor is voor mij als een pijnstiller. Zowel voor de psychische littekens die ik overhield aan de mishandelingen als voor de fysieke pijn. Ik ben geschopt en geslagen door mijn ex-man, maar dankzij het koor kan ik weer verder met leven. Het zingen helpt me om het verleden los te laten. Al jaren woon ik zonder mijn ex-man, maar nu ervaar ik pas de kracht om het geweld een plek te geven.

Kleurrijke Mama’s. Foto: Paul de Haan Fotografie

Onbewust heeft angst een heel grote rol gespeeld in mijn leven. Nu niet meer. Dankzij mijn plekje in het koor ben ik niet meer bang voor hem. De Kleurrijke Mama’s biedt me de mogelijkheid om mijn ervaringen te delen. De vrouwen luisteren naar elkaars levensverhaal en respecteren elkaars geschiedenis. Ik breng mijn verhaal naar buiten. Of beter gezegd: ik ZING mijn verhaal naar buiten. Dat lucht enorm op. Vanwege mijn fysieke klachten heb ik recht op een WAO-uitkering. Het is dan ook belangrijk dat het koor kosteloos is. Een paar euro kan ik maar moeilijk missen. Als er wel een bijdrage komt? Dan wordt het voor mij heel lastig om mee te doen. Een leven zonder koor? O mijn god, dat betekent hel. Ik kan niet meer zonder de Kleurrijke Mama’s!’

19

Vijf vragen aan Vijf vragen aan...

Leny Claessens, beleidsmedewerker Geluksbudget 1. Wat vindt u van de initiatieven om aan actieve kunstbeoefening te gaan doen met mensen in achterstandssituaties? Ik juich deze initiatieven toe. 2. Wat is volgens u het belang van amateurkunst voor deze doelgroepen? In de kunstsector is ‘gevoeligheid’ een positieve eigenschap. Deze kwaliteit is bij mensen uit de zogenoemde doelgroepen (bijvoorbeeld psychiatrie) vaak bovengemiddeld aanwezig. 3. Hebben deze initiatieven u geïnspireerd bij uw eigen beleid? Deelnemers aan het Geluksbudget kiezen zelf wat ze graag willen gaan doen en wat er bij hen past. Ik heb tot nu toe geen signalen dat deelnemers aanbod op het gebied van amateurkunst missen.

portret #2

‘Ik heb nu genoeg houvast om zonder alcohol overeind te blijven’ Melvin: ‘Drie jaar geleden werd ik dakloos. Na veel ruzie thuis met mijn ouders ben ik de straat op gevlucht. Als ik drank op had, schopte en sloeg ik erop los en ik was bang dat ik mijn vader en moeder wat aan zou doen. Twee maanden zwierf ik rond. Daarnaast probeerde ik mijn dagelijkse portie alcohol te scoren: zeven halve liters bier aangevuld met sterke drank. Tijdens mijn detoxbehandeling ontdekte ik hoe gaaf ik het vond om te schilderen. Met een kwast in mijn hand dacht ik even niet aan mijn problemen. Daarnaast merkte ik dat ik talent had. Andere jongeren vroegen: “Joh Melvin, maak eens een tekening voor mij. Echt super.” Hoe ik het tekenen en schilderen bekostig? Thuis heb voor honderd euro aan

materialen: krijt, doeken, verf, spuitbussen en schetsboeken. Mijn tubes verf haal ik voor een paar euro bij de Blokker. En ik ben heel zuinig op mijn spullen: heel af en toe moet ik een tubetje weggooien omdat de verf is opgedroogd. Als ik meer zou moeten gaan betalen voor materialen? Dan is het nodig om er twee keer over na te denken, maar ik zou er nooit mee stoppen. Het vormt een uitlaatklep. Al twee jaar heb ik geen kater meer en ik vind het heerlijk. Ik ben heel open over mijn privésituatie en ik schaam me niet voor mijn financiële toestand. De meeste mensen reageren heel positief omdat ik het zo goed achter me heb gelaten. Ik ben niet langer bang voor een terugval. Zelfs als het schilderen weg zou vallen, wijk ik niet meer van het rechte pad. Zeker weten.’

4. Wat zou u makers adviseren die ook kunstprojecten met deze doelgroep willen gaan doen? Ga voor mensen uit de doelgroep geen zorgactiviteiten ontwikkelen, die activiteiten zijn er al voldoende binnen de zorginstellingen. Pas ook op voor ‘therapeutische’ doelstellingen. Actieve kunstbeoefening is bovenal leuk om te doen. Kijk vooral in hoeverre bestaande, populaire activiteiten kunnen worden opengesteld voor deelname door ‘speciale mensen’. Zorg daarbij voor openheid, veiligheid, gastvrijheid en een goede balans tussen ‘normaal’ en ‘bijzonder’. 5. Welke goede reden kunt u beleidsmakers geven om hier ook geld en tijd in te (blijven) investeren? De ervaring met het Geluksbudget leert dat mensen die leuke en zelfgekozen dingen gaan doen zich fitter, blijer en nuttiger gaan voelen en minder bezig zijn met hun ziektes. Daardoor doen ze ook minder vaak een beroep op artsen, therapeuten en pillen. Zo simpel is het.

Foto uit de campagne: “Je hele hebben en houen in een tas’ van Stichting Zwerfjongeren Nederland.

Leny Claessens is beleidsmedewerker bij de gemeente Almelo en een van de projectleiders van het Geluksbudget. Meer informatie over het Geluksbudget is te vinden op: www.geluksbudget.nl.

20

21

Theatergroep Cactus Als ik contributie zou moeten betalen, kan ik geen theatercursus volgen

Vrijdag 19 november. Brand op het CS Utrecht. Geen treinverkeer. Telefoontje naar Carolijn Leisink, de regisseur van Theatergroep Cactus in Arnhem. ‘De afspraak kan niet doorgaan? Help, ik weet niet of het me nog een keer lukt om de jongens te strikken. Misschien kan ik ze met mijn kookkunsten overhalen nog een keer te komen,’ verzucht Carolijn. Vrijdagavond 26 november, aan de keukentafel van de regisseuse zitten Gurqel (18) en Edilson Matias Pereiza Numl (26), beiden asielzoekers zonder ouders, uit Angola. De jongens krijgen als toetje chocolade-ijs en ik, de interviewer, word getrakteerd op een potje beatboxen. Wauw. Edilson produceert geluiden waar een drumstel of een keyboard jaloers op zou zijn. Waarom doe jij mee?

Theatergroep Cactus maakt samen met jonge vluchtelingen theatervoorstellingen over maatschappelijke thema’s. Bijvoorbeeld over de invloed van massamedia of hoe verschillende culturen tegen homoseksualiteit aankijken. Deelname is gratis, maar er is een auditie. Carolijn let dan op inzet en op motivatie. ‘Wij zijn de trendsetters van Arnhem,’ vertelt Edilson, ‘terwijl toen ik net lid was, mijn maten op me afkwamen en zeiden: “Waarom doe jij mee, theater is voor meisjes en homo’s.” Maar nu komen ze naar mij toe en vragen aan me: “Wanneer ga je weer spelen of hoe kan ik mezelf opgeven?”’ Carolijn knikt lachend: ‘Klopt. Van Alexandro heb ik gisteren een mailtje ontvangen dat hij mee wil doen aan de audities.’ Edilson: ‘Hij vroeg me zelfs om tips voor de auditie. Ik zei: “Je moet jezelf zijn. Niet je ouders of je broers moeten van je verwachten dat je een theatercursus volgt. Maar zelf moet je er vreselijk veel zin in hebben.”’ Theatergroep Cactus ‘Er moet op kunstvakopleidingen meer aandacht komen voor specifieke doelgroepen. Op mijn eigen opleiding was er te weinig aandacht voor werken met deze doelgroepen’ aldus Carolijn Leisink, artistiek leider van toneelgroep Cactus.

22

Ik zat al op zwemmen

Edilson: ‘Sommige theatercursussen kosten 350 euro, maar dat is voor mij echt geen optie. Ik heb namelijk geen vast werk! Als ik contributie zou moeten betalen, kan ik geen theatercursus volgen.’

Je overbrugt met elkaar grote tegenstellingen

Gurgel: ‘Sowieso denk ik dat geld vragen voor Cactus geen goed idee is. Cactus is bedoeld voor jongeren. Als je jong bent, betalen ouders vaak voor je. Maar sommige ouders willen niet betalen voor een hobby als theater. Die denken meer aan een vrijetijdsbesteding als zwemmen of voetbal.’ Carolijn: ‘Dat was bij jou zo, hè. Jij dacht dat theater niets voor jou was en koos voor voetbal.’ Gurgel: ‘Inderdaad. Ik was een jaar of twaalf, dertien. In eerste instantie wilde mijn pleegvader niet dat ik aan toneel deed. Ik zat al op zwemmen. Maar omdat het gratis was, kon ik toch meedoen aan Cactus. De kosten voor een toneelvereniging zouden ook een probleem zijn toen ik nog in het kindertehuis verbleef. In het tehuis kreeg ik dagelijks eten, schoolspullen, tien euro zakgeld in de week en veertig euro kleedgeld in de maand.’ Unieke belevenis

Carolijn: ‘Je zou van die tien euro een theatercursus kunnen volgen, maar als je jong bent, koop je natuurlijk snoep. Kinderen geven hun geld niet uit aan theater. En elk mens wil er ook een beetje hip bij lopen. Afgelopen jaren zijn er maar heel weinig mensen weggegaan. Mensen blijven juist lid omdat Cactus gratis is. Elk jaar komen er mensen bij, zo leuk. Vooral via mond-tot-reclame weten mensen van het bestaan van Cactus af. De voorstellingen zijn gratis en bij elke uitvoering zit de zaal hartstikke vol. Cactus wordt zo een unieke theatrale belevenis, zowel voor spelers als voor publiek.’ Mijzelf ontwikkelen

Edilson: ‘Voor mij betekent deelnemen aan Cactus hetzelfde als naar school

gaan. Ik leer bij de theatergroep van elkaar en over elkaar. Vroeger was het voor mij de normaalste zaak van de wereld om mensen in hokjes te duwen. Mijn vooroordelen over homo’s of over Turken waren niet mals. Maar door mijn collega’s bij Cactus maak ik kennis met veel verschillende culturen: Nederlanders denken zus, Congolezen denken zo en Turken weer anders.’ Gurgel: ‘Daarnaast leer je hoe belangrijk het is om op tijd te komen, om afspraken na te komen. Ik ben nog wel eens te laat, maar het lukt al beter om de klok in de gaten te houden.’ Gurgel: ‘Door Cactus ontdekte ik dat ik theater geweldig vind. Ik volg nu een mbo-opleiding artiest. Echt super. Er was een strenge auditie. Er zijn heel veel mensen afgevallen. Door mijn toneelervaring bij Cactus heb ik geleerd om mijzelf te ontwikkelen, te groeien in mijn acteren en kreeg ik de kans om te ontdekken dat toneelspelen bij me past. Voor mij is het ook belangrijk dat de voorstellingen van Cactus ergens over gaan, ze dragen een boodschap uit. Als de boodschap van Cactus serieus, is het publiek serieus. Is de boodschap van Cactus humoristisch… dan lachen de mensen!’ Voor elkaar kiezen

Edilson: ‘De voorstelling “Love a life” ging bijvoorbeeld over liefde tussen twee verschillende culturen. In sommige culturen hebben ouders een belangrijke stem. Wij speelden scènes over of je zelf mag bepalen met wie je trouwt. Of het nou een neger is of een Turk, dat maakt niet uit. Als het meisje maar vrij is om haar eigen keuze te maken. Als mensen van elkaar houden – homo, hetero of biseksueel – moeten ze voor elkaar kunnen kiezen.’

23

Vijf vragen aan Vijf vragen aan...

Ineke Kleinpenning van MEE Gelderse Poort 1. Wat vindt u van de initiatieven om aan actieve kunstbeoefening te gaan doen met mensen in achterstandssituaties? Dat wordt hoog tijd. Het zou eigenlijk al vanzelfsprekend moeten zijn dat deze mensen de kans krijgen. Dus heel graag! 2. Wat is volgens u het belang van amateurkunst voor deze doelgroepen? Net als voor ieder ander! Meedoen, je ontplooien, ontwikkelen, verrijken, gewaardeerd en geaccepteerd voelen, samen met anderen op het podium staan, gezien worden en applaus ontvangen! 3. Hebben deze initiatieven u geïnspireerd bij uw eigen beleid? Enorm, al de initiatieven zorgen ervoor dat MEE Gelderse Poort het belangrijk vindt dat de mensen met een beperking optimaal gebruik kunnen maken van hun mogelijkheden en talenten. Wij richten ons vooral op de mogelijkheden die men heeft. Wij informeren, stimule ren en ondersteunen de mensen bij het vinden van een gewenste activiteit. MEE heeft destijds de website www.vrijetijdsportaal.nl opgezet. De methodiek Stap voor Stap naar Vrije Tijd zetten wij in ter ondersteuning en begeleiding bij het vinden van en gaan naar een activiteit. Wensen en knelpunten worden in kaart gebracht. 4. Wat zou u makers adviseren die ook kunstprojecten met deze doelgroep willen gaan doen? Ga vooraf kijken bij anderen, zorg voor de juiste tools. Omschrijf de visie en het beleid helder in een projectplan. Zorg dat het project gedragen wordt door directie en management. Het moet een onderdeel worden van de totale organisatie. Wanneer je respect hebt voor de ander, je openstelt, wordt het een mooi feest. 5. Welke goede reden kunt u beleidsmakers geven om hier ook geld en tijd in te (blijven) investeren? Er is eigenlijk geen goede reden. Alle burgers van Nederland hebben dezelfde rechten, iedereen die wil moet mee kunnen doen! Dat is blijkbaar nog niet vanzelfsprekend. Het wordt tijd om er nu extra geld in te stoppen zodat mensen in economische en sociale achterstandssituaties straks niet meer bijzonder zijn en gewoon mee kunnen doen! Het beleid, de regie en het totaaloverzicht moeten verankerd worden bij een reguliere, landelijke organisatie op het gebied van amateurkunst, zij moeten de spil worden van het geheel. Hoe groter het netwerk, hoe meer mensen je kunt bereiken. Ineke Kleinpenning is consulent. MEE Gelderse Poort is een wegwijzer voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen met een beperking of chronische ziekte.

24

Gedachtestromen van een zieke Als ex-man ben ik blij voor je dat je weer een jaar gezond bent doorgekomen Als vader van je kinderen Feliciteer ik je ermee! Dit is de eerste keer na meer dan 10 jaar Dat ik met je verjaardag in hetzelfde land ben, Brrr… Brrr (Koud hè) Naar je verjaardag te komen, na al die jaren niet kunnen komen, lijkt het me nu te vroeg Wel zou ik te zijner tijd samen als gezin Een kopje koffie willen drinken, zodat Drunen niet tot een spookstad voor mij verwordt, heb er tenslotte plusminus vijftien jaar gewoond. Bij voorbaat dank, Hoogachtend Berm Brandt

Schrijversclub Kantlijn. Foto: Marco Bakker

Kantlijn is een schrijversclub voor dak- en thuislozen. De bijeenkomst is gratis en de deelnemers krijgen een lunch en vijf euro zakgeld als ze aan de cursus meedoen.

Interview met: Berm Brandt (pseudoniem afgeleid van Rembrandt, dat vind ik zo’n krachtige naam), bewust dakloze Leeftijd: Sommige geheimen moet je koesteren Waar: Amsterdam Inkomen: Daar wil ik liever niet op reageren

SCHRIJVERSCLUB Kantlijn Poëzie haalt me uit mijn psychologische mist Schrijven als noodzaak Christine Otten, schrijfster, publiciste en performer, geeft elke maandagmiddag schrijfles aan dak- en thuislozen bij de Amsterdamse schrijversclub Kantlijn. Na het lezen van het boek De Laatste Dichters – waarin de hoofdpersoon lang daken thuisloos is – vroeg een vrijwilliger Christine Otten of ze niet bij Kantlijn les wilde geven. Inmiddels doet ze dat drie jaar. ‘Het geeft me een goed gevoel om les te geven aan een kwetsbare groep,’ vertelt ze. ‘Iedere maandag gebeurt er een klein wonder: in een paar uur schrijven mensen zulke mooie teksten. De deelnemers zijn heel ambitieus. Zij willen heel graag schrijven. Veel mensen die komen houden van literatuur en van poëzie. Schrijven is voor hen noodzaak. Net als voor alle andere schrijvers. Door te schrijven stijgen de deelnemers boven zichzelf uit. Daarom is Kantlijn zo belangrijk. De deelnemers zijn sterker dan zij zelf denken. Door te schrijven geloven zij dat ze wat kunnen.’

Vanochtend fietste Berm Brandt door Amsterdam en tijdens die tocht dacht hij aan de verjaardag van zijn ex-geliefde. ‘Zo ontstond het gedicht “Gedachtestromen van een zieke”,’ vertelt hij. ‘Speciaal voor haar.’ Vijftien jaar heeft hij met zijn vrouw in Drunen samengewoond. Ze hebben twee kinderen: een zoon van 23 en een zoon van 20, maar al meer dan tien jaar zwerft Berm als dakloze door Amsterdam. ‘Misschien ben ik mans genoeg om het naar haar toe te sturen.’ Waarom ben je lid geworden van schrijversclub Kantlijn?

‘’s Maandags ben ik altijd somber. Zo aan het begin van de week voel ik me down. Maar in de Nassaukerk word ik verwacht. De club biedt houvast, er is een veilige sfeer. Met daklozen zijn wij onder elkaar en bovendien is het gezellig. Het laatste half uur lezen we elkaar de net geschreven regels voor. Die voorgelezen teksten zijn cadeautjes. Een prachtige afsluiting van een mooie middag. Als ik aan de beurt ben en voorlees, is het stil. Doodstil. Een mooie bevestiging. De meeste daklozen die hier komen zijn onrustig, altijd aan het malen. Maar als ik voordraag, wordt er geluisterd. Zelf kan ik niet met stress omgaan. Ik heb behoefte aan de structuur van de schrijversclub. Zonder Kantlijn schrijf ik veel minder. Vergelijk mijn schrijfproces maar met een bloemkas: bloemen gedijen alleen als de ruimte warm en vochtig is. Al van jongs af aan heb ik schrijftalent, maar ik durfde niet uit te vliegen. Nu schrijf ik gevoelens van me af. Op papier schrijf ik neer wat me bezighoudt, waar ik over pieker. Poëzie haalt me uit mijn psychologische mist.’ 25

Stichting ZO Theater maakt me minder stil



Stichting ZO organiseert creatieve cursussen in samenwerking met de Plantage, centrum voor de kunsten in Tiel. De cursus ZO doe je DaT! is een dans en theaterproject onder leiding van Anouk Wognum (theater) en Chava Herschel (dans) voor mensen met een verstandelijke beperking uit Tiel. Ze repeteren een keer in de week. Debbie en Arnoud dansen en spelen mee.

Heel anders dan de repetities bij ZO doe je DaT! Dans- en toneelles doe je echt met zijn allen. Als groep werk je samen.

Debbie (31): ‘Al vijf jaar doe ik nu aan dansen en toneelspelen. Als ik dans raak ik mijn energie kwijt en maak ik me geen zorgen. Van theater word ik rustig. Als ik toneelspeel, vergeet ik even al mijn problemen. Na een dansles heb ik mijn lijf moe gemaakt, ’s nachts slaap ik heel lekker. Zo diep.

Arnoud (18): ‘Mijn zelfvertrouwen is toegenomen sinds ik aan theater en dans doe. Op school kan ik sneller mijn grens aangeven: “stoppen” durf ik nu te zeggen bij kinderachtig, treiterig gedrag.

Ik heb ook goede vrienden gemaakt bij ZO doe je DaT! Voordat ik aan theater deed, vond ik het heel leuk om in mijn eentje als hobby met de Barbies te spelen. Ik waste hun haren en wisselde kleertjes.

cijfersenzo

Mijn eerste keer op het podium vergeet ik nooit meer. Zo spannend. Iedereen kwam kijken en vrienden joelden voor me. Ik wil altijd blijven dansen en toneelspelen. Het is zo fijn! Ik heb er veel plezier in en het heeft me sterker gemaakt. Theater maakt me minder stil.’

Toneel blijft altijd een uitdaging, ook al zeggen de docenten dat ik boven de groep ZO doe je DaT! uitsteek. Ik raad iedereen aan om aan theater te doen. Het is fantastisch om even in een fantasiewereld te stappen. Theater en dansles helpen als het even niet meezit in het leven, bijvoorbeeld bij een ruzie.’

Amateurkunst

In totaal doen 4,5 miljoen Nederlanders aan amateurkunst

18% van de amateurmusici is ingeschreven bij een kunstinstelling 1,5 miljoen van de 50- tot 65-jarigen doet in 2009 aan actieve kunstbeoefening

Van de mensen van 65 jaar en ouder is ruim 1 miljoen, 44%, in de vrije tijd bezig met kunstbeoefening, muziek en beeldende kunst zijn het populairst

54% van de jongeren tussen 12 en 19 jaar doet aan amateurkunst



Een half miljoen kinderen tussen 5 en 18 jaar is niet ‘maatschappelijk actief’: zit niet op sport, muziekles, scouting etc.

Armoede

Van de 2,5 miljoen kinderen tussen 5 en 18 jaar wonen er bijna 311.000 in een ‘arm’ gezin

Een deel van deze groep heeft zelfs te weinig inkomen voor de meest noodzakelijke dingen, zoals voedsel en kleding Anderen kunnen wel de basisbehoeften betalen, maar hebben geen geld om bijvoorbeeld lid te worden van een club of een keer erop uit te gaan. Deze mensen lopen het risico sociaal uitgesloten te raken

Het percentage arme kinderen dat nergens aan deelneemt, is twee keer zo hoog als dat van niet-arme kinderen: 34% tegenover 17%

Ongeveer 6% van de Nederlandse huishoudens is arm Bij arme kinderen die niet ‘maatschappelijk actief’ zijn spelen financiële redenen drie keer zo vaak een rol als bij niet-arme kinderen: 48% tegenover 16%

ZO doe je DaT!, scène uit de voorstelling ‘Elf’. Foto: Jan Bert Vonk

Financiële redenen worden veel vaker genoemd bij niet-deelname aan sport dan bij niet-deelname aan culturele activiteiten

Bijstandskinderen nemen veruit de meest ongunstige positie in

Thuislozen

Er zijn 9000 zwerfjongeren in Nederland Nederland kent 18.000 daklozen.

De telling richt zich op feitelijke daklozen: personen zonder vaste verblijfplaats die op straat leven of niet-structureel bij familie of vrienden slapen

Mensen met een beperking

Bij 49% van de mensen met een ernstige beperking is sprake van sociale deprivatie: zij kunnen minstens drie activiteiten, zoals af en toe uitgaan of lid zijn van een vereniging, niet doen vanwege financiële redenen

Er zijn in totaal 1.757.000 mensen in Nederland met een lichamelijke beperking Er zijn in Nederland 112.000 verstandelijk gehandicapten,

26

daarvan is ongeveer de helft licht verstandelijk gehandicapt Jongeren met een beperking gaan minder vaak naar populaire vrijetijdsbestemmingen

27

Het Koorenhuis

Bij deze doelgroep wordt mijn creativiteit enorm aangeboord

Geen beperkingen, maar juist muzikale mogelijkheden

Het Centrum van de Kunsten het Koorenhuis in Den Haag verzorgt muzieklessen voor mensen met een verstandelijke beperking. Momenteel werkt het Haagse centrum aan een cultureel pro-gramma om lessen binnen alle kunstdisciplines aan te bieden aan mensen met een beperking. In Nederland is het Koorenhuis een van de weinige kunstcentra met een aanstelling projectmanager Speciale Doelgroepen. Eric Schulp vervult deze functie. ‘Ik voel mij een missionaris.’

Naast het persoonsgebonden budget (pgb) bestaat er in Den Haag de Ooievaarspas: de Ooievaarspas is gratis voor mensen die niet zoveel te besteden hebben en levert korting op voor bijvoorbeeld kaartjes van de schouwburg. Kinderen tot en met zeven jaar kunnen met de Ooievaarspas voor driehonderd euro een cursus volgen bij het Koorenhuis. Dankzij volledige teruggave van dit bedrag door het Haagse kunstcentrum is het volgen van de cursus uiteindelijk gratis.

Eric Schulp doet zijn werk als projectmanager nog steeds met hart en ziel. Toen hij vijftig werd, voelde hij zich in de zomervakantie ineens een missionaris. ‘Ik wist wat ik wilde promoten: muzieklessen voor mensen met een beperking, vertelt hij gepassioneerd. ‘Al die mensen moeten makkelijk muziekles kunnen krijgen.’ Door zijn aanstelling kan hij een aangepast cultureel programma aanbieden voor mensen met een beperking in en om Den Haag. Volgens Schulp hebben mensen met een verstandelijke beperking altijd zin om muziek te maken. ‘Kinderen of jongeren, dat maakt niet uit,’ zegt hij. ‘Allemaal zijn ze even gemotiveerd. Bij reguliere lessen is dat lang niet altijd zo. Ouders pushen hun kinderen vaak om op muziekles te gaan. Als docent ben je dan veel bezig met orde houden en controleren of zij hun huiswerk wel hebben gedaan. Terwijl bij deze doelgroep mijn creativiteit enorm wordt aangeboord. Bij ieder kind druk je een afzonderlijk knopje in om er muziek uit te laten komen. Zo zie ik geen beperkingen meer, maar juist muzikale mogelijkheden.’ Waarom is muziek zo belangrijk voor deze doelgroep?

‘Voor veel van deze leerlingen ligt hun talent in muziek. Vanmiddag komt er 28

een jongetje dat heel moeilijk kan leren, maar in één ding is hij steengoed: muziek maken. Als hij thuiskomt van een schooldag, speelt hij achter de vleugel de narigheid van zich af. Muziek creëert zo eigenwaarde. Deze jongen vindt zijn sterke punten in muziek. Door muziek te maken is hij iemand. Drie middagen in de week heeft hij les. Andere middagen pakt hij snoepjes in. Zijn muzieklessen worden betaald uit het persoonsgebonden budget (pgb), maar het is nog afwachten of hij in de toekomst drie keer per week naar het Koorenhuis kan komen. Het pgb wordt zo gekort.’ Hoe werven jullie leden?

‘In ieder geval schrijven mensen zich niet snel in via een folder. Voor mensen met een psychische beperking is het wekken van vertrouwen en het veilig maken van de omgeving belangrijk. Maar ook de juiste begeleiding vanuit het Koorenhuis en vanuit een zorginstelling. In en om Den Haag zijn drieduizend mensen met een verstandelijke beperking. Het Koorenhuis telt 120 leden. In vijf jaar is het ledenaantal uitgebreid van tien naar 120 en natuurlijk hoop ik dat het ledenaantal in de toekomst blijft groeien.’ Is het belangrijk om de cursuskosten voor deze doelgroep goedkoper te maken?

‘Het is niet per se noodzakelijk, maar wij hebben er wel voor gekozen om de afdeling Speciale Doelgroepen meer te subsidiëren dan andere afdelingen. Bij het Koorenhuis bedragen de kosten voor een cursusjaar voor mensen met een beperking 570 euro en voor mensen zonder beperking 1090 euro. Die 570 euro aan inschrijfkosten kan vanuit het pgb worden gefinancierd, maar niet elk zorgkantoor heeft het Koorenhuis erkend. Wij merken wel dat als de mensen een vergoeding krijgen, zij hun kinderen eerder laten deelnemen aan cursussen.’

Zien jullie de lessen als muziekles of meer als zorg?

‘Ik geef het toe: de lessen ruiken naar muzieklessen, maar volgens mij zitten ze tussen zorg en muziek in. Wat het beste is voor de leerling bepaalt in welke groep hij terechtkomt. Sommige ouders vragen om een speciale groep omdat hun kind het speciaal onderwijs volgt. Volgens sommige ouders zijn er gradaties in gehandicapt zijn: autisme is volgens hen toch heel wat anders dan het syndroom van Down. Zij willen liever dat hun kind muziekles volgt in een reguliere groep. Het Koorenhuis verzamelt met nadruk niet alle autistische jongeren in een groep en alle visueel gehandicapten in een andere groep.’ Hoe ziet de toekomst voor jullie eruit nu er veel gekort wordt in subsidies?

‘Als Koorenhuis zitten wij financieel in zwaar weer. Voor bijvoorbeeld het project met de dakloze gezinnen maak ik een offerte voor de Kessler Stichting. De gemeente geeft ons echt niet nog een paar duizend euro voor het daklozenproject. Het Koorenhuis heeft van de gemeente Den Haag al een paar miljoen euro gekregen. Die financiële bal laat ik dan ook in de tuin van de Stichting. Wel moet de Kessler Stichting haar weg zien te vinden naar ‘welzijn’. Daarnaast is de subsidieregeling veranderd. Vijf jaar geleden hoefde een instelling niet aan de gemeente te verantwoorden waar de organisatie de subsidie aan besteedde. Tegenwoordig moet een organisatie verantwoorden hoe zij de subsidie verdeelt. Zelf ben ik een hele korte periode fondsenwerver geweest bij het Koorenhuis. Ik weet waar ik op moet letten bij het aanschrijven van fondsen. Ik ga dan ook erg mijn best doen om alle cursussen te handhaven.’

Het Koorenhuis. Foto Lucky Cheung

29

een koffer vol tips

‘Liever op de laagste tree in de niet-gehandicapte wereld, dan op de hoogste bij de gehandicapten’

Ik houd er niet van als mensen me bemoederen. Veel liever sta ik op de laagste tree op een ladder in de niet-gehandicapte wereld, dan op de hoogste bij de gehandicapten. Vandaar dat ik me heb aangemeld voor de reguliere cursussen fotografie.

Het werken in een doka was voor mij helemaal nieuw. Ik wist op voorhand natuurlijk wel dat werk in een bijna donkere ruimte voor mij lastig zou zijn: ik kan daar moeilijk uit de voeten. Maar ik wilde me per se bekwamen in de fotografie.

Een paar jaar geleden heb ik mijn aangepaste auto weggedaan. Het geld dat ik daarmee bespaar, kan ik gebruiken om te fotograferen. Verder ben ik zuinig op mijn spullen en vind ik tweedehands goed genoeg.

De docenten reageerden positief op mijn handicap. Ze gaven aan dat ik om hulp kon vragen, maar bemoederden me niet de hele tijd. De deelname aan mijn derde fotografiecursus heb ik gewonnen. De jury kende de inzenders niet. De foto werd beoordeeld puur om de foto zelf, niet om mijn handicap. En dan winnen… Dat is kicken!’

Mijn tip voor mensen met een beperking die toch hun passie willen volgen: wees reëel als je als gehandicapte de lat voor jezelf te hoog hebt gelegd, maar laat je ook niet te snel als een klein kind wegsturen.’

Foto: Ellen Sormani

portret #3

Ellen Sormani: ‘Op driejarige leeftijd heb ik hersenvlies- en hersenschorsontsteking gehad en daardoor is de rechterkant van mijn lichaam gehandicapt geraakt. Mijn arm is helemaal verlamd en mijn been doet maar een heel klein beetje mee. Tot mijn 27ste heb ik een strijd geleverd, maar daarna kreeg ik meer rust. Zo van: dit is mijn lichaam. Het is goed zo.

Onderzoek wat mensen leuk vinden om te doen Bied een podium aan mensen die nooit een applaus krijgen Help mensen om hun talenten te ontdekken Start vanuit enthousiasme Ontwikkel een visie, om het hoofd boven water te kunnen houden Zorg dat je die cursus een open karakter heeft, zodat iedereen kan aansluiten of stoppen wanneer hij wil Maak de cursus laagdrempelig, het gaat vooral om participatie Zorg voor continuïteit. Een netwerk en een visie zijn hierbij belangrijk Beschrijf de methodiek, zodat deze ook door anderen kan worden gebruikt Zorg dat de kwaliteit van het kader overeind blijft, ook als het moeilijk is financiële middelen te vinden. Ga niet alles gratis doen Ga de wijk in om de doelgroep op te zoeken Zoek een sleutelfiguur die contacten heeft met de doelgroep Verenig uzelf met andere makers en wees zichtbaar in de wijk/stad/gemeente Zoek als welzijnsorganisatie samenwerking met een culturele partner voor subsidieaanvragen Interesseer belangrijke mensen voor het product Onderzoek of voor het project subsidie aangevraagd kan worden bij het Fonds voor Cultuurparticipatie Geld voor cultuur is ook te krijgen via de Wet Maatschappelijk Ondernemen (WMO) Zoek waar mogelijk financiering via de AWBZ Ga een samenwerking aan Gemeenten krijgen straks ook jeugdzorg in hun pakket; leg verbindingen daarmee en toon aan wat het kan opleveren, dan liggen daar kansen Zorg dat je groot wordt zonder veel subsidies Werk op projectbasis en vraag subsidie aan voor de productieperiode en opnieuw voor de tournee Kijk naar de lange termijn: heeft het project toekomst en perspectief? Het is een pluspunt als de aanvraag aangeeft hoe het verder kan na de eerste periode Wees zichtbaar voor het bedrijfsleven. Bedenk welk bedrijf geïnteresseerd zou kunnen zijn in de activiteiten Geef jaarlijks een grote voorstelling of presentatie om het project onder de aandacht te brengen.

Bijdragen: Astrid Seriese, Willemijn in ’t Veld, Bertien Minco, Eric Schulp, Leny Claessens, Arend Driessen, Laurens Umans en Rien Timmer

30

31

Adressen van fondsen en instellingen uit deze publicatie Special Arts www.specialarts.nl Fonds voor Cultuurparticipatie www.cultuurparticipatie.nl

Colofon Kunstkracht / Iedereen een podium is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. www.kunstfactor.nl

Jeugdcultuurfonds www.jeugdcultuurfonds.nl

Redactie kunstfactor - Robbert Baars - Anneke Mengerink - Marian van Miert - Hans Noyens - Henk Smit

Leger des Heils www.legerdesheils.nl

Eindredactie Carla Wiechers

Gemeente Almelo, www.geluksbudget.nl

interviews Anne Evers freelancejournalist en tekstschrijver

Stichting MEE www.mee.nl

Adressen van groepen uit deze publicatie Wresinski Cultuur Stichting www.wresinskicultuur.nl Schrijversclub Kantlijn/ Protestantse Diaconie Amsterdam www.protestantsamsterdam.nl/diaconie. Stichting Kleurrijke Karavaan/ De Kleurrijke Mama’s www.kleurrijkemamas.nl ToBe/Theatergroep Zilver www.stichtingtobe.nl Jong Excelsior www.jongexcelsior.nl Theatergroep Cactus www.theatergroepcactus.nl Het Koorenhuis www.koorenhuis.nl Stichting Zo, ZO doe je DaT! www.stichtingzo.nl

32

Ontwerp en opmaak Jacqueline Heijmerink, www.heijmerinkontwerp.nl Druk robstolk ® www.robstolk.nl

© Kunstfactor Utrecht, december 2011 De teksten in deze uigave dienen ter inspiratie en mogen worden verveelvoudigd, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, hiervoor is geen voorafgaande schriftelijke toestemming nodig. Vermeld wel even de bron. Het gebruik van de titel Kunstkracht heeft de toestemming van Stichting Kunstkracht te Rotterdam.