2012 nr.1
COLOFON “Sterrenstof” is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt € 25,-* per jaar (gezinsleden € 20,00*); seniorleden waarneemgroep €40,- (gezinsleden € 35,-); jeugdleden tot 15 jr. € 10,- en kan worden overgemaakt op girorekening 947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden). *In geval van betaling na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 25,00; voor seniorleden waarneemgroep € 48,- en voor een 2e gezinslid € 43,-; jeugdleden € 12,- . Redactie “Sterrenstof”: Hoofdredacteur Hans Weiss, Oude Kerkweg 10, 8051 KX, Hattem tel. 038-4442709, email:
[email protected] Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email
[email protected] Redactielid Vacant Bestuur Thales: Voorzitter
Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email: zie boven Secretaris Freerk Dijkstra, Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle tel.:038-4654527 email:
[email protected] Penningmeester Theo van Deursen, Waterstoepstraat 3 8043 DB Zwolle tel. 06-22814271 email:
[email protected] Jeugdcoördinatie Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email:
[email protected] Marian Lamberts-van der Linde, Tjariet 44, 8032 LM, Zwolle tel. 038-4539537 email:
[email protected] Lid Hans Weiss, Oude Kerkweg 10, 8051 KX, Hattem tel. 038-4442709 email: zie boven
Home-page V.W.S. Thales: http://www.VWS-Thales.nl Jaargang 15 nr. 1 - januari 2012
2
INHOUDSOPGAVE
VWS THALES VAN 2011 NAAR 2012 EEN SPIEGELKIJKER UIT CA. 1750 OPENINGSSYMPOSIUM STERRENWACHT MULTIVERSUM VERSLAG EXTRA LEDENVERGADERING BIJEENKOMSTEN ASTROFYSICA BOEKBESPREKING LEZINGEN VOORJAAR 2012 ACTIVITEITENKALENDER VOORJAAR 2012
3 4 5 9 10 12 13 14 15
VWS Thales van 2011 naar 2012 Het jaar 2011 dat nu voorbij is, was voor VWS Thales van historische betekenis. Op 24 september konden we officieel de opening van de sterrenwacht in de Nooterhof vieren. In de praktijk bleek die opening vooral een symbolische betekenis te hebben. Er moet nog veel gebeuren om de sterrenwacht echt te kunnen gebr uiken en een passende plaats te geven in de activiteiten van de vereniging en vooral ook om te kunnen voldoen aan de groeiende belangstelling van de Zwolse scholen. In het jaar 2012 dat voor ons ligt, moet de functie en de betekenis van de sterren
wacht in de richting van het onderwijs worden uitgebouwd. In de nabije toekomst moeten allerlei activiteiten worden ontwikkeld die een bezoek aan de sterrenwacht tot een aantrekkelijk en leerzaam doel maken. Bovendien is de Nooterhof verrijkt met een weerstation en er wordt dit voorjaar nog een analemmatische zonnewijzer aangelegd. Een bijzondere gebeurtenis vindt plaats op 6 juni 2012, namelijk een overgang van Venus voor de Zon langs. In 2004 hebben we ook zo’n overgang meegemaakt. Toen was het overdag heel goed weer en was de overgang van begin tot eind per
3
fect te volgen. Maar op 6 juni aanstaande kunnen we alleen s’morgens vroeg nog net de laatste fase zien als het tenminste helder weer is. De rest van het jaar zal ongetwijfeld ook veel te genieten geven, zeker nu we over onze eigen sterrenwacht kunnen beschikken! Daarom: een heel goed waarneemjaar toegewenst! En mocht het weer toch te
genvallen voor sterrenkundige waarnemingen, dan hebben we nog ons weerstation. Aan jullie allen: de beste wensen voor het komende jaar!
Frans Dijk, voorzitter
EEN SPIEGELKIJKER UIT CA. 1750 Onderzoek naar een spiegelkijker uit ca.1750 van Jan van der Bildt uit Franeker met de vraagstelling : waarom, de overgang van Venus en wat speelde in die tijd mee bij de grote interesse onder de bevolking.
naar werd gezocht. En dan de komst van enkele kometen, zoals die van Halley in dec.1758, vermeld in de kranten, bracht onrust teweeg, vandaar veel vraag naar telescopen, evenals de cometen van 1742 en 1744 , zoals uitvoerig vermeld en beschreven in het voortreffelijke boek van Huib Zuidervaart : “Van Konstgenoten En Hemelse Fenomenen“ uit 1999. Vanwege nare voorspellingen, botsingen, ziektes in de start, verbrandingen, tegelijk met de grote aardbeving op 1 november 1755 in Lissabon en de voorspelling dat de Aarde spoedig zou vergaan, maakten door gebrek aan kennis zoals wij die vandaag de dag bezitten, velen niet echt vrolijk voor de toekomst. Bijzonder , dat wel. Een Venusovergang komt niet zo vaak voor en die Mercuriusovergang een 13 tal keren per eeuw. Wytze Foppes uit Leeuwarden en Jan van der Bildt uit Franeker hebben door bronsgieterijen vervaardigde onderdelen, zoals buisvormen en statief en deze samengesteld tot kijkers en voorzien van zelf met de hand geslepen parabolische spiegels en lenzen. Zij hebben daarbij gebruik gemaakt van door Chr.Huygens een halve eeuw eerder
Het was gezien vanuit een sterrenkundig opzicht een heel bijzondere achttiende eeuw. Voor de zon in 1761 en 1769 en voor Mercurius in 1736 en 1743 , zeer belangrijk t.b.v de parallax berekening, nl. de afstand Zon-Aarde de zg. Astronomische eenheid, de standaardmaat voor ons zonnestelsel, waar toen al 2000 jaar
4
gepubliceerde theorie van het 4-3-2 oculair dat met nog veel meer beschreven staat in het boek van Jean Texereau “How to Make a Telescope” uit 1951. Met de verhouding focus grote spiegel tot focus oculair, is de kijkhoek waarmee wordt waargenomen 8,5 maal vergroot en dat geeft precies een mooi beeld met deze kijker van Maan of komeet, tot op de dag van vandaag! Verbazingwekkend hoe zij zonder gebruik te kunnen maken van optische instrumenten zoals de Foucaulttester voor de spiegel, die pas een eeuw later bekend werd, toch zo’n goed
resultaat wisten te bereiken, d.w.z. in het gebied tussen de 4000 en 8000 ÅngstrÖm , spiegel en lenzenslijpers onder ons weten wat dat betekent. Een expert op het gebied van historische kijkers van wereldfaam, Peter Louwman uit Wassenaar, vertelde mij tijdens zijn bezoek hier vorig jaar dat hij een groot aantal kijkers heeft en mij derhalve goed
op weg hielp om achter de historische feiten te kunnen komen.
Wolter Rinsma
OPENINGSSYMPOSIUM STERRENWACHT
Op zaterdag 24 september 2011 heeft Thales haar nieuwe Sterrenwacht in de Nooterhof feestelijk geopend tijdens een symposium in zaal de Kievietsbloem. Hoogtepunt van het symposium is het moment waarop de Sterrenkoepel, goed zichtbaar voor alle genodigden, in de richting van de Zonnebloem draait, de schuifdeur in de koepel langzaam open
gaat en Rob van Kessel, de voorzitter van Landstede, met behulp van een in de zaal opgestelde kijker, meldt dat hij een bordje in de Sterrenkoepel ziet met daarop de tekst OPEN! En voor de genodigden in de zaal met scherpe ogen is in de koepel ook onze nieuwe Celestron kijker te zien met het glunderende gezicht van Willie Buning. Als het zover is opent
5
Thales voorzitter Frans Dijk het symposium met een welkomswoord en dankwoorden aan allen die dit mogelijk maakten: Landstede als onze partner bij de Sterrenwacht Nooterhof, de sponsoren en Thales-leden die financieel bijgedragen hebben en ander leden van Thales en haar waarneemgroep. Met name roemt hij hierbij Gert Schooten als projektleider betrokken bij de vele bestuurlijke contacten en de fondsenwerving en technisch projektleider Willie Buning met Emiel Veldhuis als technische alleskunners met een formidabele inzet. Daarna feliciteert
namens Landstede Rob van Kessel Thales met haar nieuwe Sterrenwacht, vraagt zich af of hij echt 10 minuten moet volpraten en legt uit waarom Landstede er veel aan gelegen is dat onderwijs realistisch moet zijn gericht op onze omgeving en dat de Nooterhof daarvoor een prachtige en zeer geschikte plek is. En dat de Sterrenwacht als hoogste punt in de Nooterhof ook hoge verwachtingen schept. Waarna hij zich een beetje onwennig over de kijkers buigt om de officiele opening te verrichten onder luid applaus van alle symposiumgangers.
Na dit officiele gedeelte houdt prof. Dr. John Heize (SRON-Utrecht) een lezing “Waar wonen wij in het heelal” over de plek van de aarde in de kosmos en dat de mens ontstaan is uit sterrenstof. Hij laat een opmerkelijk verband zien tussen de verdeling van de mensen op Aarde en de verdeling van de sterrenstelsels in de kosmos. We wonen in een druk gedeelte
van het heelal op een knooppunt van dichte clusters van sterrenstelsels omgeven door grote superclusters van stelsels. In de pauze zijn in de zonovergoten en gezellig drukke tuin van de Nooterhof de leden van de waarneemgroep van Thales druk in de weer met kijkers en andere apparatuur waarbij ze veel belanstelling
6
hebben van de symposiumgangers maar ook van veel andere bezoekers van de Nooterhof. Na de pauze houdt prof.Dr. Pier Vellinga (Wageningen en VU-A’dam) een lezing onder de titel “Klimaatverandering: feiten en fabels en open vragen”. Ook hij feliciteert Thales met haar nieuwe sterrenwacht en prijst haar vormgeving: “het is een fraai icoon op deze prachtige dag in uw mooie Nooterhof”. Waarna hij overgaat op de problemen van de kli-
maatveranderingen. De positie van de wetenschappers kan nogal lastig zijn tussen de wereldpers met haar journalisten die, en terecht, achter elke hype aangaan en politici die, want daarvoor zijn het nu eenmaal politici, toch vooral de wereld willen redden. Dat valt niet mee zoals hij uit eigen ervaringen weet. Duidelijk is wel dat de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten een opwarming geven maar er zijn meer factoren zoals de invloed van zonnevlekken en daarbij
7
komt dat het terugdringen van uitstoot op het Noordelijk halfrond in het niet zinkt bij de toename van uitstoot op het Zuidelijke halfrond t.g.v. toenemende industrialisering in bijvoorbeeld China. Daarnaast bespreekt hij de effecten van opwarming op de zeespiegel. Na afloop
ontspint zich een levendige discussie. En terwijl Marianne Buning, onze Thales fotografe, nog in de weer is met haar camera is het laatste woord dan aan projektleider Gert Schooten met uitleg over koepel, het nieuwe weerstation en de plannen voor de zonnewijzer die al in
een ver gevorderd stadium zijn. Tot slot nodigt hij alle gasten uit voor een bezoek aan de koepel en/of een bezoek aan de waarneemgroep in de tuin waar met vijf kijkers de zon geobserveerd kan worden. En iedereen is van harte welkom bij het Earthship in de Nooterhof waar een speciaal gereserveerd terras is voor de sym
posiumgangers met lekkere hapjes en een scala aan drankjes waaronder bijzonder bier uit Zwolle. Vanwege het fraaie weer wordt er druk gebruik van gemaakt en het is nog lang een gezellig samenzijn voor de symposiumgangers. Foto’s: Marianne Buning
Freerk Dijkstra
8
MULTIVERSUM Wij zijn gewend aan de term “universum” . Lange tijd betekende dat het hele heelal. Maar in de loop van de laatste twintig jaren is de betekenis wat verschoven. Naast universum spreekt men nu ook over multiversum. Dat betekent dat er mensen zijn die denken dat er naast ons universum nog meer van dat soort heelallen bestaan. En niet alleen een paar, maar talloze. De vraag is nu hoe reëel deze veronderstelling is. Is de oerknal die aan het begin van ons heelal stond, een unieke gebeurtenis geweest of herhaalt dit proces zich voortdurend? We hebben, zo lijkt het althans op dit moment, geen mogelijkheden om heelallen buiten ons eigen universum waar te nemen. Maar er zijn kosmologen die wijzen op de mogelijkheid van een botsing tussen ons eigen heelal en een ander heelal. Dan zouden sporen van die botsing terug te vinden kunnen zijn in de kosmische straling die wij opvangen. Langs die weg zouden we ook informatie kunnen krijgen over zo’n heelal buiten ons universum. De theoretici zien twee mogelijke soorten heelallen buiten ons eigen heelal. In de eerste soort gelden dezelfde natuurwetten als bij ons. Dat betekent dat in die soort ook op talloze plaatsen levende wezens zoals op Aarde kunnen voorkomen, dus ook mensen. Ergens kan (vrijwel zeker: is)daar ook iemand zijn die nu bezig is een artikel te schrijven met als titel “Multiversum”.
Een tweede mogelijkheid wordt ook overwogen. Heelallen met andere natuurwetten dan wij gewend zijn. Misschien gelden wel dezelfde natuurwetten, maar zijn de natuurconstanten verschillend van die bij ons. Neem als voorbeeld de gravitatieconstante. Afhankelijk van de gebruikte eenheden heeft deze constante een bepaalde waarde. En die waarde bepaalt de grootte van de zwaartekracht bij ons en daarmee de grootte van de sterren en planeten, de valsnelheid, enzovoort. Een andere waarde zal een heel andere wereld opleveren. De vraag is hoe deze waarde tot stand gekomen is. Is het een toevalstreffer? Hebben wij het goede heelal getroffen? Ik heb het bovenstaande geschreven naar aanleiding van een artikel in Scientific American van augustus jongstleden. Daarin geeft de kosmoloog George F.R.Ellis in een artikel (Does the multiverse really exist?) uiting aan zijn twijfel, overigens met argumenten. Wie op internet de site van Scientific American opzoekt (www.scientificamerican,com/) en bij ‘search’ het woord multiverse invult, komt terecht bij een artikel van Alexander Vilenkin (The Case for Parallel Universes), gevolgd door een bijdrage van Max Tegmark. Deze auteurs staan positief ten opzicht van het Multiversum. Ook staan daar tientallen opmerkingen en vragen onder met commentaar rond deze zaak! Het is natuurlijk ook mogelijk om internet te raadplegen voor verder informatie.
Frans Dijk
9
VERSLAG EXTRA LEDENVERGADERING Donderdag 8 september 2011 om 19.30 uur in de Nooterhof, Goertjesweg 1, Kievietsbloem 8013 PA te Zwolle. Aanwezig: 38 leden. Er zijn geen afmeldingen bekend bij de secretaris. De vergadering wordt geleid door voorzitter Frans Dijk geflankeerd door het voltallig bestuur.
1.
2.
3.
Opening: De voorzitter heet een ieder welkom en deelt mee dat Thales bestuurslid Arnold Kip zich m.i.v. 1 september 2011 heeft teruggetrokken uit het Thales bestuur. Het bestuur betreurt dit wegens zijn grote verdiensten gedurende vele jaren voor onze vereniging. Een probleem ontstaat nu ondermeer bij het uitnodigen van sprekers en de verdere organisatie van het lezingenprogramma. Het bestuur doet een dringende oproep aan alle leden voor ondersteuning hierbij. Informatie samenwerking overeenkomst Landstede en Thales: Projectleider Gert Schooten geeft een uitvoerige toelichting op de voorgenomen afspraken met onze partner “Landstede”. Thales kan kosteloos een aantal ruimten gebruiken voor haar activiteiten waaronder het exclusieve gebruik van de Koepel en de “controleruimte”. Thales zal haar gebruikelijke activiteiten hier in onder brengen en heeft daarnaast de intentie deze te intensiveren en uit te breiden. Daartoe zullen Landstede en Thales ook nog een weerstation en een zonnewijzer oprichten in de Nooterhof. In de voorgenomen overeenkomst “Landstede-Thales” wordt verwezen naar andere documenten met daarin de verplichtingen van een goed gebruiker t.a.v. huisregels zoals rook-, alcohol-, drugs-verboden en alarmprotocollen. Het gaat om een overeenkomst ingaande 1 oktober 2011 voor de duur van tien jaar. De conceptovereenkomst is aanwezig en kan worden ingezien en ook daarna ligt deze, op verzoek, voor de leden ter inzage bij de secretaris. Informatie over de technische stand van zaken Sterrenwacht de Nooterhof: Technisch projectleider Willie Buning laat aan de hand van een aantal foto’s zien hoe het bouwproces van de Koepel met toebehoren tot stand is gekomen en gaat daarbij, op luchtige toon, in op de grote technische en ook organisatorische moeilijkheden waarvoor allerlei creatieve oplossingen gezocht moesten worden. Inmiddels is de (elektrische) infrastructuur vrijwel in en op orde, staat de koepel als een huis en is ook voorzien van telescopen waaronder een 11 inch Celestron en een zonnekijker. Wat op de korte termijn nog gaat gebeuren is het automatisch draaibaar maken van de koepel. En voor daarna zijn er nog diverse plannen zoals automatisch waarnemen gedurende de gehele nacht, op afstand de kijkers kunnen bedienen en ook via internet mee kunnen kijken “all over the World”. Ambitie genoeg dus. 10
4.
5.
Willie hecht eraan te melden dat het karwei geklaard is mede dankzij de grote inzet van leden van de waarneemgroep van Thales. De ledenvergadering beloont hen allen met een warm applaus. Informatie financiële stand van zaken Sterrenwacht Nooterhof: Projectleider Gert Schooten geeft inzicht in de resultaten van subsidie, fondsen- en sponsoren werving d.m.v. een lijst met naam en toenaam van instanties, fondsen, clubs, verenigingen en stichtingen die Thales al geld geschonken hebben dan wel hebben toegezegd of dat de mogelijkheid daartoe er nog is. Ook een tiental leden van Thales hebben giften gedaan. Het resultaat van al betaalde en toegezegde gelden is tot nu toe ca. 30.000euro. In nauw overleg tussen bestuur en de (technische experts van de) waarneemgroep is er een begroting gemaakt van de nog aan te schaffen materialen. We hebben ca. 50.000euro nodig. Al met al hebben we dus een tekort van ca. ruim 20.000euro. De zoektocht naar sponsoren wordt intensief voortgezet. Gert doet een oproep aan een ieder om sponsoren aan hem door te geven. Ook ideeën zijn welkom en hij noemt daarbij als voorbeeld onze buren in de “Ondernemingsvereniging Marslanden”. Uiteraard worden alle namen van de sponsoren vermeld in het Symposiumboekje dat op 24 september 2011 uitgereikt wordt op het openingssymposium van de Sterrenwacht. Hoe financiert Thales dat allemaal? Gert legt uit dat we a) nog lang niet alles hebben aangeschaft en b) dat Landstede een aantal zaken (renteloos) heeft voorgeschoten. Laat onverlet dat de al aangeschafte materialen d.w.z. de roerende goederen in de Sterrenkoepel, in eigendom zijn bij Thales. Naar aanleiding van de voorgestelde tekst in de overeenkomst en het financiële overzicht hebben diverse leden nog vragen over eigendomsrechten, financiele risico’s, en juridische aspecten. Voor zover mogelijk beantwoordt Gert de vragen meteen, andere worden meegenomen door het bestuur dat zich nog zal bezinnen op scherpere formuleringen over ondermeer juridische aspecten en de kosten voor verzekeringen en afschrijvingen. Financieel beleid Thales en voorstel contributieverhoging in 2012. De penningmeester Theo van Deursen geeft een toelichting op de aan de leden toegezonden begrotingen 2011 en 2012. Weliswaar zijn er geen huurkosten voor Thales in de Nooterhof maar de uitgaven voor sprekers, communicatie en catering zijn toegenomen. En daarbij zijn er extra kosten voor de exploitatie van de Sterrenwacht. Het bestuursvoorstel is de contributie te verhogen van 17,50euro naar 25euro en aan de leden van de waarneemgroep wordt een extra bijdrage gevraagd van 15euro maar dan nog zijn er te verwachten tekorten. Theo ziet als oplossing hiervoor een toename van het ledenaantal. De voorstellen roepen een aantal vragen en suggesties op. Theo geeft aan dat de financiële risico’s te overzien zijn, hoewel het bestuur geen garanties kan geven. In de komende drie jaren wordt een eenmalige voorziening getroffen voor de exploitatieverliezen. Daarna dient de sterrenwacht kosten
11
6.
7.
8.
neutraal te draaien. Als dat onverhoopt niet het geval blijkt te zijn zullen contributieverhogingen en waarneemgroepbijdragen verhoogd moeten worden. Theo besluit met een oproep aan alle leden om actief te worden. Thales heeft u nodig in de Nooterhof! De voorzitter brengt de gepresenteerde begroting 2012 met het contributievoorstel in stemming. De ledenvergadering stemt unaniem in met beide voorstellen. Voorstel samenwerking Landstede en Thales: De ledenvergadering van VWS Thales, bijeen op donderdag 8 september 2011, besluit haar bestuur te machtigen tot het sluiten van een overeenkomst met het bestuur van Landstede over het gebruik van de Sterrenwacht en zaalruimte in de Nooterhof. De inhoud van de overeenkomst komt overeen met hetgeen het bestuur tijdens de ledenvergadering heeft meegedeeld, zoals vastgelegd in het verslag van de ledenvergadering. Aangezien niemand tegen het voorstel blijkt te zijn wordt het bij acclamatie aangenomen. N.a.v. de rondvraag: De website is inderdaad nog niet op orde, het bestuur zal zich daar later op richten Het bestuur is er alert op dat Thales niet onder een ongunstig fiscaal tarief zal vallen i.v.m. de vele giften en sponsorgelden. Op de vraag of er geen quorum geldt t.a.v. de gedane stemmingen merkt het bestuur op dat dit alleen geldt t.a.v. statutenwijzigingen. De geschatte exploitatie van de Sterrenwacht ligt tussen de 1000 en 2000euro per jaar afgezien van afschrijvingskosten. Sluiting: De voorzitter dankt allen voor hun bijdragen, wijst nog op de mogelijkheid om de Koepel te bezoeken en sluit de vergadering om 10uur.
Freerk Dijkstra, secretaris
BIJEENKOMSTEN ASTROFYSICA versie, 7e druk, kost ongeveer €60,00. Het voorstel is om het leerboek interactief te bestuderen. Voorafgaande aan een bijeenkomst maken de deelnemers door zelfstudie zich een hoofdstuk (of een deel daarvan) eigen. In de bijeenkomst verzorgt een van hen een inleiding, waarna groepsgewijs de bestudeerde stof, de bij de groep gerezen vragen en de in het boek gestelde vragen en
Wie heeft belangstelling om in groepsverband zijn theoretische kennis van de astronomie te verdiepen? Het idee is om gezamenlijk een leerboek astronomie door te nemen. Gedacht wordt aan “Astronomy Today” van Chaisson en McMillan, een leerboek dat bij 1e-jaars opleidingen wordt gebruikt. Het is hoofdzakelijk beschrijvend en bevat weinig wiskunde. Van de deelnemers wordt verwacht dat
12
problemen, worden besproken en zo mogelijk beantwoord. Tenslotte wordt geïnventariseerd of er belangstelling is om een of meerdere (aanverwante) onderwerpen uit het hoofdstuk uit te diepen. Voor elk onderwerp en openstaande vraag wordt een deelnemer gezocht die bereid is zich in de materie te verdiepen en in een vervolgbijeenkomst zijn of haar bevindingen te presenteren. Van degenen die een presentatie geven, wordt verwacht dat zij het voortouw nemen bij het bestuderen van het leerboek, niet dat zij de stof volledig beheersen. Zij kunnen zelf ook vragen voorleg
gen aan de groep. De intentie is dat de groep gezamenlijk de kennis vergaart. Indien gewenst kan ook een (externe) deskundige gevraagd worden een presentatie te verzorgen over een dergelijk onderwerp. Belangstellenden kunnen zich bij mij melden, bij voorkeur per email
[email protected] of eventueel telefonisch 0622814271. Bij voldoende belangstelling wordt een startbijeenkomst belegd om de werkwijze definitief vorm te geven.
Theo van Deursen
BOEKBESPREKING delt ook astronomische zaken die in belangrijke mate de tijd bepalen, zoals de omloop van de Aarde om de Zon, de loop van de Maan enzovoort. In hoofdstuk 3, getiteld: “De tijd bepalen”komen we bij de Inca’s en de Egyp tenaren, de verschillende kalenders en de tijdzones. Hoofdstuk 4 houdt zich bezig met tijdmachines en derhalve vooral ook met het meten van de tijd met behulp van klokken. In het vijfde hoofdstuk is er meer aandacht voor de wetenschap, zoals de snelheid van het licht en de relativiteitstheorie. Volgens mij een heel mooi en instructief boek!
Het verhaal van de tijd, Adam HartDavis Uitg. Fontaine Uitgevers ISBN 978 90 5956 415 2 Prijs €29,95 Het zijn twee heel verschillende boeken, onderstaande boeken over tijd, maar beide buitengewoon interessant en heel goed verzorgd. Eerst wat aandacht voor “Het verhaal van de Tijd, geschreven door Adam Hart Davis. Dit boek is voortreffelijk geïllustreerd. Op alle bladzijde zijn tekst en illustraties geïntegreerd op een manier die heel functioneel is. De illustraties ondersteunen de tekst op een voortreffelijke manier. Het is niet mogelijk de tekst kort weer te geven. Maar misschien krijgt u een goede indruk van de inhoud van het boek als ik laat weten dat er vijf hoofdstukken zijn. Het eerste hoofdstuk stelt de vraag aan de orde: “Wat is tijd?” Dan komt er een hoofdstuk over “klokken in de natuur”. Het gaat daarin over langere perioden zoals jaren en behan
Gerard ’t Hooft en Stefan Vandoren, tijd in machten van tien Een uitgave van nwt, Veen Magazines ISBN 9789085712435 Prijs € 42,50 Zie volgende pagina
13
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel loopt de tijd van 10° seconden naar 1032 seconden en in het tweede deel loopt de tijd van 10-44 seconden naar 100 seconden. Zo kom je totaal verschillende aspecten tegen. Wij voelen ons thuis tussen de beide uitersten. Het boek is ruim geïllustreerd, ook met veel beelden uit de ruimtevaart en de sterrenkunde. De astronomie is natuurlijk bij uitstek het gebied waar een grote diversiteit aan tijdschalen aan de orde is. Het boek telt 219 bladzijden.
Dit boek over de Tijd heeft een heel andere inhoud. Het heeft als titel: “Tijd in machten van tien”, Natuurverschijnselen en hun tijdschalen , geschreven door Gerard “t Hooft en Stefan van Doren. Dit boek is geïnspireerd op het beroemde boek van Kees Boeke, “Wij en het heelal, een heelal in ons”. In dat boek wordt uitgaande van een al ledaagse situatie een tocht gemaakt waarbij naar de ene kant op de afmetingen met een factor 10 groter worden en de andere kant op de afmetingen met een factor 10 kleiner worden. Dit idee hebben de auteurs overgenomen en nu toegepast niet op de ruimte, maar op de tijd.
Frans Dijk
LEZINGEN VOORJAAR 2012 stations in Duitsland, Zweden, Frankrijk, en Engeland. De signalen van deze stations zijn, met behulp van glasvezels, allemaal naar een centrale supercomputer in Groningen gestuurd. Deze supercomputer kan de data verwerken om, b.v., hogeresolutie radio beelden van het heelal te maken. LOFAR is daarmee heel anders dan traditionele radiotelescopen. Ik zal de LOFAR radiotelescoop introduceren en een idee geven van wat voor wetenschappelijk vragen we kunnen beantwoorden met deze uniek telescoop.
Locatie: Vestiging Landstede bij de Nooterhof, Goertjesweg (zijweg van de Marsweg) Aanvang 19.30 uur. Zie ook de Activiteitenkalender achter in dit nummer.
Donderdag 26 januari 2012 Dr. Jason W.T. Hessels Veni Fellow & Staff Astronomer ASTRON Astronomy Group Dwingeloo, The Netherlands LOFAR: 's werelds grootste radiotelescoop. LOFAR, de "Low-Frequency Array", is het grootste radiotelescoop ter wereld en heeft als algemeen doel het waarnemen van de allerlaagste radio frequenties die te zien zijn vanaf de aarde. LOFAR bestaat uit duizenden radio antennes die verzameld zijn in zogenaamd "stations", waarvan er 40 stations zijn in Nederland en nog 8 internationale
Donderdag 23 februari 2012 P.D. Barthel Herschel ruimtetelescoop Herschel, Europa's vlaggeschip in de ruimte, brengt sinds mei 2009 het onzichtbare heelal in kaart. Doordat Herschel het laatste "gordijn voor het heelal" open doet zijn de resultaten baanbrekend. De spreker,
14
Peter Barthel, is een van de Mission Scientists van de Herschel ruimtetelescoop .Donderdag 19 april 2012
een belangrijke rol. Daarnaast zijn er ook nog vier kleinere telescopen waarmee de positie van sterren nauwkeurig bepaald wordt. Ook daar speelt PRIMA een rol. Tijdens de lezing zal de samenhang tussen dit alles worden uitgelegd en worden geïllustreerd met foto’s gemaakt tijdens een bezoek van ondergetekende aan het observatorium. Nederland heeft belangrijke bijdragen geleverd in de realisatie van PRIMA. TNO heeft de star separators ontwikkeld voor zowel de vier grote als de vier kleine telescopen. Hoe deze instrumenten werken zal u uitgelegd worden in zoveel detail als u dat wilt. Ondergetekende had voor het ontwerp en de realisatie van de instrumenten de technische verantwoordelijkheid. Bent u geïnteresseerd in de werking van het observatorium en PRIMA in het bijzonder dan mag u deze lezing niet missen. Tot slot wordt ook nog een vooruitblik gegeven op het nieuwe paradepaardje van ESO; de E-ELT. Ook daar hoopt TNO samen met de Nederlandse industrie een belangrijke bijdrage te mogen leveren. Een serie prototypes om de spiegel segmenten van de hoofdspiegel te steunen zijn al geleverd. Meer daarover zal u op de avond verteld worden.
Jan Nijenhuis, Systeem ingenieur TNO. Lezing over “PRIMA” op 19 april Het gaat PRIMA met de astronomie in Nederland. De Europese astronomische organisatie ESO heeft in Chili vier 8m telescopen staan in het Andes gebergte. Daarmee kunnen opnamen gemaakt worden die tot voor kort alleen voorbehouden waren aan bijvoorbeeld een ruimte telescoop. Dat is mogelijk geworden door de toepassing van interferometrie, waarmee beelden verkregen kunnen worden als betrof het een telescoop van meer dan 100m doorsnede. De toevoeging van de PRIMA-faciliteit maakt het mogelijk om nu ook veel licht zwakkere objecten te kunnen detecteren. Denk daarbij o.a. aan exo-planeten. In feite stelt PRIMA, en de star separators in het bijzonder, de astronoom in staat om tegelijk met twee ogen naar de hemel te kijken. Het ene oog kijkt dan naar een heldere referentiester en maakt interferometrie mogelijk terwijl het andere oog naar een lichtzwak object kijkt dat zichtbaar is geworden dankzij dit feit. Op zich is dat nog niet voldoende. Ook het gebruik van adaptieve optiek speelt
ACTIVITEITENKALENDER VOORJAAR 2012 VWS “Thales” Locatie: Vestiging Landstede bij de Nooterhof, Goertjesweg (zijweg van de Marsweg) Aanvang 19.30 uur. Do. 12 april Do. 26 januari
Algemene ledenvergadering Dr. Jason W.T. Hessels LOFAR, ’s-Werelds grootste radiotelescoop
15
Do. 23 februari Do. 19 april
P.D.Barthel Herschel ruimtetelescoop Jan Nijenhuis, PRIMA
VWS “Triangulum” Locaties: a. “School De Kosmos”, Voldersdreef 301, Apeldoorn, 19.30 uur. b. “Wijkcentrum ’t Hart”, Jolinkweg 2, Eefde, 1930 uur. Do. 12 januari Prof. Dr. Ir. Vellinga: Hoezo klimaatontwikkeling (b) Do. 16 februari Dr. J. Vink Actieve sterrenstelsels (a) Do. 8 maart Prof. Dr. T. van Asch: Aardverschuivingen (modderstromen) (b) Do. 12 april Afstandsbepaling Prof. dr. F.M.W. Verbunt (a) Do. 10 mei Aardbevingen en tsunami’s Drs. G. Houtgast (b) Do. 7 juni Onderwerp uit de planetaire wetenschap Prof. dr. Imke de Pater (a)
-Volkssterrenwacht Bussloo, 20.00 uur. Busslooselaan 4, Bussloo (Gem. Voorst) De sterrenwacht is iedere vrijdagavond geopend voor het publiek.
Planisferisch astrolabium van Muhammed Mahdi al-Yazi 1659-1660, verguld koper…
16
17
