STERRENSTOF Jaargang 19 1 januari 2016 THALES ZWOLLE

STERRENSTOF Jaargang 19 – 1

januari 2016

COLOFON

Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, gezinsleden € 20,-, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-. Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden). *Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 24,00; voor jeugdleden € 12,-. Redactie Sterrenstof: Hoofdredacteur Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email [email protected] Redactielid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: [email protected]

THALES

Vereniging voor weer- en sterrenkunde

ZWOLLE

Home-page: http://www.VWS-Thales.nl

01

Bestuur Thales: Voorzitter Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email: [email protected] Secretaris Freerk Dijkstra, Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle tel. 038-4654527 email: [email protected] Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle tel. 06-22814271 email: [email protected] Bestuurslid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: [email protected] Bestuurslid Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: [email protected] Bestuurslid Wim de Ruiter Zwin 9, 8032 EL, Zwolle tel. 038-4541311 email: [email protected]

INHOUDSOPGAVE

Colofon Van de voorzitter Uitnodiging Nieuwjaarsborrel Agenda winter/voorjaar 2016 Cursus weerkunde Contributie oproep Het weerbericht op Aruba Terugblik cursus Relativiteit en Sterrenkunde Verslag 1 cursus Relativiteit Eduard Vossebeld Verslag 2 cursus Relativiteit Jelle van der Bij De donkere Stroom Films over sterrenkunde op internet Variabele sterren Lezingen winter en voorjaar 2015 / 2016 Werkzaamheden aan de koepel Een verslag Wat is er te zien aan de hemel Lezingenprogramma van VWS Triangulum Van de voorzitter Gert Schooten

Graag start ik met een nieuwjaarswens:

Alle goeds voor jullie persoonlijk en ook voor onze vereniging! 02

01 02 03 03 04 + 05 05 06 07 08 09 10 + 11 11 12 + 13 14 + 15 16+ 17 + 18 19 16

Beste leden, Het is een mooie gewoonte dat op een van de eerste dagen van het Nieuwe Jaar een nieuw nummer van ons clubblad Sterrenstof uitkomt. Daarmee krijgen we zicht op onze activiteiten in het tweede deel van ons winterseizoen. Vertrouwd zijn de lezingen en de bijeenkomsten van de waarneemgroep, maar dit voorjaar is er ook een basiscursus Weerkunde. Elders in dit nummer meer informatie en bij deze dus van harte aanbevolen voor u en andere geïnteresseerden. Wat het weer betreft is er zeker iets bijzonders te vermelden. Het afgelopen jaar was het warmste sinds wetenschappers de resultaten vakkundig bijhouden. Met de reeds waarneembare El Niño lijkt 2016 gemiddeld nog warmer te worden. Maar kunnen we hier blij mee zijn? En dan valt het effect voor ons in Nederland nog mee; elders op de wereld kan het variëren van grote droogte tot zware overstromingen. Hopelijk slagen landen er gezamenlijk in hun afspraken in het klimaatakkoord van Parijs na te komen. Het komend jaar geen bijzondere astronomische verschijnselen “dichtbij”, zoals een totale zons- of maansverduistering. Dat neemt niet weg dat er nog steeds veel te bewonderen is aan de hemel, met of zonder een telescoop. Hopelijk is het weer ons de komende maanden goed gezind en krijgen we een aantal heldere nachten om hiervan te genieten. We kunnen ons afvragen wat het nieuwe jaar ons brengen zal. Vanuit een ander perspectief bezien kunnen we onszelf ook de vraag stellen wat we er aan bij kunnen dragen, opdat dit jaar een goed jaar mag worden voor ons en de mensen om ons heen, thuis, op het werk of binnen onze vereniging. Graag tot op de nieuwjaarsreceptie of een van onze andere bijeenkomsten! Gert Schooten, voorzitter

Uitnodiging Nieuwjaarsborrel. Het bestuur van Thales nodigt alle leden uit voor een Nieuwjaarsborrel op vrijdag 8 januari 2016 om 20.00 uur op Doepark Nooterhof. Na een welkomstwoord is er een informeel gezellig samenzijn en ook gelegenheid om nieuwe ideeën aan te dragen voor onze vereniging. Op diverse bijeenkomsten van Thales komen leden samen, bijvoorbeeld tijdens lezingen, waarneemgroep, cursusavonden, etc. Op die manier zijn we met elkaar in contact. Het bestuur wil graag de sociale contacten in de hele vereniging versterken en gebruik maken van nieuwe ideeën en de expertise van de Thalesleden. Namens het bestuur, Gert Schooten, voorzitter Freerk Dijkstra, secretaris

Agenda winter/voorjaar 2016

De lezingen van Thales zijn voor leden gratis. Niet leden/introducees betalen € 5,00. Bij wijzigingen en toevoegingen probeert de secretaris alle leden zo snel mogelijk per mail op de hoogte te houden. vrijdag

8 januari

20.00u Nieuwjaarsborrel. Op Doepark Nooterhof.

donderdag 21 januari

19.30u

Lezing van Dr. D.M. Banekede

Geschiedenis van de Ned. sterrenkunde.

Op Doepark Nooterhof.

vrijdag

12 februari

19.30u

donderdag 18 februari

19.30u

Presentatie door Vincent Spannenburg in Infocentrum Staatsbosbeheer in Den Nul Kijk voor de route en entreegeld op de website: http://www.infocentrumijssel.nl/index.php/home Lezing van A. van Calcar Metrologie. Op Doepark Nooterhof.

zondag

28 februari

De contributie al betaald? Na 1 maart € 5,00 verhoging.

zaterdag

12 maart

De Landelijke Sterrenkijkdagen 2016 worden gehouden op. Nader berichten volgen hierover.

dinsdag

22 maart

Start Cursus Weerkunde. En 10 dinsdagavonden daarna, data volgt nog.

Op Doepark Nooterhof.

donderdag 31 maart

19.30u

Lezing van G. Cornet, SRON Wetenschappelijk Ruimteonderzoek in Nederland. Op Doepark Nooterhof.

donderdag 28 april

19.30u

Lezing van E. Veldhuis,

03

Waarnemen en fotograferen van de zon. Op Doepark Nooterhof.

Cursus Weerkunde Vanaf 22 maart 2016 In het voorjaar 2016 is bij voldoende aanmeldingen weer een weerkundecursus. Jan Kerkhof

Maar als je zou willen begrijpen waaróm het eigenlijk regent, hoe dat ontstaat, wat het verschil is tussen een bui en regen, tussen een loopgravenfront en een koudefront? Hoe het komt dat wij van alle planeten rond de Zon als enige een dergelijk wonderlijk “klimaat” hebben, waar alleen Titan bij in de buurt komt, omdat daar wel eens een verfrissend methaanbuitje valt? Ja, dan misschien? Waar gaan we het over hebben. Over temperatuur en druk op verschillende hoogten, over fronten en hoe die ontstaan, over inversie, wolkenbasis en mist, over die lijntjes, getallen en symbolen in weerkaartjes en waarom een halo om de zon regen aankondigt. We kijken naar de lucht en proberen te begrijpen wat voor verschil het maakt als die wolk een cirrostratus, stratocumulus of cumulonimbus blijkt te zijn. Waarom laten ze lagedrukgebieden niet gewoon vollopen met de kennelijk overbodige lucht uit het hogedrukgebied ernaast? Dan zijn wij toch mooi van de regen en andere narigheid af? Af en toe doen we proefjes. M.b.v. een simpele fietspomp begrijp je beter waarom het in een hogedrukgebied mooi weer is. Met hulp van een globe laten we zien waarom de wind bij ons een afwijking naar rechts krijgt. Je krijgt blaren op je duim van het meten van de nattebol-temperatuur en je gaat zelf berekenen waarom een bloemkoolwolk een platte onderkant heeft.

Leunt ú al zalig tevreden achterover als uw smartphone aangeeft dat het thans regent? Dan is deze cursus van 10 dinsdagavonden waarschijnlijk niet echt iets voor u. 04

Vervolg op blad 05

Aan de cursus werken enkele bekende natuurkundigen uit eigen gelederen mee. Zoals Feerk Dijkstra en Gert Schooten. Wim de Ruiter verzorgt vooral de ICT. Jan Kerkhof geeft het leeuwendeel van de cursus. Als stuurman op de grote vaart voer hij, ondanks zijn meteo-opleiding, per ongeluk door het oog van een orkaan. Daarna, als alpinist, moest hij soms maken dat-ie snel beneden kwam bij het zien van een verkeerde wolk.

Vervolg van blad 04

Cursus Weerkunde

Contributie 2016 Alle leden van Thales worden vriendelijk verzocht de contributie voor het kalenderjaar 2016 zo spoedig mogelijk te voldoen. 05

De cursus start waarschijnlijk 22 maart, altijd op de dinsdagavonden. Doe je voorlopige en vrijblijvende opgave alvast bij de secretaris Freerk Dijkstra. Het aantal cursisten is beperkt. Wees er snel bij. Als eetlust-opwekkers vast de bijgaande foto’s.

De contributie bedraagt bij betaling voor 1 maart: • Seniorleden € 25,00. • Jeugdleden € 10,00 (leden die op 1 januari 15 jaar of jonger zijn). De contributie bedraagt bij betaling na 1 maart: • Seniorleden € 30,00 • Jeugdleden € 12,00 (leden die op 1 januari 15 jaar of jonger zijn). Leden die geen e-mailadres hebben opgegeven en daarom de papieren uitgave van Sterrenstof ontvangen, betalen een toeslag van €7,50 op de contributie. Let op: u ontvangt geen acceptgirokaart!! U dient zelf de contributie over te schrijven naar gironummer NL45INGB0000947676 t.n.v. Vereniging voor Weer en Sterrenkunde Thales te Zwolle onder vermelding van “contributie 2015”.

Het weerbericht voor Aruba

Vertel eens wat over het weer werd mij gevraagd. Hierbij voldoe ik aan dat verzoek. “Aruba one happy island “ zoals ze hier zeggen. Voor mijn werk ben ik op Aruba voor een automatiseringsklus van een half jaar.

1 t/m 14 januari 2016

Min Max Zon Neerslag Windrichting Kracht

woens- donderzatervrijdag zaterdag zondag maandag dinsdag vrijdag dag dag dag 1 jan 2 jan 3 jan 4 jan 5 jan 8 jan 7 jan 6 jan 9 jan

zondag maandag dinsdag woensdag donderdag 10 jan 11 jan 12 jan 13 jan 14 jan

26,9 °C 32,2 °C 75 % 20 % O 6

25,6 °C 31,3 °C 75 % 45 % O 5

26,8 °C 32,3 °C 75 % 15 % O 6

26,4 °C 32,2 °C 70 % 10 % O 6

26,5 °C 31,8 °C 60 % 35 % O 5

26,2 °C 31,8 °C 65 % 20 % O 5

26,2 °C 31,8 °C 75 % 30 % O 5

26 °C 31,7 °C 70 % 30 % O 5

25,8 °C 31,5 °C 75 % 35 % O 5

25,6 °C 31,3 °C 75 % 40 % O 5

25,3 °C 31,2 °C 75 % 45 % O 5

25,3 °C 31,1 °C 80 % 45 % O 5

25,2 °C 31 °C 75 % 45 % O 5

25,2 °C 30,9 °C 70 % 45 % O 5

Wanneer je naar het bovenstaande weerstaatje kijkt zie je meteen dat een weerman op Aruba de eentonigheid snel beu zal zijn. Hij kan zich niet verlekkeren aan depressies, grote temperatuur verschillen, verschillende vormen van neerslag. Gedurende het hele jaar is de temperatuur overdag 30+ graden Celsius de nachttemperatuur is ongeveer 25 graden Celsius. De buien die vallen kunnen best hevig zijn maar na niet al te lange tijd breekt de zon weer door en is iedereen de regen weer vergeten. De wind is steeds krachtig en waait ook bijna altijd uit dezelfde richting. Maar het is de ideale plek wanneer je van zee, zon en strand houdt. Als je de Nederlandse winters wilt ontlopen is het hier goed toeven. Zelf mis ik de seizoenen, het is hier altijd groen en er staat altijd wel van alles in bloei. Geen voorjaar met uitlopende bomen en struiken, geen herfst met prachtige herfstkleuren. Dat neemt niet weg dat je hier wel prachtige foto’s van diverse luchten kunt maken. Mooie zonsondergangen en zonsopkomsten, regenbogen en donkere regenwolken. Beste mensen, tot eind april, dan ben ik weer aanwezig bij de bijeenkomsten van Thales. Wim de Ruiter 06

Terugblik cursus Relativiteit en Sterrenkunde 2015

Harry van der Werf

Op de evaluatieformulieren stonden opmerkingen zoals: Fantastisch! Bedankt. Top-cursus! Enkele verbetersuggesties: Tempo soms te hoog. Meer cursusavonden.

07

In het afgelopen najaar werd verdeeld over 6 woensdagavonden de cursus Relativiteit en Sterrenkunde gegeven. De deelname was groot, met 35 aanmeldingen was de cursus volgeboekt. Onderwerpen die o.a. ter sprake kwamen waren: de relativiteitstheorie, het werk van Einstein, lichtsnelheid, kromming van de ruimte-tijd, donkere materie, zwarte gaten, gravitatielenzen. De beoordeling van de deelnemers over de cursus was zeer hoog. De gemiddeld scoorde was 8,8. (Mijn complimenten voor Gert en Freerk. Redactie) Twee deelnemers melden zich met een verslag over de cursus. Zie hierna de beide verslagen.

Eduard Vossebeld Een cursist uit absoluut Holten.

De cursus was overtekend en de deelnemers kregen een heel strak cursusprogramma te verstouwen. Het bleek al zeer snel dat de docenten Gert Schooten en Freerk Dijkstra met verve konden vertellen over hun passie. Namelijk, berekeningen uitvoeren , formules van grote wetenschappers ontleden en vereenvoudigen en vertellen hoe het heelal gaandeweg is en wordt ontdekt en beschreven door verschillende wetenschappers. Met name werd stilgestaan bij de relatie tijd en afstand in de ruimte en wat Einstein hierover ons kon meedelen.

Oktober / november 2015.

Beide docenten bleken heel duidelijk directie eigenschappen van de Nationale Spoorwegen te bezitten want wie van ons als cursusdeelnemer heeft nu niet het idee gekregen nog in de toekomst met eigen vervoer te reizen? Juist, in de trein kun je namelijk inzien hoe snelheid van het licht door verschillende waarnemers wordt ervaren dan wel hoe de tijd voor elke waarnemer anders is. Zo wordt reizen met de trein een ware belevenis! Dit werd zeer duidelijk uitgelegd en als de docenten als commercieel directeur zouden werken bij de NS, dan zitten binnen no time de treinen nog voller en is tegelijkertijd een milieuprobleem verholpen.

Verslag cursus Algemene en Speciale Relativiteitstheorie 1

Gedurende de cursus werd ons aan de hand van powerpoint presentaties en zijdelingse sprongen naar You Tube filmpjes het volgende verteld: . Hoe kwam Einstein tot zijn ART en SRT? . Wie hebben hem daarbij geholpen en ondersteund? . Hoe kun je van je eigen magnetron de lichtsnelheid van de golven berekenen? . Hoe kwam Einstein bij zijn formule: E = mc² ? . Hoe kun je de levensduur van de zon berekenen? . De oerknal en hoe is het heelal uitgedijd? . Wat zegt Einstein over zwarte gaten? 08

Kortom; vele aspecten kwamen in deze cursus aan de orde. Ook was er steeds ruime aandacht om vragen te stellen en daaruit bleek dat de cursusleiders veel meer bagage in zich hadden dan alleen deze prachtige voordracht te houden. De vragen werden uitgebreid beantwoord. De cursus werd afgesloten met een foto en aan de 35 deelnemers werd gevraagd een beoordeling te geven. De cursisten gaven de totale cursus het cijfer van bijna een 9! Overweldigend. Dit verslag is een summiere samenvatting van het gepresenteerde. Voor mezelf sprekend kan ik wel zeggen dat ik heel veel wijzer ben geworden en dat bepaalde zaken uit de cursus even hun plaatsje moeten krijgen in de grijze massa. Maar dat alles wat nu ontdekt en verder onderzocht wordt door wetenschappers, een klein radartje is in het gehele proces van bewustwording: hoe zijn wij eigenlijk dan ontstaan!

Verslag cursus Algemene en Speciale Relativiteitstheorie 2 Jelle van der Bij [email protected]

Even opschakelen en de trekker reed al wat sneller. Nu 0.8 x de lichtsnelheid. Voor de snelheidsduivels was dit nog niet genoeg. Er werd nog een straal van 0.6 x de lichtsnelheid aan toe gevoegd. Maar de meter bleef hangen op 1. Was de meter kapot? Een parallax of stond de tijd even stil? Duhh, niet dus! Al gauw werden we meegesleurd in snelle tempo’s langs astronomische snelheden. Stilstaand op aarde jagen we wel met gigantische snelheden door het heelal. In 24 uur om onze as (1600 km/s), in 365 dagen om de zon (30 km/s), in de vortex van ons melkwegstelsel (240 km/s).. Dat zou je bijna vergeten, als je op zondagmorgen je krantje onder de kruimels van de croissantjes vindt.. In een klein half uurtje (of was het langer? Of korter?) had Freerk ons begrip en gevoel bijgebracht over de relativiteitstheorie van Einstein. Precies 100 jaar nadat Albert er een punt achter had gezet. Begrip was één, maar logisch was het niet in mijn hoofd. Vanaf dat moment werden we in 6 weken op humoristische, relativerende wijze langs de grenzen van ons heelal én voorstellingsvermogen gestuurd onder vakkundige leiding van Freerk en Gert. (dat in het voetbal PEC een keer niet kon winnen van Ajax was even minder belangrijk geworden.) Einddoel was het zwarte gat. Niet het gat waar FC Twente boven hangt en het had ook niets te maken met de gespierde torso van Serena Williams, die vlak voor de aanvang van de cursusavond in DWDD te zien was.

Serena Williams

Oktober / november 2015

Stel je eens voor, dat de omvang van de zon gecomprimeerd wordt tot een voetbal, met hetzelfde gewicht en respectievelijke zwaartekracht. En verzamel dan giga-veel van die voetballen in een netje. Hier wordt de zwaartekracht dan zo groot, dat het één grote stofzuiger in het heelal wordt. Je kunt er maar beter omheen vliegen, anders word je opgezogen in een oneindige diepte met de snelheid van het licht. Spannend misschien, maar hoe vertel je het je vrouw?

Don’t try this at home. Een trekker rijdt met een snelheid van 4 km per uur. Dat is het tempo waarmee de cursus begon. De tijd liep nog normaal. Dat duurde niet lang. 09

Al met al een duizelingwekkende cursus, met als eindresultaat, dat een zwart gat een betekenis kreeg, en dat we foutjes uit de lezing van professor doctor Robbert Dijkgraaf konden halen. Noemt hij de man op de foto nu: Schwartschild? Doe ons maar Frietman. Is dit belangrijk? We zijn allemaal sterrenstof. Alles is relatief. Mag het een kruimeltje meer zijn? Freerk en Gert, bedankt! Ik kijk nu al uit naar de volgende cursus!

De donkere stroom – een mysterie

In het heelal is alles in beweging en meer nog dan tot voor kort gedacht werd. De Aarde draait om de Zon heen met een snelheid van 29,78 kilometer per seconde. De Zon en de planeten (en dus ook de Aarde) maken een omloop om het centrum van de Melkweg. De snelheid daarbij is 220 kilometer per seconde. Op het ogenblik vindt deze beweging plaats in de richting van een punt zuidwestelijk van de ster Wega in het sterrenbeeld de Lier. Voor de meesten van jullie heb ik hiermee niets nieuws verteld. Deze zaken zijn algemeen bekend. Dat is minder het geval met het volgende. Onze Melkweg , samen met de galactische nevels in de buurt, beweegt met een snelheid van ongeveer 400 kilometer per seconde in de richting van de (in het Engels) Great Attractor. De Great Attractor kan door onze aardse telescopen niet worden waargenomen omdat het centrum van de Melkweg in de weg staat. Maar aangenomen wordt dat de Great Attractor bestaat uit enige duizenden spiraalnevels die dicht op elkaar staan in een betrekkelijk klein gebied. Samen hebben ze een grote massa die zorgt voor een grote aantrekkingskracht. De Great Attractor bevindt zich op een afstand van 100 miljoen lichtjaren in het sterrenbeeld Winkelhaak (Norma).

http://www.esa.int/spaceinimages/Images/ 2013/10/Shapley_Supercluster

Frans Dijk

Met moderne technieken zijn de sterrenkundigen wel steeds meer te weten gekomen over dit gebied. Uit latere waarnemingen leidde men af dat dit gebied toch niet genoeg massa bezit om als Great Attractor dienst te doen. De aandacht ging vervolgens naar een supercluster met de naam Shapley supercluster. Deze cluster bevat ongeveer 10.000 spiraalnevels van de grootte van ons Melkwegstelsel. Het is de grootste supercluster in het zichtbare heelal. Deze Shapley supercluster bevindt zich op een afstand van 400 miljoen lichtjaren. Het is niet duidelijk waarom de hier voor beweging plaats vindt. Het is niet een beweging die een gevolg is van de oerknal. Er is nog een beweging die raadselachtig is. Miljoenen melkwegstelsels op een afstand van drie miljard lichtjaren bewegen met grote snelheden van 700 tot 1000 kilometer per seconde in de richting van het sterrenbeeld Waterslang. Vervolgens is de vraag wat de oorzaak van deze bewegingen is. Er wordt vanuit gegaan dat het heelal homogeen is. Die gedachte werkt goed op de schaal die wij meestal bestuderen. Maar is dat ook werkelijk het geval als we verder kijken dan onze horizon? Is het heelal misschien op deze zeer grote schaal toch minder homogeen dan we dachten. Deze stroom van melkwegstelsels geeft de mogelijkheid informatie te krijgen over tot nu toe onbekende gebieden.

Vervolg op blad 11 10

Anderen zoeken de oorzaak van deze beweging op een of andere manier bij de donkere energie. Daar weten we nog weinig van. Dan ligt het voor de hand het ene mysterie met het andere in verband te brengen. Maar hoe dat verband er dan uit ziet is allerminst duidelijk.

Vervolg van blad 10

De donkere stroom – een mysterie In het multiversum zijn er vele heelallen naast het onze. Misschien zijn er elektrische, magnetische of gravitatiekrachten in een naast ons heelal gelegen heelal die een invloed hebben op objecten in ons heelal. Cosmologen hebben ook nagedacht over de mogelijkheid dat er op een grote afstand van vele miljarden lichtjaren een gebed is met een kleinere dichtheid. Er zou dan een snellere expansie kunnen plaats vinden omdat allerlei remmende factoren veel kleiner zijn. Iemand die meer wil weten kan op internet veel informatie vinden.

Films over sterrenkunde op internet

http://www.outerspacecentral.com/cosmic_web_page.html Een adres: www.kashlinsky.info/ Frans Dijk

Over Sterrenkunde is veel te vinden op internet. Tik in (in google): www.galaxyzoo.org Je komt dan op een pagina met een hele hoop programma’s die over astronomie gaan. Als je Engels niet zo goed is, kun je op deze pagina kiezen voor Galaxy Zoo Nederlands (Dutch) – You Tube Dan kom je terecht bij flink aantal filmpjes over sterrenkundige onderwerpen in het Engels, maar ondertiteld in het Nederlands. Succes! Frans Dijk

11

Variabele sterren Oude liefde roest...niet Deel 1

Willie Buning

Mijn apparatuur is in de jaren zo verfijnd dat mijn deepskyfoto’s steeds beter worden, automatisch leg ik mijn "lat" hoger… Maar bij mij zit nog wat anders in het vat dat al een langere tijd borrelt: namelijk variabele sterren. In de 90 jaren van de vorige eeuw was ik bezig met variabele sterren: observeren, catalogiseren en analyseren van pulsatie tijden. Dit gaat natuurlijk niet vanzelf; met als mentor een professionele astronoom en computer programma's zoals Mathcad, lukte de analyse redelijk. Het vinden van variabele sterren zonder GOTO was een echte uitdaging, waardoor ik mij meer en meer op het analytische vlak specialiseerde. Let wel, de 90-er jaren, internet was in ontwikkeling. Eerst ging alles per brief, die was 3 weken onderweg naar Litouwen, verwerking en het antwoord retour, dan was ik 2 maanden verder en dan besef je de e-mail is een zegen. Wat zijn variabele sterren? Kort gezegd: Sterren die veranderen in hun helderheid als gevolg van een fysiek proces in de buitenlagen van hun kern. Variabele sterren hebben hun voorraad waterstof in hun kern opgebruikt en gaan dan over naar heliumfusie, in de lagen buiten deze zone is de druk en temperatuur zo hoog en heet dat de daar aanwezige waterstof fuseert, Dit heeft als effect dat de gehele schil als het ware opzwelt. Zwelling betekent een toename van volume, waardoor de zelfde energie in een grotere ruimte verdeeld wordt, m.a.w. de lichtsterkte wordt zwakker. Dit kunnen we meten door middel van het magnitude getal. Als het volume groter wordt, wordt de temperatuur en de druk lager, waardoor de zwaartekracht de buitenlagen weer naar de kern trekt, en de cyclus begint opnieuw. Nou en? Wat kan ik daarmee? Wij als amateurs weinig, maar beroeps-astronomen kunnen hierdoor een aantal bestaande modellen in de astrofysica evalueren en bijstellen. In feite is het DE grote toevoeging van amateurastronomen aan de wetenschap. Variabele sterren anno 2015. Al ettelijke jaren was ik bezig om mijn apparatuur te gaan gebruiken voor opnames van variabele sterren, echter mijn apparatuur was gewoon niet goed genoeg. In het najaar 2015 kocht ik een andere montering met meer en modernere software. Met deze montering in samenspraak met andere software is het mogelijk precies de gewenste sterren in beeld te krijgen.

Vervolg naar blad 13 12

Niets gaat vanzelf en het heeft nog wel enige tijd geduurd om met “mijn systeem” de gewenste precisie te bereiken.

Vervolg van blad 12

Oude liefde roest...niet Variabele sterren Deel 1 Willie Buning

Vroeger... gebruikte men starhopping: je stapt van een bekende ster naar de volgende tot je het doel bereikt. Weer later GOTO, het telescoopsysteem uitrichten op 3 sterren, dan GOTO naar het doel, werkt goed maar niet precies genoeg. Tegenwoordig gebruik ik "plate solving"; in Nederlands: de foto oplossing; ik richt mijn telescoop op een gebied, declareer in de computer: "dit zijn ongeveer de coördinaten" en de computer vergelijkt de opgenomen foto met data uit een database. Na een aantal seconden geeft de computer aan: MATCH, oftewel, de foto wordt herkend in de database, dus het telescoop systeem weet voor 99,5 % zijn positie, beweegt dan naar het doel (de variabele ster) en jawel, de variabele ster staat in beeld. Waarom dit alles? Vreemd als het klinkt, als Astro-fotograaf heb je weinig tijd; de aarde draait razendsnel onder het hemelgewelf door, elke seconde tijdwinst is een pre. Stel je doel staat in het westen, voor je het weet is het doel verdwenen in het stadslicht aan de horizon. OK, mijn systeem is goed genoeg en nu? Welke variabele sterren zijn interessant? En hoe fotografeer ik die? Klinkt heel simpel, maar dat is het niet. Ik heb daarvoor contact gezocht met Belgische collega's die zeer bedreven zijn in deze discipline. Daarbij heb ik veel, zeg maar gerust heel veel, lectuur doorgeworsteld, om enigszins begrip te krijgen in de problematiek van deze discipline. Kort gezegd komt het hierop neer dat de CCD camera een vulling krijgt van ongeveer 65 % van zijn kunnen, dan is er "ruimte" voor de Min en Max van de cyclus. Een CCD pixel ( 8 miljoen in mijn camera) kan je zien als een emmer, te weinig of te veel gevuld met fotonen (licht) geeft onbetrouwbare data af, en een variabele ster fluctueert in helderheid, dus om die 65 % te bereiken is veel fijn afstelling benodigd. Het luistert toch wel zeer precies; het bereik moet zó gekozen worden dat de variabele ster gemeten kan worden in zijn maxima en minima waarbij de CCD pixels niet verzadigd worden of te weinig fotonen ontvangen. Welke variabele sterren? De Belgisch collega’s adviseerden mij om te beginnen met HADS sterren. HADS? High Amplitude Delta Scuti sterren. Dat zijn variabele sterren die in een tijdbestek van ongeveer 3,5 uur hun minimum en maximum aan magnitude bereiken binnen een amplitudeverschil van ongeveer 1,5. OK, dat begrijp ik, de lectuur gelezen, XX Cygnus is een Delta Scuti Ster. Hij is circumpolair, ook handig, die kan ik dus het hele jaar door meten.

13

Tot zover deel 1. Het gehele artikel, de delen 1 en 2 over Variabele Sterren van Willie Buning staat op onze website. De link is: http://www.vws-thales.nl/waarneemgroep/variabele-sterren/

Lezingen winter en voorjaar 2015 / 2016 21 januari 2015

18 februari 2016

A. van Calcar

Voer 40 jaar bij Nedlloyd, P & O Nedlloyd en Mearsk. De laatste 10 jaar als kapitein op grote containerschepen. Hij is voorzitter van de Groninger Weer en Sterrenkunde Vereniging.

14

de Geschiedenis van de Ned. sterrenkunde

Historicus van de moderne natuurwetenschappen in hun culturele en maatschappelijke context, met speciale aandacht voor sterrenkunde. Verbonden aan het Freudenthal Instituut van de Universiteit Utrecht. Daar is hij programmacoördinator van de masteropleiding History and Philosophy of Science. Hij is de auteur van: • De ontdekkers van de hemel: de Nederlandse sterrenkunde in de twintigste eeuw. • Synthetisch Denken: natuurwetenschappers over hun rol in een moderne maatschappij, 1900-1940. Samenvatting: Er is iets bijzonders aan de hand met de sterrenkunde in ons. Ondanks het bewolkte klimaat en de dichte bebouwing is Nederland op astronomisch gebied een grootmacht en dat al een eeuw lang. Met kopstukken als Kapteyn, Minnaert en Oort. Hoe komt dat? Wie waren die mensen? En waarom werd juist de Nederlandse sterrenkunde zo succesvol?

Dr. D.M. Baneke

Vervolg op blad 15

Alle lezingen beginnen om 19.30 uur, Locatie Doepark Nooterhof Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle

Metrologie

In zijn lezing vertelt van Calcar over verschillende onderwerpen van de metrologie. • De geschiedenis van de meteo en hoe een weerbericht opgebouwd wordt. Zowel vroeger als nu en hoe er met die weersgegevens wordt omgegaan. • Over de meteoroloog Buys Balot de oprichter van het KNMI. • Het nieuwste Meteo programma voor Oceaan navigatie en wat daar allemaal mee gedaan kan worden. • Wat er gebeurt als er niet goed omgegaan wordt met de weer- en programmavoorspellingen. • Hoe beter de weersvoorspellingen, hoe minder energie gebruikt wordt, hoe minder brandstof en hoe beter voor het milieu. • Veel foto's van schade door slecht weer en bijzondere weersverschijnselen. • De gevolgen van zwaartekracht bij de scheepvaart. Dat moet sterrenkundigen toch wel aanspreken.

Vervolg van blad 14

Lezingen

31 maart 2016

Wetenschappelijk Ruimteonderzoek in Nederland

G. Cornet http://www.natuurkunde.nl/artikelen/27 26/gerard-cornet Samenvatting Het wetenschappelijk ruimteonderzoek in Nederland concentreert zich bij het SRON, Netherlands Institute for Space Research, een NWO-instituut met vestigingen in Utrecht en Groningen. wetenschappelijk onderzoek in en vanuit de ruimte.

SRON bedenkt, ontwikkelt, bouwt en gebruikt meetinstrumenten voor SRON kan worden beschouwd als het Nederlandse agentschap voor wetenschappelijk ruimteonderzoek en als thuisbasis voor de deelname aan programma's van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Nederland heeft zich in het ruimteonderzoek gespecialiseerd op de gebieden hoge energie astrofysica (röntgen/gamma-onderzoek) en lage energie astrofysica (infrarood en submillimeter onderzoek). Vele instrumenten voor astrofysisch onderzoek die door SRON in het verleden zijn gemaakt hebben een plaats gevonden in nationale satellieten (IRAS), bilaterale satellieten (BeppoSAX), ESA-satellieten (EXOSAT, ISO, Herschel) en NASA-satellieten (Gamma-Ray Observatory, Chandra). De gegevens van dit soort missies vormen jarenlang een rijke bron van interessant onderzoek. De röntgencamera’s aan boord van de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSAX (operationeel van april 1996 tot april 2002) en een spectrometer voor de ESA-satelliet ISO (operationeel van november 1995 tot april 1998) hebben vele interessante ontdekkingen op hun naam gebracht. Met behulp van de camera’s in BeppoSAX heeft men nauwkeurig de al lang bekende gammauitbarstingen in het heelal kunnen lokaliseren. De spectrometers in ISO en Herschel hebben diverse moleculen (w.o. van water) kunnen detecteren in het stof en gas rond jonge sterren. Zeer gevoelige en nauwkeurige spectrometrie in röntgenstraling vanuit het heelal is mogelijk geworden met de spectrometers die gebouwd zijn voor resp. het NASA röntgenobservatorium Chandra (gelanceerd op 23 juli 1999) en het ESA-observatorium XMM-Newton (gelanceerd op 10 december 1999). Al vele jaren richt SRON haar aandacht ook op het aardgericht onderzoek. Deelgenomen is aan de ontwikkeling en bouw van het instrument SCIAMACHY, dat op de eerste "milieu-satelliet" van ESA metingen verrichtte van de concentratie van sporegassen in de aardatmosfeer (2002-2011). De opvolger van SCIAMACHY (TROPOMI) wordt voor de zomer van 2016 gelanceerd. De nieuwste tak van onderzoek, geïnspireerd zowel vanuit het atmosfeeronderzoek als vanuit de sterrenkunde heeft betrekking op de detectie en karakterisering van exo-planeten, inmiddels een nieuw onderdeel in het SRON-programma.

28 april 2016

Waarnemen en fotograferen van de zon.

E. Veldhuis:

Samenvatting: Onderwerpen die behandeld worden: Wat is op de zon te zien met verschillende telescopen/filters en golflengtes. Zoals Witlicht, H-alpha en Calcium-K, modificatie van de Coronado PST, het gebruik van de Daystar Quark, het maken en bewerken van zonopnamen en activiteiten van SolarLive.

Werkzaamheden aan de koepel Een verslag

Celestron C-11 Alles wat gebruikt wordt heeft onderhoud nodig en zo ook onze sterrenwacht. Een kort verslag over de werkzaamheden van de leden van de Thales waarneemgroep. Ook geef ik aan welke taken nog uitgevoerd moeten worden. Verder vermeld ik hier en daar wat interessante weetjes over de techniek van onze apparatuur.

Peter Simmering Vervolg op blad 17

16

De telescoop en zijn montering De grote telescoop, een Celestron C-11, is op een equatoriale montering geplaatst en die staat op een vaste zuil. Met montering wordt bedoeld: het stelsel van assen waarmee een telescoop gedraaid kan worden. Twee assen staan daarbij altijd haaks op elkaar. Staat één as precies verticaal dan wordt het systeem een azimutale montering genoemd; draaiing vanaf het Noorden (0º) met de klok mee (net als in navigatie) wordt azimut genoemd en ligt dus tussen 0 en 360º. De helling ten opzichte van de horizon heet inclinatie en ligt daardoor tussen 0 en 90º. Bij het volgen van een ster aan de hemel moet je met dit systeem steeds beide assen aandrijven en over langere tijd zie je het beeld kantelen. Bij een equatoriale montering wordt de hele boel scheef opgesteld: één as wordt op de hemelpool ingesteld (zie hierna) en omdat de rest van de montering, inclusief de telescoop, daar om heen met de sterren meedraait, wordt deze as de uuras genoemd. Hier wordt gerekend vanaf een nulpunt aan de hemel, nl. het lentepunt (één van de punten waar de hemelevenaar en ecliptica elkaar doorsnijden) Een volledige rotatie wordt nu niet in 360º gemeten maar, veel praktischer, in 24 uur. De uuras staat haaks op het vlak van de (hemel- en aardse) evenaar. De 'hoogte' van een ster heet nu declinatie en wordt nu niet gemeten ten opzichte van de horizon, maar ten opzichte van de evenaar in een hoek die tussen +90º en -90º ligt (de beide hemelpolen). Als de uuras van zo'n equatoriaal systeem maar nauwkeurig (genoeg) wordt uitgelijnd op de hemelpool, dan hoeft de andere as (declinatie-as) maar eenmaal op de ster te worden ingesteld en de telescoop kan hem dan gemotoriseerd (alleen de uuras) precies in beeld blijven houden. De ster staat stil en het beeld kantelt niet. Voor fotografie, vooral lange tijdopnamen, is dit dus veel geschikter. Daarom staat onze telescoop dus op een equatoriale montering. Het viel ons op, dat sterren en planeten zich langzaam maar zeker door het beeld bewogen. Toch geldt de montering waar de telescoop op geplaatst is, als één van de nauwkeurigste die in dit marktsegment (semiprof) te verkrijgen is. Het moet uitstekend in staat zijn om een object gedurende lange tijd te volgen, waarbij dit in het beeld door de telescoop, stil zou moeten staan. Wat te doen? Allereerst bepaal je het punt aan de hemel waar zich de exacte hemelpool bevindt. Dat is bij een telescoop van dit formaat nog niet zo gemakkelijk. Voor een kleine telescoop met lage vergroting en voor incidentele visuele waarneming is het voldoende om de uuras van de telescoop, mits een montering van het equatoriale type, gewoon op de poolster – Polaris – te richten. Zoek de Grote Beer, voor het gemak hier even de Steelpan genoemd, en trek in gedachten een lijn vanaf het uiteinde van het pannetje 'omhoog', totdat je op 5x de “hoogte” van het pannetje, een ster ziet staan. En dat is 'm. Nee, het is geen erg heldere ster, zoals in sommige liedjes wel beweerd wordt. Laat vervolgens de telescoop om de uuras draaien in een tempo van 1x/etmaal en je object blijft keurig stilstaan in beeld. Zo ongeveer, plusminus. Met een grote telescoop zoals in onze sterrenwacht, waarmee bij hoge vergrotingen ook langdurige opnamen gemaakt worden, zal het volgen van een object veel nauwkeuriger moeten. Er zijn een paar complicaties.

Vervolg van blad 16

Werkzaamheden aan de koepel Een verslag De eerste complicatie is dat de telescoop precies in het tempo van de sterren aan de hemel moet kunnen meelopen. Dat doet hij trouwens ook. De montering van de telescoop in de koepel kan op verschillende snelheden volgen, zoals die van de maan, en (belangrijker) die van de sterren. Dat is overigens niet precies 1 maal in 24 uur. Voor wie dat nog niet wist, hier enige uitleg. Een etmaal van 24 uur is de periode van de (gemiddelde) tijd tussen twee momenten dat de Zon aan het zelfde punt aan de hemel staat, bijvoorbeeld in het zuiden. Alleen staat de Zon niet stil aan de hemel. Van ons uit gezien beweegt hij in een jaar een extra rondje ten opzichte van de sterren. Belangrijk gevolg: het punt aan de hemel waar de Zon 's middags in het zuiden staat, is dus iets verschoven ten opzichte van de vorige dag.

Peter Simmering

Vervolg op blad 18 17

De Zon draaide niet slechts 360 graden ten opzichte van de sterren, maar een stukje meer. Maar het is de aarde die draait. In die 24 uur hebben we t.o.v. de sterren iets meer dan 360 graden rondgedraaid. Een volledige omwenteling ten opzichte van de 'bewegende' Zon (= 1 dag) duurt dus ietsje langer dan onze omwenteling ten opzichte van de sterren. Je kunt simpel gezegd stellen dat als een jaar ongeveer 365 dagen bevat en we daarbij en rondje om de Zon zijn gelopen, we dus 366 ¼ omwentelingen hebben gemaakt. Eén rondje meer. Een aardrotatie t.o.v. de sterren duurt dus korter dan een etmaal en is bij benadering 365 / 366 maal 24 uur, is ongeveer 23 uur en 56 minuten. Een jaar duurt ongeveer een kwart etmaal langer, maar voor praktische doelen is dit nauwkeurig genoeg. Zoals gezegd, de montering van onze telescoop kan (ook) in dit tempo volgen. Hier zit het probleem niet. De volgende complicatie is wat lastiger. Want in tegenstelling tot wat sommigen denken, staat de poolster niet exact op het punt van de hemelpool. Sta je precies op de Noordpool van de aarde, dus bovenop de aardas, dan bevindt Polaris zich niet exact recht boven je hoofd (in het zenit), maar ruwweg twee-derde graad uit het lood. Daarom richt de uuras niet op de poolster, maar op een punt waar geen ster te zien is en dat is lastig genoeg. Richt op een afstand van ruim een diameter van de maan, gerekend vanaf de poolster, in de richting van het uiteinde van de steel van het steelpannetje. Kun je het nog volgen? Lees anders het voorgaande nog eens... Vervolgens ga je met de fijnafstelschroeven op de montering, bijstellen totdat zowel de sterren aan de hemelevenaar als die op hogere noorderbreedtes, gedurende lange tijd exact stil blijven staan. Een webcam gekoppeld aan een computer kan daarbij goede diensten bewijzen. Zet een stipje met uitwisbare inkt op het scherm, precies op de ster en kijk of hij daar niet onder vandaan komt. Waarom dit hele verhaal? We ontdekten, dat het gewenste punt aan de hemel net niet exact in het verlengde van de uuras van de telescoop te krijgen was. We stuitten tegen het eind van het instelbereik aan. We hebben daarom bij daglicht – op de gok – in de bovenplaat van de zuil nieuwe montage gaten geboord en getapt en de montering daarop geplaatst. We zijn nog niet helemaal tevreden over het resultaat, maar we zijn er bijna. Goto en computeraansturing Een rechtgeaarde waarnemer zal natuurlijk heel hard roepen dat hij een telescoop met “Goto” systeem die alles zelfstandig aan de hemel vinden kan, niet nodig heeft omdat hij zelf de hemel als zijn broekzak kent, maar diep in zijn hart vindt hij het natuurlijk ontzettend gemakkelijk. De telescoop is voorzien van een handbedieningskastje. Door intoetsen van het juiste objectnummer van een planeet, ster, sterrenstelsel of nevel kiest. Met een druk op de knop Goto zal de telescoop daar feilloos heen sturen. Nadeel is alleen dat je die nummers in een lange lijst moet opzoeken. Nog niet erg handig. Gelukkig kunnen tegenwoordig steeds meer programma's, zoals het welbekende Stellarium, Cartes du Ciel en anderen, ook een telescoop aansturen mits deze maar ASCOM praat (een protocol dat veel geautomatiseerde telescopen kunnen kwebbelen) of als hij zich kan voordoen als een Meade LX200 (een ander protocol). Op dit moment hebben we bekabeling gelegd tussen een kleine computer in de koepel en de telescoopaansturing.

Vervolg van blad 17

Werkzaamheden aan de koepel Een verslag

De koepel - Aansturing Met dezelfde computer wordt het ook mogelijk, tegelijk de opening van de koepel met de telescoop mee te laten draaien. Op dit moment doen we dat nog handmatig met een kleine afstandsbediening. Ook hier dus nog wat werk aan de winkel om het e.e.a. te verfijnen. Aandrijving De aandrijving loopt momenteel wat stroef – of liever gezegd – de wieltjes die de koepel dragen hebben het soms zwaar en sommigen moeten al vervangen worden. De oorzaak lijkt dat de onderkant van de koepel niet exact vlak is, waardoor sommige wieltjes het soms zwaarder hebben en extra snel slijten. We zijn op zoek naar sterkere wieltjes en verder zullen we ook iets aan de oorzaak moeten doen. Daar zijn al ideeën over. De komende tijd gaan we dit beoordelen om het beste idee te kiezen voor de uitvoering. Weer en wind De koepel staat bloot aan weersinvloeden en zal een keer schoongemaakt en in de was gezet moeten worden voor vuilafstoting. Een klusje dat we nog maar even uitstellen. Verder hebben we gemerkt dat het dak van het gebouw waar de koepel op staat, soms wat water lekt langs de onderrand van de koepel. Zijn er nog dakdekkers onder onze leden of mensen zonder hoogtevrees met twee rechterhanden?? Graag melden als vrijwilliger.

Door het aanklikken van een ster kunnen we de telescoop er naar toe draaien. Verbluffend precies. Dat gaat alleen niet altijd geheel vlekkeloos – soms draait hij precies verkeerd om – dus er zijn nog wat probleempjes op te lossen, maar dat hoort er bij. Als alles klaar is kunnen mensen zonder veel kennis van de plaats van objecten aan de hemel, deze toch heel eenvoudig vinden. Het gemak dient de mens. Peter Simmering

18

Netwerk en presentatieruimte Het is altijd al een wens van het bestuur geweest, dat in de ruimte onder de koepel via de grote monitor de waarnemingen met de telescoop live gevolgd zouden kunnen worden. Door het opzetten van een netwerk waarmee verbinding met de telescoop gemaakt kan worden, komt deze wens binnen niet al te lange tijd in vervulling. De ruimte in de koepel is beperkt, maar de ruimte genaamd “Sterretjesmos” kan meer personen herbergen en die daaronder nog meer. Overige ruimten Het keukentje moet wat opgeknapt en schoongemaakt worden. Het archief dat daar staat, moet worden opgeruimd. Een grote telescoop (Zeiss) van ongeveer 100 jaar oud moet schoongemaakt worden. Ook is er een geheel lege vitrine die nog verder in elkaar gezet moet worden en dan plaats kan bieden aan kleine telescopen, schaalmodellen van het zonnestelsel en wat diens meer zij. Cursus kijkbewijs De cursus voor het bedienen van al dit moois is bijna voltooid. Het concept hiervan wordt naar de waarnemers gestuurd. Naarmate de werkzaamheden vorderen en bepaalde zaken 'handiger' te doen zijn (lees: meer geautomatiseerd) zal de cursus daar op aangepast worden. Tot slot Heb je door het lezen van het voorgaande ook interesse gekregen om eens bij de waarneemgroep te komen kijken of mee te helpen bij alle dat werk dat gedaan moet worden, neem dan contact op met Willie Buning, [email protected] of met mij, [email protected]

Jeugdmiddag Doepark Nooterhof

Herfstvakantie 2015 Op het Doepark Nooterhof wordt in mei- en herfstvakantie telkens een aantrekkelijk weekprogramma samengesteld voor jonge kinderen. Allerlei partners van het park dragen een steentje bij, zo ook Thales. De beide foto’s geven weer dat het ook nu weer de moeite waard was om mee te werken. Aan belangstelling gelukkig geen gebrek! Gert Schooten

Wat is er te zien aan de hemel

De rubriek “Wat is er te zien aan de hemel”, die jarenlang werd afgedrukt in Sterrenstof, is met ingang van deze uitgave komen te vervallen. Daar zijn 2 redenen voor. Op onze website vws.thales.nl, onder het item Waarneemgroep bij Astro-kalender 2016; wordt er automatisch een link gemaakt met: http://hemel.waarnemen.com/astrokal/2016.html#jan . Hier wordt een compleet overzicht gegeven van alle waarneembare bijzonderheden aan de nachtelijke hemel. Ook zijn er nog meer websites op internet, die ieder op zich een eigen maand- of een jaarkalender presenteren. Vergelijk ze met elkaar en kies de kalender die voor ieder persoonlijk de beste omschrijving geeft. Enkele voorbeelden: http://www.volkssterrenwachtbussloo.nl/hemelverschijnselen. http://www.allesoversterrenkunde.nl/#!/sterrenhemel/hemelverschijnselen/?yearMonth=2016-1 De 2de reden om de kalender niet meer te presenteren is: het kopiëren en de lay-out om alles passend en op de juiste regels te krijgen. Soms is dat monnikenwerk. Als redacteur geef ik liever meer aandacht aan goede redactionele kopij.

Harry van der Werf. Redactie

19

Planetoïde 15 Eunomia

Vincent Spannenburg. Waargenomen vanuit Raalte.

Zondag 11 oktober 2015

Prachtig dat viertal; Wega – Altaïr – Deneb – Mirfak. Buiten zag ik dat het goed helder was. Het uitrichten van de C-8 met de NexStar+ verliep vlot.

Vervolg op blad 21 20

Rond 21.15u had ik het kleine planeetje in beeld. In de 9 x 50 mm zoeker van mijn C-8 is de gecomprimeerde omgeving van waar Eunomia moet staan. Zo helder, dat het me geen moeite kost om de kijker met de NexStar+ de juiste kant op te sturen. De kleine sterretjes in het Celestron zoekertje tintelden heerlijk fris. Weer een indicatie dat het vanavond erg helder is. Sterren en ook planetoïden zijn puntbronnen en dus makkelijker te traceren dan nevels, waarvan het licht veel meer uitgesmeerd wordt onder matige omstandigheden. Vooral zoals vanavond met een redelijk windje. Wat me ook opviel, is dat het sterrenpatroon in de zoeker door de dagelijkse observering er telkens iets anders uitzag. Ster 83, een visuele dubbele met een magnitude van 6,5 en 7, stond weer mooi onderin de zoeker. Daarboven, tussen twee relatief heldere sterren met een magnitude van + 6 en 7, stonden gisteren twee zwakkere sterretjes bij elkaar. Nu niet meer? Toen ik door het oculair van de grote kijker keek, viel het me op dat het trapezium er niet meer was. Oh…, meteen die twijfel. Zat ik wel op dezelfde plek? Ik speelde nog een beetje met de omgeving rondom het sterrenpatroon dat ik als eerste in beeld had en voelde aan dat het er alleen maar onduidelijker door werd. Wacht even, een idee! Als ik nu eens die foto van hetzelfde gebiedje op mijn smartphone tevoorschijn haal en dat vergelijk met het beeld in de kijker. Wauw, wat goed, dat die mogelijkheid er is. Ik vergeleek heel nauwkeurig het plaatje in de kijker met de foto van gisteren. Nog steeds twijfel. Het is zo ontzettend anders, bijna niet te geloven. Een nieuw idee. Als ik nu een nieuwe foto maak van hetzelfde gebiedje dat ik meen te herkennen in de kijker, dan kan ik het misschien duidelijker zien. Beide foto’s kan ik dan heel snel vergelijken op de smartphone. Zoals met een blink comparator. Dat is zo gedaan. De houder voor de smartphone had ik weer achter het 40 mm oculair geplaatst en met de Z3 meerdere plaatjes gemaakt. Daarna vergeleek ik onmiddellijk de foto’s met elkaar. Het is wonderlijk hoe snel het dan opvalt welke van de vier sterretjes uit het trapezium verschoven is. Fantastisch om te zien.

Vervolg van blad 20

Planetoïde 15 Eunomia

De blink comparator. Clyde Tombaugh gebruikte het instrument en ontdekte er Pluto mee!

Vincent Spannenburg. Waargenomen vanuit Raalte. [email protected]

21

Meteen door naar NGC 7798 in het sterrenbeeld Pegasus, het uitgangspunt voor het trapezium en misschien de planetoïde 15 Eunomia. Nu had ik zekerheid. Het is hetzelfde gebiedje. In het 40 mm oculair een gebiedje van ongeveer 1 graad doorsnede. De ‘ster’ die gisteren de bovenzijde van de lange poot had gevorm was zijn eigen weg gegaan. Ik had 15 Eunomia gezien, die kleine planetoïde van 357 x 255 x 212 km doorsnede. Ik ben blij met het succes. Het moedigt me aan hier vaker mee bezig te gaan. Ceres nog, Pallas, Psyche, weer Vesta proberen en zovele anderen! Maar, hoe ver was 15 Eunomia nu opgeschoven? Ze stond nog steeds in hetzelfde beeld met de andere drie sterren van het gewezen trapezium. Als het 40 mm oculair een veldje van sterren laat zien met een doorsnede van ongeveer één graad dan moet dat heel ruw geschat ongeveer 15 à 20 boogminuten zijn. Gegevens van Planetoïde 15 Eunomia S-type Diameter - 357 x 255 x 212 km Rotatietijd - 6,083 uur Albedo - 0,209 Perihelium - 2,149 AE Aphelium - 3.138 AE Omlooptijd - 1569,687 dagen Dagelijkse beweging - 18,16 km/s Schijnbare helderheid +7,9 tot +11,24 magnitude Planetoïde 15 Eunomia is duidelijk groter dan 356 Eleonora, die ik op 17 maart 2015 had gezien. Dat grote verschil is natuurlijk niet te zien door de telescoop. Eleonora heeft een kleinere doorsnede van 154 km. Ook deed ze zich minder rood voor. Meer oranje geel. Eunomia werd ontdekt door de Italiaanse sterrenkundige Annibale de Gasparis op 29 juli 1851. Gasparis had eerder ook de planetoïden Hygiea, Parthenope en Egeria ontdekt en zou later nog vijf andere planetoïden ontdekken.

Infocentrum Staatsbosbeheer in Den Nul.

Zeer regelmatig rijd ik langs het Infocentrum van Staatsbosbeheer in Den Nul. Jaarlijks trekt het vele bezoekers. Anderhalf jaar geleden lukte het me niet om daar zo achteloos aan voorbij te gaan. Ik sprak daar met één van de werknemers en bood aan om af en toe met een sterrenkijker langs te komen om bezoekers wat te laten zien van de zon. Zij was samen met Anja Nijssen, de boswachter, direct enthousiast. Ik plaats nu vier à vijf keer per jaar op de zondagmiddagen mijn C-8 daar op de stoep. De bezoekers zijn erg belangstellend. Ondertussen heb ik samen met een vleermuizenman al twee keer een avond verzorgd. Hij houdt dan een presentatie over de vleermuis en gaat daarna met een batrecorder de directe omgeving in om iedereen de geluiden van de beestjes te laten horen. Daarna verzorg ik een presentatie en hoop de aanwezigen de sterrenhemel te kunnen laten zien. De groepjes bestaan tot nu toe uit ongeveer twaalf tot vijftien mensen van alle leeftijden. Op 12 februari 2016 heb ik daar weer een presentatie maar dan zonder de vleermuisman. Het is dan vroeg donker en hopelijk ook helder, dat geeft meer mogelijkheden. Misschien zijn er leden van Thales die bij deze presentatie aanwezig willen zijn. Neem je eigen sterrenkijker mee. Op die manier kunnen we Thales nog beter promoten!

Infocentrum Den Nul Opname door het oculairgat van de C-8. Gemaakt met de Xperia Z3 compact van Sony

Vincent Spannenburg.

Twee keer heb ik daar nu gestaan met Jan Kamphuis. De laatste keer op een zondag. Jan had zijn Lunt kijker meegenomen om de bezoekers de zon te laten zien met de protuberansen en filamenten. De bezoekers waarderen dat zeer, omdat dit ook met de natuur te maken heeft. De reden waarvoor zij dit centrum bezoeken! Een goed waarneemjaar gewenst aan alle actieve waarnemers, starhoppers en sidewalk astronomers. Infocentrum Den Nul. Foto Jan Kamphuis

22

Lustrum Triangulum

Freerk Dijkstra, secretaris

Op zondag 4 okt 2015, bezocht ik de feestelijke bijeenkomst van Triangulum in “Het Kristal” te Apeldoorn waar de vereniging haar zestigjarige jubileum vierde. Bij binnenkomst kreeg ik als Thales vertegenwoordiger een balpen met inscriptie. Ik zal deze bewaren voor mijn opvolger. In het welkomstwoord van de voorzitter Jos Weemaes pikte ik op dat Triangulum met 180 leden de grootste van de honderd bij de KNVWS aangesloten Verenigingen, Stichtingen en Werkgroepen is. Maar ook dat Triangulum, naast de gebruikelijke activiteiten zoals lezingen, cursussen en werkgroepen, succesvol is met parallel lezingen en een digitale bibliotheek. De voorzitter spelde een zestal actieve leden (o.a. Cor Klaver en Wim den Heyer) een insigne op met een bijbehorend praatje over hun verdiensten voor Triangulum in de afgelopen jaren. Niek de Kort, voorzitter van de KNVWS, volgde met een korte toespraak. Daarna bekeken de ca. honderd genodigden een TED talk filmpje van David Christian, zie https://www.youtube.com/watch?v=yqc9zX04DXs, gevolgd door een inleiding van Dr. Fred Spier over "Big History: een geschiedenis van sterren en mensen”, waarin ingegaan werd op de vraag hoe mensen en de sterrenwereld met elkaar verbonden zijn. Hij is internationaal gezaghebbend over dit onderwerp en medeoprichter en president van de International Big History Foundation en verzorgt een collegereeks over het onderwerp bij o.a. de Universiteit van Amsterdam. Van zijn hand is onlangs de tweede editie verschenen van het boek ”Big history and the future of humanity”. (zie http://www.uva.nl/over-de-uva/organisatie/medewerkers/content/s/p/f.spier/f.spier.html )

David Christian The history of our world in 18 minutes https://www.youtube.com/watch?v=yqc9zX04DXs

23

Tijdens de receptie overhandigde ik namens Thales aan de Triangulum voorzitter Jos Weemaes ons presentje. Een tweetal laserpennen, erg handig bij een beamerpresentatie. Tot mijn verrassing kreeg ik nog een tweede cadeau in de vorm van een boekje: “Over Triangulum, astrofysica, kosmologie en klimaat”. Op mijn verzoek werd het door Weemaes gesigneerd. Ik zal dit boekje t.z.t. laten rouleren in het bestuur en bij geïnteresseerden. Ik nam nog een sinaasappelsapje, ik was mijn eigen Bob, en voerde enkele gesprekjes. Met o.a. de KNVWS, voorzitter Niek de Kort. Hij wist nog heel goed dat hij helaas de opening van onze sterrenwacht had moeten missen, maar weer wel bij het afscheid was van onze vorige voorzitter Frans Dijk aanwezig was. Daarna vertrok ik onder een stralend zonnetje terug naar Zwolle.

Lezingen Triangulum Apeldoorn

Op donderdagavonden, aanvang om 19.30 uur. Zoals bekend worden de lezingen afwisselend in de locatie 't Hart te Eefde en het Kristal in Apeldoorn gegeven. De reguliere lezingen worden door een externe spreker verzorgd, de parallel lezing door één van de eigen leden. 21-01-16 Het zwarte gat in het centrum van de Melkweg

Thomas Bronzwaer MSc regulier Kristal Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn 11-02-16 De atmosferische grenslaag Dr. Henk de Bruin regulier Het Hart Jolinkweg 2, 7211 DM Eefde 25-02-16 Een prima Kadaster in Nederland: met dank aan Napoleon! Rik Wouters MSc parallel Kristal Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn 10-03-16 Kwantummechanica in de astrofysica Dr. Gideon Koekoek regulier Kristal Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn 07-04-16 Het Antikythera-mechanisme Dr. Niels Bos regulier Het Hart Jolinkweg 2, 7211 DM Eefde Kijk verder op de website: www.triangulum.nl

24