STERRENSTOF THALES ZWOLLE

STERRENSTOF Jaargang 17 – 2 mei 2014

COLOFON Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt € 25,-* per jaar (gezinsleden € 20,00; jeugdleden tot 15 jr. € 10,- en kan worden overgemaakt op girorekening 947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden). *Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 24,00; voor jeugdleden € 12,-. Redactie Sterrenstof: Hoofdredacteur Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email [email protected] Redactielid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: [email protected]

THALES

ZWOLLE

Vereniging voor weer- en sterrenkunde Home-page: http://www.VWS-Thales.nl

01

Bestuur Thales: Voorzitter Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email [email protected] Vice-voorzitter Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email: [email protected] Secretaris Freerk Dijkstra, Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle tel. 038-4654527 email: [email protected] Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle tel. 06-22814271 email: [email protected] Bestuurslid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: [email protected] Bestuurslid Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com

INHOUDSOPGAVE Colofon Planeten rond andere sterren Planeten rond andere sterren deel 2 John Lowry Dobson overleden Waarnemen vanaf de Grote Markt in Raalte Een lichtflits op de maan Ruimtetelescoop Herschel Landelijke Sterrenkijkdagen 2014 Boekbespreking “KOSMOS” Verslag Jaarvergadering over 2013 Wat is er te zien aan de hemel Agenda zomer en herfst 2014

Aan het woord: de voorzitter, Frans Dijk

Beste leden van VWS - Thales,

Een aanvulling op de voorzitter. Harry van der Werf Eindredacteur

02

01 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Zoals je ziet heeft Sterrenstof een ingrijpende verandering ondergaan. Een nieuwe hoofdredacteur neemt ook nieuwe ideeën mee. Daar komt bij dat we willen dat Sterrenstof op de site van VWS Thales terecht komt. Ook die site wordt op dit moment vernieuwd. Leden van VWS Thales zullen in de toekomst vaker de site bezoeken en kennis kunnen nemen van actuele informatie en dat ook vanzelfsprekend vinden. De overgang daar naartoe kost enige tijd, maar daaraan wordt nu hard gewerkt. Als Sterrenstof digitaal verspreid wordt, is het mogelijk een andere vormgeving te hanteren. Met name kunnen de illustraties ook in kleur worden gepresenteerd. De nieuwe hoofdredacteur staat voor een grote uitdaging. Het zal even wennen zijn. Maar in dit digitale tijdperk wordt de computer en internet steeds belangrijker en wij moeten proberen daar optimaal van te profiteren. Meer mogelijkheden en minder kosten! Jullie worden op de hoogte gehouden van de veranderingen. Houd vooral de site www.VWS-Thales.nl in de gaten. Om de overgang van papier naar digitaal zo soepel mogelijk te maken, is besloten om alle leden normaal per post een nieuwe uitgave van Sterrenstof toe te sturen. Daarnaast krijgen alle leden waarvan bij Thales een mailadres bekend is, automatisch per mail een digitale uitgave in een pdf-bestand. Qua inhoud zijn beide uitgaven identiek. Voor beiden is het formaat, A4 landscape. Het verschil is echter dat de papieren uitgave geniet en in zwart/wit is en het pdf-bestand in kleur vanaf je beeldscherm gelezen wordt, maar het kan ook gemakkelijk in kleur worden afgedrukt vanaf je eigen printer. Let dan wel op de juiste volgorde van de pagina’s. Het allerlaatste nieuws, heet van de naald. Vanaf nu hebben we een compleet nieuwe website www.vws-thales.nl gelanceerd. Met dank aan Danny Aalders. De vorm staat er, de inhoud moet nog worden geoptimaliseerd. Wij houden jullie op de hoogte met de vorderingen. Binnen enkele dagen is ook Sterrenstof op deze nieuwe website te vinden. Dat is dan mogelijk met de link: http://www.vws-thales.nl/sterrenstof . Veel plezier met deze nieuwe Sterrenstof.

Planeten rond andere sterren

Kepler 186-f

Foto uit KIJK

Frans Dijk

Sinds 1995 wordt gezocht naar planeten bij andere sterren dan de Zon. Tot die tijd waren alleen de planeten bij de Zon bekend. Er kwamen wel steeds meer geleerden die dachten dat er ook bij andere sterren planeten zouden moeten zijn. Maar die sterren zijn heel ver weg en het waarnemen van eventuele planeten is erg moeilijk. 03

De uit Kampen afkomstige en in Amerika werkende astronoom Peter van der Kamp vond in de zestiger jaren van de vorige eeuw aanwijzingen voor het bestaan van een planeet bij Barnards Ster. Maar het resultaat van deze waarneming bleek achteraf niet houdbaar. In 1995 gelukte het enkele astronomen wel het bestaan van planeten bij andere sterren aan te tonen. Er zijn twee uitgangspunten. In de eerste plaats is het zo dat als een planeet om een ster beweegt, dan heeft dat invloed op de plaats van de ster. Loodrecht op de richting naar de Aarde betekent dit een kleine verandering van de plaats van de ster. Als de planeet zich meer beweegt op een baan tussen de Aarde en de ster zal de ster bewegen ten opzichte van de Aarde en die beweging is terug te vinden in het spectrum van de ster. Het blijft moeilijk om deze zaken waar te nemen, vooral op grote afstanden. Een derde methode die veel wordt toegepast maakt gebruik van het feit dat een planeet gezien vanaf de Aarde, voor een ster langs gaat. Dan wordt de helderheid van de ster een beetje minder, ongeveer 0,5 tot 1%. Met gevoelige telescopen is zo’n helderheidsvermindering tegenwoordig goed waar te nemen. Belangrijk is ook dat deze methode ook nog werkt voor sterren op grote afstand, terwijl de eerder genoemde methoden bij grote afstanden het af laten weten. Een probleem bij deze methoden van waarnemen was dat de planeten die groot waren, gemakkelijker gevonden konden worden dan kleine planeten. Men vond geen planeten die vergelijkbaar zijn met de Aarde. Maar de ambitie van de Aardse waarnemers was juist om planeten te vinden die een grootte hebben die vergelijkbaar is met die van de Aarde.

Vervolg op blz. 04 Vergelijking tussen de aarde en Kepler-186 f

Foto uit KIJK

Planeten rond andere sterren Deel 2.

Kepler Space Observatory

Frans Dijk

Op 7 maart 2009 wordt het Kepler Space Observatory gelanceerd die op 12 mei 2009 begon met zijn waarnemingen.

04

Vervolg van blz. 03 In juni 2010 werd bekend dat Kepler alleen al tijdens de eerste 6 waarnemingsweken meer dan 750 potentiële planeten bij andere sterren had opgespoord. Op 14 mei 2013 wordt bekend dat de telescoop van Kepler definitief was uitgevallen. Een tweede reactiewiel, waarmee de stand van de telescoop werd geregeld, viel uit, waardoor de stand van de satelliet niet meer voldoende kan worden geregeld. Eind februari 2014 werd gemeld dat Kepler niet minder dan 715 nieuwe planeten bij andere sterren had ontdekt. Daarmee werd het totale aantal bekende planeten bij andere sterren gebracht op meer dan 1700. Een niet onbelangrijk detail is dat alle planeten behoren tot stelsel van meerdere planeten zoals wij bij de Zon gewend zijn. De nieuw ontdekte planeten behoren tot 305 zonnesystemen. Kepler nam in de afgelopen jaren het licht waar van 190.000 sterren in het gebied aan de hemel waar het sterrenbeeld Zwaan staat. De satelliet was in staat heel kleine veranderingen in de hoeveelheid licht die een ster uitstraalt te constateren. Vervolgens moesten telescopen op Aarde controleren of de vermindering van de helderheid van de ster veroorzaakt werd door een planeetovergang over de ster. De spectrometer HARPS-N (High Accuracy Radial Velocity Planet Searcher for the Northern hemisphere) van de Italiaanse 3,38m Telescopio Nazionale Galileo telescoop op La Palma heeft gedurende verscheidene maanden de door Kepler geleverde kandidaten met de radiële snelheid methode onderzocht. Als een radiële snelheidsverandering gevonden werd die overeenkwam met de gegevens van Kepler, dan gold het bestaan van de planeet als bewezen. Bij deze controle werd het zekere voor het onzekere genomen. Alleen duidelijke situaties werden in beschouwing genomen. Metingen met de spectrometer HARPS-N gaan door om ook de massa van de planeten proberen te vinden. Met behulp van Aardse telescopen kan men meer te weten komen over deze nieuwe planeten. Met name is de vraag aan de orde of er planeten bij zijn die een massa hebben die vergelijkbaar is met die van de Aarde en bij een ster behoren die veel lijkt op de Zon. Bovendien moet de planeet een zodanige afstand tot de ster hebben dat hij zich bevindt in de bewoonbare zone van de ster. Het lijkt er nu op dat er spoedig planeten gevonden worden met condities die dicht komen bij die van de Aarde. Maar verder onderzoek is nodig. Een lijst van gevonden planeten is te vinden op de site: exoplanet.eu . Maar deze site geeft ook veel meer informatie over de zoektocht naar exo-planeten dan alleen een lijst daarvan. Er is ook veel didactisch materiaal beschikbaar op deze site.

John Dobson van de Dobson-telescoop overleden

J.L.Dobson 1915 - 2014

Dopsontelescoop Harry van der Werf 05

De uitvinder van de bekende Dobson-telescoop, -montering, is kortgeleden overleden. De Amerikaan John Lowry Dobson, geboren in 1915, overleed op 14 januari 2014. Hij werd 99 jaar. Dobson ontwikkelde rond 1950 zijn revolutionaire telescoop. Een Dobsontelescoop – meestal een Newtontelescoop – die vrijwel alleen voor hobbydoeleinden bestemd is en die gebouwd is met algemeen verkrijgbare materialen. John studeerde in 1943 af als scheikundige. Als amateurastronoom en overtuigd atheïst kwam hij toch tot de overtuiging dat het universum een goddelijke oorsprong moest hebben. In 1944 sloot hij zich aan bij de Ramakrishna-orde en leefde daar 23 jaar als een Hindoeïstische monnik in het Vedanta-klooster in San Francisco. In die tijd begon hij zich bezig te houden met de structuur van het heelal en verdiepte zich in de astronomie. Daar hij een gelofte van armoede had afgelegd, kon hij geen kant-en-klare telescoop kopen, zodat hij er met de meest eenvoudige middelen zelf een ging bouwen. Hij sleep flessenbodems tot telescoop-spiegels en als tubes gebruikte hij kartonnen buizen, gevonden op bouwplaatsen. Zijn kijkers hadden geen conventionele montering, maar waren slechts beweegbaar, geplaatst op een kast van triplex. Dobsons astronomische activiteiten werden door zijn kloosterorde steeds minder op prijs gesteld. In zijn briefcontacten met de buitenwereld moest hij zich soms in codes uitdrukken. Hij „camoufleerde” telescopen als geraniums en bloempotten. Tenslotte moest hij een keuze maken voor de kloosterorde of voor het bouwen van telescopen. Hij koos voor het laatste en trad in 1967 uit. In datzelfde jaar werd hij medeoprichter van de Sidewalk Astronomers („Trottoirastronomen”) in San Francisco. Deze groep van amateurastronomen stelde hun telescopen gewoon op het trottoir op en bood elke voorbijganger aan er een blik door te werpen. De Sidewalk Astronomers zijn inmiddels een bekende organisatie die over de hele wereld verspreid is. Zij stellen zich ten doel, de astronomie dichter bij het grote publiek te brengen. (Zie ook het artikel van Vincent Spannenburg. Blz. 09. Red.) Door hun primitieve onderdelen vertoonden Dobsons eerste telescopen nog optische gebreken en hadden zij nog geen hoog scheidend vermogen. In de loop der jaren verbeterden hij en andere amateurastronomen het ontwerp. Het principe van de Dobsonmontering leidde ertoe dat zelfs grote spiegeltelescopen goedkoop gebouwd konden worden. Dobsontelescopen kunnen vrij eenvoudig in zelfbouw worden vervaardigd, zijn zeer goed te transporteren en kunnen ter plaatse met slechts een paar handelingen worden opgebouwd. Deze eigenschappen hebben ertoe geleid dat dit telescooptype tegenwoordig wijd verbreid is. Dobson werd zeer populair, o.a. door optredens voor de Amerikaanse televisie en op telescoopbijeenkomsten over de hele wereld. Zijn populariteit gebruikte hij om zijn enigszins onorthodoxe ideeën over kosmologie te verspreiden. Zo was hij een verklaard tegenstander van de tegenwoordig geaccepteerde oerknaltheorie. Volgens hem is het onlogisch dat „iets” uit het „niets” kan ontstaan. Bovendien moeten wetenschappers hun toevlucht nemen tot onbewezen theorieën, zoals die van de donkere materie. Volgens Dobson zou er gewoon een nieuwe natuurkunde uitgevonden zijn om de oerknaltheorie te onderbouwen. Zijn critici verweten hem echter, dat zijn model niet wetenschappelijk gefundeerd is.

Waarnemen vanaf de Grote Markt in Raalte

Het aanvragen van een vergunning bij de gemeente Raalte, om vanaf de Grote Markt te gaan waarnemen, was snel geregeld. De koopavonden, die in Raalte op de vrijdag worden gehouden, kon ik mooi benutten om het winkelend publiek kennis te laten maken met de sterrenhemel. Voor het makkelijk verplaatsen van de C-8 Celestron telescoop schafte ik een steekwagentje aan. Binnen drie weken had ik de bevestiging om in overleg met de marktmeester een plaatsje te zoeken. Als amateurwaarnemer weet je dat het zo natuurlijk niet werkt. Afhankelijk van de waar te nemen objecten bepaal jij waar je gaat staan. Ze doen er hier bij de gemeente Raalte gelukkig niet moeilijk over. De marktmeester heb ik nog niet gezien, het winkelend publiek reageert zeer enthousiast! Het eerste jaar dat ik wilde gaan waarnemen (2012/2013) is het niet één keer gelukt. Zoals bekend is Nederland met het vochtige klimaat niet het handigste land voor visuele waarneming. Vrijwel iedere vrijdagavond was het bewolkt. De tweede aanvraag (2013/2014) wierp meer vruchten af. Ik heb er zes keer kunnen staan. Twee keer met Jan Kamphuis, vier keer alleen. Je kunt vanaf een dergelijke, lichtvervuilde omgeving niet zo veel zien. Dit jaar waren het (lekker staand onder een lantaarnpaal, help!) Jupiter, de Maan en de dubbelster Castor.

Vincent op vrijdagavond

Vincent Spannenburg

Wie doet er deze winter mee op de donderdag koopavond in Zwolle vanaf de Grote Markt? ( Red. HvdW) 06

Steeds veel belangstelling. Vergeet niet, veel mensen hebben niet de interesse om naar een Volkssterrenwacht of vereniging te gaan om een blik door een sterrenkijker te werpen. Als je dan op een plek staat, waar de mensen je niet verwachten en ze zien een tamelijk opvallend ‘apparaat’ staan, dan worden ze nieuwsgierig. Sommigen lopen resoluut op hun doel af, anderen schuifelend. Per avond kijken er toch zeker dertig à veertig mensen naar genoemde objecten. Mijn publiek is zeer enthousiast. Vaak zijn het jonge gezinnen. Een cadeautje wordt er vaak geroepen! Ook komen regelmatig mensen door de telescoop kijken die al een Volkssterrenwacht bezocht hadden, maar helaas niets konden zien vanwege de bewolking. Die kans wordt ze dan op mijn kijkavond geheel onverwachts geboden. Natuurlijk maak ik ook nog een beetje reclame voor Thales. Op een muzieklessenaar zet ik een mooi postertje van onze markante sterrenwacht. Wie het leuk vindt om samen met mij vanaf het centrum van Raalte waar te nemen, kan me bellen. Mijn mobiele nummer is 06-508 29 588. Ik probeer er regelmatig tijdens de vrijdagkoopavonden te staan. Tussen 19.00 uur en 21.00 uur, vanaf begin oktober tot eind april. We mogen er maximaal met drie personen staan. Maximaal twee uren van te voren beslis ik of er gekeken wordt.

Een lichtflits op de Maan

Een rond 450 kg zware meteoriet sloeg in de herfst van 2013 in op de Maan. Men kon de door de inslag veroorzaakte lichtflits zelfs met het blote oog zien. De Maan staat regelmatig bloot aan steenbrokken uit het heelal. Op 11 september 2013 filmden Spaanse astronomen van de Universiteit van Huelva een sinds lang helderste inslag van een meteoriet op de Maan. De lichtflits deed zich voor om 22.07 uur en werd met behulp van twee telescopen in Zuid Spanje geregistreerd. De flits werd waargenomen in de Mare Nubium, een gebied dat op dat moment in het donkere deel van de Maan lag. Gedurende enkele seconden was het licht ongeveer zo helder als de Poolster (2 magnituden). De fits kon dan ook waargenomen worden met het blote oog. De inslag gloeide nog acht seconden na en dat is de langste nagloeitijd die ooit is waargenomen op de Maan. Deze waarneming gebeurde niet geheel toevallig maar vond plaats in samenhang met het observeren van de Maan in het kader van het programma MIDAS (Moon Impacts Detection and Analysis System).

Maan Mare Nibium

Frans Dijk

07

Het programma MIDAS moet de lichtverschijnselen op de Maan registreren en verder onderzoeken. Daarvoor worden door de Spaanse astronomen twee Schmidt-Cassegrain telescopen met een opening van 36 cm gebruikt. Deze telescopen zijn voorzien van CCD camera’s die 25 beelden per seconde leveren. Bij de inslag van 11 september 2013 gaan de astronomen uit van een inslagsnelheid van 17 km/sec ten opzichte van het maanoppervlak. Uit de helderheid van de lichtflits berekenden de onderzoekers een massa van de inslagmeteoriet van 450 ± 75 kg. De dichtheid van het object wordt geschat op een waarde tussen 0,3 en 3,7 g/cm3 . Daaruit volgt een doorsnee van de meteoriet tussen 142 en 61 cm. Bij de inslag kwam een hoeveelheid energie vrij, gelijk aan die bij 15 ton TNT. De inslagkrater zal naar schatting een doorsnee hebben tussen 47 en 56 meter. Met behulp van de Lunar Reconnaissance Orbiter wordt geprobeerd de krater te vinden. deze satelliet werd op 18 juni 2009 door de NASA gelanceerd en werd vervolgens in een baan om de Maan gebracht. Zijn taak is om het maanoppervlak in hoge resolutie (tot 0,5 m) in kaart te brengen.

Ruimtetelescoop Herschel en de zwaartekrachtlens van Einstein

Ruimtetelescoop Herschel

Peter Simmering

Bron: Wikipedia en Astronieuws.nl

De titel van dit artikel is eigenlijk niet helemaal juist.

08

Dat “zwaartekracht” of gravitatie het licht kan afbuigen, werd al geopperd door Sir Isaac Newton in zijn boek “Opticks”. Op basis daarvan berekende Johann Soldner in 1804 de afbuiging van een lichtstraal die vlak langs de zon gaat op 0,84 boogseconde. In 1911 vond Albert Einstein dezelfde waarde, maar toen hij later zijn algemene relativiteitstheorie publiceerde, voorspelde hij op basis daarvan een afbuiging van de lichtstralen door massa, die 2 keer zo groot was. Dit werd experimenteel aangetoond tijdens de zonsverduistering van 1919 door Arthur Eddington en dat droeg weer bij aan de faam van Einstein. Einstein dacht dat dit effect ook moest kunnen leiden tot een ringvormig beeld (tegenwoordig bekend als Einstein ringen), als het licht van een ster op grote afstand, op weg naar de waarnemer een dichterbij staande ster passeert en door diens massa weer wordt gebundeld richting die waarnemer. Hij vermoedde echter, dat dit effect van één ster zo miniem was dat Einstein ringen daarom nooit zichtbaar zouden zijn. Maar soms moet je groter denken. De massa van een sterrenstelsel of een los door de ruimte bewegend zwart gat kan wel degelijk voldoende zijn om het licht zodanig af te buigen, dat wij dit kunnen waarnemen. Nederland ontwikkelde een HIFI-spectrograaf die aan boord is van de Europese infrarood ruimtetelescoop Herschel. Daarmee zijn twee ver verwijderde sterrenstelsels ontdekt die ondanks hun jeugd een erg 'kalm' rotatiepatroon laten zien wat inhoudt dat zij reeds minder dan vier miljard jaar na het ontstaan van ons universum, al 'volwassen' waren. Twee astronomen van Arizona State University verrichtten precisiemetingen met HIFI aan twee sterrenstelsels die zo ver weg staan dat hun licht er tien miljard jaar over heeft gedaan om op aarde aan te komen. De stelsels, S0109 en 'The Clone' gedoopt, zouden op die enorme afstand niet meer waarneembaar zijn, maar omdat ze zich achter een dichterbij gelegen cluster van sterrenstelsels bevinden, wordt hun licht vervormd en versterkt door de zwaartekracht van de cluster. Dankzij dat zwaartekrachtlenseffect konden de stelsels ondanks hun grote afstand toch met HIFI worden onderzocht. Vanwege de lange reistijd van het licht zien sterrenkundigen de twee stelsels zoals ze er in de jeugd van het heelal uitzagen. Zulke jonge stelsels zijn vaak nog niet volgroeid, en de toestroom van grote hoeveelheden gas leidt tot turbulentie en een chaotisch rotatiepatroon. Uit de Herschel-metingen blijkt echter dat S0109 een verrassend regelmatig rotatiepatroon te zien geeft. Voor 'The Clone' zijn de resultaten wat minder eenduidig, maar ook die waarnemingen zijn in overeenstemming met een 'kalme' rotatie. In de toekomst zullen deze en andere ver verwijderde sterrenstelsels nog veel gedetailleerder bestudeerd worden door het internatsionale ALMAobservatorium in Chili. De ruimtetelescoop Herschel is sinds voorjaar 2013 niet meer in bedrijf; de koelvloeistof aan boord was toen opgebruikt.

Landelijke sterrenkijkdagen 2014

Dit jaar was door de KNVWS het weekend van 7 t/m 9 maart aangewezen voor de Landelijke Sterrenkijkdagen 2014. Omdat enkele leden ook andere verenigingsavonden bezoeken, kiest Thales traditioneel voor de zaterdagavond. Aan deze avond wordt vooraf bekendheid gegeven door de regionale pers en via onze eigen website www.vws-thales.nl Op 8 Maart jl. stonden op het gras van de Nooterhof (voorbij het Earthship) een achttal telescopen opgesteld. Aan belangstelling was geen gebrek. Al ruim voor 20.00u meldden zich belangstellenden, zowel jong als oud, om door de opgestelde telescopen naar de hemel te kijken. De maan was in het eerste kwartier, met dank aan de KNVWS die gewoontegetrouw de smaak van het grote publiek volgt en dus meer waarde hecht aan de highlights dan aan deep-sky objecten, dus lichtzwakke nevels waren een uitdaging. Maar de kraters op de maan lieten zich van hun beste kant zien en dat was te horen aan de vele uitroepen van kinderen en volwassenen die het geaccidenteerde terrein van de maan nu met eigen ogen konden zien. Ook een blikvanger op dit soort avonden zijn de grote gasplaneten. Jupiter, een planeet met vier duidelijk zichtbare maantjes en een van de eerste dingen die ooit door een telescoop, namelijk die van Galileo Galileï, zijn gezien, stond dicht bij de Tweelingen. Dus een overstapje naar de dubbelster Castor is zo gemaakt. Castor is een aardige test om een indruk van de kwaliteit van je telescoop te krijgen. Vanaf 50x vergroting zie je twee priemend heldere witblauwe sterren dicht bij elkaar staan.

Peter Simmering

Al jaren is het een goed gebruik dat Thales gastheer is op de Landelijke Sterren-kijkdagen. Om aan belangstellenden de pracht van de sterrenhemel te tonen.

09

Het publiek was ook welkom bij 2 korte lezingen in de Kruitwischzaal. Om 20.00 uur hield Freerk Dijkstra een lezing voor kinderen en om 21.00 uur verzorgde Gert Schooten de Lezing: Reis door het Heelal. Beide lezing werden zeer goed bezocht. Totaal ongeveer 100 toehoorders. Vooral veel kinderen met ouders. Het totaal aantal bezoekers van deze avond lag rond de 200 die allemaal van een prachtige heldere sterrenhemel, bij een aangename temperatuur hebben genoten. Ook zonder een kijker was de hemel met Maan en Jupiter een lust voor het oog.

Boekbespreking

Dit is bij mijn weten op dit moment het enige Nederlandse boek dat de meest recente geschiedenis van de sterrenkunde zo systematisch en uitvoerig behandelt. Het was oorspronkelijk bedoeld als het vervolg op het boek “Kosmos “ van prof Habing over de geschiedenis van de astronomie tot 1945, met als ondertitel “Geschiedenis van de sterrenkunde van Stonehenge tot Hubble “. (Dat boek is verschenen in 2009. Er is aandacht aan besteed in Sterrenstof 2010, nr. 1) Maar het huidige boek “Kosmos “ is nu een zelfstandige uitgave geworden in de Wetenschappelijke Bibliotheek. Behandeld wordt de recente geschiedenis van de sterrenkunde vanaf 1945 to 2001.Het boek begint met een schets van de situatie in 1945 en met een korte samenvatting van het behandelde in het eerste boek. Dit boek heeft een heel systematische ingedeelde beschrijving van drie hoofdstromen die alle drie in vijf periodes terugkomen. De drie stromen zijn “technische vooruitgang”, “sterren” en “sterrenstelsels en het heelal”. De vijf periodes eindigen in 1960, 1975, 1985, 1995 en 2001. Een indeling die in het hele boek wordt gehanteerd. Wat niet wordt besproken is het onderzoek van de planeten, kometen en andere objecten binnen het zonnestelsel. Daarvoor is waarschijnlijk een apart boek nodig.

Harm Habing, Kosmos ISBN 9789085712411, Deel 122 van de Wetenschappelijke Bibliotheek Het boek kost € 43,50

Frans Dijk

Deze bespreking betreft het boek “Kosmos“ van Harm Habing. Het is uitgekomen eind januari van dit jaar. De ondertitel luidt: “Geschiedenis van de sterrenkunde van radioastronomie tot exoplaneten”.

10

De vijf periodes hebben als titel: “Doorgaan en vernieuwen”, “Grote ontdekkingen”, “Alle vensters open”, “Onzichtbare materie en zwarte gaten” en tenslotte “Geschiedenis van het heelal”. Met deze systematische opzet biedt het boek een ordelijke toegang tot de recente ontwikkelingen van de astronomie in de jaren na 1945.Men krijgt ook een indruk van de enorme toename van kennis in vergelijking met de voorbije eeuwen. Het boek is ruim en functioneel geïllustreerd met onder meer plaatjes over radiostraling in verschillende golflengten maar ook met foto’s van allerlei objecten in het heelal. Tenslotte een citaat uit de laatste paragraaf: “De ontdekking in 1995 van planeten rond andere sterren heeft de sterrenkunde weer een heel nieuw interessegebied gegeven. Alle subsidiërende organisaties, wereldwijd en inclusief NWO, hebben voor dergelijk onderzoek ruim in de buidel met onderzoeksgelden getast. Het onderzoek gaat nu uit naar planeten met aardachtige atmosferen. Zij zijn nog niet gevonden, maar dat zal wel gebeuren en misschien hetzelfde enthousiasme veroorzaken als in de zeventiende eeuw de ontdekking van Galilei dat er bergen op de maan zijn: waren daar ook mensen? Het belang van het onderzoek naar extra solaire intelligentie is nooit bestreden, alleen praktische overwegingen (‘speld in een hooiberg’) hebben tot nu toe bijna alle bonafide astronomen ervan weerhouden om ook mee te doen naar het zoeken van levenstekens van een andere planeet. Maar gelukkig begint door te dringen dat het leven een kwetsbaar attribuut is van een planeet en dat er gevaren zijn die wellicht eens zullen toeslaan en al het leven vernietigen. Denk aan een asteroïde, een nabije supernova of een sterke bron van gammastraling. Het vreemdste ten slotte zijn de onzichtbare (‘donkere ‘) materie en de donkere energie.” In het hoofdstuk aan het eind van het boek “Verder zoeken op het internet” wordt per hoofdstuk een aantal sites genoemd waar meer informatie is te vinden.

Verslag jaarvergadering over 2013 VWS Thales 13 maart 2014 in de Nooterhof, Goertjesweg 1 in Zwolle Aanwezig: 14 leden inclusief 5 bestuursleden. Er zijn vier afmeldingen bekend bij de secretaris. De vergadering wordt geleid door de voorzitter Frans Dijk geflankeerd door het bestuur. 1. Opening: De voorzitter heet een ieder welkom en memoreert de in het afgelopen jaar overleden leden dhr. J. Runhaar, dhr. J. Siebum en dhr. B. Zwart waarna de vergadering staande een stilte in acht neemt. 2. Jaarverslag secretaris over 2013: wordt goedgekeurd. 3. Verslag jaarvergadering 14 maart 2013: al eerder gepubliceerd in Sterrenstof, wordt goedgekeurd. 4. Financieel verslag 2013: De penningmeester geeft een toelichting op de jaarrekening 2013: Thales Algemeen ziet er goed uit maar de positie van Thales Sterrenwacht blijft wel zorgelijk. Wegens recente uitbetalingen van schenkingen kan het project Sterrenwacht nu toch afgesloten worden met een positief resultaat maar voor de exploitatie zijn extra inkomsten beslist nodig. Het verslag wordt ongewijzigd goedgekeurd. 5. Verslag kascommissie: de kascommissieleden Pieter Mesu en Jan Kerkhof hebben de financiële boekhouding gecontroleerd en in orde bevonden. In de brief van de kascommissie van 3 februari 2014 beoordelen zij de boekhouding als professioneel en transparant en ze stellen voor het bestuur te dechargeren voor het boekjaar 2013. De vergadering gaat hiermee unaniem akkoord. De voorzitter bedankt de kascommissie en de penningmeester. 11

6. Verkiezingen kascommissie: Pieter Mesu is aftredend waarmee de nieuwe kascommissie bestaat uit 1e lid Jan Kerkhof en 2e lid Peter Graus. Wim de Ruiter wordt door de vergadering benoemd als 3e lid van de kascommissie. 7. Beleidsplan 2014-2017 met daarin jaarplan 2014: Het beleidsplan is vrijwel ongewijzigd en in het jaarplan 2014 staan de diverse werkgroepen en activiteiten opgesomd. Het bestuur vraagt aandacht voor de bemensing van de werkgroepen en het houden van een vrijwilligersdag. Voor de werkgroep lezingen geeft Marjan Lamberts zich op en Wim de Ruiter meldt zich aan voor de werkgroepen Weerkunde en Sterrenwacht. Het beleidsplan & jaarplan 2014 wordt met algemene stemmen aangenomen. 8. Begroting 2014: met de toelichting van de penningmeester dat er een sluitende begroting is met daarin wel een tekort van de Sterrenwacht wordt de begroting met algemene stemmen aangenomen. 9. Dekkingsplan Sterrenwacht: De penningmeester licht toe dat de tekorten aanzienlijk zijn en een verhoging van de contributie voor de hand liggend lijkt. Maar gezien de laatste contributieverhoging in 2012 kiest het bestuur daar nu niet voor. In het dekkingsplan worden de tekorten gedekt door de inkomsten uit cursussen, sponsoring en andere activiteiten. Duidelijk is wel dat het dekkingsplan alleen gerealiseerd kan worden als er voldoende leden bereid zijn zich als vrijwilliger in te zetten hierbij. Zonder inzet van nieuwe vrijwilligers is de sterrenwacht niet levensvatbaar en kan het voortbestaan op termijn niet verzekerd worden. Het dekkingsplan wordt met algemene stemmen aangenomen. 10. Sterrenstof, bestuursvoorstel wijziging verspreiding: De voorzitter geeft een toelichting op het voorstel om in het vervolg Sterrenstof uitsluitend nog digitaal te verspreiden onder de leden met daarbij nog wel de mogelijkheid om tegen extra betaling Sterrenstof ook uitgeprint per post te ontvangen. Dit gezien de hoge kosten van verspreiding en daarbij kan er digitaal nu ook met kleuren gewerkt worden. Bij de suggestie om de digitale verspreiding te doen via een hyperlink naar de website van Thales worden geen technische problemen verwacht en het bestuur neemt dit voorstel over. Het voorstel wordt unaniem aangenomen. 11. Verkiezingen bestuursleden: Hans Weiss heeft te kennen gegeven te willen aftreden. Hij kan wegens ziekte helaas vanavond niet aanwezig zijn en de voorzitter zal hem persoonlijk bezoeken om onze dank over te brengen voor zijn inspanningen als hoofdredacteur van Sterrenstof al sinds het eerste nummer uit 1997! Marian Lamberts trad al eerder terug en de voorzitter overhandigt als dank een presentje voor haar grote inspanningen bij de werkgroep Educatie met name voor het primair onderwijs. Verder zijn aftredend Theo van Deursen en Gert Schooten, beide stellen zich herkiesbaar en worden bij acclamatie herkozen respectievelijk als penningmeester en vicevoorzitter. Het voorstel Harry van der Werf te benoemen als nieuw bestuurslid en hoofdredacteur van Sterrenstof als opvolger van Hans Weiss wordt eveneens bij acclamatie aangenomen. De drie nieuw benoemde bestuursleden worden begroet met een applaus. 12. Rondvraag: er zijn geen vragen. 13. Sluiting: De voorzitter bedankt alle aanwezigen en sluit de vergadering om 20.30uur. Onze spreker over weerkunde bij Thales is verhinderd wegens ziekte waarmee dit onderdeel helaas komt te vervallen.

Wat is er te zien aan de hemel

Alle tijden in MEZT (zomertijd) of MET (overige maanden) Bron: http://hemel.waarnemen.com/ astrokal/2014.html

12

Mei 2014 za 3 mei wo 7 mei za 10 mei vr 16 mei di 20 mei zo 25 mei

00.56 10.00 20.28 10.35 03.31 09.10

Juni 2014 ma 9 juni ma 16 juni vr 20 juni za 21 juni do 26 juni

01.53 De Maan staat 52' N van Spica, op 9° boven de horizon. 00.27 Mercurius in het aphelium, op 0,467AE van de Zon. 00.50 Mercurius in benedenconjunctie. 12.51 Zomersolstitium; begin van de zomer. 14.17 De Maan bedekt Mercurius, op een hoogte van 53°, maar bij daglicht.

Juli 2014 vr 4 juli vr 4 juli za 12 juli zo 20 juli do 24 juli di 29 juli wo 30 juli

02.22 09.54 20.22 22.35 22.44 01.00 00.11

Augustus 2014 za 2 augustus daglicht. vr 8 augustus wo 3 augustus ma 18 augustus di 26 augustus vr 29 augustus zuiden. zo 31 augustus

Mercurius in het perihelium, op 0,307AE van de Zon. Maximum van de meteorenzwerm η-Aquariden. Saturnus is in oppositie. De planeet staat rond 2 uur 's nachts in het zuiden. Venus in het aphelium, op 0,728AE van de Zon. Mars is stationair. Mercurius in grootste oostelijke elongatie: 22°41’. Mercurius is avondster.

De Aarde in het aphelium, op 1,017AE van de Zon. Pluto is in oppositie. Mercurius in grootste westelijke elongatie: 20°55’. Mercurius is ochtendster. Saturnus is stationair. Jupiter is in conjunctie met de Zon. Maximum van de meteorenzwerm δ-Aquariden. Mercurius in het perihelium, op 0,307AE van de Zon.

20.53

Mercurius staat 57' N van Jupiter, op 2° boven de horizon, maar bij

18.21 Mercurius in bovenconjunctie. 07.00 Maximum van de meteorenzwerm Perseïden. 07.10 Venus staat 11,9' N van Jupiter, op een hoogte van 21°, maar bij daglicht. 07.00 Maximum van de meteorenzwerm π-Eridaniden. 16.33 Neptunus is in oppositie. De planeet staat rond 2 uur 's nachts in het 21.43

De Maan staat 32' NO van Saturnus, op een hoogte van 8°.

Agenda herfst en winter 2014

Zet deze data ’s in uw agenda

18 sept. 2014 “Water in de kosmos”, MSc Thanja Lamberts. Water speelt een belangrijke rol in de kosmos. Sporen van water zijn aangetroffen in zowel enorme stervormende gas- en stofwolken als op een veel kleinere schaal, dat wil zeggen bij sterren en planeten

. 30 okt. 2014 “Lichthinder”, Wim Schmidt

Sotto le Stelle betekent Onder de Sterren in het Italiaans. Als amateur sterrenkundige koppelt Wim Schmidt zijn kennis over het meten van licht aan een hart voor zijn leefomgeving. Door specialisatie op een beperkt gebied kan Sotto le Stelle een integrale oplossing bieden voor alle aspecten van lichthinder.

18 dec. 2014 ”Vlucht door een orkaan”. Dr.ir. Ad Stoffelen Als orkanen op Amerika af razen, gaan onderzoekers met vleigtuigen de lucht in om ze te bestuderen. Een KNMI-Meteoroloog mocht een week mee………

22 jan. 2015

13

“Zwarte gaten”.

Prof dr. Heino Falcke