recht Mr. M. Wladimiroff~ Inleiding

L’tlN fV~b, Kt~1UtN 1

It VAN IN! ERNATIONAAL RECHT

Strafblad

Den Haag, residentie an internationaal recht Mr. M. Wladimiroff~ Inleiding Van oudsher is de plaats Den Haag’ onlosma kelijk verbonden met recht en rechtspleging. Ging het aanvankelijk om regionale rechtspraak van de Hollandse graven, later vestigden nieuwe instanties van centrale rechtspraak, zoals het Hof van Holland en de Hoge Raad van de Verenigde Republiek, zich in Den Haag. Met het ontstaan van de eenheidsstaat was het vanzelfsprekend dat de hoogste rechter in het koninkrijk, de Hoge Raad der Nederlanden, in Den Haag werd gevestigd. Sinds de vorige eeuw hebben zich daarbij ook internationale instan ties gevoegd, zoals het Permanente Hof van Arbitrage, het Internationale Hof van Justitie en andere internationale gerechten, waaronder het Joegoslavië-tribunaal en het Permanente Strafhof. Internationale rechtspleging en alles wat daarbij hoort, van bedienaren van het recht tot rechtsgeleerde diplomaten, is een niet meer weg te denken onderdeel van Den Haag gewor den. Daarnaast speelt Den Haag al decennia lang een belangrijke een rol in de ontwikkeling van het internationale recht. In de aanduiding van Den Haag als «the Legal Capital of the World”2 ligt een erkenning besloten van de nog steeds toenemende rol van Den Haag op het gebied

Mr. M. Wladimiroff is advocaat in Den Haag. 1

van het internationale recht. De macht van het internationale recht komt weliswaar in de Veiligheidsraad te New York tot gelding, maar internationale rechtsmacht wordt in belangrijke mate in Den Haag uitgeoefend. Het scala aan internationaalrechtelijke instanties die zitting houden in Den Haag en omstreken getuigt daarvan. Het is te-verwachten dat deze ontwik keling zich verder zal voortzetten. Wat voorafging Voor het begin van deze ontwikkeling gaan we terug naar de tijd waarin de rechtspraak in Den Haag nog een regionale aangelegenheid was, een privilege van de in de kuststreek heersende graaf van Holland. Het graafschap Holland omvatte in de middeleeuwen het gebied van de tegenwoordige provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Zeeland. In die tijd kenden de graven van Holland nog geen vaste residen tie. Zij leidden vanouds een ambulant bestaan om in alle hoeken van het graafschap recht te spreken en bestuursbesluiten te nemen. Aan de rondreizende rechtspraak kwam een einde naarmate de rechtsmacht in leen werd uit gegeven en rond 1100 ontstond de gewoonte lokale rechtsambtenaren aan te stellen, een

2

De 7e secretaris-generaal van deVN (1992-1997)

Den Haag verkreeg formeel nooit stadsrechten en

Boutros Boutros-Ghali sprak in speeches over Den

daarom wordt gezegd dat Den Haag geen stad maar

Haag als the legal capital of the United Nations, welke

een dorp is. Louis Napoleon loste dit dilemma elegant

aanduiding mede door de inspanningen van de toen

op met de trouvaille dat Den Haag geen stad maar de

malige burgemeester van Den Haag verbasterde tot

plaats van de koninklijke residentie is. A. Andriessen,

“legal capital of the world”. David Vriesendorp, Frans

Den Haag 1807, bevestiging als stad, afgedankt als resi

A. Nelissen en Michaïl Wladimiroif (red.), The Hague

dentie, jaarboek 2007 Geschiedkundige Vereniging Die

Legal Capital?, Liber in Honorem W.J. Deetman, Den

Haghe,p. 54e.v.

Haag: Hague Academic Press 2008, p. 23-24.

324

Strafblad, 2009

Sdu Uitgevers

Strafblad

systeem van beroepsrechtspraak dat in de loop der eeuwen verder werd uitgebouwd en inmid dels een eigen plaats in ons staatsbestel heeft verworven. In 1247 vond er een belangrijke gebeurtenis plaats: de Hollandse graaf Willem II werd door de Duitse keurvorsten tot RoomsKoning gekozen, dat wil zeggen tot de beoogde opvolger van de keizer van het Heilige Romeinse rijk van de Duitse natie. Tot meerdere glorie van zijn nieuwe en belangrijke status besloot Willem tot de bouw van een nieuwe residentie, Die Haghe genaamd. Met het ontstaan van de grafelijke vestiging in Die Haghe werd ook de rechtspraak in het graafschap gecentraliseerd in de nieuwe residentie. De rechtsmacht werd aanvankelijk gedelegeerd aan één baljuw voor heel Holland, maar al spoedig ontstonden meer baljuwschappen. Omstreeks het midden van de veertiende eeuw was Die Haghe het belangrijkste baljuwschap in het graafschap Holland,3 alwaar ook de graven zich inmiddels permanent hadden gevestigd. Dit was de eerste keer dat Den Haag een hoogtepunt beleefde als juridisch centrum. Dit systeem heeft bestaan totdat aan de heer schappij van de graven van Holland midden vijftiende eeuw een einde kwam doordat het graafschap door manipulaties bij de erfop volging in handen geraakte van de hertogen van Bourgondië.4 Na deze machtsovername

3 4

verplaatste de residentie zich naar Dyon, de hoofdstad van het hertogdom Bourgondië. Daarmee veranderde ook de structuur van de rechtspraak hier te lande doordat de rechtspraak in het gewest Holland deel ging uitmaken van een groter geheel. De rechtspraak in de gewesten Brabant, Holland, Utrecht, Gelderland, Overijs sel en Friesland viel nu onder een Bourgondisch instituut, namelijk de Grote Raad van Mechelen. Ofschoon Den Haag nu niet langer het centrum van de bestuurlijke en juridische macht was, was zijn rol niet uitgespeeld. Elk van de gewesten en zo ook Holland kreeg een eigen hof.5 Het Hof van Holland werd in Den Haag gevestigd en bestond uit elf leden, die door de landsheer werden benoemd. Werden aanvankelijk an deren dan Hollanders, leden van aanzienlijke zuidelijke families aangesteld, op een gegeven moment werden alleen nog maar Hollanders en Zeeuwen in het hof benoemd.6 In deze Bour gondische tijd ontstond de hoge rechtsmacht van het Hof van Holland boven de rechtsmacht van de baljuwschappen en de ambachtsheerlijk heden op het platteland, alsmede een exclusieve jurisdictie over het Haagse hofgebied. Na de Bourgondische volgde de Habsburgse tijd maar er veranderde niet veel voor de positie van het Hof van Holland in Den Haag. Door de afzwering van Philips jj7 nam de macht van het Hof van Holland toe, want de Staten van —

—

0. van den Arend, Zeven lokale baljuwschappen in Hol

Holland (1428), van Friesland (1499), van Utrecht

land, Hilversum: Verloren 1993, p. 125 e.v.

(1529), van Gelderland (1547) en van Overijssel

De Zoen van Delft van 1428 bepaalde dat Jacoba van

(1553). Tegen de uitspraken van deze hoven kon men

Beieren weliswaar gravin van Holland en Zeeland

in beroep komen bij de Grote Raad in Mechelen.

bleef, doch dat het bestuur over deze gewesten door

5

INTERNATIONAAL STRAFRECHT

6

Krachtens het Groot Privilege van 1477 konden alleen

Philips van Bourgondië gevoerd zou worden. In 1433

Hollanders en Zeeuwen lid worden en moesten zes van

moest Jacoba ten gunste van Philips afstand doen van

de (aanvankelijk acht) leden van de Raad, academisch

haar rechten en verkreeg het Bourgondische huis de

gevormde juristen of specialisten van het gewoonte

rechten op het graafschap Holland en Zeeland.

recht zijn.

Binnen het Bourgondische rijk bestond een Grote

7

Afzwering van Philips II als Iandsheer door de Staten

Raad der Nederlanden (de Grote Raad in Mechelen)

Generaal in 1581 en de instelling van de Grote Raad

met daaronder de raden (ook wel hoven genoemd)

van Holland en Zeeland in 1582.

voor de gewesten, het Hof van Brabant (1427), van

Sdu Uitgevers

Strafblad, 2009

325

— —., — —‘ — .—l ~

~

IdflA.Ifl L~SL’Q%t%L, lW6sfl 1

Holland waren de machtigste van de verenigde gewesten. De leden werden nu door de Staten benoemd en Den Haag ging meer dan ooit een centrale bestuurlijke en juridische rol spelen in de nieuwe republiek. Het belang van de recht spraak in Den Haag werd verder versterkt, door dat in de zeventiende eeuw al regeringsleiders in Den Haag terechtstonden. Net zoals tegenwoor dig voor de internationale gerechten stonden toen nationale bekendheden, zoals Johan van Oldenbarnevelt en de gebroeders De Witt, voor het Hof van Holland terecht. Deze spectaculaire Haagse processen kregen grote aandacht, welis waar niet van de gehele wereld, maar landelijk volgde men de berechtingen in Den Haag wel degelijk. Hier werden de hoge heren berecht en het volk genoot ervan. Men kon erover lezen in de plaatselijke krant, de Haagse Mercurius, maar het nieuws over de spectaculaire processen werd ook in allerlei vlugschriften verspreid. Daarin kon men lezen wat er op de zitting werd gezegd, zoals we dat nu op de televisie in het journaal kunnen volgen. Zij die terechtstonden maakten dankbaar gebruik van de mogelijkheden van de media om hun opvattingen te verspreiden, omdat de processen ook toen niet los konden worden gezien van de politieke geschillen. Van wege een dergelijk geschil8 heeft Hugo de Groot, een van de grondleggers van het internationale recht,9 ons land moeten ontvluchten om aan een berechting voor het Hof van Hollan&° te ontkomen. Over het rechtsbedrjf in Den Haag in de zeventiende en achttiende eeuw valt slechts

8

9

Strafblad

te melden dat er uitzonderlijk veel gerechten waren gevestigd. Naast de Vierschaar in het stad huis bevonden zich in het Buitenhofcomplex de hoven van de inmiddels opgesplitste gewesten Holland, Zeeland en West-Friesland, de Hoge Raad die fungeerde als appelinstantie voor de inwoners van de gewesten, de Hoge Krjgsraad en de Raad van State die de rechtspraak van de gehele republiek waarnam. Door de Bataafse omwenteling en vervolgens de komst van Lode wijk Napoleon veraj~derde de centrale rol van Den Haag in de rechtspleging niet veel, maar nadat het Koninkrijk Holland was opgedoekt en ingelijfd bij het keizerrijk Frankrijk bleef voor Den Haag slechts het Keizerljke Gerechtshof over. Dat veranderde met de terugkomst van de Oranjes en de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden. De centrale rol van Den Haag in de rechtspleging werd hersteld met instituties zoals die nu nog bestaan. Internationalisering van het recht en Den Haag Evenals het middeleeuwse begin van de juridi sche carrière van Den Haag, is het internatio nale component van die carrière ontstaan door vorsteljke bemoeienis, ditmaal van de Russische tsaar aan het einde van de negentiende eeuw. Eeuwen van oorlog in Europa hadden het besef ontwikkeld dat een gewapend conflict, zoals Hugo de Groot al schreef, niet tot rechteloos heid mag leiden en de geleidelijke overgang

In het geschil tussen Van Oldenbarnevelt en Maurits

VOC en de WIC. Het in 1625 gepubliceerde volken

stond Hugo de Groot aan de zijde van landsadvocaat

rechtelijke magnum opus De jure belli etpacis over het

Van Oldenbarnevelt. H. Nellen, Hugo de Groot, een

principe dat een gewapend conflict niet tot rechteloos

leven in strijd om de vrede 1 583-1645, Amsterdam:

heid mag leiden, heeft zijn invloed door de eeuwen heen

Balans, p. 218 e.v.

doen voelen.

Het in 1609 in Den Haag gepubliceerde boek Mare Liberum was bedoeld voor het internationale publiek, maar is als een studie over de vrije zee in de Gouden Eeuw, maar ook in de daarop volgende eeuwen, van

10 Hugo de Groot was nota bene advocaat (beëdiging in Den Haag in 1599) bij Hof van Holland geweest en vervolgens (beëdiging in 1607) advocaat-generaal bij dat Hof. Nellen, Hugo de Groot, p. 69 e.v.

grote invloed geweest voor de ontwikkeling van de

326

Strafblad,

2009

Sdu Uitgevers

StrafNad

INTERNATIONAAL STRAFRECHT

van huursoldaten naar een eigen krijgsmacht bracht disciplinering van de krijgsverrichtingen met zich mee. Een belangrijk aspect van deze ontwikkeling was dat de positie van krijgsge vangenen en van de niet-strijdende burgerbe volking enigszins verbeterde. In de loop van de 18e eeuw ontstonden er voor het eerst bilaterale overeenkomsten tussen staten nopens de be handeling van krijgsgevangenen en het lot der gewonden.” Na de Napoleontische oorlogen kende Europa een periode van betrekkelijke rust tot de Frans-Duitse oorlogvan 1870-1871. Deze oorlog onderstreepte opnieuw het belang van de reglementering van krijgsverrichtingen en er kwamen algemene afspraken over de beginselen van oorlogsrecht.’2 De hernieuwde onrust in Europa en elders in de wereld brachten Tsaar Nikolaas II ertoe het initiatief te nemen voor een internationale vredesconferentie. Omdat Neder land buiten de onrust was gebleven die elders in Europa had plaatsgehad, vond de conferentie in 1899 plaats in Den Haag. De conferentie vormde het sluitstuk van de ontwikkelingen tot het reglementeren van de oorlogsvoering en was een groot succes. Er volgde een tweede, derde en vierde Haagse conferentie en een serie van Haagse verdragen. Enerzijds verdragen met betrekking tot de vraag wanneer een oorlog ‘ge rechtvaardigd’ was: het ius ad bellum ofwel het oorlogsrecht, en anderzijds met betrekking tot ontoelaatbare strijdmethoden en overigens ter bescherming van niet (of niet meer) strijdende partijen: het ius in hello ofwel het humanitaire recht. In dit opzicht is de vierde Haagse con ventie van 1907 de belangrijkste, omdat het Landoorlogreglement de wetten en gebruiken van oorlog te land regelde. De conferenties brachten gezanten uit alle delen

van de wereld naar Den Haag. Voor de eerste conferentie kwamen ruim honderd gedele geerden uit zesentwintig landen in Den Haag bijeen. Eminente juristen, zoals Van Karnebeek, De Beaufort en Tobias Asser, maakten deel uit van de eerste Nederlandse delegatie. De meeste Europese staten waren vertegenwoordigd, maar ook landen zoals de Verenigde Staten, Mexico, Perzië, Thailand, Korea en het toenmalige kei zerrijk China. Al deze hoogwaardigheidsbekle ders verbleven in ambassades, hotels, logemen ten en zelfs particuliere woningen in Den Haag. Men vergaderde in het door de jonge koningin Wilhelmina ter beschikking gestelde paleis Huis ten Bosch dat toen in de wandelgangen ook wel het Haagse Pavlovsk werd genoemd. Ambtena ren maakten overuren en in de Haagse salons bruiste een nieuw internationaal leven. De conferenties, het treffen van heel de toenmalige beschaafd geachte wereld, gaven Den Haag glans in de wereld. Maandenlang reden diplomaten af en aan naar recepties, diners en ontvangsten in koninklijke paleizen, ambassades en hotels. Den Haag maakte kennis met nieuwe fenomenen zoals demonstraties van buitenlanders, zoals die van de Jonge Turken en Armeense verzets leiders of de internationale bijeenkomsten van Socialisten, Zionisten en Vrouwenbewegingen. In de voormalige kapel van Anna Pavlovna, de tsarendochter die met Willem II was getrouwd, werden weer diensten gehouden. Uit deze kapel is de Russisch-orthodoxe kerk voortgekomen die nu nog in de Obrechtstraat te vinden is. Op het oorspronkelijke terrein van de kapel werd later in 1913 het door de destijds beroemde architect Cordonnier ontworpen Vredespaleis gebouwd. In het Vredespaleis werd het eerste wereldgerecht, het Permanente Hof voor In-

1 Gustav van Zweden introduceerde in achttiende eeuw

oorlog in de Verenigde Staten ontstond de Liberman

de eerste reglementering van de oorlogsvoering. In

Code van 1863. In Europa waren er de Verklaring van

1775 werden tijdens de Amerikaanse vrijheidsoorlog

St. Petersburg van 1868, de Verklaring van Brussel van

de eerste Articles of War vastgelegd.

1874 en het Oxford Manual of the Laws and Customs of

12 Ter beteugeling van de wreedheden tijdens de burger-

Sdu Uitgevers

War van 1880.

Strafblad, 2009

327

ternationale Justitie,’3 gevestigd en het in 1898 opgerichte Permanente Hof van Arbitrage, dat aanvankelijk in het gebouw van het kantonge recht aan de Prinsengracht was ondergebracht. Het hof heeft als doel met toestemming en op verzoek van beide partijen internationale meningsverschillen door middel van arbitrage te beslechten. Het hof kan bemiddelen en ver zoening bevorderen tussen landen en tussen landen en andere partijen, met inbegrip van intergouvernementele organisaties. Tegen het einde van de negentiende eeuw was er op initiatief van de al eerder genoemde Ne derlandse jurist Tobias Asser’4 ook een andere ontwikkeling ontstaan, die resulteerde in de eerste Haagse conferentie voor internationaal privaatrecht in 1893 in Den Haag. De Haagse Conferentie, die een intergouvernementeel ka rakter heeft, spant zich in de verschillen tussen de grote westerse rechtssystemen, zoals corn mon law en civil law, en later ook systemen uit landen met een andere dan westerse culturele of religieuze oriëntatie, te overbruggen. Het doel is gaandeweg de regelgeving van het internationaal privaatrecht te unificeren. Aanvankelijk kwam de Haagse conferentie onregelmatig bijeen, in 1953 werd besloten van de Conferentie een permanent lichaam te maken, dat in 1955 in Den Haag werd geïnstalleerd.’5 Sindsdien wor den elke vier jaar in Den Haag plenaire sessies gehouden, al worden soms buitengewone sessies georganiseerd. Een belangrijk deel van het werk van de Haagse conferentie is voorlichting over bijzonderheden van nationaal privaatrecht en advisering op het gebied van internationaal privaatrecht. Traditioneel is het hoofd van de

3 Het Permanente Hof van Internationale Justitie heeft als orgaan van de Volkerenbond bestaan van 1922 tot 1946.

Nederlandse delegatie ook de voorzitter van de plenaire zitting. Het secretariaat of permanent bureau is gevestigd aan de Scheveningseweg in Den Haag en staat onder leiding van een secretaris-generaal,’6 onderhoudt de contacten en bereidt de plenaire zittingen en de zittingen van de commissies voor. Naast de Haagse Con ferentie verdient ook de Haagse Academie voor Internationaal recht aandacht. Deze werd in 1914, eveneens op voorspraak van Tobias As ser, opgericht en zetelt in het Vredespaleis. De Academie verzorgt onderwijs op het gebied van publiek en privaat internationaal recht. De nieuwste ontwikkelingen Het nieuwe humanitaire recht van de Haagse verdragen richtte zich aanvankelijk uitsluitend op staten, omdat de gedachte was dat het staten zijn die oorlog voeren en dat individuen in een oorlog slechts handelen namens de staat. Hoe wel staten zich voilcenrechtelijk tot naleving van het humanitaire recht verbonden, is na de Eerste Wereldoorlog aarzelend en vervolgens tijdens de Tweede Wereldoorlog de vraag pregnant aan de orde gekomen, of niet alleen staten, maar ook individuen rechtstreeks gehouden kun nen worden elementaire regels van humanitair recht te eerbiedigen. Dit leidde tot de oprichting van de bekende tribunalen tot berechting van de leiders van de verslagen As-mogendheden. Deze tribunalen waren voor het eerst bevoegd individuen’7 te berechten voor oorlogsmisdrj ven in enge zin, bestaande in schendingen van de wetten en gebruiken van de oorlog alsmede misdrijven tegen de menselijkheid. De processen

16 Tegenwoordig de Nederlander mr. Hans van Loon. 17 Na de Eerste Wereldoorlog werd op basis van het verdrag

De Nederlander mr. Bernard Loder was in 1922-1924 de

van Versailles nog getracht het Duitse staatshoofd keizer

eerste president.

Wilhelm II te berechten, maar de jonge koningin Wilhel

14 Laureaat van de Nobelprijs voor de Vrede in 1911.

mina weigerde hem aan de geallieerden uit te leveren.

15 Inmiddels zijn ongeveer zeventig landen bij de Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht aangesloten.

328

Strafblad, 2009

Sdu Uitgevers

INTERNATIONAAL STRAFRECHT

Strafblad

kregen destijds veel aandacht, maar daarna ver slapte de interesse al snel. Het is tekenend, dat de archieven van het Neurenberg Tribunaal tegen het einde van de vorige eeuw bij toeval in stalen kisten in de bibliotheek van het Vredespaleis werden teruggevonden. Zo gebeurde er met de oorlogsmisdrijven begaan tijdens het Koreaanse conflict begin jaren vijftig en sindsdien in vele andere brandhaarden van de wereld helemaal niets. Ook de oorlog in Vietnam heeft behalve het My Lai-incident geen enkele berechting opgeleverd. Eerst tijdens de gruwelijke gebeurtenissen in het voormalige Joegoslavië en daarna in Rwanda kwam de kwestie van de individuele strafrech telijke aansprakelijkheid voor schendingen van het internationale humanitaire recht opnieuw in een stroomversnelling terecht. Het inzicht dat een nationale berechting door de eigen jus titiële organen van het voormalige Joegoslavië vooralsnog illusoir moest worden geacht, riep de klemmende vraag op of een internationaal strafhof niet geboden was. In plaats van een mogelijk verdrag in VN-verband tot vestiging van een zodanig strafhof af te wachten, greep de Veiligheidsraad het Handvest van de Ver enigde Naties aan om in 1993 bij resolutie het Joegoslavië-tribunaal in het leven te roepen.’8 Het Tribunaal werd in Den Haag gevestigd.’9 Een jaar later werd vanwege het drama van de volkerenmoord op de Tutsi’s het Rwanda Tribunaal op dezelfde wijze opgericht.20 De Ap pelkamer van dit Tribunaal is ook in Den Haag

bij het Joegoslavië-tribunaal gevestigd. Beide tribunalen zijn tijdelijk en naar verwachting zul len zij binnen een periode van vijf jaar worden opgeheven, tenzij één van de meest gezochte verdachten, Mladi~, alsnog op tijd wordt gear resteerd. Intussen heeft het Joegoslavië-tribu naal zich beziggehouden met de berechting van geruchtmakende zaken, zoals tegen Slobodan Mi1o~evi~, Vojislav ~e~elj en Radovan Kara~i~ en andere leiders van het Joegoslavische drama. De werkzaamheden van het Joegoslavië-tribunaal, met name zijn jurisprudentie, hebben een on gekende impuls gegeven aan de ontwikkeling van het internationale strafrecht en de notie dat internationale misdrijven niet ongestraft kunnen blijven. De vestiging van het Tribunaal aan het Churchiliplein bracht ook verande ringen met zich mee voor Den Haag. Naast de mediterrane infiux in de Haagse volkswijken ontstond er ook een nieuw elan vanwege de vele expatriates in het naast het Tribunaal liggende Statenkwartier. De beoefening van het inter nationale strafrecht in Den Haag leidde tot de bestudering daarvan in de academische wereld. De universiteiten rond Den Haag houden zich, evenals de Haagse hogeschool, nu ook met het internationale strafrecht bezig en oefenen inmiddels een toenemende aantrekkingskracht uit op buitenlandse studenten. De impact van al deze ontwikkelingen, met name het functioneren van het Joegoslavië-tri bunaal, bleek groter dan men aanvankelijk had gedacht. Na de oprichting van het Joegoslavië-

18 In de eerste zaak voor het Joegoslavië-tribunaal tegen

19 Tot voor kort was de griffier steeds een Nederlander.

—

—

—

—

de Bosnische Serviër Tadi~ kwam direct al de vraag aan

Er is nog steeds een Nederlandse rechter, mr. Fons

de orde of de Veiligheidsraad wel aan het VN Handvest

One, werkzaam. Daarnaast werden ook andere Neder

de bevoegdheid kon ontlenen een rechtsprekende

landers, mrs. Bert Swart en Frans Bauduin als rechter

instantie met supranationale jurisdictie op te richten.

plaatsvervangers ingezet. Ook een aantal Nederlandse

ICTY, Prosecutor v. Tadi~, Case IT-94-37, Decision

advocaten trad op in zaken voor het Joegoslavië

Trial Chamber 1 of 10 August 1994 on the Defence

tribunaal.

Motion on Jurisdiction en Decision Appeals Chamber

20 Veiligheidsraad Resolutie 955 van 8 november 1994.

of 2 October 1994 on the Defence Motion for Interlo

Nederlandse advocaten hebben opgetreden voor dit

cutory Appeal on Jurisdiction.

gerecht.

Sdu Uitgevers

Strafblad, 2009

329

~_‘~

~

P~)i1Jr4’~11t.

VJiJN IINLtKLNAIIONAAL

KECHI’

tribunaal werden elders vergelijkbare gerechten opgericht, zoals het UNMIK Court in Kosovo,2’ de Special Panels for Serious Crimes voor OostTimor,22 het Special Court for Sierra Leone,23 en de Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodja.24 De belangrijkste ontwikkeling vond in de zomer van 1998 plaats, toen 120 landen een verdrag tot oprichting van een per manent internationaal strafhof tot berechting van schendingen van internationaal humani taire recht ondertekenden. Dit internationale strafhof werd ook in Den Haag gevestigd.25 Het Internationale Strafhof is nu nog gehuisvest in het voormalige hoofdkantoor van de KPN, maar in 2014 zal het gevestigd zijn in een nieuwe lo catie op het terrein waar zich nu nog de Haagse Alexanderkazerne bevindt. Net zoals dat destijds bij het Vredespaleis het geval was, is een inter nationale architectuurwedstrjd uitgeschreven voor het gebouw en de omgeving waar het straffiof gevestigd zal zijn. Het is te hopen dat het een gebouw zal opleveren dat evenzeer aan het Haagse imago zal bijdragen als het Vredespaleis. Mede vanwege het aanvullende karakter van de

Strafblad

rechtsmacht26 en de afwachtende houding van de grote mogendheden27 komt het Internatio nale Strafhof langzaam op gang. Tot dusver heeft het hof zich beziggehouden met zaken van het Afrikaanse continent, waaronder opmerkelijk tegen het zittende staatshoofd van Soedan vanwege het drama in de regio Darfur. Naast de vestiging van het Joegoslavië-tribunaal en het Internationale Strafhof ontleent Den Haag zijn internationaal juridische betekenis vanzelfsprekend ook aan de vestiging van het Permanente hof van Arbitrage en het Interna tionale Hof van Justitie in het Vredespaleis. Het laatste gerecht is-na het ter ziele gaan van de Volkerenbond door de Verenigde Naties in 1946 opgericht als opvolger van het Permanente Hof voor Internationale Justitie. Beide instanties zijn echte wereldgerechten en hebben aanmerkelijk bijgedragen aan het juridisch prestige van Den Haag, niet in het minst vanwege de belangwek kende zaken die in het Vredespaleis zijn behan deld28. De summer courses internationaal recht van de Haagse Academie in het Vredespaleis zijn wereidvermaard en trekken veel juristen, —

—

21 Veiligheidsraad Resolutie 1244 van 10juni1999.

Protection Act van 2002 bedoeld om Amerikaans mi

22 Veiligheidsraad Resolutie 1274 van 25 oktober 1999.

litair personeel te beschermen tegen rechtsvervolging

23 Veiligheidsraad Resolutie 1315 van 14 augustus 2000.

door het hof. De wet autoriseert de president om met

Nederlandse advocaten hebben opgetreden voor dit

alle mogelijke middelen de vrijlating van Amerikaans

gerecht.

personeel te bewerkstelligen die gevangen worden ge

24 Overeenkomst tussen de VN en de regering van Cam

houden door of op verzoek van het hof in Den Haag.

bodja van 19 oktober 2004. Een van de internationale

Om deze reden wordt de wet ook wel spottend de The

rechters is een Nederlandse rechter, mr. Katinka

Hague Invasion Act genoemd.

Lahuis, terwijl ook Nederlandse advocaten optreden voor dit gerecht. 25 Het trad conform art. 126 lid 1 van het Statuut na de 60e ratificatie op 1juli 2002 in werking.

28 Sommige zaken spelen zich af op het snijvlak van vol kenrecht en humanitair recht, zoals het geschil tussen Congo en België over de rechtsmacht van nationale gerechten over zittende leden van een buitenlandse re

26 Het hof kan alleen rechtsmacht uitoefenen als lidstaten

gering voor in dat buitenland gepleegde internationale

onmachtig of niet bereid zijn de eigen jurisdictie uit te

misdrijven (Arrest Warrant case, Democratic Republic

oefenen.

of the Congo v. Belgium, Judgment, I.C.J. Reports

27 Verenigde Staten, Rusland en China zijn (nog?) geen

lid van het Internationale Strafhof. Een bizar gevolg van de Amerikaanse oppositie [onder Busch junior] tegen het hof is de American Service-Members’

330

Strafblad, 2009

2002) en het geschil tussen Bosnië-Herzegovina en Servië-Montenegro over gepleegde genocide (Genoci de Convention case, Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro, Judgement I.C.J. Reports 2007).

Sdu Uitgevers

Strafbiad

waarvan velen in hun latere carrière naam heb ben gemaakt. De aantrekkingskracht die Den Haag vanwege al deze prestigieuze gerechten uitoefent, komt ook vanwege de bescheiden positie van Nederland in het mondiale politieke krachtenveld tot uiting in de komst van andere internationale instanties naar Den Haag. Toen gevreesd werd dat de berechting van de vroege president van Liberia, Charles Taylor, door het Special Court for Sierra Leone te grote veiligheidsrisico’s met zich zou brengen, werd besloten de zittingen van de strafkamer in het gebouw van het Internationale Strafhof in het veilig geachte Den Haag te laten plaatsvinden. Eerder al was de berechting van de Libische ver dachten van de Lockerbie-ramp door een Schots gerecht mogelijk geworden door het proces op een neutrale plaats, in Nederland, te laten plaats vinden. Om al deze redenen is de jongste loot aan de stam van de internationale rechtspleging, het Libanon Tribunaal29 ter berechting van de schuldigen aan de bomaanslag van 14 februari 2005 op Rafik Hariri (de voormalige premier van Libanon) en 22 anderen,3° in de omgeving van Den Haag gevestigd. In Den Haag is ook het wat minder bekende Iran-US Claims Tribunal3’ gevestigd dat ar bitrage verricht inzake de financiële afwikke ling van de nationalisatie van Amerikaanse

INTERNATIONAAL STRAFRECHT

bezittingen in Iran. Het Tribunaal is tot stand gekomen als uitvloeisel van de gijzelingen in de Amerikaanse ambassade destijds in Teheran. In ruil voor vrijlating van de gijzelaars werden in de VS de bevroren Iraanse tegoeden vrijgegeven. Het internationale Tribunaal kreeg tot taak om de claims van Amerikaanse ingezetenen op Iran inzake genationaliseerde bezittingen te arbitreren. Voorts is het nog waard de vestiging in Den Haag te vermelden van prestigieuze interna tionale instituties, zoals Europol,32 Eurojust,33 de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens34 of de organisatie International Crimi nal Law Network35 alsook, volledigheidshalve, de aanwezigheid in Den Haag van het Europees Octrooi Bureau, het Benelux Merkenbureau en het Benelux Bureau voor de Intellectuele Eigendom. Doorwerking van internationale normen In het begin van dit artikel werd al opgemerkt dat rechtsregels van oudsher regionaal bepaald zijn doordat deze zich ontwikkelen binnen kleine gemeenschappen en dat pas met de opkomst van allerlei vormen van centraal gezag er systemen ontstaan die zich over gro tere gebieden uitstrekken. Het heeft tot aan

29 Veiligheidsraad Resolutie 1757 ~an 30 mei 2007.

tussen de gerechtelijke autoriteiten in de EU in de

30 De mogelijkheid is opengehouden dat het Tribunaal

strijd tegen grensoverschrijdende zware criminaliteit

andere sinds oktober 2004 in Libanon gepleegde aan

door samenwerking tussen nationale autoriteiten

slagen zal berechten.

soepeler en effectiever te maken.

31 Opgericht bij overeenkomst tussen Iran en de Verenigde Staten van 19 april 1981. 32 Europol is sinds 1999 een multinationale onderzoeks

34 De Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons stelt zich ten doel om chemische wapens te vernietigen en te voorkomen dat ze ooit nog gebruikt

OPCW is het uitvoerend orgaan

organisatie en het samenwerkingsverband van de

zullen worden. De

politiediensten van de Europese Unie krachtens het

van het Verdrag Chemische Wapens van 1997 en is

Verdrag van Maastricht van 1992. Europol organiseert de informatie-uitwisseling tussen de politiediensten van de 25 lidstaten van de EU. 33 Eurojust is sinds 2002 een agentschap van de Europese

gelieerd met de VN. 35 Het ICLN beoogt hen die op international strafrech telijk gebied in Den Haag en elders werkzaam zijn met elkaar in verbinding te brengen.

Unie ter ondersteuning van de samenwerking

Sdu Uitgevers

Strafblad, 2009

331

J-’r~LN

1 1t~~ft~a, Ke~IU1idN

1 ll~ VAN IN

1 F~RNA11ONAAL RECHT

de Napoleontische tijd geduurd voordat in de Nederlanden een einde kwam aan het naast el kaar bestaan van verschillende rechtssystemen.36 Met het opkomen van de natiestaat wordt het recht en vooral het strafrecht ook de uitdruk king van de soevereiniteit van een staat. Door alle internationale ontwikkelingen, meer in het bijzonder op het gebied van de strafrechtelijke handhaving van humanitair recht en de komst van de internationale gerechten naar Den Haag, heeft het begrip Haga locuta37 een nieuwe dimensie gekregen, want de internationale gerechten in Den Haag oefenen invloed uit op nationale rechtssystemen en ook op het hier te lande geldende recht. In het algemeen is de strafrechtelijke handhaving van volkenrecht op twee manieren denkbaar: handhaving van de internationale norm door de nationale justitiële organen van soevereine staten en handhaving door een internationaal of supranationaal justitieel orgaan, opgericht door dergelijke staten. De klassieke manier is de internationale norm te transformeren tot een nationale strafbepaling, zodat de handhaving geheel in een nationale setting plaatsvindt. 38 Wat de handhaving van het humanitaire recht betreft was de ontwikkeling aanvankelijk hetzelfde: de internationale normen van humanitair recht werden omgezet in nationaal recht dat door nationale gerechten wordt gehandhaafd. Afgezien van de tribunalen van Neurenberg en Tokio is dit tot de jaren negentig steeds het geval geweest. Een andere manier is aan de interna tionale norm, los van nationale strafrechtelijke transformatie, een eigen bovenstatelijke gelding

36 Overigens in Groot-Brittannië, dat nooit door Napole on overheerst is geweest, zien we de regionale verschil len die wij vroeger ook kenden, nog steeds bestaan. Het recht van Engeland en Wales is anders dan dat van Schotland en Noord-Ierland.

—

zoals Augusti

nus schreef — wanneer de paus zich heeft uitgesproken,

332

Strafblad, 2009

te geven door (doorgaans) bij verdrag een supranationaal justitieel orgaan belast met de handhaving van de internationale norm in het leven te roepen. De strafrechtelijke handhaving van de internationale norm is dan niet meer het exclusieve terrein van de nationale staten, doch dat van de hogere entiteit, het internationale gerecht.39 Deze internationale gerechten be rechten de zogeheten internationale misdrijven volkerenmoord, misdrijven tegen de menselijk heid en oorlogsmisdrijven. De handhaving van het humanitaire recht in Nederland was jarenlang marginaal geregeld. Aanvankelijk waren alleen de Haagse verdragen over het oorlogsrecht omgezet in Nederlands strafrecht doordat kort gezegd het plegen van oorlogsmisdrjven strafbaar werd gesteld. Deze situatie bleef zo tot en met de Tweede Wereldoorlog. Aanvankelijk veranderde er met de komst van de buitengewone rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog niet veel. De wetgever had aangenomen dat de Nederlandse rechter reeds op grond van het gewone Nederlandse strafrecht rechtsmacht had om tot een ver oordeling van Duitse oorlogsmisdadigers te komen. De lagere rechtspraak leek aanvankelijk dezelfde mening te zijn toegedaan; in de bijzon dere rechtspleging werden Duitse militairen wegens het doodschieten van gijzelaars of verzetsstrijders veroordeeld. De wetgever van de buitengewone rechtspleging meende dat een oorlogsmisdrijf in wezen niets anders was dan een gewoon delict, gepleegd onder bijzondere omstandigheden en niet onbegrijpelijk dat een opdracht tot het doodschieten van verzets —

—

—

—

is de kwestie afgedaan. 38 Deze methode is bijvoorbeeld bij de regelgeving van de EEG, tegenwoordig de Europese Unie, toegepast. 39 Het Neurenberg Tribunaal en het Joegoslavië-tribunaal zijn voorbeelden van deze vorm van handhaving. De

37 Haga locuta is ontleend aan het bekende gezegde Roma locuta (est), causafinita (est), oftewel

Strafblad

eerste werd door de geallieerden bij verdrag opgericht, de andere door de Veiigheidsraad op basis van het Handvest van de Verenigde Naties.

Sdu Uitgevers

Strafblad

INTERNATIONAAL STRAFRECHT

strijders of gijzelaars nooit onder de uitoefening van de dienst kon vallen en aldus moord was die de Nederlandse rechter gewoon kon berechten. Dit oordeel leidde tot problemen toen Duitse militairen zich bij hun berechting beriepen op het zogeheten Führerbefehl op grond waarvan zij naar toenmalig Duits recht bevoegd waren gijzelaars en verzetsstrijders zonder vorm van proces aan te houden en neer te schieten. De in Den Haag gevestigde Bijzondere Raad van Cassatie oordeelde dat de Nederlandse rech ter zonder uitdrukkelijke wettelijke bepaling geen rechtsmacht had ten aanzien van leden van de bezettende macht. De Haagse rechters baseerden zich op de volkenrechtelijke regel van gewoonterecht dat militairen, die met hun eenheid op het gebied van een andere dan hun eigen staat verblijven, niet onderworpen zijn aan de rechtsmacht van de rechter van die staat van verblijf, voor zover de door hen gepleegde feiten zijn begaan in de uitoefening van hun militaire verplichtingen. De wetgever repareerde de lacune en later werd in 1952 de wet Oorlogs strafrecht ingevoerd. Deze wet voorzag alleen in de strafbaarstelling van normen van het aan de Haagse verdragen ontieende Landoorlogre glement, de oorlogsmisdrijven. De wet richtte zich tot een ieder, militairen zowel als burgers, en voorzag in een universele rechtsmacht, zowel van de burgerlijke als van de militaire rechter voor oorlogsmisdrijven. Vervolgens werd later in de jaren vijftig volkerenmoord strafbaar gesteld in de uitvoeringswet Genocideverdrag. Opmer kelijk is dat louter vanwege het feit dat er geen verdrag met betrekking tot misdrijven tegen de menselijkheid bestond, deze internationale mis drijven in ons land niet als zodanig in wetgeving stafbaar waren gesteld. Er was, behoudens op het gebied van folteren krachtens de uitvoerings wet Anti-folterverdrag, geen wetgeving op het gebied van misdrijven tegen de menselijkheid. —

—

40 Wet van 19 juni 2003, houdende regels met betrekking tot ernstige schendingen van het internationaal

Sdu Uitgevers

Of het nu aan de gebrekkige wetgeving lag of niet, opmerkelijk is dat er tot laat in de tweede helft van de vorige eeuw (afgezien van de na oorlogse buitengewone rechtspleging) geen Nederlandse humanitaire strafrechtspraak bestaat, ofschoon verdenkingen soms voor het oprapen lagen, zoals de oorverdovende stilte na de politionele acties in Indonesië. De rechtspraak van het Joegoslavië-tribunaal in Den Haag heeft baanbrekend werk gedaan op het gebied van de afbakening van de de licten, zoals oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid, terwijl de rechtspraak van het Rwanda Tribunaal maatstafgevend is voor de bepaling van de inhoud en reikwijdte van genocide. Rechtsvergelijkend onderzoek van nationale strafbepalingen laat zien dat er jarenlang nationale verschillen hebben bestaan in definiëring van humanitaire delicten. De internationale jurisprudentie heeft ordening gebracht en strekt vaak tot norm in het nationale recht. De Nederlandse wetgever onderkende relatief vrij laat de noodzaak orde op zaken te stellen en vlak voor de eeuwwisseling werd de wet Internationale Misdrijven ingevoerd.40 Eerst vanaf dat moment stond naar Nederlands recht ondubbelzinnig vast dat naast volkerenmoord ook misdrijven tegen de menseljkheid en alle vormen van oorlogsmisdrijven in verband met een intern of een internationaal gewapend conflict in Nederland strafbaar en vervolgbaar waren. Deze wetgeving was niet alleen het re sultaat van de oprichting van het permanente strafhof in Den Haag en de ratificatie van het verdrag te dier zake. De wetgeving codificeerde de rechtspraak van de tribunalen. Vervolgens zien we dat Afghaanse verdachten, verdachten uit het voormalige Joegoslavië en Rwanda, maar ook eigen onderdanen die elders in de wereld, zoals in Irak of Liberia, zich schuldig zouden

humanitair recht (Wet internationale misdrijven), Stb. 2003, 270.

Strafbiad, 2009

333

L’~IN JE1JiJk~j, KbSI1M~N 1

U~ VAN INIERNATIONAAL RECHT

hebben gemaakt aan humanitaire misdrijven, worden berecht. Uitleiding Alle in Den Haag gevestigde internationale gerechten en instanties dragen hij tot het juri dische imago van Nederland en de effecten van die aanwezigheid hebben op allerlei terreinen een spin off. Dit gegeven heeft onmiskenbaar invloed op zowel de ontwikkeling van het internationale recht in het algemeen als op het humanitaire recht in het bijzonder. Door de internatio nale rechtspleging in Den Haag is de nationale rechtspleging op veel plaatsen ter wereld, ook in ons land, beïnvloed. Met name is dit het geval op het punt van de grondslag en definiëring van internationale misdrijven zoals volkerenmoord, misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdrijven.

334

Strafblad, 2009

Strafbiad

Ook op wetenschappelijk gebied heeft de inter nationale rechtspleging in Den Haag tot nieuwe impulsen geleid, niet alleen in Nederland maar ook elders in de wereld. Tegen deze achtergrond is het niet echt verbazingwekkend dat in Den Haag een nieuw een onderzoeks- en oplei dingsinstituut op het gebied van recht, vrede en internationale veiligheid wordt gevestigd, het Institute for Global Justice. Den Haag mag zich gelukkig prijzen dat de Haagse legal envi ronment nog steeds inspirerend is voor nieuwe initiatieven. Academia en rechtspleging kunnen elkaar tot nut van het algemeen bevruchten. Het is te hopen dat ookNederlandse juristen in deze ontwikkeling een rol zullen blijven spelen. Den Haag is tegenwoordig inderdaad een stad van mondiaal juridische betekenis geworden door de concentratie van gerechtelijke en juri dische instanties die hier zijn gevestigd.

Sdu Uitgevers