Q3 14. Ik ben bang voor Icesaveachtige. toestanden. Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer

OMNI

Q3’14

Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer

NIEUW EUROPARLEMENT

Werk aan de winkel voor pensioensector

MEDEZEGGENSCHAP

‘De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt’

ROBBERT COENMANS:

‘Een partij als 50+ is een ramp voor de discussie’

AANDEELHOUDERS

Verbeteren van de dialoog is het devies DENNIS DE JONG

SP-Europarlementariër

‘Ik ben bang voor Icesaveachtige toestanden’

PENSIOENDROOM

Ciao! Ilona Witsiers Interieurstyliste Mint lifestyle

‘Sinds ik in Verona heb gestudeerd en gewoond, ben ik verliefd op Italië. Het is een prachtig land en het ademt zóveel cultuur. De Italianen zijn daar onwijs trots op en stralen dat ook uit. Ze zijn bovendien gastvrij en doen alles vol overgave. Daar hou ik van. Ik zou graag in Italië leven. Niet in Verona, maar aan een van de meren in het noorden. Ik zie het al helemaal voor me: lekker eten en drinken met vrienden aan een grote houten tafel, met uitzicht op het meer. En verder? Een beetje schilderen en yoga. Maar eigenlijk wil ik nog niet nadenken over mijn pensioen. Ik vind mijn werk veel te leuk. Ik ga pas naar Italië als ik aan het einde van mijn carrière genoeg huizen heb ingericht.’

Beeld: Studio Zero / Hans van den Heuvel

2 | OMNI Q3’14

OMNI Q3’14 | 3

IN H O U D

VOORWOORD

Q3’14

8 Cover Dennis de Jong, SP-Europarlementariër ‘Europa begrijpt de tweede pijler niet’

13 Na de verkiezingen Hoe lopen de hazen in het Europees Parlement?

16

36

Ruud Hagendijk directievoorzitter MN

Dialoog Ruim vijf jaar geleden vroeg ik me op deze plek af, of het geen

16 Wet versterking bestuur pensioenfondsen

tijd was voor een nieuw paradigma. In die periode woedde de discussie over het verhogen van de pensioenleeftijd. Politici, analisten en sociale partners grossierden in pensioenvisies,

Medezeggenschap moet zichzelf opnieuw uitvinden

steeds meer commissies bogen zich over de vele deelaspecten van ons pensioenstelsel. Destijds uitte ik daarover mijn zorgen; het

34 Op weg naar het nieuwe FTK De reacties

gekissebis hield ons af van de noodzakelijke dialoog over de meer existentiële vraag waar we nu eigenlijk naartoe willen met ons pensioenstelsel. Hoewel rijkelijk laat, vindt deze dialoog nu dan toch plaats. Onze

36 Interview Robbert Coenmans, voorzitter FNV Jong ‘De echte bedreiging is dat mensen straks niet meer in het systeem vertrouwen’

40 Verantwoord ondernemen Actief aandeelhouderschap in actie

staatssecretaris gaat in gesprek met bonden en werkgevers, pensioenuitvoerders, organisaties van jongeren, ouderen en wetenschappers, maar ook met burgers. Het ministerie van SZW lanceert zelfs een speciale website: denationalepensioendialoog.nl. Dit alles om een duidelijk richting te bepalen voor de vier belangrijkste waarden van ons pensioensysteem: keuzevrijheid, solidariteit, collectiviteit en verantwoordelijkheid. Het is een lovenswaardig initiatief, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de hete aardappel wordt doorgeschoven naar, ja, waarnaartoe eigenlijk? In het voorjaar van 2015 gaan de resultaten van onder andere deze dialoog in een hoofdlijnennotitie naar de Tweede Kamer. In deze hoofdlijnennotitie legt het ministerie vervolgens ‘verbindingen tussen maatschappelijke trends’,

21

beschrijft het ‘consequenties voor de inrichting van het stelsel’ en blikt het vooruit naar ‘mogelijke transitiepaden’. Een notitie, kortom, om ‘politieke keuzes te faciliteren’. Begrijp me niet verkeerd, ik ben geen zwartkijker. Maar ik pleit wel

21 Dossier Economische scenario’s Moeten we leren leven met de ‘New Normal’?

30 Mijnpensioenoverzicht.nl Interview met Francine Giskes, voorzitter van de Stichting Pensioenregister 4 | OMNI Q3’14

2 Pensioendroom 5 Voorwoord 6 Kort 20 Column Sander van Ginkel 29 Recensie Capital in the twenty-first century 43 Cartoon

voor zorgvuldigheid bij de revisie van ons pensioenstelsel. En waar het gaat om het aanpassen van de fundamenten van ons systeem wil ik graag Willem Elsschot aanhalen: ‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren.’ Laten we hopen dat ik over vijf jaar op deze plek kan schrijven over de gewenste paradigmashift, die er dan toch eindelijk is gekomen.

Ruud Hagendijk OMNI Q3’14 | 5

KORT

Brainpower

Brainpower

Wanneer gaat het brein met pensioen? Remedies tegen ouderdom zijn er steeds meer. 100 jaar zou al een makkelijk bereikbare leeftijd zijn voor baby’s die nu worden geboren. Maar hoe zit het met ons brein?

Als volwassene

4

De piek van onze hersenkracht bereiken we rond ons 22e levensjaar en duurt slechts 5 jaar. Tussen 45 en 49 jaar verliezen mannen en vrouwen 3,6% van hun brein, en de capaciteit voor geheugen, redenering en begrip begint te tanen. Dat komt doordat de groeven op het oppervlak van de hersenen verbreden.

5

De ontwikkeling van ons brein in 5 stappen Tijdens de zwangerschap Vanaf het moment dat het brein begint te groeien, vier weken na de conceptie, heeft het een gezonde omgeving nodig om goed te kunnen ontwikkelen. Op sommige momen­ ten tijdens de zwangerschap komen er 250.000 neuronen per minuut bij. Een kortere zwangerschap kan leiden tot problemen in de brein­ ontwikkeling, wat later kan uitlopen op psychische en gedragsproble­ men.

KORT

1

Rond de pensioenleeftijd Tussen 65 en 70 jaar verliezen mannen 9,6% van hun brein en vrouwen 7,4%. Op de leeftijd van 80 jaar hebben de hersenen gewicht verloren en zijn iets gekrompen. Dat komt vooral doordat er water uit de hersenen verdwijnt. Daardoor verminderen cognitieve mogelijkheden, zoals ruimtelijk inzicht, redenerings­ kracht en verbaal geheugen. Veel oudere mensen ervaren ook daadwerkelijk dat ze zich minder goed kunnen oriënteren. Er is echter niet alleen slecht nieuws. Emotionele reacties kunnen onder controle gehouden worden, doordat de amygdala meer gaat interacteren met dat deel van het brein dat de emoties bepaalt.

3 Wat hebt u zelf in de hand?

2

De essentie is dat ons brein uitdroogt als we ouder worden. Het helpt niet om meer water te drinken, en ook wonen in een droog klimaat heeft hier geen invloed op. Wat kunt u er wel zelf aan doen?

Als kind Het brein produceert 2 keer zoveel neuronen dan het nodig heeft. Alleen degenen die gebruikt gaan worden, blijven uiteindelijk over. In deze leeftijdsfase is het brein het meest flexibel en energetisch. Op de leeftijd van 6 jaar weegt het brein 95% van het volwas­ sen brein.

• Blijf leren en houd het brein actief.

Als tiener Het brein is uitgegroeid en begint in onze tienerjaren al te verouderen. Voor de 20e verjaardag verdwijnt per jaar alweer 1% van de grijze massa.

• Blijf in beweging, bijvoorbeeld door drie keer per week 45 minuten flink door te wandelen. • Acht uur slaap per nacht helpt geheugenverlies te voorkomen. • Eet gevarieerd, rook niet en probeer een normale bloeddruk en cholesterolspiegel te behouden. • Door een hoge bloeddruk krimpt het brein sneller en verminderen mentale mogelijkheden. • Vermijd stress, want daardoor verdwijnen de neuronen in de hippo­ campus in grote aantallen. (Bron: TermLifeInsurance.org)

6 | OMNI Q3’14

OMNI Q3’14 | 7

INTERVIEW

Dennis de Jong

Dennis de Jong

INTERVIEW

‘E UROPA BEGRIJPT DE TWEEDE PIJLER NIET’ Tweedepijlerpensioenen zijn een blinde vlek voor de Europese Commissie. ‘Europa ziet onze pensioenen als een financieel product, niet als een sociale afspraak’, zegt SP-Europarlementariër Dennis de Jong. Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk

8 | OMNI Q3’14

OMNI Q3’14 | 9

INTERVIEW

Dennis de Jong

‘E

en dik pak nieuwe regels, meer bureaucratie en een blanco cheque voor de ­Europese Commissie om in de toekomst nog meer regels te bedenken.’ Er zijn ongetwijfeld lovender manieren om de herziene Europese IORP-richtlijn ­(Institutions for Occupational Retirement Provision) te omschrijven. Maar die komen niet uit de mond van Dennis de Jong. De SP-voorman in het Europees Parlement heeft weinig op met de aangepaste regelgeving, die volgens zijn partij onnodig veel nieuwe voorstellen bevat. De Jong is aan zijn tweede zittings­ periode als Europarlementariër begonnen. Hij is onder meer lid van de commissie IMCO, kort voor Interne Markt en Consumentenbescherming. Hij verwacht dat daar de komende tijd belangrijke onderwerpen op de agenda komen. ‘Veel Nederlandse collega-parlementariërs wilden graag in de commissie financiële en economische zaken. Daar gebeurde het de afgelopen vijf jaar. Maar met de komst van de bankenunie is het wet­ gevingsproces vrijwel achter de rug. Het wordt nu een kwestie van toezicht en handhaving. Lastig, maar politiek niet zo spannend.’ U denkt dat het opwindender wordt in de commissie interne markt en consumentenbescherming? ‘IMCO wordt een van de belangrijkste commissies. Het is een brede commissie, waar veel onderwerpen voorbijkomen. Dat maakt het werk leuk. De komende jaren staat de vervolmaking van de interne markt op de agenda, inclusief de positie van de consument. Bedrijven

10 | OMNI Q3’14

Dennis de Jong

klagen erover dat zij nog veel te maken hebben met afwijkende nationale regels en obstakels, maar ook consumenten lopen vast. We hebben recent een Europese consumentenrichtlijn afgesproken, waardoor consumenten overal in Europa een minimum aan bescherming krijgen. Tegelijk heeft de Europese Commissie Europees kooprecht geïntroduceerd dat bedrijven bij online verkopen kunnen hanteren. Dat maakt het voor consumenten weer ingewikkelder. Het is nog steeds niet mogelijk om elders in Europa een bankrekening te openen als je daar geen adres hebt. Dat kan allemaal beter. Al moet je je wel afvragen of je alles moet harmoniseren binnen een Europese markt of dat je een deel nationaal kunt regelen. Er liggen heel gevoelige onderwerpen op tafel. Zoals Europese normen voor opleidingskwalificaties. Maar ook pensioenen.’ Voor de pensioenen is er de herziene Europese richtlijn IORP 2. Daar zit ­Nederland niet echt op te wachten. ‘Het rare is dat IORP 2 er uitsluitend is voor de tweede pijler, de bedrijfspen­ sioenen, terwijl er maar vier of vijf landen in de Europese Unie zijn met een stevige tweede pijler. De officiële reden voor die uitgebreide richtlijn is dat het mogelijk is tweedepijlerpensioenen in heel Europa te harmoniseren. Dat is handig voor multinationals die nu per land verschillende pensioenregelingen hebben. Deze wetgeving moet volgens de ­Europese Commissie ook een stimulans zijn voor lidstaten die nog geen tweede pijler hebben om er een op te bouwen. Maar dat zie ik niet gebeuren.’ Waarom niet? ‘De tweede pijler bestaat dankzij afspraken tussen werkgevers en werknemers. Die relaties zijn in veel landen niet goed. Er loopt een heel rudimentaire scheidslijn door Europa. Er zijn landen met een vechttraditie tussen sociale partijen,

Ellende

INTERVIEW

zoals in Frankrijk en Italië. Daar gaat een tweede pijler niet van de grond komen. Daar heb je polderoverleg voor nodig. De Europese Commissie had zich er sterk voor kunnen maken dat landen als ­Griekenland, Portugal en Spanje een sterke tweede pijler ontwikkelen. In de strijd tegen de vergrijzingskosten zou dat goed zijn. Maar dat is financieel ­onhaalbaar in deze economische tijd. Een tweede pijler opbouwen is nu veel te duur. De trojka van de Europese Commissie, Europese Centrale Bank en het IMF heeft dan ook geen opbouw van de tweede pijler geadviseerd. Tegelijkertijd breken ze wel de eerste pijler af. In Griekenland zijn de staatspensioenen dramatisch gedaald. Mensen in Zuid-Europa krijgen een groot pensioenprobleem.’ Wat betekent de nieuwe richtlijn voor Nederland? ‘De meeste eisen uit IORP kennen we al lang in Nederland. Er komen nieuwe regels bij, voor bijvoorbeeld communicatie. De Nederlandse pensioenlobby is erin geslaagd om de Solvency II-eisen, zoals die voor verzekeraars gelden, uit de richtlijn te houden. Gelukkig, anders hadden we nog grotere buffers moeten aanhouden. Daar ben ik trouwens nog niet helemaal gerust op. In de kleine lettertjes staat dat de Europese Commissie de mogelijkheid openhoudt om daar in de toekomst op ­terug te komen. Bovendien behoudt de Europese Commissie het recht om details zelf in te vullen. Dan kan het gaan om ingrijpende zaken als beloningsbeleid en risico’s. Terecht leeft er bij de regering en de Pensioenfederatie de angst dat dat op termijn toch weer tot oekazes uit Brussel gaat leiden.’ Waarom bemoeit Europa zich met de ­bedrijfspensioenen, terwijl het zo’n klein aantal landen betreft? ‘Europa begrijpt tweedepijlerpensioenen niet. Voor de Europese Commissie heb je enerzijds de staatspensioenen zoals

‘Ik ben ervan overtuigd dat met pensioenen de grens overgaan alleen maar tot ellende leidt’

de AOW, de eerste pijler. Daarnaast zijn er de individuele pensioenproducten: de derde pijler. Die twee componenten begrijpt Europa. Staatspensioenen zijn een nationale aangelegenheid. Daar heeft de EU alleen iets over te zeggen als de begrotingseisen niet worden nageleefd. ­Individuele pensioenen zijn finan­ ciële producten, die zijn van de markt. Bedrijfs­pensioenen zijn een sociale afspraak tussen werkgevers en werknemers, maar de Commissie ziet ze als een financieel product waar allerlei markt­ eisen voor gelden op gebied van toezicht en communicatie.’ Een misvatting? ‘Een pensioengerechtigde is geen consument. Je krijgt in Nederland een pen­ sioentoezegging van ongeveer 70 procent van je loon en het fonds zorgt ervoor dat je dat geld krijgt. Dat is uniek in Europa. Hoe dat precies gebeurt, maakt de pensioengerechtigde niet zoveel uit, als het geld er maar is. Je hebt ook geen keuze, je valt onder de pensioen­regeling van je bedrijf of de bedrijfstak. Dat is een heel andere positie dan die van de consument. Die maakt een keuze tussen

verschillende producten die juist géén garanties bieden over de opbrengst. Dan is het heel belangrijk dat je goede informatie over die producten krijgt, zodat je ze kunt vergeleken. En dat er goed toezicht is op die markt. Maar pensioenen zijn geen markt. Het zou beter zijn als de pensioenen niet onder interne markt vielen, maar onder sociaal beleid. Dan waren deze richtlijnen er misschien niet gekomen.’ Maar de harde pensioentoezegging is in Nederland behoorlijk onder druk komen te staan. Misschien is extra regelgeving niet onverstandig. ‘Pensioenfondsen hebben het helemaal niet zo slecht gedaan. De dekkingsgraad is onderuitgegaan, maar dat heeft vooral te maken met de lage rekenrente. De rendementen van de pensioenfondsen zijn goed. Het Nederlands toezicht heeft goed gefunctioneerd. Door niet te indexeren en in sommige gevallen te korten, is de dekkingsgraad van de meeste pensioenfondsen weer op orde. Er zijn ongetwijfeld verbeterpunten. Maar we hebben in Nederland meer dan 1000 ­miljard gespaard voor onze oude dag,

meer dan bijna alle andere lidstaten. En dan krijg ik te horen van een Italiaanse Europarlementariër dat wij zoveel risico lopen met onze pensioenen. Dat daar regels voor moeten komen. Italië hééft niet eens een tweede pijler. Het is gewoon een totaal andere manier van denken.’ U vindt dat tweedepijlerpensioenen nationaal geregeld moeten worden? ‘Ja. Je hoeft alleen iets te regelen voor grensoverschrijdende regelingen voor multinationals. Daar heb je IORP niet voor nodig. Ik ben ervan overtuigd dat met pensioenen de grens overgaan ­alleen maar tot ellende leidt.’ U vindt de ontwikkeling naar DCpensioenen in Nederland gevaarlijk. Waarom? ‘Eigenlijk zijn er twee redenen. Aan de ene kant is de werknemer bij een DCpensioen altijd meer geld kwijt omdat hij bij tegenslag zelf het risico loopt, de werkgever springt niet meer bij. Maar het heeft ook weer met die markt­ gedachte te maken. Met beschikbare premie heb je geen harde pensioen­ toezegging meer. Dan wordt een pen-

OMNI Q3’14 | 11

INTERVIEW

Dennis de Jong

Europees Parlement

Informeren

‘Natuurlijk moet je mensen goed informeren. Maar niet op de wijze waarop IORP dat regelt’ sioen ineens veel meer een financieel product dan een ­sociaal product. Waarom zou je dan nog bij je pensioenfonds blijven? Dan ga je liever naar een ander fonds dat lagere kosten heeft, of meer keuze biedt. Zo haal je de markt, de ­financiële sector binnen. En dán heb je Europese regels nodig.’

goedkoopste uitvoerders. Die zitten dan misschien in IJsland of Cyprus, met nationale toezichthouders. Wie draait er dan op voor de kosten als het misgaat? Nu al gaan pensioenfondsen naar België omdat daar het toezicht minder streng is. Dat lijkt me toch geen goede ontwikkeling. Zo hol je het systeem uit.’

Maar wat is er gevaarlijk? ‘Voor het toezicht moet je vervolgens vertrouwen op de lidstaat waar de pensioeninstelling gevestigd is. Je mag zelf geen aanvullend toezicht uitoefenen. Ik ben bang voor Icesave-achtige toestanden. Als je inderdaad een Europese markt krijgt voor pensioenuitvoerders, dan gaan de fondsen op zoek naar de

Het Nederlandse stelsel geldt als een van de beste ter wereld. Maar de pensioensector is er blijkbaar niet in geslaagd om dat model goed te verkopen in Brussel. ‘We hebben het wel geprobeerd, met Pieter Omtzigt als speciale pensioen­ ambassadeur. Maar de discussie is vrij snel verengd tot Solvency II. Het was geen ideologische discussie over hoe je de oudedagsvoorziening van werk­nemers het beste kunt regelen. Jammer. Ik hoop dat de discussie over wat pensioen is nog komt op Europees niveau. Wij hebben lang geleden in Nederland bedacht dat je pensioen het beste kunt regelen voor werknemers. Omdat ze anders zelf op jonge leeftijd niet genoeg sparen en omdat het collectief goedkoper is. Brussel zit op een heel ander spoor. Naast het staatspensioen, dat in veel landen wordt versoberd, moeten mensen zelf voor hun pensioen sparen. Dan moeten ze kunnen kiezen uit individuele producten. En als ze dan maar goed de bijsluiter lezen, m ­ aken ze wel de juiste keuze. Het idee van de rationele consument. Maar die ­rationele consument bestaat niet. Daarom zijn er ooit pensioenfondsen gekomen. We zijn weer terug bij af.’

Cv Dennis de Jong Dennis de Jong (1955) studeerde rechten en publieke economie in Rotterdam. Hij promoveerde in Maastricht op het onderwerp ‘Godsdienstvrijheid in de Verenigde Naties’. De Jong werkte op de ministeries van Justitie, Sociale Zaken en Buitenlandse Zaken. Hij was justitieadviseur bij de Permanente Vertegenwoordiging van Nederland bij de EU in Brussel. Daar hield hij zich vooral bezig met asiel, migratie en grenscontroles. Voor de VN en de OESO was De Jong betrokken bij de bestrijding van corruptie en mensenhandel. Sinds 2009 is De Jong lijstaanvoerder van de SP in het Europees Parlement. Hij is ook actief voor de SP in zijn woonplaats Rotterdam.

12 | OMNI Q3’14

Goede informatie over pensioenen kan toch geen slechte zaak zijn. We zijn er in Nederland ook achter gekomen dat dat wel wat beter kan. ‘Natuurlijk moet je mensen goed informeren. Maar niet op de wijze waarop IORP dat regelt. Dat is domweg mensen laten verzuipen in informatie. Pensioen-

ANALYSE

fondsen moeten zelfs gaan rapporteren over de klimaateffecten van hun beleggingen. Ook de SP is voor een duurzamer samenleving, maar dit is onzin. Dat gaan mensen echt niet lezen. Als je dan mensen wilt informeren over hun pensioen, hanteer dan het Nederlandse systeem van informatie in lagen. Op het eerste niveau uitleg in grote lijnen en dan steeds een stapje dieper voor mensen die dat willen. Voor een dergelijke aanpak ga ik me op Europees niveau sterk maken.’ De Europese Commissie hecht veel waarde aan de derde pijler: individuele producten zoals pensioenverzekeringen. Hoe Europees is die markt? ‘Nauwelijks. Verzekeraars klagen erover dat ze hun producten niet in andere lidstaten kunnen verkopen. De verzekeringsmarkt is heel nationaal. Dat heeft te maken met de wetgeving op gebied van contracten. Wil je dat harmoniseren, dan kom je bijna uit bij een Europees Burgerlijk Wetboek. Dat is erg ingrijpend, en dat moeten we voorlopig ook niet willen.’ Ondertussen heeft de financiële ­consument weinig aan Europa. Hij kan geen hypotheken of pensioenverzekeringen afsluiten in het buitenland. Een spaarrekening elders openen is heel ingewikkeld. ‘De financiële consument is in Europa ­belabberd af. Dat gaan we de komende periode dus veranderen.’ U heeft gedurende de hele crisisperiode in het Europees Parlement gezeten. Hoe goed staat Europa er nu voor? ‘Ik ben nog steeds erg somber over de euro. De begrotingen van de meeste landen zijn op orde, maar er staan nog steeds astronomische schulden uit. Die zijn onder tafel geveegd. Begrijpelijk, we moeten de economische stemming positief houden. Maar die schulden moeten toch worden aangepakt. Ik voorzie voorlopig niet hoe dat anders kan dan dat er een permanente overdracht van geld van noord naar zuid zal zijn. Tegelijk zie je een immigratiestroom in de andere richting. Talent ontvlucht de Zuid-Europese landen. Er is nog steeds sprake van bijzonder onevenwichtige verhoudingen in Europa. Heel zorgelijk.’ |

Werk aan de winkel voor pensioensector na Europese verkiezingen Europese Volkspartij, socialisten, liberalen, conservatieven: bij de Europese verkiezingen dit voorjaar verloren de gevestigde partijen allemaal. Reden om ons zorgen te maken als het gaat om het krachtenveld in het Europees Parlement? Patrick Janssen, manager Public Affairs bij MN, laat zien dat het allemaal wat genuanceerder ligt. Tekst Gerhard Sluiter

OMNI Q3’14 | 13

ANALYSE

Europees Parlement

Europees Parlement

D

e gevreesde verdere neergang in de opkomst van de kiezer voor de Europese verkiezingen kwam er niet. Voor het eerst in dertig jaar was sprake van een – zeer lichte – stijging van het opkomstpercentage: van 43 naar 43,09. De Europese Volkspartij (EPP) en de Sociaaldemocraten (S&D) verloren beide terrein, maar blijven met bijna 55 procent van de zetels de grootste fracties in het Parlement. De ECR en de ALDE, de conservatieve en de liberale fractie, verloren ook zetels. En waar zoveel verliezers zijn, zijn er ook winnaars. Die vinden we vooral in een bont gezelschap van Eurosceptische partijen uit allerlei landen. Interpretatie van de uitslag Interessant, maar hoe moeten we deze uitslag interpreteren? Janssen concludeert allereerst dat de EPP geen meerderheid meer vormt met ECR en ALDE. ‘Daardoor wordt de samenwerking met de sociaaldemocraten belangrijker. De twee groepen EPP en S&D vormen de basis van een brede coalitie, die een gezamenlijk werkprogramma heeft opgesteld voor de komende vijf jaar. Ook ALDE maakt onderdeel uit van deze coalitie.’ De Eurosceptische partijen willen een minder machtige EU en verzetten zich tegen de invloed van Brussel op nationale begrotingen. Hoewel deze partijen – op links en op rechts - flink winnen, zien MN en haar opdrachtgevers voor hen geen prominente rol weggelegd op het Europese toneel. ‘De pro-Europese partijen blijven de komende vijf jaar het grootst in het Europees Parlement, ondanks de crisis en de groeiende euroscepsis in de lidstaten. Ondanks hun groei blijft de invloed van de anti-Europese partijen gering, omdat een partij deel uit moet maken van een Europese fractie om amendementen te kunnen indienen en om aanspraak te maken op extra geld en spreektijd in het Parlement. Zolang deze partijen

EMPL

• Agnes Jongerius (PvdA) • Jeroen Lenaers (CDA)

ECON

• Esther de Lange (CDA) • Paul Tang (PvdA) • Cora van Nieuwenhuizen (VVD)

IMCO

• Dennis de Jong (SP)

14 | OMNI Q3’14

‘Onze pensioen­sector heeft veel gehad aan de inzet van ­Nederlandse Europarlementariërs op het pensioen­ dossier’

ANALYSE

niet in staat zijn om binnen het Europees Parlement een machtsblok te vormen, is de invloed op beslissingen van het Parlement gering.’ Invloed op de pensioensector Voor de pensioensector zoomen we in op enkele commissies in het Europees Parlement: de commissie voor Economische en Monetaire Zaken (ECON), Werkgelegenheid en sociale zaken (EMPL) en de commissie voor Interne markt en consumentenbescherming (IMCO). ‘Nederland is goed vertegenwoordigd in deze commissies’, stelt Janssen, ‘en dat is van belang voor de Nederlandse pensioensector omdat deze parlementaire commissies de lead hebben op pensioen en pensioengerelateerde dossiers.’ MN en haar opdrachtgevers zijn positief over de Nederlandse vertegenwoordiging in de commissie. ‘Paul Tang kennen wij vanuit zijn vorige functie als projectleider van de Task Force Verzilveren, waar MN destijds ook bij aangehaakt was. We hebben goede contacten met hem. Agnes Jongerius kent de Nederlandse pensioensector vanuit haar vorige rol bij FNV goed, dus zij weet prima waar onze belangen liggen in Brussel. Dit kan de Nederlandse pen­sioensector zeker helpen de komende jaren in Brussel. Niet alleen om onze belangen voor het voetlicht te brengen bij Europese beleidsmakers, maar ook om de werking van het Nederlandse stelsel tussen de oren te krijgen bij collega-Europarlementariërs uit andere lidstaten.’ Werk aan de winkel Prima mensen dus, maar dat moet ook wel, want het zijn niet de minsten die zij moeten vervangen. De ­afgelopen vijf jaar heeft de Nederlandse pen­ sioensector veel gehad aan de inzet van Neder­ landse ­ Europarlementariërs op het pensioendossier. ‘Denk aan de inzet van Ria Oomen op het Witboek Pensioenen en de portability richtlijn over verwerving en het behoud van aanvullende pen­ sioenrechten. En de rol van Corien Wortmann als het gaat om financiële regulering en de positie van pensioenfondsen in de discussie daarover. Deze voormalige Europarlementariërs hebben ervoor gekozen om zich niet opnieuw verkiesbaar te stellen, waardoor voor de pensioensector belangrijke contacten verloren zijn gegaan. Des te belangrijker zijn dus de banden met de nieuwe Nederlandse Europarlementariërs en parlementsleden uit lidstaten met vergelijkbare pen­sioenstelsels en dus gelijke belangen.’ Werk aan de winkel voor de ­Nederlandse pen­sioensector. En voor MN en haar opdrachtgevers. ‘Na het zomerreces, als het nieuwe Parlement volledig up-and-running is, is het ­moment om een goede basis leggen voor een

vruchtbare samenwerking de komende vijf jaar. We zetten daarom in op kennismakingsgesprekken met de voor ons relevante E ­ uroparlementariërs in Brussel. Dat betekent ook dat we vaak fysiek aanwezig zullen zijn in Brussel. Naast kennismaking geldt voor MN en haar opdrachtgevers uiteraard dat aanwezigheid in Brussel van groot belang is voor het goed kunnen monitoren en volgen van belangrijke financiële en pensioendossiers.’ Europese Commissie Nadrukkelijk kijken MN en haar opdrachtgevers ook naar de Europese Commissie als het om de pensioenen gaat. De samenstelling van de nieuwe Commissie kan gevolgen hebben voor de invloed van Brussel op de Nederlandse pensioensector. ‘Twee invloedrijke departementen, namelijk DG ECFIN en DG MARKT lijken elkaar te vinden op het thema consumer protection’, vertelt Janssen. In pensioentermen: bescherming van en informatievoorziening aan deelnemers. ‘Ook de recente oproep van de Europese toezichthouder op verzeke-

‘De invloed van Europese toezichthoudende instanties als EIOPA wordt meer zichtbaar als het gaat om pensioenen’

ringen en pensioenen EIOPA voor het opnemen van een Key Information Document in de Europese pensioenfondsenrichtlijn IORP duidt op een trend in deze richting. Eerder zijn dit soort documenten en financiële bijsluiters verplicht geworden voor dienstverlening aan particuliere beleggers. Aanbieders van dergelijke dienstverlening moeten daarin basisinformatie verschaffen over hun beleggingsproducten, risico’s, kosten en verwachte returns. De invloed van Europese toezichthoudende instanties als EIOPA wordt sowieso meer zichtbaar als het gaat om pensioenen. Zie bijvoorbeeld het rapport van EIOPA waarin zij haar strategie uitzet ten aanzien van consumer protection issues en deze rechtstreeks koppelt aan pensioenen.’ Gezien deze trends is een goede samenwerking met het Europees Parlement van belang, concludeert Janssen. ‘Uit oogpunt van democratische controle en om te zorgen dat we zelf de kaders van ons pen­ sioenstelsel kunnen blijven bepalen.’ |

OMNI Q3’14 | 15

BESTUUR

Platform Medezeggenschap

Platform Medezeggenschap

BESTUUR

Medezeggenschap pensioenfondsen moet zichzelf opnieuw uitvinden Onafhankelijker, democratischer, deskundiger en diverser. Het Platform Medezeggenschap stelt ambitieuze doelen voor de deelnemersvertegenwoordiging bij pensioenfondsen. De wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen helpt daarbij niet. ‘De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt.’ Tekst André de Vos Beeld Jose Luis Garcia

N

ieuwe naam, zelfde activiteiten. Het Platform Deelnemersraden heet voort­ aan Platform Medezeggenschap Pen­ sioenfondsen. Vanzelfsprekend. Sinds 1 juli is de wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen van kracht en hebben pensioenfondsen of­ ficieel geen deelnemersraden meer. Dat zijn verantwoordingsorganen geworden en – in een enkel geval – belanghebbendenorganen.

16 | OMNI Q3’14

‘In de praktijk is er bij de meeste pensioen­ fondsen weinig veranderd’, zegt John Wolbers, voorzitter van het Platform Medezeggen­ schap. ‘In veel gevallen zijn de leden van de deelnemersraad overgegaan naar het verant­ woordingsorgaan. Er zijn wel mensen afgeval­ len, omdat de verantwoordingsorganen vaak iets kleiner zijn, maar er is geen sprake van een grote vernieuwing.’

Politiek bedenksel Het platform is niet erg gelukkig met de nieuwe wet voor het pensioenbestuur. Voor­ zitter Wolbers (gepensioneerd en lid van het verantwoordingsorgaan bij Zorg en Welzijn) en zijn collega-bestuurder Guus Stroot (lid verantwoordingsorgaan Pensioenfonds Tandtechniek) zien de wet in de eerste plaats als een politiek bedenksel dat de invloed van

OMNI Q3’14 | 17

BESTUUR

Platform Medezeggenschap

deelnemers op het pensioenbestuur eerder kleiner dan groter maakt. Dat heeft vooral te maken met het feit dat pensioenfondsen in overgrote meerderheid hebben gekozen voor voortzetting van het paritaire bestuursmo­ del, met werkgevers en werknemers in het bestuur. Wolbers: ‘Pensioenfondsen willen zoveel mogelijk bij het oude laten. Maar in het nieuwe paritaire model heeft het verantwoor­ dingsorgaan minder in te brengen dan de oude deelnemersraad. Veel van de taken zijn overgegaan naar de Raad van Toezicht. Het verantwoordingsorgaan kan alleen achteraf nog iets vinden. Sommige pensioenfondsen vullen die rol vrijwillig wat zwaarder in, maar puur wettelijk gezien zijn we er op achteruit gegaan. Het verantwoordingsorgaan is niet mede-beleidsbepalend.’

Platform Medezeggenschap

Vloeken

‘Het is als FNV-lid natuurlijk vloeken in de kerk, maar het zou veel mooier zijn als het verantwoordingsorgaan democratisch werd gekozen door de werknemers en gepensioneerden’

Wolbers had liever gezien dat pensioen­ fondsen waren overgestapt op een model met een onafhankelijk deskundig bestuur en daarnaast een belanghebbendenorgaan met daarin werkgevers, werknemers en gepensio­ neerden. Het belanghebbendenorgaan heeft meer en zwaardere wettelijke bevoegdheden. ‘Nu krijg je de situatie dat in het verantwoor­ dingsorgaan precies dezelfde bloedgroepen zitten als in het bestuur: werkgevers, vakbon­ den en gepensioneerden. In het bestuur is de positie van gepensioneerden nieuw, terwijl in het verantwoordingsorgaan ook werkgevers zitting krijgen. Maar het blijft een erg geslo­ ten wereldje zo.’ Democratisch Persoonlijk wil Wolbers af van het automatis­ me dat leden van de verantwoordingsorganen worden voorgedragen door werkgevers- en werknemersorganisaties. ‘De vakbonden krimpen en zijn niet meer representatief. Het is als FNV-lid natuurlijk vloeken in de kerk, maar het zou veel mooier zijn als het verantwoordingsorgaan democratisch werd gekozen door de werknemers en gepensio­ neerden. De wet biedt daar ook ruimte voor. Als je 500 handtekeningen bij deelnemers op­ haalt, kun je verkiezingen organiseren. Dat is bijvoorbeeld bij ABP gebeurd. Op die manier kun je ook meer diversiteit krijgen in de groep mensen die zich nu namens de deelnemers met pensioenen bemoeien.’ Het platform, waarvan 65 verantwoordings­ organen lid zijn en nog enkele tientallen op ad hoc basis zijn betrokken, maakt zich sinds

18 | OMNI Q3’14

amper te volgen. Dat is er met de nieuwe wet niet eenvoudiger op geworden. De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt. We lobbyen als platform voor eenvoudiger pen­ sioenwetgeving, waardoor de betrokkenheid van deelnemers groter wordt, maar dat is een lastig gevecht. Af en toe krijg ik de indruk dat zelfs politici niet meer begrijpen waar het precies over gaat.’ Niet sexy Het is met name voor kleinere pensioen­ fondsen niet eenvoudig om voldoende leden te vinden voor het verantwoordingsorgaan. Die leden zijn bovendien steeds minder een weergave van de achterban. ‘Dat is een van onze grootste zorgen’, zegt Stroot. ‘Op onze bijeenkomsten zie je veel mensen zoals wij: oudere, witte mannen met een vakbondsach­ tergrond. Dat is ietsje beter aan het worden. De pensioendiscussie begint bij meer mensen te leven. Een enkele vrouw meldt zich aan, jongeren uit de vakbeweging tonen interesse. Maar het blijft mondjesmaat. Pensioen is geen sexy onderwerp.’ Meer en nieuwe mensen vinden voor de verantwoordingsorganen zal geen makkelijke opgave worden. De interesse voor pensioe­ nen bij de gemiddelde deelnemer is weliswaar toegenomen door de dalende dekkingsgra­ den van pensioenfondsen; het blijft taaie en tijdrovende materie. Stroot: ‘Vijf, zes keer per jaar vergaderen, en dan vooraf dikke stukken doornemen. Wie gaat dat doen? De werkge­ ver moet hier zijn werknemer weliswaar voor vrijstellen, maar dan nog? Rekenrente, door­ sneepremie, dat heb je niet zomaar allemaal door. Daar moet je veel tijd in investeren.’ John Wolbers schat dat hij alles bij elkaar één dag per week kwijt is aan zijn vrijwilligerswerk.

de oprichting in 2005 sterk voor grotere betrokkenheid van werknemers en gepen­ sioneerden bij pensioenfondsen. Vanaf het begin staat deskundigheidsbevordering bovenaan de agenda. ‘We organiseren voor leden en niet-leden bijeenkomsten waar deskundigen uitleg komen geven’, zegt Guus Stroot. ‘Daar is veel behoefte aan. Voor de gewone deelnemer is het pensioendossier

Papieren tijger Dat het nieuwe verantwoordingsorgaan minder wettelijke bevoegdheden heeft dan de oude deelnemersraad zal ook niet bijdragen aan een grotere animo. De deelnemersraad werd er al vaak van beticht een papieren tijger te zijn. Dat risico is bij het verantwoordings­ orgaan nog groter. Niet voor niets stelt toe­ zichthouder DNB geen deskundigheidseisen aan de leden van het verantwoordingsorgaan. Dat is wel het geval bij het veel zwaardere belanghebbendenorgaan. Maar het aantal pensioenfondsen dat zo’n orgaan heeft, is op de vingers van één hand te tellen. ‘Het

Themadag nieuwe pensioenwetgeving Wat zou er in de nieuwe pensioenwetgeving geregeld moeten worden? Die vraag stond centraal tijdens een themabijeenkomst van het Platform Deelnemersraden eerder dit jaar. Deskundige sprekers benaderden het probleem vanuit verschillende invalhoeken: juridisch, politiek en macro-economisch. De juridische invalshoek: Hans van Meerten ‘Wat er geregeld moet worden? Bijzonder weinig.’ Hans van Meerten, advocaat bij Clifford Change en docent pensioenrecht aan de Vrije Universiteit, houdt het in eerste aanleg simpel. Van Meerten is expert op het gebied van de PPI, de Premie Pensioen Instelling. Hij beschrijft drie ontwikkelingen: de wetgeving rond de PPI; het Algemeen Pensioenfonds, dat nu nog boven de markt zweeft; en de Europese ontwikkelingen op pensioengebied, die steeds meer impact krijgen op de wijze waarop wij ons stelsel inrichten. Daarna legt hij zijn prikkelende beginstelling uit: ‘We hoeven weinig te regelen, want we hebben al veel geregeld. De kwestie rond de individuele eigendomsrechten is al geregeld in de PPI. Met de komst daarvan is veel duidelijker geworden waar de eigendomsrechten liggen. Transponeer die bepalingen naar de pensioenfondsen, zonder dat je tornt aan het collectieve karakter.’ Ook de zogenaamde ringfencing, het scheiden van de verschillende vermogens op het niveau van de regeling of van de deelnemer, is in de PPI al geregeld. En dat geldt ook voor het doorvoeren van de knip tussen de opbouw- en de uitkeringsfase en voor de BTW. Van Meerten: ‘Laat ook maar alle uitvoerders toe in de nieuwe pensioenregeling. Hoe meer partijen je op die markt toelaat, hoe beter dat is voor de regeling en dus uiteindelijk voor de deelnemer. Voor de pensioenfondsen geldt: zie alternatieve pensioeninstellingen niet als iets vijandigs, maar probeer je voordeel te doen met de positieve elementen.’ De politieke invalshoek: Steven van Weyenberg Steven van Weyenberg gooit meteen de knuppel in het hoenderhok door DNB-directeur Klaas Knot te citeren: ‘Het Nederlandse pensioenstelsel is onhoudbaar geworden.’ Van Weyenberg, D66-kamerlid en behartiger van de portefeuille van sociale zaken en werkgelegenheid, ziet 6 redenen voor het gelijk van Klaas Knot: 1. We worden sneller dan voorzien ouder.

verantwoordingsorgaan moet zijn rol opnieuw uitvinden’, zegt Wolbers. ‘Maar de taak blijft onveranderd: de spreekbuis zijn van werk­ nemers en gepensioneerden.’ Behalve over de invulling van de verantwoor­ dingsorganen, is het bestuur van het platform ook hard aan het nadenken over de eigen toekomst. Nu krijgt het platform nog een

BESTUUR

2. De hoogte van de pensioenpremies is bijna verdubbeld de laatste vijftien jaar. Maar er zit een macro-economische grens aan wat we kunnen en willen betalen. Het premie-instrument is bot. 3. Het huidige stelsel belooft meer dan het in de praktijk waar kan maken. De onzekerheid van Defined Benefit is te weinig door politiek en pensioenfondsen voor het voetlicht gebracht. 4. De geringe keuzevrijheid in het huidige pensioenstelsel staat haaks op de wens in de samenleving om zelf de regie over je leven te hebben. 5. Het stelsel mist aansluiting op onze moderne arbeidsmarkt. Organisatie op sectorniveau past minder goed waar mensen van baan wisselen over de sector heen of als zelfstandige werken. 6. Herverdelende elementen maken het toerekenen van eigendomsrechten moeilijk. Daarnaast ziet Van Weyenberg een gebrek aan representativiteit. Met een knipoog naar zijn vooral uit oudere mannen bestaande publiek: ‘Als het gaat om governance moeten we echt eens wat doen aan de oververtegenwoordiging van vrouwen en jongeren in de verantwoordingsorganen.’ De macro-economische invalshoek: Casper van Ewijk ‘De hele discussie over herverdelingseffecten van jong naar oud gaat helemaal niet tussen twintigers en oudere werkenden, maar tussen veertigers en zeventigers. Twintigers hebben namelijk nog helemaal geen kapitaal opgebouwd.’ Een van de eyeopeners waarmee Casper van Ewijk zijn toehoorders verraste. Van Ewijk is hoogleraar macro-­ economie aan de economische faculteit van Amsterdam en directeur van Netspar, het netwerk voor pensioenonderzoek in Nederland. Een nieuwe pensioenregeling zou minder gevoelig moeten zijn voor herverdelings­effecten, meent Van Ewijk. Aan de hand van grafieken laat hij zien dat ons pensioenstelsel niet losstaat van onze magere economische prestaties. Wat hem betreft zouden we verstorende effecten op de economie moeten voorkomen, onder andere door te verhinderen dat de pensioenpremie procyclisch werkt. ‘Maar tegelijkertijd’, ziet Van Ewijk, ‘moet je wel wat extra’s doen om hetzelfde pensioen te halen als de rente laag is. Dat is nogal een puzzel. De vraag is: moet je op zo’n moment aan je pensioenambitie willen vasthouden? Macroeconomisch is het op zo’n moment aantrekkelijker om te investeren in menselijk kapitaal, dus om langer te werken.’ De macro-economische problemen laten zich vooral gelden bij een DB-systeem; een DC-systeem is makkelijker stabiel te maken.

financiële bijdrage van de Pensioenfederatie, maar die heeft al aangekondigd deze bijdrage te willen afbouwen. Vervelend, vindt Wolbers, maar ook wel een goede ontwikkeling. ‘Het platform moet onafhankelijk zijn. Dat vindt DNB ook. In het ideale geval houdt dat in dat we worden betaald door onze leden: de verantwoordingsorganen. Dan moeten we dus ook ons eigen bestaansrecht bewijzen.’

In januari organiseert het Platform verkie­ zingen voor een nieuw bestuur. Eind dit jaar is er een themadag waar uitsluitend vrouwe­ lijke pensioendeskundigen zullen spreken. Stroot: ‘Als we willen dat meer vrouwen in de verantwoordingsorganen zitting nemen, moeten we ook meer activiteiten organi­ seren die vrouwen aanspreken. Dit is een beginnetje.’ |

OMNI Q3’14 | 19

COLUMN

Economische scenario’s

Sander van Ginkel

Column

BREED PERSPECTIEF Sander van Ginkel Adviseur Beleidsvisie MN

D

De ervaringen van onze portfoliomanagers – die dicht op e Britse historicus Niall Ferguson sprak de woorden de markt zitten– vormen eveneens een belangrijke input. ‘There is no such thing as the future. There are only Wat speelt er in de markt? Wat zijn de sentimenten? Met futures, plural’. MN deelt dit inzicht en werkt daarom ander woorden, zien zij bottom-up bepaalde ontwikke­ nadrukkelijk met verschillende scenario’s om de mondiale lingen in de markt die het top-down wereldbeeld challen­ toekomst in kaart te brengen. Een scenario is een hypothe­ gen? Deze netwerkgedachte levert een breed pallet aan tische reeks gebeurtenissen die de aandacht vestigen op visies en opinies op; ideale input voor het formuleren van causale relaties en beslissingsmomenten. Het gaat ver­ verschillende scenario’s. De veelgehoorde klacht ‘zet drie der dan een toekomstvoorspelling, omdat het meerdere economen in een k­ amer en je hebt vier meningen’, is voor mogelijkheden voor de toekomst voorhoudt. Daarmee ons daarom juist een waardevol gegeven. Deze analyses en zijn scenario’s erg geschikt om beleid te formuleren dat meningen worden bij de afdeling Beleidsvisie gewogen en rekening houdt met deze verschillende ontwikkelingen. De aan eigen i­ nterne inzichten en modellen getoetst. beroemde managementconsultant Peter Drucker stelde in dit verband: ‘The greatest danger in times De economische scenario’s vormen vervol­ of turbulence is not the turbulence; it is to act gens een belangrijke input voor het zoge­ with yesterday’s logic’. Door oorspronkelijk te ‘There are only naamde dynamische beleggingsproces van denken worden we gedwongen ons wereld­ MN. Onze primaire horizon is daarbij één beeld en beleid, en dat van onze opdrachtge­ futures, plural’ tot drie jaar. De top-down scenario’s worden vers, continu ter discussie te stellen. Sterker doorvertaald naar factoren waarvan is vast­ nog, dat is onze fiduciaire plicht. gesteld dat ze van invloed zijn op de koers­ vorming in activamarkten. De verschillende scenario’s zijn Dat doen we niet alleen. MN is een niet te verwaarlozen daarbij een uitstekend middel om de portefeuilles van speler op het gebied van vermogensbeheer, dus beleg­ onze o ­ pdrachtgevers te stresstesten of ze voldoende ro­ gingshuizen en banken zijn meer dan bereid hun research buust zijn. Bovendien zijn we continu scherp op mogelijke met ons te delen. Wij zoeken daarbinnen uiteraard naar de nieuwe drijvers en beleggingsmogelijkheden. beste economen en strategen, op basis van ervaring, mon­ diale reikwijdte en track record. Daar sparren we op regu­ Uiteindelijk worden de mondiale scenario’s en dynamische liere basis mee. Ook volgen we goed hoe gerenommeerde asset allocatie vertaald naar concrete adviezen voor de internationale instituten als het IMF, de Wereldbank, de MN modelportefeuille. Het Investment Committee is de OECD en centrale banken tegen de wereld aankijken. Ten eigenaar van deze modelportefeuille. Dit proces is er pri­ slotte werken we met onafhankelijke researchhuizen en mair op gericht onze opdrachtgevers te ondersteunen in denktanks op het gebied van economie, financiële mark­ hun visie en beleidvorming. Zodat zij voorbereid zijn op de ten en (geo)politiek. Immers, bij al deze externe partijen futures, plural. werken grote bataljons onderzoekers van wiens input wij graag gebruik maken.

20 | OMNI Q3’14

LONGREAD

WAT ECO NO MEN VERWACHTE N

Leren leven met de

‘New Normal’ Ter voorbereiding op het samenstellen van de beleggingsportfolio van opdrachtgevers, zet MN verschillende economische scenario’s op een rij. Een spoedcursus macro-economie. Tekst Sander van Ginkel, Adviseur Beleidsvisie MN

OMNI Q3’14 | 21

LONGREAD

Economische scenario’s

Economische scenario’s

N

Als de lonen in de VS sneller ­stijgen dan verwacht, zou de Fed sneller tot renteverhogingen kunnen overgaan

adat de kredietcrisis had toegeslagen, introduceerde ’s werelds grootste obligatiebelegger PIMCO in 2009 de ‘New Normal’. Hierin omschreef ze welke omstandigheden zij verwachtte in het post-crisistijdperk. Belangrijkste boodschap: beleidsmakers en beleggers moesten leren leven met structureel lagere economische groei en rendementen in activamarkten.

Financiële markten presteren beter dan economie Hoe valt dit verschil tussen economie en financiële markten te verklaren? Waarschijnlijk als volgt. Door de diepe recessie in 2009 ontstond in ontwikkelde economieën een ongeëvenaarde overcapaciteit en werkloosheid. Die overcapaciteit bleef ook in stand door het gematigde economische herstel dat volgde. Ondertussen breidden opkomende landen de productiecapaciteit nog eens op grote schaal uit. Deze combinatie leidde wereldwijd tot een ­dalende trend in inflatie. De lage groei en inflatie maakten dat centrale banken extreme stimuleringmaatregelen moesten en konden nemen. Eerst verlaagden zij de beleidsrente naar (bijna) 0%. Daarna kochten zij massaal obligaties op, om ook de marktrentes te drukken. Zouden zij dit niet

22 | OMNI Q3’14

Risicoscenario 1: agressieve beleidsafbouw Fed

IMAGINECHINA/CORBIS

’New Normal’ slechts deels uitgekomen Deze verwachtingen waren grotendeels gebaseerd op extensieve studies van academische economen als Reinhart en Rogoff, over de naweeën van gebarsten activabubbels. Reinhart en Rogoff1 bestudeerden maar liefst acht eeuwen aan financiële crises. Zij kwamen tot de conclusie dat in veruit de meeste gevallen vele jaren van schuldsanering volgden om balansen te repareren; een zogenaamde balansrecessie. Deze langdurige schuldsanering zou vervolgens tot structureel lagere vraag leiden, waardoor bedrijfswinsten geraakt zouden worden en faillissementen zouden oplopen. Onder andere hierdoor zouden de rendementen op meer risicodragende beleggingen structureel lager komen te liggen. Deze ‘New Normal’-verwachting vond een vruchtbare voedingsbodem, vanwege diens intuïtieve aantrekkingskracht en empirische onderbouwing. Het werd zelfs de blauwdruk van de crisis voor veel marktvorsers. Maar de praktijk bleek weerbarstig. Een recent Bloomberg-artikel kopte treffend ‘No New Normal as stocks and bonds rallied like the 1990’s’. Volgens het artikel had PIMCO slechts half gelijk gekregen. De economische inschattingen bleken redelijk juist, maar activamarkten hebben veel betere rendementen laten zien dan de ‘New Normal’ had voorgeschreven.

LONGREAD

doen, dan zou deflatie dreigen. Bovendien waren de meeste activamarkten door de kredietcrisis sterk ondergewaardeerd geraakt, waardoor centrale banken voorlopig niet hoefden te vrezen voor nieuwe bubbels.

De diepe ­recessie in 2009 ­creëerde in ontwikkelde economieën ongeëvenaarde overcapaciteit en werkloosheid

Centrale banken drijven activaprijzen op Sterker nog, het lijkt erop dat de Amerikaanse centrale bank, de Federal Reserve (Fed), bewust de ­activaprijzen opdreef. Zo probeerde zij de balansreparatie in de economie te laten verlopen via stijgende vermogens, in plaats van via schulden­ vermindering. Hoe werkte dat? De centrale banken voerden een zeer ruim monetair beleid, hetgeen dat de rentes fors omlaag drukte. Het directe initiële effect daarvan was echter bij zowel huishoudens, bedrijven als banken maar beperkt. De kredietverlening bleef laag. Het geld dat centrale banken in het systeem brachten, werd dus niet naar de economie doorgezet, maar stroomde steeds meer naar de financiële markten. Hetzij door de directe aankopen van centrale banken, hetzij door een zoektocht naar rendement die zij creëerden. De zeer lage rentes op cash en veilige staatsobligaties - veelal negatieve rendementen in reële termen - dwongen beleggers namelijk te investeren in risicovollere activa om toch nog enig rendement te behalen. Lage groeiomgeving deels ook positief voor bedrijven Het was echter niet alleen de liquiditeitsgolf van centrale banken die activakoersen opdreef. De lage

economische groeiomgeving bleek positiever dan verwacht voor het bedrijfsleven. Zo ontnamen de ruime arbeidsmarkten werk­nemers de mogelijkheid om hogere lonen af te dwingen. Hierdoor zijn de loonkosten per eenheid product laag gebleven. Bovendien zorgde de zoektocht van beleggers naar rendement voor een ruim aanbod van kapitaal voor bedrijven. Zij konden leningen herfinancieren ­tegen lagere rentes en langere looptijden, en zo de financieringskosten verlagen en hun b ­ alansen versterken. Daarnaast is er weinig geïnvesteerd vanwege de overcapaciteit en lage vraag. En daardoor bouwden bedrijven weer enorme cashbuffers op. Dit gebeurde ook deels onder druk van aandeelhouders. Behoudend acterende bedrijven werden door de aandeelhouder beloond met hogere koersen. De aandeelhouders werden op hun beurt weer beloond door mee te delen in de hoge cash­ ­ accumulatie en koersstijging via onder andere toenemende dividenden. Positieve spiraal voor activamarkten Kortom, ondanks de lage economische groei hebben de mondiale financiële markten zich sinds de crisis in feite in een positieve spiraal bevonden van lage inflatie, zeer ruime monetaire condities, dalende rentes en verbeterende omstandigheden voor het bedrijfsleven. Dit heeft in aanzienlijke koersstijgingen geresulteerd. 1

T  his Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly. C.M. Reinhart & K.S. Rogoff, 2008

Voorzitter Janet Yellen communiceert dat de Fed haar zeer ruime beleid de komende jaren slechts geleidelijk zal afbouwen. Reden daarvoor is de nog aanzienlijke overcapaciteit en (verborgen) werkloosheid. Er zijn echter economen die veronderstellen dat de Amerikaanse economie het punt van volledige capaciteitsbezetting al (veel) dichter is genaderd. Redenen die zij hiervoor noemen zijn een structurele daling van de arbeidsparticipatie, capaciteitsdestructie en de lage investeringen van de laatste jaren. Zij stellen dat het leeuwendeel van de ontmoedigde werkers en langdurig werklozen niet meer zal terugkeren op de arbeidsmarkt als gevolg van pensionering, verlies van vaardigheden en discriminatie van werkgevers. Deze economen denken dus dat de structurele werkloosheid beduidend hoger ligt, en dat loonstijgingen binnenkort significant zullen oplopen.

Looninflatie kan beleidsafbouw Fed versnellen… Wanneer deze economen gelijk krijgen en de lonen inderdaad eerder dan verwacht oplopen, dan zou dat de beleidsafbouw van de Fed aanzienlijk kunnen versnellen. Om te beginnen zal het haar inschattingen van de inflatievooruitzichten beïnvloeden. Een krapper blijkende arbeidsmarkt herbergt immers een groter risico van een loon-prijsspiraal. Bovendien zal de Fed dan haar verwachtingen voor de reële groei opschroeven. Lage loonstijgingen zijn nu nog een belangrijke missende schakel in het economisch herstel. Oplopende loonstijgingen zouden bijdragen aan hogere bestedingen, herstel van de huizenmarkt en kredietvraag.

… maar dat kan leiden tot onzekerheid Een snellere beleidsafbouw van de Fed zou de monetaire condities in de VS waarschijnlijk flink verkrappen. Dan zullen niet alleen de beleidsrente, maar waarschijnlijk ook de langetermijnrentes en de dollar oplopen. Voor de activamarkten, die deels door lage rentes en liquiditeit worden gedreven zou dat zeer nadelig kunnen zijn. Immers, het ruime beleid van de Fed droeg zeer positief bij aan de jarenlange koersstijgingen. Versnelde afbouw van dit beleid kan derhalve tot grote onzekerheid leiden onder beleggers. Te meer omdat de winstmarges dan onder druk kunnen komen te staan, door looninflatie en hogere financieringslasten. Met andere woorden, een sterkere economie hoeft niet onverdeeld positief uit te pakken voor activamarkten.

Effect wereldwijd Omdat de Fed leidend is in de mondiale monetaire ontwikkelingen, kan dit scenario wereldwijd negatief uitpakken voor activamarkten. Juist ook omdat een sterkere dollar de disinflatoire druk elders in de wereld kan doen afnemen, waardoor ook daar een minder ruim monetair beleid gevoerd zal worden.

OMNI Q3’14 | 23

LONGREAD

Economische scenario’s

Economische scenario’s

LONGREAD

Risicoscenario 2: schuld-deflatie spiraal in de EMU In het basisscenario vormt lage, maar stabiele inflatie een belangrijke schakel in de per saldo positieve omgeving voor financiële markten. Zou echter de lage inflatie doorslaan naar deflatie dan zou dit waarschijnlijk juist sterk negatief zijn voor activakoersen.

Disinflatie kan omslaan naar deflatie Dit risico is met name in de EMU aan de orde. Er bestaat een risico dat de overcapaciteit in de EMU nog groter is dan we in het basisscenario aannemen. Ook kan de overcapaciteit meer neerwaartse druk op de inflatie uitoefenen dan we verwachten. In het verleden keerde de disinflatoire trend soms pas wanneer de overcapaciteit volledig verdwenen was. Want dan ontstaan voor bedrijven en werknemers pas weer mogelijkheden om prijzen te verhogen. En omdat de inflatie al zeer laag is, én het nog jaren zal duren voordat de overcapaciteit is verdwenen, kan de lage inflatie omslaan in deflatie. Uiteraard zal de ECB dan alles uit de kast halen om deflatie te voorkomen. Echter, zolang bankbalansen gesaneerd worden, functioneert het kredietkanaal nog niet optimaal. Dat kan de maatregelen van de ECB teniet doen, waardoor de EMU toch wegzakt in deflatie.

Deflatie zou schuldenlast verzwaren In dit risicoscenario past ook een nieuwe escalatie rond de staatsschulden van perifere lidstaten. Die zijn nog altijd hoog. Sommige van die lidstaten zijn al in deflatie gezakt; anderen balanceren op de deflatiegrens. Als die deflatie verder toeneemt, kunnen schulden onhoudbaar worden. De hoofdsom van de schuld blijft wel gelijk, maar de inkomsten en winsten waaruit de rente- en aflossingsverplichtingen moeten worden voldaan, nemen af. Dus hoe meer de deflatie toeneemt, hoe zwaarder de schuldenlast wordt. Zo kan zelfs de paradox ontstaan dat hoe meer schulden worden geliquideerd, hoe groter de schuldenlast wordt. Zo kan toenemende deflatie de schuldproblemen van de perifere staten opnieuw laten escaleren.

24 | OMNI Q3’14

Basisscenario: ­normalisering ­mondiale groei In ontwikkelde economieën lijkt nu de meest intense fase van de schuldsanering voorbij. De economische groei kan hierdoor de komende jaren enigszins ‘normaliseren’. In de private sector konden de balansen worden gerepareerd door het zeer ruime beleid van de centrale banken, steeds verder dalende rentes en de resulterende activa-inflatie. In die zin is de strategie van centrale banken dus geslaagd. Zo is de ‘dekkingsgraad’ van met name Ame­rikaanse en Britse huishoudens vooral hersteld door toenemend vermogen. Bovendien ­konden daar naast bedrijven ook huishoudens hun (hypotheek)leningen herfinancieren tegen lagere rentes en langere looptijden. En ook zij hebben grotere cashbuffers opgebouwd. Ook in de publieke

sector zijn inmiddels in veel ontwikkelde landen de tekorten op de jaarlijkse overheidsbegroting aanzienlijk afgenomen, net als de druk van financiële markten en politiek tot verdere reductie. Zo is het overheidstekort in de VS terug op een niveau dat de staatsschuld het komende decennium stabiliseert. Er lijkt in ieder geval de eerstkomende jaren weinig drang tot grootscheepse bezuinigingen. In de EMU lijkt er nu eveneens minder druk te zijn om versneld tekorten te verminderen. Zo onthief de EU bijvoorbeeld recent een zestal lidstaten van de zogenaamde ‘Excessive Deficit Procedure’, omdat zij goede voortgang hebben gemaakt met het terugbrengen van de tekorten. Nog geen ongeremd mondiaal herstel Toch zal er waarschijnlijk nog geen sprake zijn van een ongeremd mondiaal herstel. Weliswaar neemt in ontwikkelde economieën de intensiteit van de schuldsanering af, totaal verdwijnen zal deze niet.

De ‘dekkingsgraad’ van Amerikaanse huishoudens is met name door toenemend vermogen ­hersteld

Zo is bijvoorbeeld de doelstelling voor EMU-lidstaten dat zij uiteindelijk de staatsschulden terugbrengen binnen het 60% Maastricht-criterium. Bijna geen van de lidstaten voldoet op dit moment aan dit criterium, zelfs Duitsland niet. Nog altijd gematigde groei doet vermoeden dat de schuld­ sanering een lang proces zal zijn. Met andere woorden: weliswaar zal de broekriem niet veel strakker getrokken worden, hij zal nog jaren strak blijven zitten. Ook de balanssanering in de private sector in ontwikkelde landen is nog niet overal voltooid. In diverse EMU-lidstaten is nog sprake van hoge schulden bij huishoudens of bedrijven. Onder andere de balans van het Europese bankwezen is nog enorm, afgezet tegen de totale omvang van de economie. Onder druk van verscherpte regelgeving lijkt de afbouw van bankbalansen nog jaren te zullen aanhouden. In de VS zijn de balansen van huishoudens, bedrijven en banken inmiddels een stuk gezonder, maar ook daar lijkt het erop dat de scher-

OMNI Q3’14 | 25

LONGREAD

Economische scenario’s

Economische scenario’s

... maar economische activiteit voorlopig nog niet normaal

ANP/ ZHOU GK

Dat de economische groei waarschijnlijk enigszins ‘normaliseert’, wil nog niet zeggen dat economieën al meteen terug zijn in hun ‘normale’ conditie. Een economie in evenwicht opereert op volledige capaciteitsbezetting en werkgelegenheid, zonder capaciteitstekorten en inflatoire druk. Centrale banken streven altijd naar deze normale conditie. Buiten de Verenigde Staten zijn veel ontwikkelde economieën echter nog niet eens of pas net teruggekeerd op hun oude piekomvang van voor de krediet­crisis. Maar ondertussen zijn beroepsbevolkingen en productiviteit wel toegenomen. Ten opzichte van deze trendgroei is nog sprake van een aanzienlijke achterstand, ook in de Verenigde Staten. De vraag is hoe snel deze achterstand op basis van de verwachte cyclische groei zal worden ingelopen.

pere regels een hernieuwde grootscheepse (krediet)expansie voorkomen. Daar komt bij dat China en andere opkomende landen lijken te beseffen dat een groeimodel dat op hoge kredietverlening, investeringen en export is gebaseerd, op de lange termijn onhoudbaar is. Deze landen streven daarom naar een nieuw groeimodel, dat veel meer gebaseerd is op inkomen en consumptie. Dit moet gepaard gaan met graduele schuldafbouw, wat de komende jaren waarschijnlijk een rem op de economische groei houdt. Structurele hervorming kent vaak een J-curve Kortom, het lijkt erop dat mondiaal de schuld­ sanering geleidelijk afneemt, maar dat voorlopig

26 | OMNI Q3’14

Opkomende landen streven naar een nieuw groeimodel, meer gebaseerd op inkomen en consumptie

grootscheepse hernieuwde schuldopbouw nog uitblijft. Ook blijft de noodzaak van structurele hervorming bestaan. Hervormingen kennen vaak een zogenaamde J-curve: de economie wordt initieel geremd en de vruchten kunnen pas jaren later worden geplukt. Per saldo levert dit groeiverwachtingen op voor ontwikkelde economieën die weliswaar boven het lage post-crisisniveau liggen, maar nog onder het pre-crisisniveau. Nobelprijswinnaar Paul K ­ rugman noemde een dergelijke situatie in het verleden weleens de ‘twilight zone’. De groei van opkomende economieën zal waarschijnlijk eveneens lager liggen dan wij het afgelopen anderhalve decennium gewend waren.

Voorlopig nog sprake van overcapaciteit Ten aanzien van de EMU bestaat weinig twijfel dat dit nog vele jaren zal duren. De verwachte c­ yclische groei ligt er de komende jaren waarschijnlijk slechts licht boven de trendgroei, waardoor de overcapaciteit en werkloosheid maar zeer geleidelijk zal worden weggewerkt. Voor de Verenigde Staten ligt dit enigszins anders. Daar bestaat veel discussie over hoe ‘normaal’ de economie inmiddels weer is. Er zijn diverse economen die veronderstellen dat de Amerikaanse economie inmiddels wel al vergaand is genormaliseerd. Echter, internationale instituten als het IMF en de OECD zien nog aanzienlijke overcapaciteit in de Amerikaanse economie, namelijk meerdere procenten van de totale potentiële omvang. Ter indicatie: sinds 2009 is in de Verenigde Staten de beroepsbevolking met een kleine vijftien miljoen mensen toegenomen. Het totaal aantal banen is echter pas dit jaar terug­gekeerd op het oude piekniveau. Bij de huidige – weliswaar verbeterende – cyclische groeiverwachtingen zal het waarschijnlijk nog enkele jaren duren voordat de Amerikaanse economie op volledige capaciteitsbezetting functioneert. Enorme capaciteitsexpansie in opkomende­ ­economieën In opkomende economieën is veel minder sprake van overcapaciteit dan in ontwikkelde economieën. Dat komt doordat de recessie in 2009 er veel minder diep was. Echter, daar heeft het afgelopen decennium wel een ongeëvenaarde expansie van de productiecapaciteit plaatsgevonden. Zolang een

LONGREAD

Risicoscenario 3: Harde landing China Net als ontwikkelde landen implementeerde China in 2009 een ongekend stimuleringspakket. Deze enorme stimulering heeft tot een ware kredietboom geleid. Hierdoor zijn de schulden in China fors opgelopen de afgelopen jaren.

Forse groei schaduwbanksysteem Hoewel de meerderheid van leningen via het banksysteem zijn verstrekt, zijn in China ook andere kanalen van kredietverlening sterk gegroeid de laatste jaren. Hierbij moet bijvoorbeeld gedacht worden aan trust bedrijven, beleggingsfondsen en investeringsmaatschappijen welke producten als wealth management producten en trust leningen aanbieden. Het is vooral dit zogenaamde schaduwbanksysteem dat zorgen baart, vanwege het ondoorzichtige en deels ongereguleerde karakter.

Lagere economische groei Hoge schuld hoeft niet direct een probleem te vormen, zolang de economische groei hoog genoeg is om aan de schuldverplichtingen te voldoen. In China is echter de afgelopen jaren de economische groei juist afgenomen. Veel van de schuld is aangegaan om investeringen te doen. Bij een lagere economische groei zal een toenemend deel van deze investeringen onrendabel blijken.

Moeilijke beleidskeuzes voor China Ook ligt in China de inflatie onder de doelstelling van de centrale bank. Dit kan doorslaan naar deflatie. Oorzaken kunnen zijn: minder cyclische groei dan verwacht, krapper monetair beleid om de kredietbubbel te temperen, dalende grondstoffenprijzen, of tegenvallende mondiale groei. De Chinese autoriteiten beschikken over grote financiële reserves om excessieve schuldproblemen en groeiverzwakking of deflatie te voorkomen. In het basisscenario van MN is dat ook de aanname. Echter, Chinese beleidsmakers moeten wel een fijne balans houden tussen het deflateren van kredietmarkten en het inflateren van de reële economie. Een beleidsfout is dan sneller gemaakt. En ook in China kan deflatie diepere schuldproblemen veroorzaken. Het risicoscenario van een harde landing van de Chinese economie is dan ook niet uit te sluiten.

dergelijke expansie gaande is, is nog sprake van een groeistimulerend effect. Want de investeringen stimuleren de aanbodkant van de economie én de vraag naar investeringsgoederen. Wanneer echter de investeringscyclus heeft gepiekt, dan valt de vraagimpuls daarvan weg, maar blijft de opgebouwde capaciteit in stand. Sommige economen vrezen dat de investeringsboom in opkomende landen nu inderdaad spoedig zal gaan uitpieken. Dit als gevolg van ontoereikende winstgevendheid, of omdat beleidsmakers de investeringen willen terugdringen om kredietbubbels te voorkomen. Een dergelijke ontwikkeling zou nog eens bijdragen aan de mondiale overcapaciteit.

OMNI Q3’14 | 27

LONGREAD

Capital in the twenty-first Loremipsum century

Economische scenario’s

Capital in the twenty-first century Thomas Piketty

BOEKRECENSIE LOREMIPSUM

Vijftien jaar research, maar dan heb je ook wat. De Franse econoom Thomas Piketty onderzocht, samen met collega’s, historische veranderingen in de concentratie van welvaart en vermogen over de laatste 300 jaar. Het resultaat van die berg werk heeft hij verwerkt in het boek ‘Le capital au XXI siècle’ ofwel, in Engelse vertaling, ‘Capital in the twenty-first century’. De belangrijkste conclusie van Piketty is dat de groei van de economie structureel lager is dan de vergoeding op kapitaal. Met als gevolg dat vermogenden zich een steeds groter deel van de nationale koek toe-eigenen. De rijken worden rijker, de inkomensverdeling wordt schever.

… zodat centrale banken een ruim monetair beleid ­blijven voeren Overcapaciteit is niets meer of minder dan te weinig vraag ten opzichte van het (potentiële) aanbod. Bedrijven en werknemers hebben dan weinig mogelijkheden hun prijzen te verhogen, wat de inflatoire druk beperkt. Ook in diverse grondstoffenmarkten is sprake van enige overcapaciteit. Jaren van relatief hoge prijzen verhoogden het aanbod, zoals schaliegas in de VS. Daartegenover zal de vraag in de grondstofintensieve opkomende economieën juist wat lager liggen de komende jaren. Hierdoor is de kans op een langdurige grondstoffenprijsstijging afgenomen. Ten slotte blijft, zoals gezegd, de kredietverlening en daarmee de geldgroei waarschijnlijk beperkt. Vanuit monetaire hoek zal dan eveneens weinig inflatoire druk optreden. Dit alles combinerend, zal in de meeste regio’s de inflatie weliswaar naar de 2%-doelstelling van de centrale bank opkruipen, maar traag en gespreid over jaren. In de EMU blijft de inflatie de komende jaren waarschijnlijk nog (ruim) onder target liggen. Voor opkomende landen wordt zelfs verdere daling verwacht. Per saldo zullen in het basisscenario de komende jaren de monetaire condities nog ruim blijven. Vanwege de beperkte inflatoire druk hebben centrale banken vooralsnog de ruimte om het economisch herstel te blijven ondersteunen. Ook daar waar het beleid gradueel wordt afgebouwd, is slechts sprake van minder stimulering, maar nog geen daadwerkelijke afremming van de economie door centrale banken. Het

28 | OMNI Q3’14

IMF, bij monde van voorvrouw Lagarde, voerde de afgelopen maanden campagne om beleidsmakers te overtuigen niet te snel victorie te kraaien, en de economie te blijven stimuleren. Zij waarschuwde eerder dit jaar dat de ‘Orge of Deflation’ bestreden moet blijven worden. Ze lijkt hiermee voldoende gehoor te vinden bij ’s werelds dominante centrale bankiers Janet Yellen en Mario Draghi.

Het IMF voerde de afgelopen maanden ­campagne om beleidsmakers te overtuigen niet te snel ­victorie te kraaien

Conclusie basisscenario Ondanks alle risico’s en de lage economische groei was er in de jaren na de crisis in feite sprake van een positieve spiraal voor activamarkten: lage inflatie, ruime monetaire condities, dalende rentes, een zoektocht naar rendement en verbeterende bedrijfsfundamentals. Dit heeft de koersen van veel activaklassen aanzienlijk opgedreven. Deze constellatie blijft in het MN basisscenario ­‘Normalisering’ grotendeels in stand. De cyclische economische groei ligt te laag om de overcapaciteit snel weg te werken. Hierdoor blijft de inflatie beteugeld en zullen centrale banken een ruim beleid blijven voeren. Rentes kunnen geleidelijk iets oplopen, maar zullen waarschijnlijk per saldo historisch laag blijven. Door dit alles blijft voorlopig waarschijnlijk sprake van een positieve omgeving voor activamarkten, hoewel de hoge rendementen van afgelopen jaren niet gemakkelijk te herhalen zullen zijn. Want inmiddels zijn waarderingen opgelopen. Wel dient goed gemonitord te worden of centrale banken de activamarkten niet te veel opblazen. Er komt een moment dat economieën toch hun ‘normale’ omvang weer bereiken en tegen capaciteitsgrenzen aanlopen. Dan zal de inflatoire druk toenemen en moeten centrale banken – wellicht versneld – hun ruime beleid terugschroeven. Hoe meer de activamarkten dan zijn opgeblazen, hoe groter het risico op negatieve koersreacties. |

Waar al zoveel gezegd is over inhoud en impact van ‘Capital’, is het wellicht zinniger hier in te zoomen op Pikettys visie op pensioenen, overigens niet meer dan een zijpaadje in het totale boek. De econoom is positief over pensioenfondsen, die mogelijk – Piketty is voorzichtig – een dempend effect hebben op de scheve vermogensgroei. ‘Pensioenfondsen garanderen een flinke meerderheid van gepensioneerden een fatsoen­ lijke levensstandaard op een betrouwbaarder en billijker wijze dan investeren in financiële instrumenten zou kunnen bereiken.’ Pensioenfondsen, die overwe­ gend het omslagstelsel volgen, staan voor de uitdaging de vergrijzing het hoofd te bieden. De overgang naar een kapitaaldekkingsstelsel is amper een optie, want er valt dan een generatie buiten de boot en bovendien is het behoorlijk riskant je pensioen afhankelijk te maken van globale financiële markten. Langer werken zal geboden zijn, aldus Piketty, en daarnaast is het een van de belangrijkste uitdagingen voor de verzorgings­ staat van de 21e eeuw om een collectief systeem te ontwerpen met gelijke rechten, waar iedereen in past, hoe ingewikkeld zijn carrièrepad ook is. Waar mensen nu vaak in het duister tasten, stelt zo’n systeem men­ sen in staat weldoordachte beslissingen te nemen over hun spaargeld. Een spraakmakend, met vaart geschreven en indruk­ wekkend werk. Jammer dat Piketty uit zijn enorme databank geen conclusies heeft getrokken over de specifiek Nederlandse situatie. Het zou interessant zijn om te zien of ook Nederland meegaat in de door Piketty beschreven trend. Bovendien zou Piketty, ge­ wapend met een wat diepgaander kennis van de Neder­ landse situatie en van de Nederlandse pensioensector, wellicht wat minder kort door de bocht het omslagstel­ sel als norm hanteren. Tenslotte heeft het Nederlandse systeem, zij het niet zonder problemen, al een zware economische crisis overleefd en lijkt het ook het meest geschikt om de vergrijzing het hoofd te bieden. Dus Piketty, werk aan de winkel. We need you here!

OMNI Q3’14 | 29

ACHTERGROND

Mijnpensioenoverzicht.nl

Mijnpensioenoverzicht.nl

ACHTERGROND

Mijnpensioenoverzicht.nl vier jaar later In 2011 startte Stichting Pensioenregister de website Mijnpensioenoverzicht.nl. Sindsdien is er veel gebeurd: de pensioensector beweegt, de eisen van de toezichthouders zijn verstevigd en de roep om informatie is luider geworden. Omni berichtte er toen over, en vroeg nu onafhankelijk voorzitster Francine Giskes naar een tussenstand. De Stichting Pensioenregister zit niet stil, zo blijkt. Tekst Riejanne Wolswinkel Archieffoto ANP

30 | OMNI Q3’14

OMNI Q3’14 | 31

ACHTERGROND

Mijnpensioenoverzicht.nl

Mijnpensioenoverzicht.nl

Intussen wordt nagedacht over een nog verdergaande versie 3.0.

naar een ‘versie 3.0’ naar verdere verbeteringen. Onder andere met toegankelijker schermen, meer nettobedragen en mogelijk een overzicht op huishoudniveau, zodat de gegevens van meerdere verdieners in een huishouden tegelijk te zien zijn.

M

ijnpensioenoverzicht.nl geeft basisinformatie, die iedere deelnemer inzicht geeft in hoe het ervoor staat met zijn pen­sioen. Wanneer is Mijnpensioenoverzicht.nl klaar? ‘Nooit,’ zegt Giskes vol overtuiging. ‘De website is permanent in ontwikkeling. Pensioenen zijn onzeker. Dat betekent dat de inhoud van de informatie verandert, maar dat ook de gedachte over pensioencommunicatie evolueert. Daar ontkomen wij niet aan. Én daar denken we graag over mee. Want waar heeft men nu echt behoefte aan?’ Acht miljoen bezoekers De website kreeg na de lancering vier jaar geleden direct veel aandacht. Binnen twee weken waren een miljoen mensen op de site geweest. Inmiddels hebben zo’n acht miljoen mensen ingelogd; een getal waar Giskes heel blij mee is. ‘Maandelijks hebben we 200.000 bezoekers.’ Inhoudelijk is de website nu niet zo heel veel anders dan vier jaar terug. ‘Waar we nu staan heeft alles te maken met onze start. Die was heel erg geïnspireerd op de gedachte: mensen moeten weten hoe ze ervoor staan. Ze hebben kennis nodig over hun eigen situatie. Dat was, en is nog steeds, onze belangrijkste drijfveer.’ Zo nam de Stichting twee jaar terug onder andere Pensioenkijker.nl over, waardoor inzicht in pensioen en informatie over pensioen onder één dak kwamen. Maar nu zoekt de Stichting in de aanloop

32 | OMNI Q3’14

Duiding Het ideaalbeeld van Giskes is echter input geven voor het antwoord op de vervolgvraag: ‘Hoe moet ik deze informatie duiden, en als ik er iets aan wil veranderen, wat kan ik dan doen?’ De voorzitster benadrukt dat de Stichting geen ambitie heeft om producten te verkopen of advies te geven, maar alleen mensen een goed inzicht wil geven. ‘Inzicht maakt deelnemers soms ook onzeker. Daarom denkt het bestuur nu na over hoe we mensen concreter kunnen duiden wat de informatie voor hen betekent. Dat kan een glijdende schaal zijn, ja. Wij zullen nooit adviseren om een polis te kopen, maar willen wel perspectief geven. Zodat mensen weten of ze iets moeten ondernemen. De bottomline is dat we zekerheid willen bieden, maar dat het een voorspelling blijft. Je moet immers érgens vanuit gaan, maar het economisch tij heeft z’n invloed. Los daarvan willen we kunnen laten zien wat er gebeurt als iemand eerder stopt of juist langer doorgaat met werken. We zoeken nu uit hoe we dat kunnen doen.’ Concreet houden deze vraagstukken in dat de Stichting zoekt naar drie economische basisscenario’s, waarmee koopkracht en risico’s voorspeld kunnen worden. Op basis daarvan zou Mijnpensioenoverzicht.nl dan een grove marge kunnen schetsen waartussen de hoogte van het pensioen kan schommelen. Ook wordt gezocht naar mogelijkheden om te ‘spelen’ met de pensioendatum, om vervolgens te laten zien wat het effect is. Wensenlijstje En daarmee is Giskes nog niet klaar. ‘Ons wensenlijstje voor de kortere termijn is nog langer. We willen op Mijnpensioenoverzicht.nl ook het partnerpensioen en het nabestaandenpensioen laten zien. Scheidingen komen veel voor, maar sommige ex-gehuwden rekenen toch pas uit wat de scheiding financieel betekent als ze daadwerkelijk met pensioen gaan. Verder willen we een gemakkelijke verbinding tussen onze omgeving en de aparte

Kunnen weten

‘Het is niet onze opdracht om ervoor te zorgen dat mensen meer wíllen weten, alleen dat ze het kúnnen weten’

ACHTERGROND

Op 6 januari 2011 lanceert Henk Kamp, dan minister van SZW, samen met Francine Giskes de website www.mijnpensioenoverzicht.nl

‘Mijn fonds’-omgevingen. Daar kan men terecht voor uitgebreidere, specifiekere informatie. Soms heeft een deelnemer te maken met wel vijf uitvoerders, en dan is het heel makkelijk als je direct kunt doorklikken naar het specifieke fonds. En ook voor de langere termijn zijn er nog allerlei plannen. ‘We willen vooral dat de informatie vaker geactualiseerd wordt. Het liefst is die helemaal actueel, zeker als er iets in het reglement verandert. Een UPO komt één keer per jaar uit. De kans is groot dat die informatie in de loop van het jaar achterhaald is. Sommige uitvoerders actualiseren de gegevens nu al vaker, andere hebben daar nog moeite mee.’ Zo kunnen ook nog lang niet alle uitvoerders makkelijk aangeven wat er gebeurt als een deelnemer eerder stopt of langer doorwerkt. ‘Dat is geen verwijt, maar een gegeven. De ene uitvoerder heeft daar al geautomatiseerde berekeningen voor en kan dat gemakkelijk doorseinen, de andere moet eerst gaan zitten rekenen. Sowieso moet ons systeem er nog voor worden klaargemaakt, zodat die informatie zichtbaar wordt.’ Doel voor 2014 is om de verbeteringen die de Stichting zelf kan doen, zoals de toegankelijkere schermen op de site, af te ronden. Volgend jaar krijgen de uitvoerders dan de tijd om hun zaken op orde te maken. Binnen twee jaar hoopt Giskes dan ‘Mijn Pensioenoverzicht versie 2.0’ met deze nieuwe functies te kunnen lanceren.

Nog steeds een moeilijk thema Tot slot: kan het UPO niet samengaan met Mijnpensioenoverzicht.nl? ‘Bij de start van dit project hebben we gezegd dat de schriftelijke versie van het UPO misschien wel kan verdwijnen. En wij zijn zeker niet uitontwikkeld. En hoe beter, actueler en meer to-the-point het kan, des te liever. Maar over de echte communicatievragen buigen zich weer andere mensen.’ Daar verwijst Giskes ook naar als we opmerken dat nog steeds het merendeel van de bezoekers van de website 50-plusser is. Op de vraag of ze kan zeggen waarom nog steeds maar vier van de tien Nederlanders weten hoeveel pensioen ze opbouwen – ondanks dat er meer over pensioenen wordt gecommuniceerd – heeft Giskes geen antwoord. ‘Jongeren en vrouwen blijven nog achter. Dat weten we. En we weten ook dat het voor veel mensen toch een moeilijk onderwerp blijft. Maar het is niet zozeer onze opdracht om ervoor te zorgen dat mensen meer wíllen weten, maar vooral dat ze het kúnnen weten. Overigens hebben we ook nog de telefonische helpdesk Vergeten pensioenen, waar per jaar 10.000 vragen worden gesteld. Vaak bellen kinderen voor ouders. Die helpdesk voorziet dus duidelijk nog in een behoefte.’ Betrokken Waar normaal zo’n vier fte aan mensen van de Sociale Verzekeringsbank de helpdesk en het beheer van het website verzorgen, worden er voor het ontwikkelingsprogramma richting nieuwe versies extra mensen ingehuurd. Komend najaar wordt een intensieve tijd. Werken de betrokken fondsen goed mee? ‘De pensioensector is zelf verantwoordelijk voor de totstandkoming van deze stichting en website. In het bestuur zitten vertegenwoordigers van SVB, Pensioenfederatie en Verbond van Verzekeraars. De kosten dragen de fondsen ook zelf: momenteel zo’n 50 cent per deelnemer. Dat betekent dat ze ook gemotiveerd zijn om de gegevens aan te leveren, hoewel dat natuurlijk best een omslag was. Want de fondsen en verzekeraars moesten er ook voor eigen rekening nog veel werk voor verzetten.’ Giskes wil als onafhankelijk voorzitster haar waardering daarvoor uitspreken. Daarnaast vindt ze het mooi dat de Stichting een rol mag spelen in de politieke dialoog. ‘We hebben goed contact met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en zitten regelmatig aan tafel met staatssecretaris Klijnsma. Bijvoorbeeld rondom het nieuwe wetsvoorstel Pensioencommunicatie, dat net terug is van de Raad van State. We worden daar echt goed bij betrokken. Ik vind het heel mooi om te zien hoe het ministerie onze input serieus neemt.’ |

OMNI Q3’14 | 33

FTK

Pensioencontract

Pensioencontract

Wetsvoorstel nieuw FTK: de reacties

Ouderenbonden CSO/NVOG/KNVG wijzen het voorstel resoluut af. ‘In de nieuwe wet wordt zekerheid op zekerheid gestapeld, zonder het economisch belang en het belang van de deelnemers daarin voldoende evenwichtig te wegen. De hogere solvabiliteitseisen en de nieuwe methodiek van korten van pensioenrechten betekenen daarnaast dat pensioenfondsen eerder en op de langere termijn gezien ook mogelijk onnodig zullen moeten korten. Extra zekerheden die in het nieuwe FTK op basis van ‘toekomstbestendig indexeren’ worden geëist, beperken de komende decennia bovendien de indexatie­mogelijkheden of maken die zelfs in veel gevallen totaal onmogelijk.’

De vakcentrales FNV, CNV en VCP maken zich grote zorgen over de effecten van de nieuwe pensioenregels. ‘Dit FTK is instabiel en zorgt niet voor de koopkracht die mensen zo hard nodig hebben’, aldus Gijs van Dijk, pensioenbestuurder FNV. ‘De pensioenen worden straks nog steeds niet geïndexeerd, terwijl indexatie voor jong en oud een belangrijke pijler is voor een goede oudedagsvoorziening.’ Volgens CNV-bestuurder Willem Jelle Berg worden in het huidige FTK pensioenfondsen te VNO-NCW en MKB veel gedwongen om met de korte termijn bezig te zijn. ‘Deze Nederland noemden eerder dit kortetermijnfocus komt het uiteindelijke pensioenresultaat voor jaar de nieuwe spelregels noodzakelijke de deelnemers niet ten goede.’ VCP-duovoorzitter Gerrit van de reparatie van het bestaande FTK, maar ze zien Kamp: ‘Een integrale afweging van de effecten van het Wetsgeen wezenlijke vernieuwing. Alleen de indexatievoorstel FTK en de Wet Witteveenkader is noodzakelijk om mogelijkheden zullen volgens de werkgeversorganide onderhandelingen die over de pensioenregelingen saties beperkter zijn. Ze zijn wel positief over de gevoerd moeten worden succesvol te laten verlopen. toezegging een stabiele premie mogelijk te maken. De gefaseerde invoering die het kabinet beoogt, Daarmee ontstaan betere mogelijkheden om de pensigrenst aan onbehoorlijk bestuur. Werkneoenkosten beheersbaar te houden en risico’s te blijven mers zijn uiteindelijk de dupe.’

34 | OMNI Q3’14

delen voor indexatie van pensioenen. In combinatie met de fiscale aanpassingen van het Witteveenkader zijn zo in de komende jaren niet alleen lagere maar ook stabiele premies mogelijk, volgens de werk­ geversverenigingen hard nodig voor het herstel van economische groei en de werkgelegenheid.

FTK

De Pensioenfederatie is positief over bepaalde onderdelen van het wetsvoorstel voor het nieuwe FTK, maar de kritiek overheerst. Zo wordt de manier waarop wettelijk invulling wordt gegeven aan de wens om te komen tot meer evenwicht tussen de generaties volgens de Pensioenfederatie uiterst ongelukkig ingevuld. De nieuwe indexatie-eis, het zogeheten ‘toekomstbestendig indexeren’, lijkt op macroniveau weliswaar tot evenwichtige uitkomsten te leiden, maar kan op fondsniveau voor onevenwichtige uitkomsten zorgen. Bovendien is het van belang om niet steeds geïsoleerd naar één element te kijken als het gaat om evenwicht tussen generaties, maar naar álle elementen van de pensioenregeling samen, zoals bijvoorbeeld ook de premieheffing, het spreiden van de eventuele kortingen en de mate van het risico in het beleggingsbeleid. De Pensioen­ federatie vat de kritiek als volgt samen: (1) toekomstbestendig indexeren pakt verkeerd uit, (2) het FTK blijft op onderdelen knellen met de sturing op de langetermijnambitie, (3) er is een onduidelijke rolverdeling tussen pensioenfonds en toezichthouder (4) er is geen steun voor het voorgestelde UFR en (5) voorkom onnodige administratieve lasten.

De jongeren van de vakcentrales zien het nieuwe FTK als een stap vooruit. Michiel Hietkamp, voorzitter CNV Jongeren: ‘We pleiten al jaren voor een meer symmetrisch pensioen, waarbij het risico gelijk gedeeld wordt. En dat hebben we nu. Toch hebben we het perfecte en toekomstbestendige pensioencontract voor jong en oud hiermee nog niet in handen.’ FNV Jong verwacht dat de wijziging voor rust in het stelsel zal zorgen. Voorzitter Robbert Coenmans: ‘Met het nieuwe FTK is geen sprake meer van diepe kortingen het ene jaar, en grof indexeren het andere. Dergelijke situaties ondergraven de houdbaarheid van het stelsel.’ Volgens de VCP-jongeren bestaat er een grote kans dat fondsen eeuwig in een herstelfase blijven hangen en hun strateANBO, gisch beleggingsbeleid niet op het juiste moment kunnen aanpassen. de belangenorgani‘Langdurige hersteltermijnen zijn schadelijk voor de pensioenuitsatie voor ouderen, vindt de komst. Daarnaast is het jammer dat er geen apart herstelmecharegels voor indexatie in het nieuwe FTK nisme is voor schokken in de levensverwachting zodat die ook te strikt en is van mening dat het terugdraaien los van de schokken op de financiële markten evenwichtivan kortingen en toekennen van inhaalindexatie ger verdeeld kunnen worden tussen verschillende onder de nieuwe regels eigenlijk onmogelijk is. Een generaties’, aldus pensioenwoordvoerder ander kritiekpunt is dat pensioenfondsen bij het Derya Gunaydin van VCP Young vaststellen van premies wel en bij het berekenen van Professionals.

(Bronnen: FNV, CNV, VCP, VNO-NCW, Pensioenfederatie, ANBO, IPN)

verplichtingen niet mogen uitgaan van verwacht rendement. Ook is ANBO bang dat het uitwerken van losse eindjes in lagere regelgeving leidt tot vertraging of inperking van de ruimte van sociale partners en vraagt het zich af waarom pensioenfondsen geen ruimere mogelijkheden krijgen om een zekerheidsmaat te hanteren die lager ligt dan 97,5%. Alles bij elkaar is het er volgens de senioren vooral complexer op geworden. ‘We betalen een te hoge prijs voor die extra zekerheid.’

OMNI Q3’14 | 35

INTERVIEW

Robbert Coenmans

Robbert Coenmans

INTERVIEW

‘DE ECHTE BEDREIGING IS DAT MENSEN STRAKS NIET MEER IN HET SYSTEEM VERTROUWEN’ Robbert Coenmans kwam bij FNV Jong omdat hij zich boos maakte over de jeugdwerkloosheid. Inmiddels is hij voorzitter en nauw betrokken bij het pensioendossier. ‘Steeds als ik denk ‘nu heb ik het door’ komt er iets nieuws voorbij dat ik niet begrijp. Al wordt dat wel minder. Gelukkig...’ De FNV-jong voorzitter in elf stellingen. Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk

Het pensioenstelsel is niet meer van deze tijd. ‘Landen als Frankrijk en België hebben een puur omslagstelsel. Daar is de boot echt aan het zinken. Zo erg is het bij ons niet, maar het wringt wel op een paar punten. De veranderende verhouding actieven-gepensioneerden vereist een duidelijker kader voor de verdeling van het pensioengeld. De doorsneepremie is een raar ding, een omslagstelsel binnen de kapitaaldekking, gebaseerd op oude ideeën over een loopbaan. Daar moeten we vanaf. Hoe precies, dat weet ik ook niet. De kosten zullen een probleem zijn. Maar veranderingen op die terreinen zijn nodig, willen we het stelsel geloof-

36 | OMNI Q3’14

waardig houden. De echte bedreiging is dat mensen straks niet meer in het systeem vertrouwen. Dan houdt het op.’ We zijn op de goede weg met de pensioendiscussie… ‘Het is logisch dat de AOW wordt aangepast aan de gestegen leeftijdsverwachting. Het nieuwe financieel toetsings­ kader is een verbetering. Het stelsel is nu een piramidespel waar iedereen zoveel mogelijk uit wil trekken. Met het nieuwe FTK kunnen de pensioen­potten niet meer worden leeggeïndexeerd. Maar het verlagen van de opbouw is een slechte zaak voor jongeren. Die kunnen niet voldoende pensioen meer opbou-

wen. Dat heeft overigens niets te maken met de pensioendiscussie. Het is gewoon een keiharde bezuinigingsmaatregel. En dan krijgen wij te horen dat we die loonruimte maar moeten terugverdienen aan de CAO-tafel. Zo makkelijk is dat niet.’ … maar de echte keuzes moeten nog ­worden gemaakt ‘Ik denk het wel. Het nieuwe FTK is noodzakelijk onderhoud. De nieuwe wetten voor pensioenbestuur en pensioencommunicatie zijn ook goed. We overladen mensen nu met informatie waar ze niets van begrijpen. Maar de structurele keuzes zijn niet gemaakt. Het echte pen­ sioendebat moet nog beginnen. Zoals

OMNI Q3’14 | 37

INTERVIEW

Robbert Coenmans

over de doorsneepremie. Maar zelfs al besluiten we daarover in 2015, dan duurt het zeker vijf jaar voordat er iets verandert. Veranderingen gaan traag.’ Jongeren zijn te weinig pensioenbewust. ‘Mijn beeld is gekleurd. Ik behoor tot dat kleine groepje gekken dat hier volop mee bezig is. Een bijzondere hobby. Tijdens de lunch over rekenrente praten. Ik ben oprecht verbaasd dat jongeren zo ­bezig zijn met hun pensioen. Tien jaar geleden was dat ondenkbaar. Natuurlijk, het is niet zo actueel als de studiefinanciering, maar vrienden vragen me geregeld of ik ze wil uitleggen hoe het nu eigenlijk zit. Ze lezen ook dat het niet goed gaat met de pensioenen. De betrokkenheid van jongeren kan altijd beter. Hier werken we aan met het Pensioenlab van de gezamenlijke jongerenorganisaties: dat is onze vooruitgeschoven post. Deskun­digen luisteren daarnaar. En in het ­Pensioenlab leiden we jongeren ook op in het pensioendossier. Er is veel belangstelling voor. We beginnen aan onze vierde groep van zeventig jongeren.’ De vakbond heeft zitten slapen op het pensioendossier. ‘Dat kan ik niet goed beoordelen, daarvoor zit ik hier te kort. Achteraf kun je makkelijk zeggen dat de pensioenfondsen alle verplichtingen hadden moeten afdekken toen de dekkingsgraden hoog waren. Toen was er nog geen crisis. Die zou er nooit meer komen, het einde der geschiedenis, en zo. Onzin, weten we nu. Nu schieten we weer door naar de andere kant: het komt nooit meer goed met de economie. De waarheid is dat we het niet weten. Straks komt er misschien een grote medische doorbraak waardoor we veel langer blijven leven. Of zijn de rendementen structureel veel lager. Dan

Cv Robbert Coenmans Robbert Coenmans (28) studeerde rechten in Tilburg. Hij is sinds juni vorig jaar voorzitter van FNV Jong. Daar is hij belangenbehartiger pensioenen, jeugdwerkloosheid en onderwijs. Coenmans is lid van de SER en secretaris van het Pensioenlab.

38 | OMNI Q3’14

Robbert Coenmans

Ramp

‘Een partij als 50+ is een ramp voor de discussie’

kunnen de afspraken die we nu maken weer dom lijken en moeten we opnieuw aan de slag.’ De vakbond is te verdeeld om jong en oud te kunnen verenigen. ‘Het is heel goed dat FNV Jong er is, en niet alleen voor de pensioendiscussie. De bonden vergrijzen. Bij de oude achterban is een reflex om verworven rechten uit te melken. Wij spelen intern een belangrijke rol in die discussie door te laten zien wat de effecten zijn op jongeren. We moeten blijven opkomen voor verworven rechten, maar niet ten koste van anderen. De posities binnen de bond worden minder star. De generatiediscussie is aan het afzwakken. Ouderen vinden het ook erg als hun kinderen of kleinkinderen niet aan de bak komen, of straks geen pensioen hebben. Ze beseffen dat ze daar dan ook mee te maken krijgen. Binnen de vakbond komen we daar wel uit. Maar een partij als 50+ is een ramp voor de discussie. Die doen alsof de belangen van jongeren en ouderen onverenigbaar zijn.’ De solidariteit ondermijnt het pensioenstelsel. ‘Solidariteit kan een allesvernietigend ­argument zijn in de discussie. Ik ben voor solidariteit in de vorm van een pensioenstelsel met evenwichtige risicodeling. Maar ja, dat past niet op een spandoek. Je moet collectief beleggen en risico’s ­delen. Maar wel evenwichtig, voor alle partijen. Dan kom je in moeilijke discussies. Vrouwen profiteren meer van het pensioenstelsel dan mannen omdat ze langer leven, dat vinden we prima. Dat hoogopgeleiden meer profiteren dan laagopgeleiden, dat is raar. Maar kun je dat allemaal zo precies afstemmen? Wordt het daarmee beter? In ieder geval niet simpeler.’

INTERVIEW

Het is onvermijdelijk dat het pensioenrisico bij de deelnemer komt te liggen. ‘Ja. Bedrijven lopen te veel risico. Dan kun je wel zeggen, dat moet dan maar, maar een bedrijf dat over de kop gaat vanwege te grote pensioenrisico’s, daar is een werknemer nog minder mee ­geholpen dan met een slecht pensioen. En we zijn er als vakbond toch in eerste plaats voor de werknemers, niet voor de gepensioneerden.’ Werknemers moeten zelf verantwoordelijk worden voor hun eigen pensioen. ‘Iedereen een eigen pensioenpotje lijkt me verschrikkelijk. Dan moeten mensen zelf gaan beslissen hoe ze dat beleggen, terwijl ze daar geen verstand van hebben. Iedereen weet dat jongeren meer ­risico met hun pensioen kunnen lopen dan ouderen. Maar als je jongeren vraagt hoe ze willen beleggen, zijn ze juist erg tegen risico. Zijn ze dan beter af met een eigen potje? Ik denk dat het goed is dat we dat collectief blijven ­regelen.’ Pensioenfondsen zijn te duur. ‘De kosten voor pensioenfondsen zijn vijf miljard. Dat is hoe je het ook wendt of keert enorm veel geld. Te veel? Ik weet het niet. Het zal ongetwijfeld voor minder kunnen. Ik ben voorstander van consolidatie in de pensioensector. Dat is goedkoper. Wat het Pensioenlab b ­ etreft blijven er tien fondsen over. Dat hebben we expres een beetje scherp ingestoken.’ We moeten het pensioengeld meer in Nederland inzetten. ‘Iedereen wil iets met die grote pen­ sioenpot. We moeten het geld gebruiken om de huizenmarkt vlot te trekken. We moeten het inzetten om de Nederlandse economie te stimuleren. Leuke ideeën. Maar huizen zijn niet zo’n stabiel bezit en met meer geld in de economie ­pompen heb je niet automatisch banen voor jongeren. Dat pen­sioengeld moet in eerste instantie pensioengeld blijven. En renderen om goede pen­sioenen te kunnen betalen. Als dat evengoed in Nederlandse beleggingen kan, prima. Zo niet, niet doen. Dat moet de leidende gedachte zijn. En dat vinden jongeren ook.’ |

OMNI Q3’14 | 39

MVB

Aandeelhouders in actie

Aandeelhouders in actie

MVB

Aandeelhouders komen steeds vaker in actie Betekende actief aandeelhouderschap aanvankelijk vooral een scherp oog voor beloningsbeleid, tegenwoordig gaan de inspanningen een stuk verder. Naast het stimuleren van verantwoord ondernemen wordt ook de langetermijnstrategie steeds meer onderwerp van gesprek. Een blik op die ontwikkeling aan de hand van de aandeelhoudersvergaderingen van afgelopen seizoen. Tekst Hans-Maarten Dagelet Beeld Patk.

H

et eerste dat Eumedion, het samenwerkingsverband van institutionele beleggers, opmerkt in haar evaluatie van aandeel­ houdersvergaderingenseizoen 2014, is dat de participatiegraad naar recordhoogte is gestegen. Lag de opkomst bij de aandeelhoudersvergaderingen van AEX-bedrijven vorig jaar op gemiddeld 63 procent, dit jaar is dat opgelopen tot 70 procent. Vergeleken met tien jaar geleden is zelfs sprake van een ruime verdubbeling. Waarschuwing De toenemende betrokkenheid van aandeelhouders is voor een belangrijk deel afkomstig van grote institutionele beleggers. In Eumedion zoeken die elkaar op om standpunten te bepalen en krachten te bundelen. Zo wordt er ruim voor het nieuwe seizoen een brief verstuurd aan alle N ­ ederlandse beursgenoteerde ondernemingen om al vroeg de gezamenlijke speerpunten onder de aandacht te brengen. De brief vormt de basis voor gesprekken met individuele beursondernemingen. Als de agenda’s voor de aandeelhoudersvergaderingen bekend zijn, wordt gezocht naar mogelijk controversiële punten. De beleggingscommissie bepaalt vervolgens of er een waarschuwing (alert) uitgaat naar de Eumedion-deelnemers. Jaarlijks worden gemiddeld acht tot tien alerts verstuurd, op een totaal van bijna duizend agendapunten. Verder wordt er binnen Eumedion elk jaar een verdeling gemaakt welke belegger naar welke aandeelhoudersvergadering gaat. Deze zoge-

40 | OMNI Q3’14

noemde lead investor kan in overleg met andere Eumedion-deelnemers mede namens hen spreken en stemmen. Verbeteringen in 2014 De speerpuntenbrief van 2014 was vooral gericht op het verbeteren van de accountantsverklaring bij de jaarrekeningen. ‘De directe aanleiding hiervoor was het verslag van de fraude bij Imtech’, zegt Rients Abma, directeur van Eumedion. ‘Daaruit bleek dat met een uitgebreidere en informatievere controleverklaring beleggers waarschijnlijk een beter beeld hadden gehad van de risico’s in de onderneming.’ Volgens Abma is er het afgelopen jaar een goed begin gemaakt met het verbeteren van de controleverklaringen. ‘Zo’n 40 procent van de beursvennootschappen heeft over boekjaar 2013 al zo’n uitgebreide verklaring opgenomen’, zegt hij. ­Bovendien heeft de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) het belang ervan erkend en besloten het op te nemen in de auditstandaarden. Volgend jaar is de uitgebreide verklaring dus verplicht. Abma: ‘Dat is mede het gevolg van onze

924 voorstellen Voor Eumedion-deel­nemers vonden er afgelopen seizoen 95 reguliere aandeelhouders­ vergaderingen plaats. In totaal stonden daar 924 voorstellen op de agenda, waarvan er slechts 1 werd weggestemd. Wel werden er 4 voorstellen voor aanvang van de vergadering van de agenda gehaald. Er werden in seizoen 2014 geen voorstellen door de aandeelhouders aangeleverd. In 2013 werden 10 van de 975 voorstellen afgestemd. In dat jaar werden 3 agendapunten voor of tijdens de vergadering ingetrokken.

OMNI Q3’14 | 41

CARTOON

Aandeelhouders in actie

belangenbehartiging bij de NBA en de politiek.’ Voor wat betreft de controversiële punten op de agenda’s van afgelopen seizoen wijst Abma op een drietal alerts. In de eerste plaats was daar de waarschuwing over het beloningsbeleid bij biotechbedrijf Corbion. De raad van commissarissen had trans­ actiebonussen toegekend aan twee oud-bestuurders, wat tot zo veel verzet leidde dat de aandeelhoudersvergadering tegen de decharge dreigde te stemmen. Daarop werd besloten een buitengewone aandeelhoudersvergadering te organiseren over de bonussen. Abma: ‘89 procent van de aanwezige aandeelhouders heeft op die extra vergadering tegen­ gestemd.’ Een ander alert betrof het streven van Sligro Food Group om het voor aandeelhouders moeilijker te ­maken zelf een voorstel op de agenda te plaatsen. Dat plan is, onder druk van ontevreden aandeel­ houders, kort voor aanvang van de vergadering van de agenda gehaald, en dus niet doorgegaan. Het derde opvallende alert ging ook over bonussen, ditmaal bij Heineken. ‘De bierbrouwer had met ­terugwerkende kracht de doelstellingen voor het bepalen van de hoogte van beloningen aangepast om te zorgen dat mensen alsnog hun bonus zouden krijgen’, zegt Faryda Lindeman, adviseur bij MN, dat voor Heineken lead investor is. ‘Dat is iets waar we absoluut tegen zijn.’ Het leidde tot afkeuring van de decharge van de raad van commissarissen door een ruime meerderheid van de ‘onafhankelijke’ aandeelhouders. Maar omdat de door de familie gecontroleerde grootaandeelhouder H ­ eineken H ­ olding voor stemde, mocht dat niet baten.

‘Steeds meer beleggers­ ­vinden het van belang om ESGfactoren buiten de aandeel­ houders­ vergadering aan de orde te stellen’

Trends Aan de tegenstem op de aandeelhoudersvergadering van Heineken gingen overigens nog allerlei ­inspanningen vooraf. ‘We hebben er verschillende gesprekken over gevoerd met Heineken’, zegt Lindeman. Ze benadrukt steevast het belang van de dialoog met bedrijven waarin wordt belegd. ‘In het

Wat doet Eumedion? Eumedion ondersteunt institutionele beleggers in hun streven de governance-, milieu- en sociale prestaties van Nederlandse beursvennootschappen te verbeteren. Daarnaast behartigt Eumedion de belangen van de aangesloten pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen, beleggingsinstellingen en vermogensbeheerders in Den Haag en Brussel. Er zijn zo’n zeventig institutionele beleggers aangesloten bij Eumedion, waarvan ongeveer de helft pensioenfondsen en een tiende niet-Nederlandse institutionele beleggers. De Eumedion-deelnemers vertegenwoordigen in totaal ongeveer 1.000 miljard euro aan belegd vermogen. 20 à 25 procent van de Nederlandse beursgenoteerde aandelen wordt gehouden door deze beleggers. Eumedion - Grieks voor ‘goede bewaker’ - is een onafhankelijke stichting die wordt bestuurd door afgevaardigden van een aantal deelnemers. De stichting wordt gefinancierd uit de jaarlijkse contributies die worden opgebracht door de deelnemers.

42 | OMNI Q3’14

geval van Heineken heeft het niet tot een gewijzigde opstelling van de onderneming g ­ eleid, maar over het algemeen kan je in dat soort gesprekken meer bereiken dan op een aandeelhoudersvergadering.’ Bovendien, zegt Lindeman, kan je het in die bedrijfsgesprekken over zaken hebben die überhaupt weinig of niet op een aandeelhoudersvergadering aan de orde komen, omdat het geen punten zijn waarover gestemd hoeft te worden. Dan gaat het vooral over verantwoord ondernemen. ‘Dat is voor zowel de onderneming als voor ons een betere weg’, zegt ze. ‘Het voorkomt dat je veel potentiële mening­verschillen op aandeelhoudersvergaderingen moet uitvechten.’ Steeds meer dialoog Zowel Lindeman als Eumedion-directeur Abma ziet de laatste jaren een duidelijke trend naar meer dialoog tussen beleggers en ondernemingen. ‘Steeds meer beleggers vinden het van belang om ESG-­ factoren buiten de aandeelhoudersvergadering in relatieve rust aan de orde te stellen’, zegt Abma. ­Bedrijven ­raken er ook aan gewend om vragen te krijgen, zegt Lindeman. En op hun beurt krijgen ondernemingen meer behoefte om eigen vragen aan grote institutionele beleggers voor te leggen. Naast ESG-onderwerpen, gaan die gesprekken in toenemende mate ook over de strategie van ondernemingen. Lindeman noemt als voorbeeld KPN, waarmee afgelopen jaar constructieve gesprekken zijn gevoerd over het borgen van de rechten van minderheidaandeelhouders, met het oog op een mogelijke overname door América Móvil. Maar ook bij bijvoorbeeld Wolters Kluwer, dat op zoek is naar antwoorden voor de lange termijn, gaat het vaker over strategische kwesties. Zo’n zelfde verschuiving richting strategie bepleit Abma voor de verslaggeving: jaarverslagen moeten meer inzicht geven in het toekomstige verdien­model van een onderneming, en hoe daar op ingespeeld wordt. ‘Meer ingaan op risico’s en kansen op de middellange en lange termijn’, reageert hij. ‘Om de continuïteit te waarborgen.’ ‘We moeten een goed geïnformeerd en gedegen klankbord voor de ondernemingen zijn’, zegt Lindeman. ‘Ook op dit soort belangrijke strategische kwesties. Want terugkijkend kan je je afvragen of het bijvoorbeeld wel zo’n wijs besluit was om TNT ­express en PostNL te splitsen. Hadden we daar als institutionele beleggers niet ook een opvatting moeten hebben? Ik denk het wel.’ Verbetering van de dialoog tussen institutionele investeerders en Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen, ook als er belangrijke strategische beslissingen moeten worden genomen, daar ligt de komende ­jaren volgens haar de uitdaging voor de institutionele belegger. |

ILLUSTRATIE AD KOLKMAN

MVB

Colofon Nummer 3 | september 2014 OMNI is het relatiemagazine van MN dat vier keer per jaar verschijnt. Uitgever MN, Prinses Beatrixlaan 15, 2595 AK Den Haag, Postbus 30025, 2500 GA Den Haag, tel. +31(0)70 316 01 60 Hoofdredactie: Hester IJgosse ­

Eindredactie Ruben Langenhuizen Redactie Hans-Maarten Dagelet, Sander van Ginkel, Jacques van der Horst, Henk Jacobs, Patrick Janssen, Gerhard Sluiter, André de Vos, Riejanne Wolswinkel, Marjolein Zaal Concept & realisatie Scripta Communicatie Art direction Patk/Patrick Keeler

Vormgeving Patrick Keeler, Majel van der Meulen Beeld ANP Photo, Studio Zero, Linelle Deunk (cover), Jose Luis Garcia, Getty Images, Hollandse Hoogte, Patrick Keeler Cartoon Ad Kolkman Traffic Jacqueline Konermann Lithografie Grafimedia Amsterdam Drukwerk Kampert-Nauta

OMNI Q3’14 | 43

LOREMIPSUM

Loremipsum

‘EEN PENSIOENGERECHTIGDE IS GEEN CONSUMENT’ Dennis de Jong, SP-Europarlementariër Pagina 8

44 | OMNI Q3’14