Sprinklers Feiten, cijfers en meningen

Een waterdicht verhaal over brandbeveiliging

Hier wel

Dit boekje biedt u op beknopte wijze inzicht in de diverse vormen van brandbeveiliging. U krijgt de heldere feiten en de harde cijfers, zonder uitputtende verhandelingen. Met name sprinklers komen ruim aan bod, onder meer aan de hand van verschillende praktijkvoorbeelden en tips.

Een waterdicht verhaal over brandbeveiliging

Hier wel

Hier wel Hier wel

Sprinklers Feiten, cijfers en meningen.

Een uitgave van de Vereniging Sprinkler Installateurs. www.sprinkler.nl

Hier wel

Hier niet

5e geheel herziene druk

Hier wel

Hier niet

Het boekje "Een waterdicht verhaal over brandbeveiliging " uit 2003 is niet meer verkrijgbaar. Omdat er nog steeds veel vraag is naar de het boekje heeft de VSI besloten het boekje digitaal beschikbaar te stellen via de website. Wij zijn ons bewust dat de informatie niet altijd up to date is, maar wel zeer bruikbaar. Vragen of opmerkingen? [email protected] www.sprinkler.nl

5e geheel herziene druk, november 2003 1e druk

september 1996

2e herziene druk

april 1998

3e herziene druk

juli 2000

4e herziene druk

oktober 2002

Inhoud

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1 Brandbeveiliging moet. Maar hoe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2 Het Bouwbesluit en de rol van sprinklers . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3 Van 135 meter hoog tot 20 meter diep . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4 ”Sprinklers werken al door in de voorlopige ontwerpen.” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 5 Waarom sprinklers? En voor welke prijs? . . . . . . . . . . . . . . . 26 6 Voor elk gebouw een passend sprinklersysteem . . . . . . . 30 7 Als ’t erop aankomt: de feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 8 Wie installeert het systeem? Wie inspecteert? . . . . . . . . . 40

Bedrijfsverzamelgebouw, Helmond Nieuwbouwproject, opgedeeld in vier units van elk 6.000 m2, gescheiden door branddeuren. Door de sprinklerinstallatie (eis van de plaatselijke brandweer) genieten huurders meer vrij­ heid bij de inrichting. Omgerekend naar de prijs per vierkante meter, vroeg de installatie relatief weinig extra investering.

Sponsors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Indien nieuwe statistieken en cijfers beschikbaar komen, dan vindt u deze op onze website: www.sprinkler.nl Op verschillende plaatsen in dit boekje treft u tips en voorbeelden van sprinklerbeveiliging in de praktijk aan.

1

Voorwoord Brandbeveiliging staat sterk in de belangstelling. Dat is niet verwonderlijk als we weten welke gevolgen een brand kan hebben. Met als trieste dieptepunten de gevallen waarin dodelijke slacht­offers en zwaargewonden vallen te betreuren. Goede beveiliging is daarom noodzakelijk, overal waar vuur gevaar voor mensen kan opleveren. En niet alleen daar. Wat te denken van schade aan uiterst kostbare, gevoelige apparatuur? Het effect van branden in on­vervangbare, historische panden? In magazijnen met uiterst brand­bare materialen? Welbeschouwd is brandbeveiliging aan de orde in nagenoeg alle bouwwerken. In dit boekje ligt de nadruk op brandbeveiliging met behulp van sprinklerinstallaties. De snelste en meest effectieve vorm van brandbeveiliging, zoals uit de cijfers en feiten blijkt. Vragen als ‘Hoe werkt een sprinkler?’ en ‘Waar wel en waar niet?’ krijgen hier een antwoord, terwijl ook het installatieproces en de kwaliteitsbewaking worden uiteengezet. Installatie van sprinklers heeft ook vaak andere gunstige effecten. Volgens het gelijk­waardig­ heids­­principe (Bouwbesluit) kunnen langere vluchtroutes en grotere brandcompar­ti­menten worden toegestaan. Speciale bouwvormen (zoals atria) worden mogelijk. En verze­keraars zijn doorgaans genegen de hogere graad van beveiliging te verdisconteren in de premies. Dit boekje is alweer aan zijn vijfde druk toe. Dit geeft aan dat het in een behoefte voorziet. Het is een geheel herziene druk geworden, aangezien er ook in de wereld van de sprinklers en brandbeveiliging tal van ontwikkelingen zijn. De toegenomen aandacht voor eisen en vergunningen vindt ook hier zijn weerklank. Wat betreft kwaliteitsgarantie en -hand­ having verschilt deze uitgave dan ook aanzienlijk van de vorige. Ook op veel andere punten is er in belangrijke mate vernieuwd, aangevuld of gewijzigd. Ongewijzigd is het uitgangspunt van een beknopt, handzaam boekwerkje over sprinklers, bestemd voor alle betrokkenen bij het bouwproces: opdrachtgevers, architecten, adviseurs, verzekeraars, brandweer en andere belanghebbenden. Met snelle, toegankelijke informatie, zonder uitputtende verhandelingen. Heeft u specifieke vragen? Dan kunt u terecht bij de erkende installateurs (pagina 43). ‘t Is natuurlijk te hopen dat er helemaal niets vlam vat. Ontstaat er echter ergens vuur, dan is een sprinklersysteem het beproefde middel om slachtoffers te voorkomen en de schade te beperken. Vanuit die gedachte wens ik u een nuttig en zinvol gebruik van deze uitgave. Ministerie van VROM, Den Haag In verband met het grote gevaar van brandoverslag was de ‘open’ atriumbouw van dit complex met zeventien boven­grondse bouw­ lagen en twee ondergrondse parkeerkelders alleen mogelijk door toepassing van sprinklerbeveiliging. Het gaat hier om een combinatie van een pre-action, een normaal en een droog systeem. 2

Rob Hartgerink Voorzitter Vereniging Sprinkler Installateurs (VSI) 3

1

Brandbeveiliging moet. Maar hoe?

Brandgevaar zit soms letterlijk in een klein hoekje. Een smeulende sigarettenpeuk kan het begin zijn van een grote vuurzee. Kortsluiting in een meterkast heeft meer dan eens geleid tot verlies van complete bedrijfshallen. Dergelijke ge­varen worden soms gebagatelliseerd: ”Dat kan bij ons niet, dit gebouw is onbrandbaar.” Wie zo denkt, komt bedrogen uit. Zelfs in bouwwerken opgetrokken uit beton kunnen hevige branden woeden, omdat in deze gebouwen vaak veel (brand­­bare) kunststoffen worden toegepast. Bovendien is de inventaris (meubels, papier, apparatuur) zo goed als altijd brandbaar. Kortom, het is een illusie om te denken dat een bedrijfsom­geving van zichzelf vrij is van brandgevaar. Na een brand ... In het meest rampzalige geval kost een brand men­sen­levens. Gelukkig behoort zo’n doemscenario in Nederland tot de uitzonderingen. Toch hebben tal van bran­ den grote ge­volgen. Niet alleen vanwege de materiële schade, maar door de zaken ‘eromheen’. Doordat een getroffen bedrijf tijdelijk niet kan produceren, lopen klanten weg. In de hui­ dige tijd van just-in-time kan een gat van een paar dagen al desas­treus zijn. Brandschade aan een kleine schakel van een grote productie­lijn kan hierdoor onevenredig zwaar door­ werken. In de detail­han­del kan men er ook van meepraten. Consumen­ten die toe zijn aan een nieuwe tent wachten echt geen weken tot de dichtst­bijzijnde campingzaak na een brand weer de deuren opent. Veel bedrijven komen de klap niet te boven Een grote brand is voor meer dan de helft van de bedrijven fataal; ze gaan direct dan wel binnen 3 jaar failliet. Met name het tijdverlies door nieuwbouw breekt ze op. Lange levertijden op machines doen zich eveneens gelden. Ook met het oog op de continuïteit van een onderneming is adequate brandbeveiliging dus van groot belang.

FloraHolland, Rijnsburg Het grootste gecertificeerd gesprinklerde object van Nederland. Het totale bebouwd oppervlak van 275.000 m2 is volledig gesprinklerd met circa 40.000 sproeikoppen.

In de Verenigde Staten zijn in gebouwen met een hoog risico sprinklerinstallaties vaak verplicht; ongeveer 90% van de hotels en motels in de VS is gesprinklerd. Sommige Ameri­ kaanse staten bieden universiteiten leningen met lage rentes aan ten behoeve van de installatie van sprinklers.

1

1

4

5

Hoe kijkt de verzekeraar er tegenaan? Brandbe­veili­ ging is uiterst belangrijk. Zo zien ver­ze­keraars het ook. Sterker nog, vaak komen de verzekerings­maat­schappijen met speciale wensen, bijvoorbeeld ten aanzien van de maximale comparti­ mentgrootte en de te gebruiken bouw­materialen. Wordt niet aan deze wensen voldaan, dan wordt er niet verzekerd, of al­leen tegen hoge premies. Het treffen van voorzieningen voor brandbeveili­ging kan anderzijds be­tekenen dat lagere verzeke­rings­premies in rekening worden gebracht.

nen deze instellingen meehelpen om een doelmatig plan op te stellen. Voorkomen is beter: rookverboden in bepaalde ruimten en het verplicht gebruik van vlamdovende prullenbakken be­horen ook tot de organisatorische maatregelen. Evenals een verbod op plaatsing van vuilcontainers tegen het gebouw. Een brand in zo’n container leidde er ooit toe dat in Hengelo (O.) een heel winkelcentrum in de as werd gelegd.

Welke soorten brandbeveiliging? Brandbeveiliging kan grofweg in vier categorieën worden onderverdeeld: 1. Bouwkundig Alle bouwkundige eisen zouden gemakkelijk terug te vin­den moeten zijn in het Bouwbesluit en de bijbehorende NEN-nor­men. Dat valt in de praktijk behoorlijk tegen. Daarom zijn er Nederlandse Praktijk Richtlijnen (NPR) uitgegeven. De naam zegt het al, de eisen in ’praktijktaal’ gesteld. Uitgaande van het Bouw­besluit zijn ook rekenbeslismodellen ontwikkeld, bij­voor­beeld om snel de vereiste maximale compartiment­grootte te bepalen. Het Bouwbesluit bevat de minimum prestatie-eisen voor materialen. Er worden onder meer eisen beschreven voor: • brandwerende beglazing • beschermende staalconstructies • isolatiematerialen • rookluiken.

1% 3%

2. Organisatorisch Bij brand in drukbezochte gebouwen, zoals winkelcentra en bioscopen, moeten de medewerkers zorgen dat het publiek snel en zonder paniek het gebouw verlaat. Dat vraagt om een specifiek op het gebouw afgestemd ontruimingsplan. Effectief ontruimen, het is gemakkelijker gezegd dan gedaan. 1 Wie daarover meer wil weten kan terecht bij de Arbo-dien­sten. In samenwerking met de landelijke bedrijfshulpver­le­ning kun­­ 6

11%

12%

’Bij brand glas stuk­slaan.’ Een van de meest voorkomende vormen van ’Signale­ring’ is de

35% Woongebouwen Kantoorgebouwen Industrie Overige gebouwen Vuilcontainer en los afval Personenauto Overige gebouwen

Verdeling van branden naar object in 2001

Een voorbeeld dat het belang van deze eisen onderstreept: meer dan eens komt het voor dat branddeuren, die vanzelf dienen te sluiten, worden vastgezet met wiggen. Bij een brand kan dat catastrofale gevolgen hebben.

17%

21%

(Bron: CBS)

3. Signalering Hoe eerder de brandweer weet dat er een brand is, des te beter. Kennis van de precieze plaats van de brandhaard is ook belangrijk voor een doelmatige inzet van blusmateriaal. Met een brandmeldsysteem wordt de brandweer snel op de hoogte gebracht. Dat kan via automatische brandmelders die reageren op rookontwikkeling, temperatuurstijging of straling. Ze slaan alarm (waarschuwingsbel) en schakelen tegelijker­tijd de brandweer in. De handbrandmelders gaan daartoe pas over na menselijk ingrijpen: ’Bij brand glas inslaan’. In veel gebouwen wordt gebruikgemaakt van een combi­natie van automatische en handbrandmelders.

handbrand­melder.

4. Repressief Het gaat hier om alle middelen voor het direct blussen of doven van een brand: a. Kleine blusmiddelen Zoals handblusapparaten en slanghaspels. Ze bieden alleen kans op succes bij kleine brandhaarden. Zijn er geen men­sen in de buurt, dan blijven ze onbenut. Helaas ontbreekt nog maar al te vaak de periodieke controle op dit soort beveiligings­ mid­delen. Het is voorgekomen dat bij een be­ginnende brand een schuimblusser niet kon worden gebruikt omdat deze leeg op de voorgeschreven plaats hing. b. Stationaire blusinstallaties Dit zijn automatische systemen, zoals sprinklers, schuimblus­ installaties en blusgasinstallaties. Afhankelijk van het type gebouw, de gebruikte materialen, de inventaris en het soort brandrisico komt een van deze systemen of een combinatie in aanmerking. 1 7

2

Het Bouwbesluit en de rol van sprinklers

Het Bouwbesluit geeft onder meer voorschriften voor de brandveiligheid van een gebouw. Zo worden eisen ge­steld ter ’beperking van de uitbreiding van brand’. In feite gaat het om de brandcompartimentering. En daar doemt nu een probleem op. Veel gebouwen zijn zó ingedeeld dat niet kan worden voldaan aan de comparti­men­­­ teringsvoorschriften. Vooral in winkelcentra en indus­triege­ bouwen moet worden gezocht naar alternatieve op­lossingen. Dat kunnen sprinklerinstallaties zijn, of detectie- en rook- en warmte-afvoersystemen. Voorop staat dat deze systemen zor­ gen voor ten minste een gelijkwaardige brandveiligheid als in de voorschriften. Maar hoe kunnen we dat bepalen? Reken-/beslismodellen Het blijkt nog onmogelijk om prestatie-eisen te formuleren voor brandbeveiligingssyste­men. Wél zijn er bepalingsmethoden ontwikkeld waarin alle facto­ ren worden gewogen die van invloed zijn op de brandveilig­ heid. Deze zogenoemde reken-/beslismodellen kunnen aan­ geven dat bepaalde technische voorzieningen noodzakelijk zijn. Voor deze voorzieningen bestaan vervol­gens weer normen: • NEN 6094 Brandveiligheid van gebouwen/Classificatie, eisen en bepalingsmethoden van automatische sprinkler­ installaties • NEN 6093 Brandveiligheid van gebouwen/Beoordelings­ methode van rook- en warmte-afvoerinstallaties • NEN 2535 Brandveiligheid van gebouwen/Systeem- en kwaliteitseisen en projecteringsrichtlijnen. Actuele ontwikkelingen op het gebied van reken-beslis­ methoden zijn die voor: - de ontvluchting uit grote brandcompartimenten en - de beheersbaarheid van brand.

TIP

2 8

Mode Centrum, Almere In dit spectaculaire gebouw, de Dôme, zijn showrooms en kantoren van vooraanstaande modemerken gevestigd. Van de eerste bouwfase van de Dôme (totaal 15.000 m2) is een oppervlakte van 12.000 m2 beveiligd met sprinklers.

Voor gesprinklerde objecten met huurders en gebruikers … … is het belangrijk dat naleving van de Sprinklervoor­ schriften contractueel wordt vastgelegd, zodat periodieke inspecties doorgang vinden en certificering wordt gecontinueerd. 2 9

De eerste methode is in ontwikkeling en moet derhalve nog gepubliceerd worden en de tweede is in 1996 gepubliceerd. Het is de bedoeling bij een eerstvolgende update van het Bouwbesluit voor grote brandcompartimenten te verwijzen naar genoemde methoden.

Bijvoorbeeld: staalconstructies De invloed van een sprinklerinstallatie reikt hier verder dan het brandblussen en het beperken van de directe schade. Door het sproeiwater blijft een staalconstructie relatief koel met temperaturen van maximaal 200 °C. Het gebouw kan daardoor relatief snel gerepareerd worden. Bij staalconstructies maken sprinklers de brandwerende bekleding meestal overbodig. In het distributiecentrum van Compaq te Gorinchem kon door installatie van sprinklers zo’n € 200.000 worden bespaard op de kosten voor brandwerend bekleden. Brandwerendheidseis van 120 naar 60 minuten Dankzij sprinklers kunnen de brandwerendheidseisen in lage gebouwen vaak geheel vervallen. En door installatie van sprinklers in een hoog kantoorgebouw kan de brandwerend­ heidseis voor de hoofddraagconstructie (betongevulde stalen buiskolommen) van 120 minuten worden omgezet in 60 mi­nuten. Voorwaarde: een gecertificeerd sprinklersysteem.

Reken-/beslismodel ‘Beheersbaarheid van brand’ Om­­dat de brandcompartimentering een belang­rijke rol speelt bij de beheersbaarheid van brand is in op­dracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken een reken-/beslis­model ontwikkeld om de grootte van brandcompar­timenten te

TIP

Als indicatie voor de onderhoudskosten van een sprinklersysteem … … geldt de stelregel: hooguit 1% van de investerings­ kosten. Deze relatief lage kosten hangen samen met de duurzaamheid van het systeem. U mag rekenen op een levensduur van 30 jaar.

be­palen. Dit model is een goed middel in de strijd tegen onbe­heersbare branden; bovendien leidt het tot minder risico’s voor het brandweerpersoneel en minder schade aan de omgeving. Het reken-/beslismodel maakt het mogelijk van tevoren vast te leggen op welke wijze de inzet van de brandweer bij brand zal plaatsvinden. Conform de methode worden bepaalde technische voorzieningen, zoals een sprinklerinstallatie of een detectiesysteem, vertaald in gro­tere In Duitsland mogen ‘ongesprinklerde’ winkels een brandcomparti­men­ten, met als gevolg com­partimentsgrootte hebben van 5.000 m2; mét grotere toelaatbare onverdeelde sprinkler‑installatie wordt dat 10.000 m2. ruimten. Bouwkundige besparingen bij sprinklerbeveiliging Wanneer een gecertificeerd sprinklersysteem vol­gens de N(ormaal)-klasse wordt geïnstalleerd zijn verschil­lende bouw­ kundige besparingen mogelijk: Vluchtmogelijkheden • De maximale loopafstand naar een veilige vluchtmoge­lijk­­ heid mag van 15 meter verhoogd worden naar 30 meter • De maximale loopafstand van 90 meter tussen twee uit­ gangen, die toegang geven tot het aansluitende terrein, vervalt. Hoofddraagconstructie De brandwerendheid met betrekking tot bezwijken mag worden teruggebracht tot 30 minuten (de standtijd van de sprinklerinstallatie is namelijk 60 minuten).

Een gratis kopie van het onderzoeksrapport ’Beheersbaarheid van brand’ en het bijbehorende Reken-/beslismodel kunt u schriftelijk bestel­len (bestelnummer 7610953034) bij het Logistiek Centrum van de directie Brandweer en Rampen­ bestrijding, Chroomstraat 151, 2718 RJ Zoetermeer, bij voor­ keur per fax: 079 3614986 of e-mail: [email protected] Een gratis kopie van het reken-/beslismodel is ook afzonderlijk verkrijgbaar (bestelnummer 7610953034F).

2

2

10

11

Beheersbaarheid van brand Jaarlijks zijn er in Nederland ruim 300 branden die onbe­ heersbaar zijn. Dus bijna elke dag één. Deze branden veroorzaken circa 60% van de directe brandschade. Zij komen vooral voor op bedrijventerreinen en in grote complexe gebouwen.

Door toepassing van sprinklers kan de maxi­maal toegestane com­ partiment­grootte vaak uitgebreid

Passages Deze mogen als vluchtmogelijkheid worden gebruikt, mits voorzien van een natuurlijk rookafvoersysteem, gestuurd door een automatische brandmeldinstallatie met rookmel­ders. Brandwerende scheidingen tussen passages en aan­grenzende winkels kunnen achterwege blijven.

worden. Compartimenten die 10x zo groot zijn beho­ren zelfs tot de moge­lijk­­heden (volgens het reken-/ beslismodel bij ’Beheersbaarheid van brand’). 100m

Compartimenteringen Ruimten met een 10x zo groot oppervlak behoren tot de mogelijkheden, terwijl een brandmeldinstallatie niet meer nodig is. Wel blijven brandwerende scheidingen noodza­kelijk tussen gesprinklerde en niet-gesprinklerde delen.

60m

Niet-gesprinklerd gebouw / 4 compartimenten 100m

Gesprinklerde compartimenten mogen in België bijna drie keer zo groot zijn als niet-gesprinklerde, met een maxi­ mum van 30.000 m2.

60m

Gesprinklerd gebouw / géén compartimentering

2 12

NS Onderhoudswerkplaats, Leidschendam Door installatie van sprinklers werd hier een compartiments­ grootte van ruim 10.000 m2 mogelijk. Voor de beveiliging van in totaal 24.000 m2 werkplaats zorgt een sprinklerinstallatie (3.360 sprinklers) met eerstegraads watervoorziening, aangesloten op een reinwaterkelder van ca. 540 m3.

2 13

3

Van 135 meter hoog tot 20 meter diep

Of het nu gaat om een gebouw van 40 verdiepingen of om een object met vooral ondergrondse ruimten, de brand­ vei­ligheid dient van niveau te zijn. Om de vereiste brandvei­ lig­heid te realiseren vragen ‘hoog’ en ‘laag’ uiteraard een verschillende aanpak. Dit komt duidelijk tot uiting in de uit­ eenzettingen van twee deskundigen. De heer J. Brekelmans, Beleidsmedewerker Preventie van de Hulpverleningsregio Haaglanden, neemt de hoogbouw onder de loep, terwijl de heer Y.E. Suurenbroek, Stichting Onderzoek en Voorlichting Integrale Brandveiligheid en Organisatie, Docent Bouwproces­ sen aan de Universiteit Twente, nader ingaat op de situatie ondergronds. Hoogbouw Het zal duidelijk zijn dat naarmate een ge­­ bouw hoger wordt dit niet ten koste mag gaan van de brand­ veiligheid van het betreffende gebouw. De bouwregelgeving dient daarop dus in te spelen. Het is goed om te onderzoeken hoe hiermee wordt omgegaan, zowel wat betreft de brandpre­ ventieve voorzieningen als de repressieve brandbestrijding. In Nederland wordt de bouwregelgeving aangestuurd door de Woningwet. Conform deze wet (artikel 8) dient in elke gemeente een Bouwverordening te zijn vastgesteld, waarin onder andere het brandveilig gebruik van bouwwerken wordt geregeld. Daarnaast bepaalt artikel 2 van de Woningwet dat er een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) van toepas­ sing is, die uniforme voorschriften vermeldt. Deze AMvB wordt het Bouwbesluit genoemd. Naast voorschriften voor gezond­ heid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu, worden in dit Bouwbesluit ook uitgebreide eisen gesteld voor de veilig­ heid van bouwwerken. Een onderdeel hiervan is de brandvei­ ligheid.

Rembrandt Tower, Amsterdam Dit gebouw aan de Amstel is met z’n 135 meter het hoogste van Amsterdam. Verdeeld over 40 bouwlagen biedt deze toren 40.000 m2 kantoorruimte. Het natte sprinklersysteem bestaat uit drie groepen (elk met een eigen sprinklerpomp) met per verdieping 3 een aparte sprinklersectie. 14

Het Bouwbesluit biedt ons, voor alle voorkomende ge­bruiksfuncties, de brandveiligheidseisen voor bouwwerken. Dit gebeurt over het algemeen in de vorm van zogenaamde prestatie-eisen voor de verschillende onderdelen. Indien zich echter in een bouwwerk een vloer van een verblijfsgebied be­vindt op meer dan 70 meter boven het aansluitend terrein, dan worden hiervoor alleen een aantal functionele eisen ge­geven, die tot doel hebben te garanderen dat het bouwwerk zodanig wordt ingericht

3 15

TIP

Voor meer informatie over sprinklers en sprinklerinstallateurs … … kunt u zich wenden tot de Vereniging Sprinkler Instal­la­ teurs (VSI). U kunt schrijven (Postbus 12, 3740 AA Baarn), bellen (035 5427530), faxen (035 5427630), e-mailen ([email protected]) of naar de site surfen: www.sprinkler.nl

dat het brandveilig is. Beoogd wordt op z’n minst een vergelijkbaar brandveiligheidsniveau te be­reiken als bij bouwwerken beneden de 70 meter. Voor dergelijk hoge bouwwerken kunnen dus mogelijk zwaardere eisen wor­den gesteld dan de eisen die het Bouwbesluit aangeeft voor bouwwerken tot 70 meter. De aanvrager van een bouwver­gun­ ning moet de gemeente duidelijk maken met welke voor­zie­ ningen dezelfde mate van brandveiligheid wordt gerealiseerd. Om een aanvrager van een bouwvergunning voor een hoog gebouw tegemoet te komen, zijn in diverse regio’s richtlijnen die laten zien wat ter plaatse acceptabel is. In de regio Haaglanden heeft dit geleid tot enkele beleidsnotities voor hoge kantoor- en woongebouwen waarin ten opzichte van het Bouwbesluit aanvullende eisen zijn gegeven. Bij deze beleidsnotities is uitgegaan van de noodzakelijke on­derdelen waaraan eventueel zwaardere eisen gesteld dienen te worden. Zoals eerder vermeld, gaat het daarbij om brand­preventieve voorzieningen én om repressieve brandbestrijding. Bij diverse onderdelen is toegelicht/ gemotiveerd waarom tot gestelde eis is gekomen. Volledigheidshalve dient te worden vermeld dat deze richtlijnen niet landelijk zijn.

TIP

Gedetailleerde informatie over sprinklers … … wordt u graag verstrekt door de VSI, telefoon 035 - 54 27 530, www.sprinkler.nl. U kunt bijvoorbeeld inzicht krijgen in mogelijke voordelen door sprinklerinstallaties. Informatie over verzekerings­ voordelen verstrekt de assurantiemakelaar.

3 16

Ter illustratie een fragment uit de ‘Aanvullende Brand­ veiligheidsvoorzieningen voor gebouwen met een kantoor­ functie hoger dan 70 meter’, een beleidsnotitie van de Hulpverleningsregio Haaglanden (juni 2003): 2.3.2 Beperking van uitbreiding van brand 2.3.2.1 Sprinklerinstallatie In het gebouw met een kantoorfunctie dient een gecertificeerde automatische sprinklerinstallatie aanwezig te zijn, zoals omschreven in het boek ‘Brandbeveiligingsinstallaties’ van de NVBR. De installatie dient onder andere aan het volgende te voldoen: a. De sprinklers dienen bij voorkeur van het zogenaamde fast-response type te zijn. Toelichting De fast-response sprinkler is een sprinkler met een grote gevoeligheid waardoor hij snel in werking treedt. Deze is speciaal ontwikkeld voor toepassing in gebouwen waar de veilig­ heid van mensen voorop staat. b. De sprinklerinstallatie dient in overleg met de brandweer in overzichtelijke detectiezones te zijn onderverdeeld. Toelichting Hiermee wordt beoogd dat door de sprinkler­ installatie gedetecteerde gebieden/bouw­lagen niet te groot worden en daarmee de ver­ken­ ningstijd door de brandweer wordt verkort. Ten aanzien van sprinklerinstallaties: in de bouwregel­ geving (Bouwbesluit/Bouwverordening) worden deze niet voorgeschreven. In veel gevallen komt deze installatie in beeld als een gelijkwaardige oplossing voor bijvoorbeeld de vereiste brandcompartimentering. Sprinklerinstallaties worden in ge­bouwen hoger dan 70 meter onder andere geëist omdat: • de zogenaamde inzettijd voor de brandweer toeneemt naarmate een gebouw hoger wordt 3 17

• de ontruimingstijd voor de gebruikers langer en gecompli­ ceerder is • een onmiddellijke totale ontruiming voor het gehele ge­bouw in eerste instantie dient te worden voorkomen • brandbestrijding in hoge gebouwen gecompliceerder is • blussing met behulp van de bij de brandweer gebruikelijke hoge druk bij deze hoogte niet meer mogelijk is. Daarom zal alleen maar met lage druk kunnen worden geblust het­ geen gepaard gaat met grote waterhoeveelheden. Sprinklerinstallaties zullen mijns inziens steeds meer voor­komen omdat grotere brandcompartimenten, zoals bij indu­striegebouwen, winkelcentra e.d., worden verlangd en omdat het fenomeen hoogbouw steeds meer voorkomt. Een voor­waarde is wel dat een noodzakelijke sprinklerinstallatie altijd wordt gecertificeerd. Dit dient te geschieden volgens de NCP-LPCB Regeling Blussystemen van het NCP te Houten. Ondergronds De problemen bij de inzet van de brand­weer in complexe en ondergrondse ruimten liggen letterlijk en figuurlijk besloten in de beslotenheid en de onoverzichtelijkheid van die ruimten. Gecombineerd met de zich vaak snel uitbrei­dende branden in dergelijke omstandigheden, maakt dit het gedrag en het verloop van dergelijke branden uitermate moei­lijk voorspelbaar. Voor zowel de gebruikers (vluchtenden) als voor de brandweer leidt een en ander tot uitzonderlijk lastige omstandigheden. De ontvluchting omhoog is fysiek zwaar en vluchtenden moeten met de hitte en rook mee omhoog, de toesnellende hulpverleners tegemoet. Door de snelle branduitbreiding en temperatuuropbouw, de sterke rookontwikkeling, de moeilijke ontvluchting en proble­matische brandbestrijding ontstaan ondergronds eerder on­controleerbare omstandigheden. Met als gevolg mogelijk veel slachtoffers.

TIP

Voor een sprinklersysteem dat naadloos moet aansluiten op het interieur … … staan zogenoemde concealed sprinklers ter beschikking. Deze minimaal geproportioneerde sprinklers bezitten een afdekplaatje in de passende interieurtint.

3 18

TIP

Aanzienlijke besparingen op de installatie van sprinklers … … zijn mogelijk wanneer vanaf het ontwerpstadium rekening wordt gehouden met een sprinklersysteem en al in deze fase een sprinklerinstallateur wordt ingeschakeld.

De uitermate ongunstige omstandigheden voor zowel ontvluchting als redding rechtvaardigen een veel meer pre­ ventieve en brandbeperkende benadering dan gebruikelijk. Sprinklerinstallaties kunnen hierbij direct na het ontstaan en in de ontwikkelingsfase van een brand een waardevolle bijdrage leveren. Oók omdat werkbare repressieve oplossingen, indien al mogelijk, ingewikkeld en kostbaar zijn. Door de layout en de rookontwikkeling die het moeilijk maken overzicht te krij­ gen, moeten buitengewoon hoge eisen gesteld worden aan ‘up-to-date’ aanvalsplannen en overige voorbereiding van hulpverleners. Zelfs als dit optimaal geregeld is, dan nog zal de aard van branden in ondergrondse objecten een reële kans op ontsnapping en overleving van de slachtoffers in de weg staan. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheden van een succes­ volle redding of brandbestrijdingsactie. Bij veel partijen bestaat er inmiddels consensus over dat het totale risico ondergronds niet groter mag zijn dan boven­ gronds. Al was het maar omdat niemand de verantwoorde­lijk­ heid wil nemen voor het tegendeel. Ontvluchting en brand­ bestrijding zijn ondergronds veel moeilijker dan bovengronds, dus de mogelijke gevolgen van een brand zijn veel groter. Om toch een gelijkblijvend risiconiveau te kunnen handha­ven zal de kans op een calamiteit overeenkomstig kleiner moeten zijn. Althans, als risico gezien wordt als ‘kans maal gevolg’, en het risico minimaal ‘gelijk moet blijven’. Het begrip ‘kans’ is echter een vluchtig, abstract en discutabel begrip, om maar niet te spreken over de methoden ter bepaling van die kans. Bovendien helpt het je niet bij een daadwerkelijk uitgebro­ken brand. Om de risico’s ondergronds beheersbaar te houden zullen naast het verkleinen van de kansen dus juist de gevolgen aan­ toonbaar kleiner gemaakt moeten worden. Erg negatieve

3 19

ge­volgen zoals tientallen, laat staan honderden doden worden maatschappelijk niet geaccepteerd, ondanks een veronder­steld en ‘aantoonbaar gecalculeerde’ zeer kleine kans van optreden. Gezien de verwachting van grote schade en mogelijk grote aantallen slachtoffers moet men zich veel meer dan gebrui­ke­ lijk gaan richten op brandbeperking. Dat gaat momenteel het beste met adequate en beproefde technische maatregelen, waaronder installatie van een sprinklersysteem. Maar ook rooken warmteafvoersystemen, compartimentering en het creëren van meer en betere ontsnappings- en evacuatiemogelijk­he­den spelen een rol. Daarbij is het integrale resultaat beter dan de som der delen. Geavanceerde, failproof sprinkler­systemen met bijbehorende installatie- en besturingstechnologie zullen juist in de (voorkomende en) beperkende fase een grote sprong voorwaarts kunnen betekenen in het beheersen van branden in openbare ondergrondse ruimten. Sprinklerinstallaties dienen voor zowel vluchtenden als de brandweer betere ontsnappingsomstandigheden te creëren. Bovendien moet de brandweer een ‘behapbare’ situatie aan­ treffen: zo klein mogelijke branden. In ieder geval zó klein, dat ze naar de huidige stand van de brandbestrijdingstechniek controleerbaar zijn - dus aanmerkelijk kleiner dan nu het ge­val is. Voor ‘bovengronds’ is er door ervaring een redelijke mix van preventie, preparatie en repressie ontstaan. Maar: erva­rin­ gen bovengronds zijn niet op voorhand geschikt voor onder­ gronds. De mijnbouw is een mooi voorbeeld. Deze bedrijfstak zet de kaarten volledig op brand- en explosievoorkoming via strenge werkprocedures en consequent scheiden van ontstekings- en brandstofbronnen. Verder is er grote aandacht voor aanvoer van verse lucht voor de mijnwerkers en daarvan gescheiden afvoer van afgewerkte en explosieve gassen naar buiten. Juist vanwege de onbeheersbaarheid van ondergrondse branden richt men zich op brandvoorkoming (in brandweerbegrip­pen: het geopend houden van de branddriehoek). Men koestert er geen overspannen verwachtingen over hulpverlening of 3 redding, ondanks de getrainde en opgeleide mensen die er 20

werken. Paradoxaal genoeg lijkt men in ondergrondse ruim­ ten met veel ‘toevallige’ voorbijgangers – zoals winkelcentra, stations en tunnels – meer te vertrouwen op repressieve brand­ bestrijding. In relatief ‘overzichtelijke’ omgevingen is dat van­ uit kosten/batenoverweging wellicht te rechtvaardigen, in openbare ondergrondse ruimten met kans op grote aantallen slachtoffers, mag je daar grote vraagtekens bij zetten. De brandweer stond bij achtereenvolgens The King’s Cross Fire, The Channel Tunnel Fire en meer recentelijk ver­schil­lende branden in Alpentunnels (Mont Blanc, Tauern Tunnel, Kaprun) vrijwel machteloos. Deze rampen zijn mede een ge­volg van de onderschatting van de specifieke brandbestrij­dingsproble­men en de problemen die slachtoffers ervaren bij het ontvluchten uit dergelijke objecten. Elders opgedane bittere ervaringen worden maar al te gemakkelijk genegeerd of vergeten. In verband met voldoende vluchtgelegenheid en adequate brandbestrijdingsmogelijkheden is het nodig al in het ont­ werpstadium van ondergrondse objecten en infrastructuur vast te stellen welke maatregelen nodig zijn om een onge­ breidelde branduitbreiding tegen te gaan. Slechts door het integraal mee-ontwerpen van beperkende maat­regelen zoals sprinklersystemen, zullen gebruikers van onder­grondse objecten een reële overlevingskans hebben. Bovendien kunnen branden in dergelijke complexe en onder­grondse objecten 3 succesvol door de brandweer bestreden worden. 21



Architect Ray Kentie:

4

”Sprinklers werken al door in de voorlopige ontwerpen”

Als het gaat om het ontwerpen van bouwwerken met integratie van sprinklers, dan heeft Ray Kentie van Kentie & Partners Architekten te Amsterdam recht van spre­ken. Op de projectenlijst van het bureau prijken onder meer de Nieuwe Kerk en het Pulitzer Hotel in Amsterdam. In beide bouwwer­ ken voorzien sprinklers in de brandbeveiliging. ”Voor het Pulitzer Hotel geldt wat voor veel hotels geldt. Door hun vides en een vaak weinig overzichtelijke interne routing vereisen ze brandbeveiligingsvoorzieningen van hoog niveau. En dan kom je al gauw uit op sprinklers, ook al om­dat er nau­ welijks echte alternatieven zijn. In de Nieuwe Kerk was instandhouding van de monu­ men­­ta­le setting het uitgangspunt. Daarnaast werd ultieme brand­­veiligheid verlangd, omdat de kerk een museumfunctie zou krijgen. Sprinklers boden hier de oplossing, omdat ze andere, bouwtechnisch meer ingrijpende brandbeveiligings­­ voorzie­ningen overbodig maakten. Er is een droog systeem geïnstal­leerd, dus zelfs als onverlaten het systeem zouden pro­ beren te forceren ontstaat er geen waterschade. Die extreme beveili­ging is op z’n plaats in een gebouw waar unieke, uiterst kost­bare collecties worden geëxposeerd. De Nieuwe Kerk is momenteel ná het Rijksmuseum en het Van Gogh Museum, de nummer drie van Amsterdam wat betreft bezoekersaan­ tallen. Ook dát rechtvaardigt de uiter­ste zorg die aan de brandveiligheid is besteed.”

Friesland College, Leeuwarden

4 22

Karakteristiek voor het interieur van het gebouw van deze instelling voor beroepsonderwijs en educatie is de grote open ruimte. Een nat sprinklersysteem met 546 sproeikoppen beveiligt de 4.300 m2 van dit atriumdeel.

Bijna van begin af aan ”Wanneer sprinklers in het ont­werpproces een rol gaan spelen? Vroeg. Al in de voor­ lopige ontwerpen werkt eventuele inbreng van sprinkler­be­ veiliging door. Als ont­werper krijg je namelijk meer vrijheid wat betreft de lengte van vluchtwegen en de comparti­ments­­ grootte. Dat kan de weg openen voor nieuwe, vaak meer open bouw­vormen. Het sprinklersysteem krijgt in het defi­ ni­tieve ontwerp en de besteksfase zijn concrete invulling en verbijzondering. Daar­in schuilt nog een aardige uitdaging. Want als architect wil je de sprinklers natuurlijk esthetisch verantwoord integre­ren. Hoe minder je van de sproeikop­pen ziet, des te beter.” 4 23

Waar sprinklers installeren? • in ruimten waar veel mensen komen, zoals winkelcentra, congrescentra, hotels, ziekenhuizen, discotheken en bioscopen • in geval van grote hoeveelheden brandbare stoffen; hier telt elke seconde, meer dan waar ook; voorwaarde is dat het type brand met water bestreden kan worden • in atrium-bouw waar sprinklers als vervanging van andere brandwerende voorzieningen fungeren • in ruimten met dure apparatuur, zoals computers; herstelbare waterschade weegt nu eenmaal minder zwaar dan definitieve brandschade • in historische gebouwen en overal waar de kans bestaat dat brand onherstelbare schade aanricht • wanneer de kans bestaat dat de brandweer niet snel ter plaatse is, zoals bij gebouwen en objecten op afgelegen of moeilijk (files!) bereikbare plaatsen.

Overregulering moet worden voorkomen Ray Kentie, ge­vraagd naar een trend in de houding ten opzichte van brand­beveiliging en sprinklers: ”Naar mijn idee wordt er be­wuster mee omgegaan dan een paar jaar geleden. Soe­ pe­ler ook, in die zin dat opdrachtgevers adequate brandbe­ veiliging meer als een vanzelfsprekendheid beschouwen. Bij de overheid is men alerter, soms strenger, geworden. En voorzichtiger. Waar voorheen regelmatig alternatieven werden aangedragen, steken overheidsfunctionarissen nu hun nek niet meer uit. Dat mag en moet niet leiden tot on­werkbare situaties. Ik hoop echt dat de regelgevers niet de makkelijkste weg kiezen door én-én-én te eisen. Brand­veilig­heid is een must, zeker, Naar schatting zijn er in 2001 wereldwijd zo’n maar bou­wen moet wel betaalbaar 70 miljoen sprinklers geïnstalleerd, waarvan blijven. Zo gezien zijn de huidige regels ongeveer 500.000 in de Benelux. naar mijn smaak voldoende.” Meer kennis dankzij meer sprinklers Uit onderzoek blijkt dat er bij architecten betrekkelijk weinig kennis over sprinklers bestaat. Hoe kan daar wat aan gedaan worden? Ray Kentie: ”De meeste projecten zijn nog steeds ‘sprinkler­ 4 loos’, veel archi­tecten krijgen er in de praktijk niet mee te 24

De Nieuwe Kerk is na het Rijks­ museum en het Van Goghmuseum publiekstrekker nummer 3 in Amster­ dam. Het gebouw is met een droog sprinkersysteem optimaal beveiligd tegen brand- en waterschade. ANP foto

maken. Door toe­name van het aantal sprinklerinstallaties zullen meer en meer architecten de nodige ervaring en ken­ nis opdoen. Ik zie ‘t hier trouwens niet zover komen als in Amerika, waar steeds meer woningen met sprinklerinstal­ laties worden gebouwd. In ons land zullen de kosten dat beletten.”

Waar géén sprinklers installeren? • als er kans is op branden in voertuigen, kasten of andere betrekkelijk kleine afgesloten ruimten; in deze situaties wordt het sproei-effect van sprinklers te veel beperkt • als installatie van sprinklers te veel verbouwwerk vereist; toch zijn in tal van dergelijke – vaak historische – gebou­ wen sprinklers geïnstalleerd • wanneer water een averechts effect heeft, zoals bij natriumbranden. 4 25

5

Waarom sprinklers? En voor welke prijs?

Twee redenen voor installatie van sprinklers springen er duidelijk uit:

Geen slachtoffers In de laatste 25 jaar zijn er bij branden in bedrijven met een automatische sprinklerinstallatie geen dodelijke slachtoffers gevallen. Dit geldt zowel voor Nederland als voor de ons omringende landen. Minder materiële schade Zowel uit Nederlands als Amerikaans onderzoek (FM-FPC) blijkt dat brandschade in ge­bouwen met een sprinklerinstallatie minder dan 10% bedraagt van de schade bij brand in vergelijkbare nietgesprinklerde gebouwen.. Onderzocht zijn branden in: - niet-industriële gebouwen (kantoren, winkelcentra, ziekenhuizen, scholen, verzorgingshuizen) - industriële gebouwen (productiebedrijven) - opslaggebouwen (magazijnen en distributiecentra). Sprinklerbeveiliging voorkomt dat er slachtoffers vallen en het beperkt de schade. Twee zwaarwegende argumenten, die weinig betoog behoeven. Maar er zijn meer redenen voor installatie van een sprinklersysteem.

5 26

Steelverbreding D-pier, Schiphol De pier is uitgebreid door een verbreding en het opbouwen van een verdieping. Zo’n 8.000 sprinklers zijn op een opper­vlakte van ca. 9.500 m2 geïnstalleerd. In dezelfde periode is in de ‘bagageafroepbuffer’ een sprinklerinstallatie met schuimtoevoeging gerealiseerd.

Brandveiligheid als waarborg voor continuïteit Zelfs in een gebouw met bouwkundige brandbeveiligingsvoor­ zieningen kunnen belangrijke machines en cruciale gegevens verloren gaan. Met als gevolg dat de continuïteit van de onder­neming gevaar loopt en werkgelegenheid verloren dreigt te gaan. Bijna elk bedrijf heeft onderhouds- en reparatiecontracten voor machines en apparatuur afgesloten. Raakt een verpakkings­ ma­chine defect? Binnen 2 uur is de servicedienst ter plekke! Dat is de ene kant van het verhaal. Aan de andere kant wordt een veel hoger risico moeiteloos aanvaard: dat diezelfde verpakkingsmachine door een brand in één keer verloren gaat, voor altijd onbruikbaar wordt. Toch kunnen daartegen ook maatregelen worden genomen. Door een investering in brandbeveiliging met sprinklers. 5 27

De milieukant van de zaak Een van de neveneffecten van een brand is de belasting van het milieu door lucht- en watervervuiling. Soms overschaduwt zo’n aanvankelijke bijzaak zelfs de directe brandschade. Zoals bij een brand bij Sandoz in Basel, toen met het bluswater zo’n 1250 ton aan giftige chemische verbindingen in de Rijn terechtkwam. Een 40 kilo­ meter lange gifbaan leidde tot grote mi­lieuschade, onder an­dere in de vorm van vissterfte op grote schaal. Dichter bij huis veroorzaakte een brand in de Rijnmond zware luchtvervuiling en nog maanden­lang lozing van ver­ont­reinigd water in de Nieuwe Waterweg. Ook zijn branden bekend waarbij asbest- of andere toxische delen kilometers verderop in de lucht wer­den aangetroffen. Zulke vervuilingen worden voorkomen door een beginnende brand direct de kop in te drukken. Hoe eerder het blussen kan beginnen, des te beter. Sprinklers hebben op dit punt een duidelijke voorsprong, omdat ze direct reageren en alleen daar sproeien waar het nodig is.

Nederland explosief gestegen. Miljoenen vierkante meters be­drijfsoppervlak worden inmiddels door middel van sprinklers beveiligd. Wereldwijd worden jaarlijks meer dan 70 miljoen sprinklers geïnstalleerd.

Voor minder dan de prijs van vloerbedekking De in­vestering die een sprinklersysteem vraagt? De kosten liggen lager dan de uitgaven voor vloerbedekking. En dan laten we voor ’t gemak de mogelijke besparing op andere brandpreven­tieve voorzieningen – zoals brandmuren, rookluiken en rook­melders – nog buiten beschouwing. Nu we ‘t toch over besparingen hebben: de installatie van een sprinklersysteem kan resulteren in een verlaging van de verze­ keringspremie. Reducties tot 50% behoren tot de mogelijk­ heden. Er is ook nog een indirect kostenvoordeel, omdat sprinklers meewerken aan een betere bedrijfsvoering. Andere vormen van bewaking en beveiliging zijn niet meer nodig, waardoor mankracht vrijkomt voor andere taken.

Deze brand in een groothandel in leer en rubber leverde zichtbaar veel luchtvervuiling op.

Kortom, investeren in brandbeveiliging is verantwoord, niet alleen uit moreel maar ook uit zakelijk oogpunt.

Tot 10.000 keer zo weinig bluswater Een sprinkler in actie sproeit gemiddeld 100 liter water per minuut. Een brand­weerspuit zo’n 600 liter per minuut. Bovendien moet de brand­weer aanmerkelijk langer blussen, aangezien het vuur minu­tenlang de kans heeft gekregen om zich te ontwikkelen. Zo kan het voorkomen dat de brandweer in vergelijkbare situaties 10.000 keer zoveel water verbruikt als een sprinklersysteem. Steeds meer sprinklers in Nederland Een toenemend aantal on­dernemers onderkent het belang van sprinklerbe­ veiliging. Zo is in de afgelo­pen jaren het aantal sprinklers in Bij de brand in Windsor Castle (in

TIP Voor informatie over de invloed van sprinklers op de brandverzekering … … raden we u aan contact op te nemen met uw assurantietussenpersoon of makelaar in assurantiën. Deze kan u tot in detail inlichten.

1992) werd er liefst 7.000.000 liter water verbruikt. Voor de aanvoer daarvan zou een 7 kilometer lange file tankauto’s nodig zijn geweest!

5

5

28

29

6

Voor elk gebouw een passend sprin klersysteem

3%

0,5% 1%

95,5%

6 30

Twence Afvalverwerking, Hengelo Adequate brandbeveiliging is ook van groot belang in een complex waar jaarlijks meer dan 250.000 ton afval wordt verbrand. De afvalbunkers van Twence zijn voorzien van een deluge-systeem (349 sprinklers) dat sproeiwater kan betrekken van speciale hydranten.

nat droog deluge pre­action

Verdeling sprinklerinstallaties naar het soort systeem.

Voor elk type bouwwerk en de bijbehorende brandge­ varen is er een sprinklersysteem op maat. Afhankelijk van de gebruikelijke temperatuur in een ruimte kan tot op de graad nauwkeurig bepaald worden bij welke temperatuur er geblust moet worden. Ook de hoeveelheden sproeiwater kunnen op de situatie worden afgestemd. Gebruikelijk is zo’n 100 liter water per minuut, maar er zijn sprinkers die 400 liter per mi­nuut kunnen versproeien. Verder zijn er uiteenlopende sproei­patronen, detectie-mogelijkheden, start-mechanismen en watertoevoer-voorzieningen.

Vier soorten sprinklerinstallaties Bijna alle sprinkler­ installaties behoren tot een van deze vier systemen: • nat systeem Alle leidingen van het systeem zijn continu met water ge­vuld; zodra brand wordt gedetecteerd start het systeem onmiddellijk met sproeien. • droog systeem Dit systeem is met name bedoeld voor ruimten waar het kan vriezen. Alle leidingen zijn normaliter gevuld met droge lucht; de hoofdklep en de watertoevoer bevinden zich in een verwarmde ruimte; zodra brand wordt gedetecteerd (veelal doordat de ampul breekt) gaat de hoofdklep open en start het sproeiproces. • pre-action-systeem In principe een droog systeem; wanneer een ampul wordt kapotgestoten gaat een sprinkler dus niet direct sproeien. Zodra brand wordt gedetecteerd gaat een alarm af, terwijl gelijktijdig de leidingen vollopen. Breekt vervolgens de am­pul, dan wordt er onmiddellijk gesproeid. Pre-action-systemen worden vooral toegepast in computer­ ruimten, drukkerijen, procesregelkamers en andere ruimten met meer dan gemiddelde gevoeligheid voor waterschade. • deluge-systeem Bij dit systeem worden alle sproeiers gelijktijdig in werking gezet; uiteraard kan een deluge-systeem zowel met hand­ matige bediening als automatisch functioneren. Voor situ­ a­ties waarbij een brand zich extreem snel kan uitbreiden. ’Specials’ Bij felle uitslaande branden met grote hitteontwikkeling laten waternevelsystemen (fine waterspray) de

6 31

beste resultaten zien. Bovendien worden deze systemen inge­ zet op plaatsen waar veel waterschade aan apparatuur kan ontstaan (bijvoorbeeld in turbineruimten). Er zijn ook systemen uitgerust met infrarood-detectie.

5

Geen sprinklersysteem zonder sprinklers De sprinkler is een uitvinding van de Amerikaan Henry S. Parmelee die er in 1870 zijn pianofabriek mee beveiligde. Het duurde tot 1940 voordat het huidige type sprinkler werd ingevoerd. Deze zo­genaamde ’spray’-sprinkler bestrijdt naar onderen (of aan de zijkant) de brandhaard én houdt naar boven het plafond op betrekkelijke lage temperatuur, zodat de bouwconstructie stand kan houden.

3

4

Henry S. Parmelee is de uitvinder

Na 1970 ziet de ’large drop’ sprinkler het licht. Vooral in gebouwen met veel brandgevaarlijke (opslag)goederen is deze sprinkler van groot nut. Deze variant heeft een naar beneden gericht patroon van grote èn kleine waterdruppels. De kleine druppels (minder dan 1 millimeter doorsnede) leggen een groot scherm om de brand, dat al te sterke temperatuurstij­gin­gen voorkomt. De grote druppels dringen in de verbrandings­gassen door; ze hebben een koelende en blussende werking op de materialen. Rond 1983 deed de quick response sprinkler zijn intrede. De naam zegt het al: een snel reagerende sprinkler. Omstreeks 1990 ontstond de Early Suppression Fast Response sprinkler (ESFR). Dit zijn extreem snel reagerende sprinklers die per tijdseenheid relatief veel water verbruiken. De basisgedachte hierachter: hoe eerder een zich ontwikkelende brand wordt behandeld, hoe beter. Beginnende brand gaat gepaard met een tempera­ tuur­­stijging. De vloeistof in de am­pul (1) gaat uitzetten, waar­door bij een bepaalde temperatuur het glas breekt en het ontslui­ tingsmechanisme (2) in wer­ 6 king treedt. 32

2 1

van de sprin­kler. Dit is een van zijn allereerste modellen uit 1878 die

Hierop is de waterweg vrij en begint de sprinkler onmiddellijk te sproeien, doordat de pomp(en) direct water via het leiding­ stelsel aanvoeren. Tegelijkertijd wordt de brand gemeld bij brandweer en eventuele andere op het meldsysteem aan­ge­ sloten instanties; ook gaat in het bedrijf een waarschuwings­ bel rinkelen. De soort vloeistof, soort en dikte van het ampulglas bepalen de reactietemperatuur en -snelheid van de sprinkler. De vorm van het juk (3) en vooral de spreiplaat (4) zijn maatgevend voor het sproeipatroon. Eén sprinkler kan tussen de 6 en 20 m2 beveiligen. De verbruikte waterhoeveelheid per tijdseenheid is afhankelijk van de grootte van de schroefdraad (5) en de waterafsluiting. Gemiddeld verbruikt een sprinkler 100 liter water per minuut; be­paalde ESFR-sprinklers halen 400 liter per minuut. Ter ver­gelij­ king: een brandweerspuit heeft zo’n 600 liter per minuut nodig.

al een ver­rassend grote gelijke­nis vertoont met de huidige sprinklers.

ESFR-sprinklers, juist in opslag- en distributiecentra Brand in opslag- en distributiecentra kan catastrofale gevolgen hebben. Doordat goederen hoog zijn opgestapeld, schiet het vuur omhoog. Daarbij functioneren de smalle ruimten tussen de stellingen vaak als een ’schoorsteen’. Binnen de kortste tijd grijpt een brand om zich heen. Juist met het oog op dat gevaar is de ESFR-sprinkler ontwik­keld. Door de snelle reactietijd en de grote sproeicapaciteit dooft dit type sprinkler de vuurhaard in een zo vroeg mogelijk stadium. Welke randvoorwaarden stelt een ESFR-installatie? • maximale gebouwhoogte: 13,7 meter • maximale dakhelling: 170 mm/meter • geen daklichten, lichtstraten of rookluiken • geen stellingen met dichte legborden • geen containers of bakken met open bovenzijde • uitsluitend in vorstvrije ruimten • geen brandbare dak- of wandisolatie. Een ESFR-installatie kanvoordeel niet, of van slechts onder aanvullende Als bijkomend ESFR-sprinklers in TIP magazijnen … … hoeven geen sprinklers in de palletstellingen aangebracht te worden. 6 33

TIP

De toegestane stapelhoogten in een met daksprinklers beveiligde ruimte … … kunt u afleiden uit deze tabel:

Temperatuur ºC 1

900 2

800

goederencategorie* 1 bulkstapeling 7.6 stapelbare pallets 5.7 palletstellingen 6.8 ESFR 12.2 ESFR rollen papier 6.0

700 Temperatuurontwikkeling bij:

600

1 ’normale’ brand

500

response brandweer na 2 automatische melding

400

standaard sprinkler­ 3 installatie

300 200 100 0

’quick response’ 4 sprinklerinstallatie

3 4 1

2

3

4

5

6

7

8

9

4 4.4 3.0 4.0 12.2 6.0

* Goederen en verpakking worden ingedeeld in 4 categorieën variërend van 1-onbrandbaar tot 4-zeer brandbaar.

Tientallen soorten Staande sprinklers worden toege­ past in de industrie, dáár waar geen plafonds zijn. De leiding wordt op een bepaalde hoogte aangebracht, waarna de sprinklers er bovenop worden gemonteerd. Op deze wijze zijn de sprinklers tevens beter beschermd tegen mechanische beschadiging. Open sprinklers bezitten geen hittegevoelige ampul en afsluit­ klep; zodra het detectiesysteem brand signaleert treedt dit type sprinkler in werking. Deze sprinklers worden toegepast in deluge-systemen.

34

3 7.2 3.2 6.0 12.2 6.0

Bij installatie van Early Suppression Fast Response sprinklers zijn dus grotere stapelhoogten toegestaan.

10 Tijd in minuten

voorwaarden, worden toegepast bij opslag van brandbare vloeistoffen, tissuepapier, aerosols en onverpakte (schuim)­ kunststoffen.

6

2 7.5 5.0 6.0 12.2 6.0

Concealed sprinklers hebben naast de hittegevoelige ampul en de afsluitklep ook nog een gesoldeerd afdekplaatje. Dank­ zij dit vaak gekleurde plaatje kunnen sprinklers harmoniërend met het interieur of ’zo goed als onzichtbaar’ worden aange­ bracht. Bij hitte-ontwikkeling zal door smelten van de soldeer dit plaatje er het eerst afvallen. Wanneer daarna ook de ampul barst zal de sprinkler in werking treden. Het is overigens geen wet dat sprinklers uitsluitend water ver­ sproeien. Er zijn ook sprinkler- annex schuimblussystemen.

Hangende ’quick-

Design-sprinkler, fast-

Standaardmodel met

Horizontale ’quick

Open sprinkler met grote

Early Suppression Fast

Staand model voor

response’ sprinkler.

response-type.

normale reactietijd.

response’ wand­sprinkler.

sproeicapaciteit.

Response Sprinkler

bijvoorbeeld industrie.

(ESFR).

6 35

7

Als ’t erop aankomt: de feiten

In Nederland zijn geen gevallen bekend van bran­den met dodelijke slachtoffers in gebouwen met gecertifi­ceerde sprinklerbeveiliging. In de Verenigde Staten en Groot-Brittan­ nië zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd naar de invloed van sprinklers op de brandschade. Uit vergelijkin­gen komt naar voren dat bij sprinklerbeveiliging veel men­senlevens worden gespaard en er slechts een fractie van de materiële schade ontstaat. Wat sterk meetelt, is dat sprinklers niet uitsluitend de brand blussen. Ze dragen eveneens zorg voor afkoeling van de gas­sen en het ’neerslaan’ van rookdeeltjes. Dat verkleint de kans op verstikking of vergiftiging (indien de rook toxische be­stand­delen bevat).

De cijfers Recente cijfers uit diverse Europese landen geven een unaniem beeld. Nog voordat de brandweer is gearriveerd hebben sprinklers in 99 van de 100 gevallen de brand al bedwongen. En dat terwijl in Nederland de brandweer gemiddeld al binnen 8 minuten (een absoluut wereldrecord!) op de plaats van de brand is. Maar die eerste 8 minuten zijn voor een brand een zee van tijd, een nietig vonkje kan in die periode al uit­groeien tot een vuurzee. Duits onderzoek in opdracht van het Verband Gebleken is dat bij automatische beveili­ der Sachversicherer leert dat 60% van de bran­ ging in Nederland 80% van de branden den in gesprinklerde gebouwen wordt geblust in Nederland door 5 of minder sprinklers door één of twee sprinklers. worden geblust. Terug naar de vergelijking tussen gesprinklerd en nietgesprinklerd. In niet-gesprinklerde gebouwen blijkt een brand gemiddeld 70% van het totaaloppervlak te bestrijken, waarbij ongeveer

TIP

7 36

Madame Tussaud, Amsterdam Als érgens een onverhoopte brand uiterst snel de kop moet worden ingedrukt, dan is het wel bij de warmtegevoelige wassen beelden van Madame Tussaud. De sprinklerinstallatie is ’onzichtbaar’ voor het publiek, aangezien de leidingen en sproeikoppen zijn weggewerkt in de koven en plafonds.

Bij het aanbrengen van een verlaagd plafond … … in bijvoorbeeld kantoorgebouwen of winkels dienen de sprinklers in dit plafond te worden geïnstalleerd. Bij minder dan 80 centimeter ruimte tussen nieuw plafond en de bovenliggende vloer behoeven geen extra sprinklers te worden aangebracht. 7 37

700

x e 1.000.000

600

10

500

9 8

400

Totale brandschade in niet-gesprin­

7

300

klerde objecten in Nederland (door

6

200

branden met schade van meer dan

5

1 miljoen euro)

4

(*exclusief vuurwerkramp in Enschede

3

Bron: Brandbrief van het Verbond

2

van Verzekeraars)

1

100 0

ker al eens op een koude douche getracteerd. Een pre-action-systeem, waarvan de leidingen pas vol­ lopen ná detectie van een brand (zie Hoofdstuk 6), sluit dit soort ongelukjes overigens geheel uit.

Aantal gebluste branden

1999

2000*

2001

2002

0

50% van de inventaris beschadigd wordt. In gesprinklerde gebouwen krijgt meestal niet meer dan 9 m2 van het op­per­ vlak (bron: TNO) met het vuur te maken, terwijl nauwelijks beschadigingen optreden.

5 4

1 1

2

1

1

1

1

4 5 8 13 16 Aantal sprinklers in werking

Overzicht van het aan­tal sprinklers dat in werking treedt om een brand te blussen: in 9 van 16 gevallen

Een kans van 1 op 14 miljoen De kans dat een sprinkler gaat sproeien door een productiefout is 1:14.000.000. Statis­tici spreken hier van een ’verwaarloosbaar kleine kans’. Of an­ders gezegd: u kunt er gewoon van uitgaan dat een sprinkler­systeem niet zomaar gaat sproeien. Zelfs als we ongelukjes meerekenen blijkt uit onderzoek dat slechts 1 op de 500.000 sprinklers afgaat zonder dat er brand is. Dat is een kleinere kans dan zes goed in de Lotto. Bijna altijd is in dit soort zeldzame gevallen een mechanische beschadi­ ging de oorzaak van het afgaan van de sprinkler. Bijvoorbeeld doordat de ampul met grote kracht door een voorwerp wordt getroffen. Op deze wijze is een wat te overijverige schoon­ma­

klaren één of twee sprinklers de klus.

Op grote schaal Interessant vergelijkings­ materiaal over het effect van sprinklers levert de Amerikaanse stad Scotts­dale (Arizona) op. Deze plaats met zo’n 215.000 inwoners zou in Neder­ land tot de grotere steden behoren. In Scotts­dale wordt vanaf juni 1985 alle nieuwbouw, inclusief 1 1 de woningen, verplicht voorzien van sprinklers. Dit heeft ertoe geleid dat in­middels meer dan 50% van 25 35 de inwoners ‘sprinklerveilig’ woont. Tussen 1 januari 1987 en 1 januari 2001 vielen er bij bran­den in Scottsdale in de gesprinklerde gebouwen geen do­delijke slachtoffers, terwijl over dezelfde periode in onge­ sprinklerde gebouwen 13 doden waren te betreuren. De ge­middelde scha­de in gesprinklerde gebouwen bedroeg 3.500 dollar tegenover 39.000 dollar in de gebouwen zon­ der sprinklers. Verder blijkt dat in Scottsdale 92% van de branden in ge­bou­ wen met sprinklers door één of twee sproeikoppen wordt ge­blust.

De kosten door brandschade in

x $ 1.000.000

Scottdsdale vergeleken met het landelijke Amerikaanse gemiddelde.

10 8

TIP

Om een indruk te krijgen van het aantal benodigde sprinklers … … deelt u het totale te beveiligen oppervlak door het ’werkoppervlak’ van één sprinkler. Bij N-installaties (kan­ toren, winkels) is dat maximaal 12 m2 en bij H-installaties (industrie, opslag) kunt u uitgaan van maximaal 9 m2. Natuurlijk bepalen ook de vorm en de indeling van het gebouw het benodigde aantal sprinklers.

6 4 2 0 1999 / 2000

2000 / 2001

Scottsdale USA Totaal

7

7

38

39

8

Wie installeert het systeem? Wie inspecteert?

Op een automatische brandbeveiligingsinstallatie moet blindelings kunnen worden vertrouwd. Die zekerheid heeft u bij: • ontwerp, aanleg en onderhoud door een erkende sprinkler­ installateur • certificering door een type-A-geaccrediteerde inspectieinstelling. Het proces van voorbereiding tot en met nazorg verloopt als volgt: • vóórdat de architect het gebouw ontwerpt worden in over­ leg met de opdrachtgever en de type-A-geaccrediteerde inspectie-instelling de uitgangspunten vastgelegd in een Programma van Eisen (PvE); het PvE-document bevat onder meer een omschrijving van het project, de bedrijfsvoering en de omvang van de beveiliging • daarna ontwerpt een erkend installateur de installatie vol­ gens de vastgestelde uitgangspunten • een type-A-geaccrediteerde inspectie-instelling keurt het ontwerp • gedurende de montage van een systeem kunnen tussen­ inspecties worden uitgevoerd; bij oplevering wordt een eindinspectie door een type-A-geaccrediteerde inspectieinstelling verricht • goedkeuring wordt gehonoreerd met een certificaat dat een half jaar geldig is • dit certificaat is voor verzekeraars en overheid de bevestiging van de kwaliteit van het systeem.

Reedijk Wonen, Strijen De keuze voor één grote, overzichtelijke ruimte (10.000 m2!) vroeg om sprinklerbeveiliging. Op de meeste bouwlagen zijn de sprinklers weggewerkt in de plafonds. In het winkelgedeelte, waar 8 designmeubels worden verkocht, dragen de sprinklerleidingen bij aan de ‘hightech’-uitstraling. 40

Onderhoud: • de voorschriften bevatten ook eisen voor het onderhoud, te verrichten door een erkende sprinklerinstallateur • de inspectie-instelling controleert 2 keer per jaar of de in­stallatie bedrijfsvaardig is en of het onderhoud is verricht; daarbij wordt ook nagegaan of er wijzigingen in het gebouw en/of het gebruik zijn opgetreden: wanneer een ruimte waarin staalplaten lagen opgeslagen later wordt volgepakt met uiterst brandbare kunststof producten, dan zal dat in­vloed hebben op de brandveiligheidseisen. 8 41

De zekerheid van type-A-geaccrediteerde inspectieinstellingen Alleen bij goedkeuring door een onafhankelijke, type-A-geaccrediteerde inspectie-instelling wordt het LPS 1233 brandveiligheidscertificaat van de internationaal erkende Loss Prevention Certification Board (LPCB) toegekend. Dit certificaat biedt de garantie dat: • een erkende installateur het sprinklersysteem geheel volgens een goedgekeurd Programma van Eisen heeft ontworpen en geïnstalleerd • de installatie is gekeurd volgens de inspectieprocedure ‘LPS 1233’ met toetsing op meer dan 50 kritische punten • onderdelen als alarmkleppen, drukschakelaars en stromings­ schakelaars ook onder noodstroomvoorziening zijn getest • de gebruiker verzekerd is van een juist functionerende en periodiek onderhouden installatie, opgebouwd uit goedge­ keurde componenten • de installatie elk half jaar wordt geïnspecteerd op zijn func­ tioneren en doelmatigheid. Kortom, wie brandbeveiliging serieus neemt, gaat alleen in zee met een erkende sprinklerinstallateur en een type-A-ge­ accrediteerde inspectie-instelling.

8

8

42

43

Veelgestelde vragen over sprinklers Hoeveel sprinklers gaan er bij een brand sproeien? In veel gevallen niet meer dan één; 25% van de branden wordt zo geblust. En nog eens 25% wordt met 2 sprinklers onschadelijk gemaakt. Slechts in één op de vijf gevallen gaan meer dan 10 sprinklers sproeien. Kan een sprinkler zonder enige reden gaan sproeien? Die kans is minder dan 1 op 14.000.000. Van de ruim 3.000.000 sprinklers in Nederland gaan er per jaar hoog­ uit 6 af, zonder dat er sprake is van brand. Het gaat dan om ongelukjes waarbij bijvoorbeeld een sprinklerampul wordt kapotgestoten. De kans dat een sprinkler door een productiefout spontaan afgaat is zo goed als nihil. Veroorzaken sprinklers geen waterschade? Sprinklers blussen een brand door te sproeien, dus er is kans op waterschade. De brand wordt echter al in een heel vroeg stadium aangepakt. Hierdoor is er naar ver­hou­ding weinig bluswater nodig. Dus: minder brandschade én minder waterschade. Hoe zit het met de rook? Bij sprinklerbeveiliging krijgen branden geen kans om uit te groeien tot vuurzeeën. Dat betekent sowieso al minder rookontwikkeling. Daarnaast gaan sprinklers door hun sproeipatroon de nadelige effecten van rook tegen door de rookdeeltjes ’neer te slaan’. Dit betekent een goede beveiliging tegen vergiftiging en verstikking. Waarom moet een ’onbrandbaar’ gebouw beveiligd worden? Het gebouw is misschien niet brandbaar (hoewel dat in de praktijk ook vaak blijkt tegen te vallen), maar de inventaris is dat zeker wél. Bijna overal zijn papier en kunststoffen immers in ruime mate voorhanden. Die kun­nen niet alleen bron zijn van branden, maar ook van levensbedreigende gassen. Een goed beveiligingssysteem is dus ook in ’onbrandbare’ gebouwen op zijn plaats.

Reageren sprinklers wel op tijd? Zodra een sprinkler een brandje detecteert begint deze te sproeien. De brand is nog relatief klein, en kan daarom snel geblust worden. De schade wordt op deze wijze zoveel mogelijk beperkt. Hoe staat het met de kosten van een sprinklersysteem? Bij nieuwbouw gaat het om € 12 tot € 25 per m2. Maar dan gaat het ook om een investering die mensen­ levens kan redden en die meehelpt de continuïteit van de onderne­ming te waarborgen. Want er zijn voorbeelden te over van bedrijven – mét een goede brandverzekering – die na een grote brand failliet gingen. Is het sproeiwater niet funest voor elektrische apparatuur? Sprinklers gebruiken naar verhouding geringe hoeveel­heden water (omdat ze snel en gericht blussen) en ze sproeien veelal alleen daar waar de brand is. Veel appa­ra­tuur loopt daardoor geen of slechts lichte waterof brandschade op. Een sprinklersysteem? Dan krijg je toch van die storende uitsteeksels in het plafond? Die tijden zijn voorbij. Tegenwoordig kunnen sprink­ lers – met behoud van alle functionaliteit – ’onzicht­baar’ worden geïnstalleerd. Zo zijn er concealed sprinklers met afdekplaatjes in de kleur van het interieur. Komen sprinklers gegarandeerd in actie bij een brand? Zodra de brand voldoende hitte afgeeft zullen de sprinklers gaan sproeien. De precieze temperatuur waar­bij het sproeien begint, is van tevoren nauwkeurig afgesteld. Een gecertificeerd systeem zal met 100% zekerheid bij deze temperatuur in werking treden en de brand blussen – het vuur is vaak al gedoofd voordat de brandweer ter plaatse is.

Veelgestelde vragen over sprinklers 47

Vervolg op pagina 47.