Profielwerkstuk. Daan Hendrik Michiel Verwaaijen. Een historische rondleiding door
Utrecht.
1
Inhoudsopgave: Voorwoord.
3
Samenvatting van het ontstaan van Utrecht.
4
Overzicht route
7
Achtergrondinformatie over de route.
8
Noten en bronnen
18
2
Voorwoord In Utrecht is enorm veel te beleven, naast het bruisende uitgaansleven barst het er ook nog eens van de historische monumenten en plaatsen. Natuurlijk zijn er de bekende gebouwen en kerken zoals de Domtoren. Maar er zijn ook minder bekende plekken. Bij deze rondleiding lopen we niet alleen maar langs de bekende plekken, maar ook langs de minder bekende.
Afbeelding 1: luchtfoto Utrecht
3
Samenvatting van het ontstaan van Utrechti Waar de stad Utrecht nu ligt heeft lange tijd niets gelegen, pas vanaf ongeveer 1 eeuw voor Christus werd het drassige landschap bewoonbaar. Utrecht werd bewoonbaar doordat kleine riviertjes buiten hun oever traden waarna het water zakte en er veel vruchtbare slib achterbleef. Daarop konden gewassen verbouwd worden. Zo kwamen er boeren op dit stukje land wonen. Rond 50 jaar na Christus kwamen de Romeinen aan op dit stuk land en verjoegen de boeren die daar in alle rust leefden. Het noordelijke deel van wat nu Nederland is kregen de Romeinen maar niet in handen, mede door de vechterslust van de Germaanse stammen die daar woonden. Toen de Romeinen ter hoogte van wat nu Utrecht is waren aangekomen, gaf Keizer Claudius de opdracht om een aantal forten te bouwen, zodat de Germanen en Friezen niet verder zouden kunnen komen met hun opmars. Een van deze forten werd gebouwd op de plaats waar nu het Domplein ligt en werd het Castellum Traiectum genoemd. Het Castellum Traiectum zou later de grondlegger worden van de stad Utrecht. Het fort was deel van ‘de Limes’. De Limes was de lijn van forten langs de ‘grens’. Het fort werd steeds groter en er kwamen ‘vici’. Vici betekent letterlijk; wijk. In deze vici leefden de soldaten, waarmee goed handel gedreven kon worden. Zo werden wapens, voedsel en drank aan deze soldaten verkocht. In 68 na Christus kwamen de Bataven tegen de Romeinen in opstand, en vielen meerdere forten aan die in de Limes lagen, waaronder het Castellum Traiectum. De soldaten zagen de aanval aankomen en zijn toen gevlucht. Omdat het fort steeds meer aanvallen te verduren kreeg, is het rond het jaar 200 na Christus verstevigd, zodat het zich beter kon weren tegen de moordlustige Germanen die steeds aan de poort stonden. In het jaar 275 na Christus moesten de Romeinen dan toch met de witte vlag op de proppen komen, en de noordelijke grens van hun rijk voorgoed opgeven. Nadat ze dit hadden gedaan ging het alleen maar bergafwaarts met het rijk, en in het jaar 406 na Christus was het dan toch echt afgelopen met het Romeinse rijk.
. Afbeelding 2 : Het Castellum Traiectum
4
Vanaf 406 na Christus tot en met ongeveer het jaar 700 na Christus waren de Friezen en de Franken constant in oorlog om dit stuk land, tot er in het jaar 695 na Christus een periode was waarin het land een tijd lang van de Franken was. De Franken boden onderdak aan de zendeling Willibrord. Willibrord heeft het vervallen en verwoeste Castellum Traiectum opgeknapt en er twee kerken in gebouwd, hierdoor werd hij de eerste Bisschop van Utrecht. Toen Willibrord zijn thuisbasis een beetje had opgeknapt, kreeg hij de leiding over het Castellum Traiectum en de landgoederen erom heen. De taak van zendelingen als Willibrord was om zoveel mogelijk mensen voor het christendom te winnen. Het bisdom Utrecht groeide en groeide totdat het een groot deel van het huidige Nederland besloeg, en zo kreeg de stad Utrecht steeds meer vorm.
Afbeelding 3: Willibrord (links) en Bonifatius
Nadat de Vikingen, die op rooftocht met boten uit Scandinavië kwamen, Utrecht rond 900 na Christus een tijdje hadden bewoond en de stad niet goed hadden onderhouden, was Utrecht veel minder bereikbaar geworden. Dit kwam doordat de aanvoerwegen niet diep genoeg meer waren om met de boten te bevaren, dus moesten er een aantal nieuwe kanalen en verbindingen gegraven worden. Door deze nieuwe waterwegen konden de handelaren de stad goed bereiken en daardoor groeide de stad tot de belangrijkste stad van de Noordelijke Nederlanden In 1122 na Christus verkreeg Utrecht stadsrechten van Karel V, de leider van die tijd (niet te verwarren met de latere keizer Karel V die leefde van 1500 tot 1558 na Christus). Omdat Utrecht door bleef groeien werd het door zijn tactische plek en zijn economische groei in het jaar 1600 de grootste stad van de Noordelijke Nederlanden met 30.000 inwonersii. Gedurende de Middeleeuwen was Utrecht het kerkelijke centrum en de allerbelangrijkste handelsplaats. Vanaf ongeveer 1600 na Christus werd deze positie door Amsterdam overgenomen. Inmiddels had Utrecht in 1122 na Christus stadsrechten gekregen zodat er wallen rondom de stad opgetrokken konden worden. Utrecht kreeg een eigen bestuur en kon zelf belastingen heffen. Om de stad bereikbaar te houden werd er in die tijd een verbinding gemaakt tussen de 5
Lek en de Kromme Rijn: de Vaartse Rijn. Rond 1300 na Christus werden ook om de wallen de singels gegraven en binnen de wallen de grachten. Het uiterlijk van de stad veranderde in de periode tussen 1200 en 1600 na Christus sterk. Dit kwam doordat er steeds meer gebouwd werd in steen in plaats van in hout. Hierdoor werd de stad ook minder gevoelig voor branden. Grote branden kwamen in die tijd veel voor. Ook de Dom werd niet gespaard. In 1253 werd deze kathedraal voor een groot deel vernietigd door brand. Het jaar daarna werd meteen begonnen met de herbouw van de Dom. Nauwelijks klaar werd deze in 1297 na Christus weer getroffen door een grote brand. Een andere belangrijke periode in de geschiedenis die Utrecht gevormd heeft is de Beeldenstorm en wat daaraan vooraf ging. Tussen augustus en oktober 1566 na Christus werden veel bezittingen van de katholieke kerk vernietigd. Deze vernielingen staan bekend onder de naam: “de Beeldenstorm”. Utrecht was een bijzonder katholieke stad en werd daarom hard aangepakt. De reden hiervoor was dat de protestanten aanstoot namen aan de rijkdommen van de katholieke kerk, terwijl de bevolking vaak honger leed. In die tijd waren in de Nederlanden de Spanjaarden aan de macht en de Hertog van Alva werd door de koning van Spanje naar de Nederlanden gestuurd om orde op zaken te stellen. Alva was geen lieverdje en voerde zijn opdracht met harde hand uit. Utrecht werd zwaar getroffen door de maatregelen. Op 23 januari 1579 werd in Utrecht de Vrede van Utrecht getekend. Een aantal Nederlandse Gewesten besloten daarmee te gaan samenwerken om de Spanjaarden te verjagen. Dit verdrag is de basis van de Staat der Nederlanden zoals we die nu kenneniii. De samenwerking en de democratisering van de Nederlanden kreeg een nieuwe impuls aan het einde van de 18e eeuw. Het verzet tegen de dan regerende stadhouder Willem V groeide. Aangezien de Oranjes veel bezittingen hadden in de provincie Utrecht speelde dat vooral in en rondom de stad Utrecht. De patriotten (zo noemden ze zichzelf) waren aanhangers van de leer van Rousseau die vooral ook aanhangers had in Frankrijk. Idealen als vrijheid, gelijkheid en broederschap (in het Frans: “liberté, egalité et fraternité”) waren belangrijk. De patriotten richtten in Utrecht een burgerwacht in en richten hun eigen bestuur opiv. tussen 1806 en 1810, bouwde Lodewijk Napoleon, destijds koning van Holland, een verblijf in Utrecht. Daarmee werd Utrecht de hoofdstad van het land. In de stad werden veel vernieuwingen doorgevoerd. Zo werden vooral de nutsvoorzieningen verbeterd en daardoor kon de stad gaan groeien. Steeds meer mensen kwamen naar de stad. In 1900 na Christus woonden er ongeveer 100.000 mensen in Utrechtv. De meer recente geschiedenis vanaf 1900 tot heden laat ik hier verder onbehandeld. Dit is voor de historische route die ik heb uitgestippeld van minder belang.
6
Overzicht van de route: Hieronder treft u een overzicht aan van de hele route. In de verdere beschrijving worden telkens delen van de route uitvergroot weergegeven.
Afbeelding 4: De Route
A:Sonnenborgh B: Paushuize C: Pieterskerk D: Janskerk
E: Het Oude Postkantoor F: Stadskasteel Oudean G: Oudegracht H: Winkel van Sinkel
I: Choorstraat 6 J: Choorstraat 14 K: Domtoren 7
Achtergrondinformatie over de route De route voert langs belangrijke gebouwen die soms al vanaf de 11e eeuw het gezicht van Utrecht bepalen. Deze rondleiding geeft een goed beeld van de opbouw van de oude stad Utrecht binnen de Singels. De volgende gebouwen en bouwwerken maken onderdeel uit van deze rondleiding: A:Sonnenborg B: Paushuize C: Pieterskerk D: Janskerk E: Het Oude Postkantoor F: Stadskasteel Oudean G: Oudegracht H: Winkel van Sinkel I: Choorstraat 6 J: Choorstraat 14 K: Domtoren
A: Sonnenborgh
Afbeelding 5: Het oude Sonnenborgh
Sonnenborgh gezien vanaf de overkant van de singel Afbeelding 6: Het hedendaagse Sonnenborgh(sterrenwacht)
De route begint aan de rand van de binnenstad. Op de hoek van de Maliesingel en de Tolsteegsingel staat, aan de binnenkant van de singel, het Sonneborgh. Tegenwoordig is hier de Sterrenwacht gevestigd. Omdat Utrecht een rijke stad was, moest het beschermd worden tegen aanvallen van buitenaf. Keizer Karel V heeft daarom vier stenen gebouwen laten bouwen, zodat ze van elke invalshoek de aanvaller konden zien aankomen. Sonnenborgh is een van de vier gebouwen die keizer Karel V daarvoor heeft laten aanleggen. Destijds was de Stadsbouwmeester Willem van Noort, en de Sonnenborgh is dan ook onder zijn hoede gebouwd. Deze ‘wachtpost’ is 8
sinds 1522 na Christus in gebruik. Het gebouw is tegenwoordig in gebruik als Sterrenwacht, het ligt dan ook op de perfecte locatie daarvoor. Wie wil kan hier ‘s nachts naar binnen om naar de sterren te kijken, overdag is het een museum. Zie voor de openingstijden: www.sonnenborgh.nl.
De route gaat vervolgens over de Nieuwegracht naar Paushuize. Als u met de rug naar de uitgang van het Sonnenborgh staat, ziet u links de Nieuwegracht liggen. Deze volgt u richting het noorden tot aan het einde van de gracht. Daar ziet u aan uw rechterhand op de hoek het Paushuize liggen.
B: Paushuize.
Afbeelding 7: Het Oude Paushuize (± 1910)
Afbeelding 8: Het hedendaagse Paushuize
Het Paushuize is gelegen aan De Pausdam in de binnenstad van Utrecht, bij Achter Sint Pieter. Het Paushuize is gebouwd in opdracht van Paus Adrianus VI, in 1517 na Christus en is daarmee een van de oudste gebouwen van de historische binnenstadvi. Dit monument is beroemd geworden omdat het bedoeld was voor de enige Nederlandse paus ooit.
9
Hij heeft het huis alleen nooit werkelijk bewoond omdat hij één jaar nadat hij tot paus verkozen was is overleden. Het huis is van de binnenkant nog helemaal origineel. Het is op dit moment in gebruik voor bruiloften en grote diners. Het Paushuize is door een aantal belangrijke personen bewoond, onder andere tijdelijk door Lodewijk Napoleon tot hij in zijn paleis op de hoek van de Drift en de Wittevrouwenstraat kon intrekken. Daarna is het gemoderniseerd. De spitse bogen werden vervangen door vierkante vensters. Tegenwoordig wordt een deel van het pand gebruikt als kantoor. We vervolgen de route. U komt vanaf de Nieuwegracht en loopt rechtdoor de straat Achter Sint Pieter in. Dit is een korte straat met een smalle stoep (pas op voor tegemoetkomende auto’s). Ga bij de eerste kruising rechtsaf. Daar ziet u de Pieterskerk.
C: Pieterskerk
Afbeelding 9: Hoe de Pieterskerk er vroeger uitzag
Afbeelding 10: De hedendaagse Pieterskerk
De Pieterskerk is een van de oudste kerken van Nederland. De bouw van deze kerk heeft zo’n negen jaar geduurd, van 1039 na Christus tot de inwijding in 1048 na Christus. Deze kerk werd als het oostelijke punt in het Utrechtse Kerkenkruis gezien. De Domkerk ligt in het midden van dit kruis. De Pieterskerk was in de tijd niet bedoeld voor ‘gewone mensen’ maar alleen voor een bepaalde gemeenschap, namelijk voor de gemeenschap van Kanunniken. Deze Kanunniken woonden in een gemeenschap waar ze voor Afbeelding 11: Kerkenkruis Utrecht zichzelf zorgden, zodat de overheid geen invloed op hen had. Deze kerk was niet zo brandveilig want er is wel driemaal brand uitgebroken. De eerste keer in 1076 na Christus, de tweede keer in 1148 na Christus en de derde keer in 1279 na Christus. De kerk had oorspronkelijk nog twee torens maar die zijn verloren gegaan door de tornado in 1674 na Christus. Ook de Beeldenstorm heeft zijn invloed gehad op deze kerk. 10
Na de Beeldenstorm zijn er plannen geweest voor afbraak van de kerk maar dat is nooit doorgevoerd, vanwege protesten van de eigenaren van grafkelders onder de kerkvii. U loopt vervolgens een stukje terug naar de hoek met Achter Sint Pieter en slaat rechtsaf. U volgt de straat tot u op de hoek het Polmanshuis ziet liggen. Daar slaat u linksaf. Als u iets wilt eten of drinken is de horecagelegenheid Barbeton een aanrader. In deze straat zitten overigens meerdere goede eet- en drinkgelegenheden. U loopt nu recht op de Janskerk af. Vervolg de route door rechtsom om de kerk heen te lopen.
De Janskerk
Afbeelding 12: Hoe de Janskerk er vroeger uitzag
Afbeelding 13: de hedendaagse Janskerk
De Janskerk behoort net als de Pieterskerk tot een van de oudste kerken in Nederland en is gebouwd in 1040 na Christus. De kerk is zelfs nog net wat ouder dan de Pieterskerk. De Janskerk is in ook in dezelfde stijl gebouwd als de Pieterskerk. Hij is bijna helemaal identiek, op een aantal kleine verschillen na. De Janskerk hoort ook bij het eerder vernoemde Kerkenkruis. De Janskerk is het noordelijke punt in het Kerkenkruis. Net als de Pieterskerk is de Janskerk een aparte kerk voor de Kanunniken. Deze kerk is gewijd aan Johannes de Doper. De kerk ligt op het Janskerkhof. Voor het gebouw staat een beeld van Anne Frank waar vaak bloemen bij worden gelegd. Op zaterdagen is er altijd een leuke bloemen- en plantenmarkt op het plein rondom de kerkviii.
Na rond de Janskerk te zijn gelopen, steekt u over richting het standbeeld van F.C. Donders. Daar loopt u rechtsaf over de stoep naar het Neude. Op het Neude staat een enorm gebouw. Dit is het oude postkantoor. 11
Het Oude Postkantoor
Afbeelding 4: Het oude Postkantoor
Afbeelding 15: Het oude postkantoor tegenwoordig
Dit gebouw op het Neude is ontworpen door Joseph Crouwel en is in 1924 afgebouwd. Het is een enorm gebouw in de stijl van de Amsterdamse School, een belangrijke periode van de moderne bouwkunst. Het gebouw heeft een prachtig interieur met indrukwekkende paraboolvormige bogen, ornamenten en beelden. Van buiten is het gebouw juist strak. Vijf van de zes beelden zijn gewijd aan verschillende werelddelen. Het zesde beeld staat voor handel en welvaart. Dit postkantoor is als laatste postkantoor van Nederland gesloten in 2008ix.
U loopt voor het oude postkantoor langs met aan uw linkerhand het gezellige Neude met al zijn kroegen en restaurants, naar de hoek van de Drakenburgstraat. Deze straat gaat u in en loopt u uit. U komt op de Oudegracht en ziet aan de overkant Oudaen (het volgende punt van deze rondleiding) al liggen. U loopt rechtsom om de gracht heen en steekt de eerste brug aan uw linkerhand over. Meteen gaat u weer links. U loopt nu aan de andere kant langs de gracht. Na ongeveer 100 meter ziet u aan uw rechterhand Oudaen.
12
Oudaen
Afbeelding 17: Oudaen in vroegere tijden
Afbeelding 18: het hedendaagse Oudaen
Stadskasteel Oudaen is een middeleeuws huis dat extra versterkt is, vandaar ook de naam. Stadskasteel Oudaen ligt aan de Oudegracht in de binnenstad van Utrecht. Het Kasteel is een van de belangrijkste monumenten van de stad. Oudaen is gebouwd na 1276 na Christus. In die tijd werden er veel meer weerbare huizen gebouwd die ook aan de Oudegracht staan zoals: Cranestein (Oudegracht 114) en Groot Blankenburgh (Oudegracht 121). Oudaen is het minst vervallen. Het kasteel bestaat uit één enorm hoofdhuis en een stuk kleiner bijhuis. Het pand is gebouwd voor een van de rijkste geslachten in Utrecht, de familie Zoudenbalch. Nadat de familie Zoudenbach er had gewoond is het in de handen gekomen van de familie Oudaen, waar het stadskasteel zijn naam aan te danken heeft. Het pand is niet helemaal meer origineel. De achtergevel is helemaal nieuw en de hoofdingang is verplaatst naar het zijhuis. Na de bewoning door rijke families werd Oudaen een bejaardentehuis en daarna een studentenvereniging. Tegenwoordig is het een horeca gelegenheid op een prachtige plaats midden in de stad met aan de gracht een gezellig terrasx. Oudaen ligt aan de Oudegracht. Loop langs de gracht en geniet van het uitzicht op de unieke werfkelders. Hier kan ook gewinkeld worden! U steekt tegenover de bioscoop de brug over. U ziet de volgende bestemming van deze rondleiding dan al liggen: de Winkel van Sinkel. Maar eerst nog iets over de Oudegracht
13
De Oudegracht
Afbeelding 19: Hoe de grachten er vroeger uitzagen
Afbeelding 20: hoe de grachten er hedendaags uitzien
De grachten in Utrecht zijn wereldwijd bekend vanwege hun unieke werfkelders, deze werfkelders zijn nergens anders in de wereld in deze vorm te vinden. De werfkelders worden tegenwoordig gebruikt door restaurants en andere horeca gelegenheden. De Oudegracht is eeuwenlang erg belangrijk geweest als ontmoetings- en handelsplek. De Oudegracht is ongeveer twee kilometer lang en vormt de verbinding tussen de Vecht en de Kromme Rijn. De gracht is ontstaan door een aftakking van de Vecht, en omdat die steeds slechter te bevaren was zijn de aftakkingen in een stelsel van kanalen veranderd. De Oude Gracht staat sinds 2008 op de UNESCO wereld erfgoedlijst. Op deze befaamde lijst staan imposante en belangrijke gebouwen en landschappen die behoren tot de wereldwijde erfgoederen die bewaard moeten blijvenxi. In de bocht van de gracht vindt u de Winkel van Sinkel.
Winkel van Sinkel.
14 Afbeelding 21: De oude Winkel van Sinkel
Afbeelding 22: De hedendaagse Winkel van Sinkel
Het gebouw waar nu de Winkel van Sinkel inzit was ooit een van de eerste pakhuizen in Utrecht. De Keten van pakhuizen was origineel gevestigd in Amsterdam, maar na een uitbreiding is het ook in Utrecht terecht gekomen. Voordat de Duitser Anton Sinkel hier een stoffenhandel begon en het pand opnieuw opbouwde heette het pand: “Het houten been” en “Blijdestein”. Het huidige gebouw is in neoclassicistische stijl ontworpen door de architect Pieter Adams. Het is vooral bekend om de kariatiden (Steunpilaren). De steunpilaren bestaan uit vier vrouwen. Ze zijn in Engeland gemaakt van gietijzer en werden ook wel de ‘Britse hoeren’ genoemdxii. .
U loopt met de Winkel van Sinkel in de rug voor het stadhuis lang en gaat de Choorstraat in. Hier staan 2 panden die zeer de moeite waard zijn.
Choorstraat 6 en Choorstraat 14
Afbeelding 23: hoe Choorstraat 6 er vroeger uitzag (helaas geen echt oude foto’s beschikbaar)
Afbeelding 24: Hoe Choorstraat 6 er hedendaags uitziet
15
Afbeelding 25: Choorstraat 14 vroeger
Afbeelding 26: Choorstraat 14 nu
Choorstraat 6 is vooral de moeite waard vanwege de bijzondere gevel in Jugendstilstijl. In Utrecht is geen enkel ander pand te vinden met een dergelijke gevel. Het pand grenst aan de achterkant aan de Oudegracht. De onderste achterkamer zit halverwege waterniveau. Choorstraat 14 heeft ook een hele bijzondere gevel. Er is er maar één van in heel Utrecht, en waarschijnlijk in heel Nederland. Deze gevel is ontworpen door de architecten Staal en Kropholler. en is gebouwd in Moorse stijl. De voorgevel van dit pand is gemaakt van gepolijst roze granietxiii. Als u door deze straat wandelt, is het zeker de moeite waard om eens goed naar dit pand te kijken. U loopt de staat door. Als u op de hoek staat bij de tweede kruising aan uw linkerhand heeft u zicht op het symbool van Utrecht: de Domtoren. U kunt onder de toren doorlopen en een ‘rondje om de kerk’ doen (zie het kaartje met de route vanaf de Winkel van Sinkel.
16
De Domtoren
Afbeelding 27: Hoe de domtoren eruit zag
Afbeelding 28: hoe de Domtoren er tegenwoordig uitziet
De Domtoren is gebouwd in 1254 na Christus en is ontworpen door de architect Jan van Henegouwen. Het is gebouwd als Rooms-Katholieke kerk, maar sinds 1580 na Christus is de kerk protestants. Tijden lang was het met zijn 112 meter de hoogste toren van Nederland, maar nu is hij al ingehaald door veel andere gebouwen, maar het is nog wel de hoogste kerktoren van Nederland en het hoogste gebouw in Utrecht. De kerk was tot 1559 de enige kathedraal in Nederland. Helaas is de kerk niet meer helemaal intact. Door verval en natuurlijke omstandigheden (de tornado van 1674 na Christus), staat de toren nu los van de kerk. Let op de afgebrokkelde stenen aan de kerk, daar is nog goed te zien dat een deel is afgebroken. Ook al is de Dom geteisterd door storm, tijd en verval, het is nog steeds een van de belangrijkste gotische monumenten in ons landxiv. Bijzonder is dat je onder de Domtoren door kan lopen en fietsen. Waar kan je in de wereld onder een hoge kerktoren doorfietsen? De Domtoren is gebouwd op de gronden van een oude Romeinse vesting genaamd: Castellum Traiectum. Het Castellum Traiectum lag aan de Rijn. Dit fort vormt de basis voor de stad Utrecht, en de invloed van het fort is nog steeds te zien in het Utrecht van vandaag de dag. In de bestrating rondom de Dom zijn de contouren van het Romeinse fort aangegeven. We zijn nu aangekomen bij het einde van de route. Rond de Dom vindt u veel horecagelegenheden waar u onder het genot van een versnapering kunt napraten over wat u allemaal gezien heeft. Naast de Dom is ook een winkel waar u souvenirs kunt kopen uit de mooie Domstad. Dit is het einde van de rondleiding, ik hoop dat u ervan heeft genoten en dat u de stad met andere ogen bekijkt.
17
Noten:
i
Dit hoofdstuk algemeen: Utrechts Archief en Wikipedia. org. Voor de afbeeldingen Internet. Groeikaart Utrecht (Utrechts Archief) iii Kennislink.nl: De Unie van Utrecht. iv Collectieutrecht.nl v Groeikaart Utrecht (Utrechts Archief) vi Bezoek-utrecht.nl en paushuize.nl vii nl.wikipedia.org/wiki/Pieterskerk_(Utrecht) viii nl.wikipedia.org/wiki/Janskerk_Utrecht en eigen waarneming. ix nl.wikipedia.org/wiki/Hoofdpostkantoor_(Utrecht) x nl.wikipedia.org/wiki/Oudaen_(Utrecht) en eigen waarneming xi whc.unesco.org xii Dewinkelvansinkel.nl/historie xiii J.Th. Verwaaijen en nl.wikipedia.org/wiki/Choorstraat_6 en idem Choorstraat_14 xiv Domtoren.nl en nl.wikipedia.org/wiki/Dom_van_Utrecht ii
Fotomateriaal: Utrechts Archief (oude foto’s) en eigen materiaal (alle hedendaagse foto’s gemaakt vanaf zoveel mogelijk dezelfde plek als de oude foto’s) Bronnen: Utrechts Archief Kennislink.nl Collectieutrecht.nl Bezoek-Utrecht.nl Paushuize.nl Wikipedia.org Whc.unesco.org Dewinkelvansinkel.nl Domtoren.nl
18
19
