Postbus 1 3 4 3 0 AA IBAN:
Bezoekadres
NL49 BNGH 0 2 8 5 0 0 4 3 87
Nieuwegein
2015-227
S t a d s p l e i n 1 3 4 3 1 LZ
www.nieuwegein.nl
B I C : BNGHNL2G
Strategie Maatschappelijke Ontwikkeling
Contactpersoon Telefoon Fax
Grace van der Pas
( 0 3 0 ) 6 0 7 18 47
030 6 0 5 47 14
E-mail
[email protected]
Gemeenteraad Nieuwegein
Datum
Postbus 1
Kenmerk
3430 AA NIEUWEGEIN
28 a p r i l 2 0 1 5 /
_ „
S\2L\tb
Zaaknummer
.
Berichtnummer ^ Onderwerp
*- ) ^
mate van gokverslaving
Geachte raad,
VERZONDEN 0 1 MEI 2015
U heeft eind 2014 gevraagd om het in kaart brengen van de mate van gokverslaving in Nieuwegein. De wethouder heeft toegezegd dit verzoek te honoreren voor zover mogelijk. Aanleiding van het verzoek was o.a. de verplaatsing van een speelautomatencasino in Nieuwegein in 2014. Verordening speelautomatenhallen Nieuwegein De hiervoor genoemde verplaatsing heeft zich afgespeeld binnen het door de gemeenteraad vastgestelde beleid over de vestiging van één speelgoedautomatenhal in het Stadscentrum met een maximum aantal speelautomaten. Het is verboden om zowel zonder de exploitatievergunning van de Kansspelautoriteit en zonder de aanwezigheidsvergunning van de gemeente een speelautomatenhal te vestigen o f t e exploiteren. Belangrijkste o n d e r w e r p e n s a m e n g e v a t De GGDrU heeft de problematiek, voor zover mogelijk in kaart gebracht en een uitgebreide memo geschreven (bijgevoegd). Zij verzamelde hiervoor informatie uit landelijke publicaties en internetsites over aard, ontstaan en omvang van gokverslaving. Landelijke, kwantitatieve informatie is vertaald naar de Nieuwegeinse inwoners. Uit de memo van de GGDrU zijn de volgende belangrijkste onderwerpen naar voren gekomen: Instapspel In 2014 is de speelautomatenhal in Nieuwegein geherhuisvest vanuit de landelijke keten Hommerson. Van speelautomaten is bekend dat ze door deskundigen als Mnstapspel' beschouwd worden, met alle mogelijke risico's van dien. Veel cliënten zijn hun 'speelcarrière' begonnen met het spelen op deze automaten en zijn na verloop van tijd (ook) andere kansspelen gaan spelen. Volgens hulpverleners
Bladnummer
2/3
Zaaknummer Onderwerp
mate van gokverslaving
begon het in de meeste gevallen onschuldig, met een spelletje op de gokkast in een snackbar of op een andere locatie. Geen harde
gegevens
Er zijn veel vindplaatsen van hulpzoekers: internet, Victas en tal van andere hulpverleningsinstanties (deels via internet), maar ook huisartsen en de sociale wijkteams. Het feit dat gokken zich op verschillende terreinen en locaties afspeelt, en in toenemende mate via de anonimiteit van internet, maakt het maken van een schatting er niet eenvoudiger en betrouwbaarder op. Er is geen centraal punt waar gegevens over aard en aantal gokverslaafden worden bijgehouden. Aantallen
Nieuwegein
Op basis van landelijke onderzoeken kan een vertaling naar Nieuwegein worden gemaakt en zou het om volgende aantallen gaan: •
120 inwoners boven de 16 jaar zijn probleemspelers en zeer waarschijnlijk gok- of kansspelverslaafd en
•
400 inwoners hebben een risicovol gedrag op dit terrein en
•
gemiddeld 8 mensen in behandeling bij Victas.
Victas, een van de hulpverlenende instanties waar gokverslaafden terecht kunnen, heeft aangegeven dat er 6 inwoners in 2014 uit Nieuwegein bij hen in behandeling waren. Risicogroepen Problemen met gokverslaving zijn niet gebonden aan opleiding of inkomen. Wel zijn mannen veruit in de meerderheid bij hulpverleningsinstanties ( 8 6 % ) . De gemiddelde leeftijd van verslaafden die hulp hebben gezocht, was in 2013 37,8 jaar. Van de hulpvragers is 1 5 % jonger dan 25 jaar. De grootste groep hulpvragers zit in de leeftijdscategorie van 25-40 jaar. De 'incubatietijd' van verslaving is lang en wisselend, met een gemiddelde van 5 jaar. Wettelijke
regelingen
Via de Wet op de Kansspelen en de Nederlandse Kansspelautoriteit (KSA) worden vergunningen afgegeven, o.a. aan Holland Casino (de enige vergunninghouder als casino). De KSA zet ook in op onderzoek, opsporing van illegale gokcircuits en preventie via o.a. cursussen op signalering van gokverslaving. Officiële aanbieders met vergunning dienen zich o.a. aan de leeftijdsgrens van 18 jaar te houden en preventie-activiteiten te ondernemen. Daarnaast verstrekt de KSA exploitatievergunningen aan andere instellingen,
Bladnummer
3/3
Zaaknummer Onderwerp
m a t e van g o k v e r s l a v i n g
zoals speelautomatenhallen. Een dergelijke vergunning, die voor tien jaar verstrekt wordt, is aan de speelautomatencasino in Nieuwegein verstrekt. Gokvestigingen
in of nabij
Nieuwegein
De dichtstbijzijnde vestiging van Holland Casino voor inwoners van Nieuwegein is Utrecht. Er zijn geen gegevens bekend over de mate van bezoek vanuit Nieuwegein aan deze vestiging. Ook van de speelautomatencasino zijn geen bezoekersgegevens bekend. Er zijn geen directe aanwijzingen in de literatuur dat de nabije aanwezigheid van een automatenhal leidt tot meer verslaving. Uit onderzoeken blijkt dat gokverslaafden op verschillende locaties gokken, waaronder internet. Zoals eerder gemeld, worden gokautomaten wel veelal als 'instapspel' genoemd voor een verdere 'speelcarrière'. In die zin kan de vestiging van een speelautomatenhal wel een risico vormen. Wij hopen u voldoende te hebben geïnformeerd over de mate van gokverslaving in Nieuwegein. Indien u behoefte heeft aan een bespreking in de commissie dan kan het presidium de brief agenderen.
1et V i e n d e l i j k e groet, fgerieester en wethouders,
. Liebregts
F.TJ.M. Backhuijs
taris
burgemeester
Bijlagen
1
2 Q 1 5 - 2 2 7
regio Utrecht
\
De mate van gokverslaving in de gemeente Nieuwegein 1 . Aanleiding De raad van de gemeente Nieuwegein heeft gevraagd naar de mate van gokverslaving in de stad. De wethouder heeft toegezegd dit in kaart te brengen, voor zover dat mogelijk is. Aanleiding is o.a. de heropening van een vestiging van Hommerson speelautomatencasino in de stad 1 . In dit memo is informatie opgenomen ten aanzien van gokverslaving in het algemeen, aangevuld met de thans bekende gegevens voor Nieuwegein.
2. Doel, a a n p a k en leeswijzer Doel van dit memo is te achterhalen of er aanwijzingen zijn die wijzen op problematisch gokgedrag onder inwoners van Nieuwegein. Hiertoe is informatie verzameld uit landelijke publicaties en internetsites over aard, ontstaan en omvang van gokverslaving. De kwantitatieve informatie is doorvertaald naar de Nieuwegeinse inwoners. Er is geen centraal bestand beschikbaar met informatie over gokverslaving op lokale schaal. Ook in de GGD-monitors is dit (tot nu toe) geen onderwerp van onderzoek. In hoofdstuk 3 is algemene informatie te vinden over gokken en gokverslaving. Hoofdstuk 4 (pag. 3) bevat de informatie over landelijke wetgeving en vergunningverlening op het gebied van gokken. Hoofdstuk 5 (pag. 5) biedt de beschikbare landelijke gegevens en trends, aangevuld met informatie over gokproblematiek in Nieuwegein. Hoofdstuk 6 levert informatie over interventies (pag. 8), terwijl hoofdstuk 7 (pag. 10) ingaat op vormen van preventie. Dit memo eindigt in hoofdstuk 8 met conclusies voor het vervolg (pag. 10). 3. Gokverslaving: a l g e m e n e informatie Er zijn vele soorten gokspelen: loterijen, wedden op paarden, casinospelen (roulette, blackjack, poker), spelen op gokkasten, bingo en gokken op internet.
3.1.
W a a r o m is gokken verslavend?
Bij gokken staan twee begrippen centraal: geld en kans. Kennis, kunde of vaardigheid speelt bij gokken geen rol. Bij gokken zet je je geld in op een van de mogelijke uitkomsten van het spel. Het toeval bepaalt of j e j e geld juist ingezet hebt. Is dat het geval, dan krijg je de inzet of een veelvoud daarvan terug. Verlies j e , dan ben je je inzet kwijt. De kans op verlies en winst gaat gepaard met veel emoties. Mensen vinden gokken spannend. Het is juist deze spanning is die het gokken voor velen zo aantrekkelijk maakt. 1
Dit is de enige grotere locatie in Nieuwegein waar gegokt kan worden. De dichtstbijzijnde vestiging van Holland Casino is in Utrecht.
Uit onderzoek blijkt dat het ene gokspelletje veel verslavender is dan het andere. Dat zit in verschillen in tijd tussen inzet en uitkomst, verschillen in de suggestie dat een spel te beïnvloeden is en verschillen in langdurig en anoniem kunnen spelen. Met name spellen met een korte tijd tussen inzet en uitkomst leveren een verhoogd verslavingsrisico op. De mogelijkheid om direct weer een spel te doen, levert voortdurende spanning op. Bij het spelen op een gokkast weet een speler al na 3 tot 4 seconden of hij gewonnen of verloren heeft. In een minuut ervaart hij 15 keer de spanning van winst of verlies. In een half uur is dat 450 keer. Deze voortdurende spanning gaat gepaard met allerlei lichamelijke processen en veranderingen in het functioneren van de hersenen. Mogelijk dat hierdoor het beloningscentrum op een directe of indirecte manier geprikkeld wordt waardoor de speler zich prettig gaat voelen en in een roes raakt. Hierdoor kan gokken net zoals alcohol en drugs het geval is, verslavend werken. In Duitsland bijvoorbeeld duurt een spelletje op een gokkast veel langer. Dat levert veel minder risico op. Bij loterijen is dat anders. Loterijen zijn niet zo verslavend omdat er meestal een lange tijd zit tussen het kopen van een lot en de uitslag. Ook riskant zijn spelletjes die anoniem gespeeld kunnen worden, zonder controle en desnoods urenlang. Dit kan goed in gokhallen en in casino's. Een kraslot is ook een kort spel en zou dus verslavend moeten zijn. Maar in een tabakszaak kun je niet urenlang spelen. Dit vormt een belangrijke rem op verslaving. Iets soortgelijks geldt ook voor bingo. Ook het spelen van bingo is in tijd beperkt. De risico's van gokken op internet komen ook steeds meer in beeld. Daar zijn alle vormen van gokken te vinden, echter zonder regulering (zie hoofdstuk 5). Knelpunten zijn verder dat de mogelijkheid tot gokken altijd beschikbaar is via de eigen computer en het anoniem kan plaatsvinden. Tenslotte blijkt dat gokken binnen het illegale circuit ook sneller tot problemen leidt.
3.2.
Tot w e l k e problemen leidt gokverslaving
Dat gokverslaving tot problemen leidt, is bekend. Het gaat dan onder andere om financiële problemen: gemiddeld kost gokken 40 euro per uur. De kosten om mee te spelen variëren per spel. Eén keer spelen op een gokkast kost gemiddeld € 0,20. In de wet is bepaald dat bij gokkasten het gemiddeld uurverlies niet groter mag zijn dan 40 euro. Gokverslaving leidt in de praktijk verder tot problemen in de relationele sfeer, op het werk of met de wet. Mensen kunnen depressief worden en de grip op hun 'normale' leven verliezen. Gevolgen zijn ook: minderwaardigheidsgevoelens, schuldgevoelens, snel boos of agressief zijn en gevoelens van angst en onrust. Er zijn ook fysieke gevolgen van gokverslaving: vermoeidheid, last van maag en darmen, hoofdpijn, transpireren, trillen, slaapproblemen en vergeetachtigheid. Behandeling is goed mogelijk maar vergt tijd en inzet van de verslaafde en zijn omgeving. Net als met alcoholverslaving is het na de 'afkickperiode' noodzakelijk dat de verslaafde nooit meer met gokken in aanraking komt. Met andere woorden: de verslaving blijft altijd een risico. Een knelpunt is ook dat er vaak een aanzienlijke periode kan liggen tussen het beginnen met spelen en het tijdstip waarop de eerste problemen ontstaan. Er wordt gesproken van een periode van één tot twintig jaar, bij een gemiddelde 'incubatietijd' van v i j f j a a r . Omdat een groot deel van de gokspelen zich in anonimiteit voltrekt, kan het lang duren voordat de omgeving problemen signaleert.
Bij ca. 1 op de vijf verslaafden is ook sprake van secundaire problematiek. Personen die zich met gokproblematiek melden bij de hulpverlening, hebben in 79% van de gevallen geen andere problematiek. In 7% van de gevallen speelt ook alcoholproblematiek een rol en bij 5% van de hulpvragers gaat het om cannabis. 4. Landelijke wetgeving rond gokken Landelijke wetgeving In de Wet op de Kansspelen is geregeld hoe er in Nederland gegokt kan worden. De wet regelt de manier waarop gokspelen aangeboden mogen worden en zorgt ervoor dat de risico's van gokken zoveel mogelijk beperkt worden. De wet kent bepalingen voor verschillende vormen van gokken: loterijen, kansspelhallen, gokkasten, kleine kansspelen (zoals bingo) en casino's. In bijlage 1 zijn de belangrijkste bepalingen kort weergegeven. De belangrijkste maatregelen hebben betrekking op leeftijdsbeperkingen bij gokinstellingen (vanaf 18 jaar), uitkeringspercentages en beperkingen ten aanzien van maximale inzetten en verliezen. Via een vergunningstelsel wordt dit gereguleerd. Uitvoering van de wet is opgedragen aan de Nederlandse Kansspel Autoriteit (KSA). Een groot knelpunt is dat de vele internetsites die zich richten op spelletjes en gokken, niet onder het vergunningstelsel vallen; de wet op de Kansspelen biedt op dit moment nog geen vergunningsmogelijkheid. Op het internet worden alle vormen van gokken aangeboden. Van bingo tot gokkast, van roulette tot poker. Deze zijn dus illegaal. De sites opereren vanuit het buitenland en onttrekken zich aan de Wet op de Kansspelen. De eisen die normaal gesproken aan gokkasten gesteld worden, hoeven voor deze online gokkasten dus niet te gelden. Het verlies aan geld per uur kan bijvoorbeeld veel hoger zijn of het uitkeringspercentage lager. Of de speeltijd, de tijd tussen inzet en uitkomst, kan korter zijn. Bovendien spelen mensen deze spellen thuis, zonder controle of verdere regulering. Op dit moment bereidt de overheid een wet voor om online gokspelen te legaliseren. Aanbieders zullen dan een vergunning moeten aanvragen. De verwachting is dat deze wetgeving in 2015 van kracht zal worden. Daarmee komt enige regulering tot stand. Vergunningverlening en aanverwante taken op rijksniveau Sinds 2012 is de Kansspelautoriteit de instantie die kortdurende of meerjarige vergunningen verstrekt, in opdracht van de staatssecretaris van Veiligheid & Justitie. De KSA heeft de volgende taken: Reguleren van een passend legaal aanbod. Tegengaan van verslaving. Beschermen en informeren van consumenten. - Voorkomen van aan kansspelen gerelateerde illegale paktijken. Wie een vergunning voor een kansspel heeft, is verplicht maatregelen tegen kansspelverslaving te treffen. De KSA ziet erop toe dat de vergunninghouders zich houden aan de preventievoorwaarden, zoals deze in de vergunning omschreven staan. Voor het oprichten van een casino is een vergunning nodig. Deze vergunning is gegeven aan Holland Casino. Zo mag alleen Holland Casino bemande tafelspelen zoals roulette, poker en Black Jack aanbieden. Een tweede verschil is dat de nettowinst van Holland Casino ten goede komt ten goede komt van de Nederlandse schatkist. Wettelijk is Holland Casino als vergunninghouder verplicht tot zelfregulering en preventiemaatregelen om verslavingen te voorkomen. Daarnaast zijn voor bepaalde instellingen zgn. exploitatievergunningen nodig. Dat is onder andere het geval bij vestigingen van Hommerson speelautomaten casino's, zoals in Nieuwegein gevestigd is. Ook deze vergunning wordt verstrekt door de KSA. Dergelijke
speelhallen zijn particuliere ondernemingen waarvan de winst dus in handen van de ondernemer vloeit. Om in aanmerking te komen voor een exploitatievergunning, moet de exploitant aan een aantal eisen voldoen: •
•
Een exploitant en de personen belast met de dagelijkse leiding van een onderneming moeten integer zijn (bij voorbeeld geen strafblad hebben of betrokken zijn bij een criminele organisatie). Een exploitant moet beschikken over een werkplaats of een contract hebben met een bedrijf dat onderhoud- en reparatiewerkzaamheden verricht.
De Kansspelautoriteit geeft de exploitatievergunning af voor een termijn van 10 jaar. Gedurende die termijn wordt de integriteit van de exploitant en de personen belast met de dagelijkse leiding getoetst. Dit gebeurt alleen als daar aanleiding voor is. Als tussentijds blijkt dat de exploitant of de dagelijkse leiding niet (meer) integer handelen, kan de exploitatievergunning door de Kansspelautoriteit worden ingetrokken. Preventie bij vergunningverlening en bij exploitanten De Kansspelautoriteit werkt aan serie preventieve instrumenten. Zo hebben - onder regie van de Kansspelautoriteit - GGZ Nederland en de Speelautomaten Brancheorganisatie VAN een cursus ontwikkeld voor medewerkers van speelautomatenhallen, die hen in staat stelt de symptomen van verslaving te herkennen en doeltreffende maatregelen daartegen te nemen. Onderdeel van de opzet is een strikt eisenpakket voor aanbieders van de cursus, zodat een minimumkwaliteit gegarandeerd is. Op deze manier speelt de Kansspelautoriteit een coördinerende rol om effectiever, gezamenlijk beleid ter voorkoming van kansspelverslaving te bereiken. Holland Casino heeft op de eigen site informatie opgenomen over gokverslaving, risico's en preventiemaatregelen. Het betreft o.a. aan gesprekken te voeren met gasten die risicovol gedrag vertonen en met name bezoekers tussen de 18 - 24 jaar extra in de gaten te houden. Daarnaast is op de site informatie opgenomen over verantwoord spelen, met doorlinkmogelijkheden naar een zelftest, hulpverleningsorganisaties en een formulier waarmee bezoekers een bezoekbeperking kunnen regelen. Hommerson Speelautomatencasino heeft op de site soortgelijke informatie staan. Daarnaast heeft het Nederlands Kansspel Platform 2 dit voorjaar een verdere stap gezet als het gaat om verantwoord spelen. Onder de slogan 'Speel bewust' nemen zij gezamenlijk in al hun wervings- en reclameactiviteiten informatie op om klanten beter bewust te maken van mogelijke risico's van kansspelen. Aanpak illegale praktijken Het aanpakken van illegale praktijken in het kansspeldomein is van belang om consumenten en aanbieders in een betrouwbare omgeving te laten spelen. Enerzijds moet de naleving van de regels, door partijen die een vergunning hebben, gehandhaafd worden. Anderzijds is er sterke behoefte aan het terugdringen van allerhande malafide praktijken door het gericht opsporen van illegale kansspelen. De Kansspelautoriteit heeft bestuursrechtelijke handhavingsinstrumenten tot haar beschikking, zoals de bestuurlijke boete, de dwangsom en de last onder bestuursdwang maar eventueel kan ook strafrecht ingezet worden. De Kansspelautoriteit doet gericht onderzoek binnen de kansspelen-branche. Het gaat o.a. om grootschalige illegale kansspelen en spelen die leiden tot grote sociale en maatschappelijke problemen. Specifieke aandachtsgebieden hiervoor zijn: 2
Dit is de landelijke koepel van vergunninghouders op kansspelen en exploitanten van speelautomaten.
-
-
Illegale kansspelen op internet. Gokzuilen en andere apparatuur waarmee weddenschappen op sportwedstrijden afgesloten worden. Fysieke aanbod buiten Holland Casino om zoals commerciële bingo's en pokerspelen. Overige kansspelen zoals illegale gokhallen en piramidespelen.
Verdeling v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n tussen NKA en de g e m e e n t e n De Wet op de Kansspelen maakt onderscheid tussen verschillende soorten vergunning plichtige kansspelen. Voor de meeste vergunningen is, zoals hiervoor aangegeven, de NKA verantwoordelijk. Voor het vestigen cq exploiteren van een speelautomatenhal is een exploitatievergunning van de Kansspelautoriteit en een aanwezigheidsvergunning van de gemeente noodzakelijk. Uitzondering daarop zijn de zgn. 'kleine kansspelen', zoals bij voorbeeld een bingo of een rad van avontuur. Dit betreft een verantwoordelijkheid van de gemeenten. Om een klein kansspel zoals bingo te mogen organiseren moet aan een aantal wettelijke voorwaarden worden voldaan. Deze voorwaarden staan genoemd in artikel 7c van de Wet op de kansspelen: • •
•
•
het kansspel mag alleen worden georganiseerd door een Nederlandse vereniging die minimaal drie jaar bestaat; deze vereniging moet krachtens zijn statuten een duidelijk omschreven doel beogen te dienen. Het doel van de vereniging mag niet het organiseren van kansspelen zijn; de prijzen en premies in geld of goederen die kunnen worden gewonnen mogen niet hoger zijn dan € 400,- per serie of set en de gezamenlijke waarde mag niet meer bedragen dan € 1.550,- per bijeenkomst; de bijeenkomst moet minimaal 14 dagen van te voren worden gemeld aan de burgemeester en wethouders van de gemeente waar de bijeenkomst plaatsvindt. Hierbij moet de locatie en het tijdstip van de bijeenkomst worden gemeld.
Burgemeester en wethouders houden toezicht op de organisatie en kunnen de bijeenkomst verbieden of nadere voorschriften stellen. De NKA heeft deze autoriteit ook, maar weet in de praktijk niet of voldaan is aan bovenstaande voorwaarden. De gemeente weet dat wel. De NKA roept gemeenten op om signalen van illegale kansspelen door te geven of verder de samenwerking te zoeken als daarvoor aanleiding is.
5. Gokverslaving: aantallen 5.1.
Landelijke cijfers
Veel mensen in Nederland wagen af en toe een gokje. Dat hoeft uiteraard niet problematisch te zijn. Zo'n 800.000 mensen spelen wel eens op een fruitautomaat, bijna de helft doet dit regelmatig. 5,3 Miljoen Nederlanders doen mee aan de loterij of lotto. Verder bezoeken 400.000 mensen wel eens een casino en spelen 200.000 mensen wel eens bingo of kienen. 600.000 Nederlanders kopen wel eens een kraslot. Het laatste jaar is vooral poker enorm populair geworden (bron: site AGOG). Dit kan ook online-poker zijn. Gokverslaving komt voor in alle groepen van de samenleving. Het verslaafd zijn aan gokken heeft niets te maken met iemands opleiding, beroep of inkomen. Wel is het beeld dat meer mannen dan vrouwen verslaafd zijn.
Bij het interpreteren van de cijfers is voorzichtigheid geboden omdat de plaats en het soort gokken bij veel hulpvragers niet geregistreerd is. Verder blijkt uit onderzoek dat het jaren kan duren (zie de paragraaf hiervoor) tussen gokken als vrijetijdsbesteding en gokverslaving. Het feit dat gokken zich steeds meer verplaatst naar de anonimiteit van de eigen computer, leidt ook tot een minder betrouwbaar beeld van de cijfers. De landelijke cijfers geven het volgende beeld. Hulpverlener Jellinek heeft de volgende cijfers over gokgedrag naar aanleiding van de vraag 'Heb je de laatste maand gegokt': Bevolking totaal
Laatste j a a r 2 0 0 5 Laatste j a a r 2 0 1 1
Loterijen
61,10%
57%
Krasloterij
15,90%
12,30%
Gokkasten
11,80%
6,40%
Casinospelen
6,60%
5,10%
Gokken op internet 1 % Scholieren
1,90%
Laatste maand
Gokkasten 12-18 jaar
6,70%
15 jaar
5,70%
17-18 jaar
5,30%
Recentere gegevens over gokgedrag in het algemeen zijn op dit moment niet beschikbaar. Cijfers over aantallen gokverslaafden Het onderzoeksbureau IVO heeft in 2010 onderzoek gedaan naar gokverslaving. Daaruit kwam een schatting gemaakt van het aantal kansspelverslaafden: 0,24% van de bevolking van 16 jaar of ouder zijn probleemspelers en zeer waarschijnlijk gok- of kansspelverslaafd. Daarnaast is sprake van 0,81% van de bevolking die speelt op een riskante manier. De cijfers over hulpvragen bij gokproblemen algemeen zijn beschikbaar over het jaar 20133. Enkele hoofdpunten daaruit:
-
-
Het aantal hulpzoekers in 2013 voor gokverslaving bedroeg in 2013 13 per 100.000 mensen. 86% daarvan was man, 14 % vrouw. Gemiddelde leeftijd van de hulpvragers was 37,8 jaar. Leeftijdsverdeling: 15% was jonger dan 25 jaar, 11 % ouder dan 55 jaar. De laatste jaren is de leeftijdsverdeling van de hulpvragers voor gokken constant. De grootste groep is de leeftijdscategorie 25-40 jaar. In bijna 80% van de hulpvragen betreft het enkelvoudige problematiek op gokken, in 20% gaat het om meervoudige problematiek. Aandeel hulpvragen op gokken in de totale verslavingszorg: 3,4%.
' Kerncijfers verslavingszorg 2013, Landelijk Alcohol en Drugs Informatiesysteem (LADIS) en IVZ.
-
Gemiddelde duur van hulpverlening: 16 contacten.
De locatie waar gegokt wordt: internet wordt het meest genoemd als plaats van het gokken, gevolgd door Holland Casino en de amusementshal zoals een speelautomatenhal van Hommerson. Echter ook in de horeca (cafés, restaurants en snackbars) wordt gegokt. Mensen die in de problemen komen met hun gokgedrag, gebruiken meestal verschillende locaties.
5.2.
Trends in gokverslaving
Omvang verslaving: medewerkers van de verslavingszorg geven aan dat het aantal kansspelverslaafden in de verslavingszorg redelijk stabiel is gebleven in de afgelopen jaren, evenals de samenstelling van de groep kansspelverslaafden. Er is wel toenemende aandacht en bezorgdheid voor de snelle opmars van gokken via het internet. Eind 2011 werd al vastgesteld dat deelname aan veel soorten kansspelen stabiel zijn of zelfs gedaald 4 . Het aantal deelnemers aan kansspelen via internet is echter toegenomen. Alleen al in Nederland wordt er naar schatting jaarlijks tussen de 90 en 230 miljoen euro vergokt in virtuele casino's. Eind 2011 was de schatting dat het aantal deelnemers in dat jaar bijna verdubbeld was (tot 257.000 Nederlanders) ten opzichte van het jaar daarvoor. Ook zou er een toename zijn van het aandeel van cliënten dat door poker in de problemen komt. Hierover zijn echter geen cijfers beschikbaar. Bijna alle mensen met een hulpvraag voor pokeren spelen online. Uit het IVO-onderzoek bleek dat onlinepokeren veruit het meest gedaan wordt: 2 0 % van de online pokeraars doet dit tussen de 1 tot 6 maal per week. Geen enkele vorm van gokken wordt zo vaak gedaan. Het merendeel van de spelers gokt ongeveer 1 keer per maand. Opvallend is de uitkomst uit het IVO-onderzoek uit 2011 dat bijna alle geïnterviewde medewerkers van de verslavingszorg het spelen op kansspelautomaten noemen als 'instapspel'. Veel cliënten zijn hun speelcarrière begonnen met het spelen op deze automaten en zijn na verloop van tijd (ook) andere kansspelen gaan spelen. Volgens de hulpverleners begon het in de meeste gevallen onschuldig, met een spelletje op de gokkast in een snackbar. Medewerkers van de verslavingszorg geven aan te verwachten dat internetgokken voor de toekomstige cliënten als Nnstapspel' zal gaan fungeren. Een gerelateerd knelpunt betreft i n t e r n e t g a m e n . Er is bezorgdheid over het aantal jongeren dat ongezond veel online aan het gamen is en daardoor in de problemen komt. Deze problemen blijken veel parallellen te hebben met andere vormen van verslaving. Uit onderzoek van het IVO blijkt dat 1,5 procent van de jongeren tussen 13 en 16 jaar geïdentificeerd kan worden als een gameverslaafde via bestaande criteria voor het vaststellen van gedragsverslaving. In 2009 waren er 69 personen met een hulpvraag voor internet gamen. In 2013 is dit aantal gestegen naar 529 voor het hele land. De landelijke cijfers over 2012 waren als volgt: Man : Vrouw Gemiddelde leeftijd Aandeel 25Aandeel 55+ Aandeel autochtoon Aantal per 100.000 inwoners Problematiek 4
'Gokken in kaart gebracht', WODC, december 2011.
94 : 6 21.5 76% 1.1% 92% 2
Enkelvoudig : Meervoudig Eerste inschrijving ooit
80 : 20 55%.
Verslaving aan internet gamen is duidelijk een mannenprobleem. Het zijn overwegend jongeren, maar zeker niet uitsluitend. Het merendeel komt in 2013 voor het eerst terecht in de verslavingszorg. Het betreft dus grotendeels een nieuwe groep. In de literatuur wordt geen verbinding gelegd tussen de kansen dat gameverslaving uiteindelijk ontaard in gokverslaving, met name via internet.
5.3.
Cijfers voor Nieuwegein
Uitgaande van het gegeven dat 0,24% van de mensen boven de 16 jaar valt onder de categorie 'probleemspeler en zeer waarschijnlijk gok- of kansspelverslaafd', zou dat op de schaal van Nieuwegein ca. 120 mensen betreffen. Bij ca. 400 inwoners zou sprake zijn van risicovol gedrag als het om gokken gaat. Hierbij is uitgegaan van het IVO-onderzoek uit 2010 (zie § 5.1.). De beschikbare gegevens uit 2013 herleid naar het aantal mensen dat in de hulpverlening zit voor gokverslaving, zou dat voor Nieuwegein op 8 inwoners moeten uitkomen. Uit onderstaand overzicht van Victas blijkt dat in 2014 6 inwoners uit Nieuwegein bij hen in behandeling waren. Gemeente
Nieuwegein
Aantal van ClientJD Rijlabels Gokken man Jeugd (<24) Ouderen (55+) Volwassen (24-55) vrouw Ouderen (55+) Volwassen (24-55) Eindtotaal
Kolomlabels 2011 2012 2013 2014 Eindtotaal 11 7 6 32 8 7 10 7 6 30 2 3 1 1 2 3 3 9 7 4 4 18 3 1 i 2 1 1 1 1 11 7 6 8 32
Bron: Victas.
Uiteraard is Victas niet de enige hulpverlener op dit terrein. Er zijn veel meer instellingen die hulp bieden bij gokverslaving, veelal ook via zelfhulptherapieën op internet. Verder zullen veel mensen in eerste instantie bij de huisarts of het Maatschappelijk Werk terecht komen voor hulp. Er is geen centraal bestand waar aard en omvang van gokverslaving wordt bijgehouden.
6. I n t e r v e n t i e s bij gokverslaving Stoppen met gokken Niemand wil een gokverslaving en toch overkomt het vele tienduizenden mensen in Nederland. In het begin is gokken een vorm van ontspanning maar als het uit de hand loopt, is iemand er zo obsessief mee bezig dat het niet meer ontspannend is. Gokkers bij wie de problemen nog niet al te groot zijn, kunnen soms zelf of met hulp van familie of vrienden stoppen met gokken. De praktijk wijst uit dat gokverslaafden deskundige hulp nodig hebben.
Verslaving en behandeling Verslaving is een ziekte van de hersenen. Hierdoor verliest de persoon steeds meer de grip zijn leven. Tijdens de behandelingen leren cliënten wat de valkuilen zijn en welke keuzes het beste zijn voor hun gezondheid. Essentieel voor een succesvolle behandeling is dat de cliënt bereid is om volledig te stoppen met gokken (intrinsieke motivatie). Doet de persoon dat niet dan wordt de verslaving in stand gehouden. Hoe een verslaving wordt behandeld, is afhankelijk van de ernst en de duur van de verslaving. In veel gevallen is helemaal stoppen met gokken de beste keuze. Welke hulp is afhankelijk van de vraag van de cliënt. Iemand die wel aan een verslaving lijdt maar verder het leven redelijk goed op orde heeft, kan de verslaving zonder veel hulp aanpakken bv m e t e e n online hulpprogramma of zelfhulpgroep. Medicijnen kunnen een onderdeel zijn van de behandeling van de verslaving om bv onrust te voorkomen. De hulp kan zich ook richten op de problemen die door de verslaving zijn ontstaan bijvoorbeeld hulp bij het omgaan bij financiële problemen of woonbegeleiding en het toeleiden naar vrijwilligerswerk of arbeid. Victas • • • • • •
Verslavingszorg Utrecht biedt verschillende behandelingen zoals: Individuele behandeling Groepsbehandeling Zelfhulpgroepen Klinische behandeling Online/internet behandeling BOPZ (Bijzondere opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen).
Jellinek kliniek Amsterdam biedt daarnaast de Minnesotabehandeling. Deze behandeling is ontstaan vanuit de 12 stappen van de AA (Anonieme Alcoholisten).Door een verslaving voelt de persoon zich eenzaam en geïsoleerd van zijn omgeving. De behandeling is erop gericht dit isolement te doorbreken door een band met andere mensen op te bouwen. Het gaat er om te ervaren hoe het is om gevoelens te delen en steun te krijgen in plaats van af te zonderen en te schamen. Dit gevoel van saamhorigheid geeft de kracht om te herstellen van de verslaving. Novadic-Kentron Brabant biedt vak-therapieën aan, die zijn gericht op de behandeling van de verslaving door middel van non-verbale therapieën (therapie waarin nauwelijks wordt gepraat). Dit zijn bijvoorbeeld muziektherapie en bewegingstherapie. Deze vorm van hulp is geschikt voor mensen die hun gevoelens moeilijk kunnen uiten.NovadicKentron werkt met CRA (Community Reinforcement Approach). Bij CRA wordt geprobeerd een andere leefstijl aan te leren, die méér beloningen oplevert dan het gokken. Er wordt gezocht naar andere 'beloningen', die een positieve invloed hebben, maar niet schadelijk zijn. Bijvoorbeeld het plezier van een nieuwe hobby, ontspanning door bijvoorbeeld wandelen, sociale contacten, (ander) werk of andere activiteiten die als prettig worden ervaren. Stichting Voorkom biedt lessen op scholen door ervaringsdeskundigen met passend lesmateriaal. Op internet is verder een groot aantal sites te vinden met zelftesten, E-hulpverlening of linken naar hulpverleningsinstanties zoals Agog (Anonieme Gokkers), Tactus verslavingszorg, Intervention Nederland, Verslavingszorg Nederland, Brijder en anderen.
7. Preventie op gokverslaving Preventie op gokverslaving kan op twee manieren: de speler gaat zelf bewust met zijn spelgedrag om of er zijn interventies van buitenaf, buiten de speler om. Onder de eerste categorie vallen de tips en trucs die op veel sites te vinden zijn, inclusief de site van Holland Casino en van Hommerson. De boodschap: gokken is riskant maar het kan leuk blijven als de speler het volgende naleeft: - Van tevoren met zichzelf afspreekt hoeveel geld hij wil verspelen. Stopt als het van tevoren bepaalde bedrag op is. - Weet dat er altijd meer kans is op verlies dan op winst. - Weet dat gemiddeld uurverlies op een gokkast 40 euro is Beseft dat het gemiddeld uurverlies op internet veel hoger kan liggen. Niet probeert verliezen weer terug te winnen - Zo nu en dan winst pakt en niet telkens alle winst verspeelt - Zich er voortdurend van bewust is hoe vaak hij speelt en hoeveel tijd dat kost. Eventueel een beperking op bezoeken aan het Casino regelt voor zichzelf. In het rapport 'Gokken in kaart' wordt een overzicht gegeven van het tot nog toe landelijk gevoerde beleid en de aangekondigde wijzigingen. Daarnaast noemen de onderzoekers een aantal mogelijke maatregelen voor verbeteringen van het preventie beleid: - Het verspreiden van een algemene voorlichtingsfolder of informatie via internet. Het strikter toezien op naleving van de wervings- en reclame-uitingen. - Het creëren van een sluitende registratie van beperkende maatregelen bij speelautomatenhallen, restaurants en snackbars met speelautomaten en Holland Casino. - Het verder verbeteren van het preventiebeleid bij Holland Casino (zie bijlage 2). - Lotgenotencontact bevorderen. De anonimiteit bij online hulpverlening garanderen. De training van personeelsleden bij kansspelaanbieders verbeteren, o.a. een cursus voor exploitanten van speelautomaathallen die erop gericht is om signalen van verslaving op te pikken. Daarnaast zijn de volgende interventies denkbaar: - Inzetten op weerbaarheid van jongeren en jongvolwassenen. - Cursussen over de gevaren van diverse internetverslavingen, waaronder gokken. Meer onderzoek is wenselijk, onder andere over de relatie tussen game- en gokverslaving via internet en over de daadwerkelijk werking van de diverse interventies.
8. Conclusies Conclusies Aantallen en trends Gokverslaving als geheel is volgens hulpverleners en onderzoeken redelijk stabiel. Wel zijn er zorgen over de sterke toename van gokken via het internet, waaronder pokeren. Internetgames en -goksites onttrekken zich op dit moment nog aan toezicht en het vergunningensysteem. Uit onderzoek blijkt dat het ene gokspelletje veel verslavender is dan het andere. Dat zit in verschillen in tijd tussen inzet en uitkomst, verschillen in de suggestie dat een spel te beïnvloeden is en verschillen in langdurig en anoniem kunnen spelen.
10
Met name spellen met een korte tijd tussen inzet en uitkomst leveren een verhoogd verslavingsrisico op. De mogelijkheid om direct weer een spel te doen, levert voortdurende spanning op. In Nieuwegein is in 2014 vanuit de organisatie Hommerson een speelautomatencasino geherhuisvest. Van speelautomaten is bekend dat ze door deskundigen als 'instapspel' geschouwd worden, met risico's van dien: veel cliënten zijn hun 'speelcarrière' begonnen met het spelen op deze automaten en zijn na verloop van tijd (ook) andere kansspelen gaan spelen. Volgens hulpverleners begon het in de meeste gevallen onschuldig, met een spelletje op de gokkast in een snackbar of op een andere locatie. Op meer plekken in de stad zijn dergelijke automaten aanwezig, bijvoorbeeld in restaurants en snackbars. Hommerson is de enige grote locatie om te gokken in Nieuwegein. Er zijn aanwijzingen dat het aanbod op internet in toenemende mate gaat functioneren als 'instapspel'. Dit is extra problematisch omdat daar geen controle is op leeftijd, maximale verliezen per uur en andere regulerende maatregelen zoals leeftijdscontrole. Deze internetsites bevatten ook geen informatie over risico's of hulpverlening bij dreigende problemen. Gokken via de eigen computer gebeurt daarnaast in de anonimiteit van eigen woning. Er is geen centraal punt waar gegevens over aard en aantal gokverslaafden worden bijgehouden. Er zijn veel vindplaatsen van hulpzoekers: internet, Victas en tal van andere hulpverleningsinstanties (deels via internet), maar ook huisartsen en de sociale wijkteams. Het feit dat gokken zich op verschillende terreinen en locaties afspeelt, en in toenemende mate via de anonimiteit van internet, maakt het maken van een schatting er niet eenvoudiger op. Op basis van landelijke onderzoeken is de schatting dat het in Nieuwegein om de volgende aantallen gaat: 120 inwoners boven de 16 jaar die vallen onder de categorie 'probleemspeler en zeer waarschijnlijk gok- of kansspelverslaafd', 400 inwoners met risicovol gedag op dit terrein en gemiddeld 8 mensen in behandeling bij Victas. Er zijn nog geen gegevens bekend over de relatie tussen gameverslaving (eveneens sterk in opkomst) en gokverslaving. Ook gameverslaving is een knelpunt dat zich vooral onder jongens en mannen voordoet en dat in toenemende mate voorkomt, zelfs al onder kinderen op het basisonderwijs. Risicogroepen Problemen met risicovol gedrag als het om gokken gaat, zijn niet gebonden aan opleiding of inkomen. Wel zijn mannen veruit in de meerderheid bij hulpverleningsinstanties. ( 8 6 % in de hulpverlening). De gemiddelde leeftijd van verslaafden die hulp hebben gezocht, was in 2013 37,8 jaar. Van de hulpvragers is 1 5 % jonger dan 25 jaar. De 'incubatietijd' van verslaving is lang en wisselend, met een gemiddelde van 5 jaar. Ook gameverslaving treft vooral jongens/mannen. W e t t e l i j k e regelingen Via de wet op de Kansspelen en de Kansspelautoriteit (KSA) worden vergunningen afgegeven, o.a. aan Holland Casino (de enige vergunninghouder als casino). De KSA zet ook in op onderzoek, opsporing van illegale gokcircuits en preventie via o.a. cursussen op signalering van gokverslaving. Officiële aanbieders met vergunning dienen zich aan de leeftijdsgrens van 18 jaar te houden en preventie-activiteiten te ondernemen.
11
Daarnaast verstrekt de KSA exploitatievergunningen aan andere instellingen, zoals speelautomatenhallen. Een dergelijke vergunning, die voor tien jaar verstrekt wordt, is aan het Hommerson speelautomatencasino van Nieuwegein verstrekt. Gokvestigingen in of nabij Nieuwegein De dichtstbijzijnde vestiging van Holland Casino voor inwoners van Nieuwegein is Utrecht. Er zijn geen gegevens bekend over de mate van bezoek vanuit Nieuwegein aan deze vestiging. Ook van Hommerson zijn geen bezoekersgegevens bekend. Er zijn geen directe aanwijzingen in de literatuur dat de nabije aanwezigheid van een automatenhal leidt tot meer verslaving. Uit onderzoeken blijkt dat gokverslaafden op verschillende locaties gokken, waaronder internet. Zoals eerder gemeld, worden gokautomaten wel veelal als 'instapspel' genoemd voor een verdere 'speelcarrière'. In die zin kan de vestiging van een speelautomatenhal wel een risico vormen. Verslaving, behandeling en preventie Gokverslaving is een 'echte' verslaving, waar moeilijk vanaf te komen is zonder professionele hulp. Net als bij alcohol is het advies om structureel helemaal te stoppen met gokken. Er zijn veel hulpverleningsinstanties beschikbaar, ook via internet.
GGD regio Utrecht, Marja van Rooijen en Cathy Venselaar, Professionals Publieke Gezondheid,
Zeist, maart 2015.
12
Gebruikte literatuur -
Site Jellinek
-
Site AGOG (stichting Anonieme Gokkers) Kerncijfers verslavingszorg 2013, Landelijk Alcohol en Drugs Informatiesysteem (LADIS) en IVZ
-
WODC, 'Gokken in kaart gebracht', december 2 0 1 1 . Persbericht reactie staatssecretaris Teeven op 'Gokken in kaart gebracht', 2012. Site Holland Casino
-
Site Nederlandse Kansspel Autoriteit
-
Site 'Gokken de baas' Landelijke Handreiking 'De Gezonde Gemeente', RIVM
-
GGDatlas, website GGDrU
-
Site Holland Casino
-
Site IVO
-
Site Hommerson casino's Aard en omvang van kansspelverslaving in Nederland, IVO, 2010. Site Victas
-
Site GGZ-interventies.
13
Bijlage 1 memo gokverslaving: Wettelijke regels rond gokken (Bron: site Jellinek)
Gokken en de wet In de Wet op de Kansspelen is geregeld hoe er in Nederland gegokt kan worden. De wet regelt de manier waarop gokspelen aangeboden mogen worden en zorgt ervoor dat de risico's van gokken zoveel mogelijk beperkt worden. De wet kent een groot aantal bepalingen voor de verschillende vormen van gokken: loterijen, gokkasten en casino's.
WETGEVING VOOR LOTERIJEN 1. Voor het organiseren van een loterij heb je een vergunning nodig. 2.
De opbrengst van een loterij moet besteed worden aan een goed doel of gaat naar de staat.
3. Bij de staatsloterij wordt 70% van de inleg uitgekeerd, Bij de Postcode en Bankgiroloterij is dit 40%. De rest wordt besteed aan kosten of wordt afgedragen aan de staat (staatsloterij) of goede doelen.
WETGEVING VOOR GOKKASTEN 1.
Een gokker moet 18 zijn om op een gokkast te mogen spelen. Sommige gokhallen hebben zelf besloten tot een leeftijdsgrens van 21 jaar.
2.
Gokkasten mogen alleen staan in gokhallen, cafés, restaurants en casino's.
3. Gokkasten moeten aan allerlei wettelijke eisen voldoen. De wettelijke eisen zijn: Een gokkast moet zich gedragen volgens toeval. Een spelletjes moet gemiddeld 4 seconden duren. Het gemiddelde verlies per uur mag niet meer zijn dan €40. De hoogte van de inzet mag €0,20 per spelletje zijn. De maximaal te winnen prijs is €40. Bij €40 betaalt de kast automatisch uit en is de kast 15 seconden niet bespeelbaar. Van elke 100 die in de kast gaat moet 60 worden uitbetaalt, in de praktijk is dit € 83. Een systeem op de kast moet aangeven hoeveel gewonnen of verloren is. Gokkasten mogen niet aantrekkelijk gemaakt worden door lichtjes en veel lawaai bij uitbetalen.
14
Gokkasten mogen nergens geplaatst worden voordat ze gekeurd zijn door het Nederlands Meet Instituut en deze voldoet aan de wettelijke eisen.
WETGEVING VOOR CASINOSPELEN 1. Voor het oprichten van een casino is een vergunning nodig. Deze vergunning is gegeven aan Holland Casino. 2.
De opbrengst van casino's komt ten goede aan de staat.
3. Om in een casino te spelen moet je 18 jaar zijn. 4.
Bezoekers mogen alleen naar binnen met een geldig identiteitsbewijs.
5.
Holland Casino moet een preventiebeleid voeren.
6.
De inzet voor de verschillende spelen bij Holland casino varieert van € 5 tot € 10.000.
7.
Gokkasten in casino's moeten aan een beperkt aantal wettelijke eisen voldoen. Deze zijn veel minder streng dan de gokkasten in gokhallen of cafés. De eisen zijn:
•
dat de kast moet zich gedragen volgens toeval.
•
dat een spelletje moet tenminste 3 seconden duren. (1 seconde minder dan in cafés en gokhallen).
•
dat er is een maximale inzet van €50 per spel is.
•
dat er is geen beperking voor het verlies wat je gemiddeld per uur leidt, (in cafés en gokhallen is dit €40).
•
dat de speler gemiddeld 80% van de inleg terugkrijgt. In de praktijk is dit 93%.
15
Bijlage 2 m e m o gokverslaving: preventiebeleid Holland Casino (Bron: site Holland Casino). Preventiebeleid Laat spelen een spel blijven Holland Casino is een uitgaansgelegenheid met een bijzonder product, waar u verantwoord en veilig kunt spelen om geld. Aan het spelen kunnen echter ook risico's kleven. Zo raden wij u aan van te voren een spelbedrag te bepalen en dit niet te overschrijden. Daarnaast is spelen bij Holland Casino niet verplicht. U kunt Holland Casino dus ook bezoeken om een gezellige middag of avond te hebben. Zowel u als speler, maar ook de samenleving is erbij gebaat dat Holland Casino alert is op verschijnselen van problematisch spelen. Holland Casino kent de risico's van het spel en wil die beperken en, waar mogelijk, voorkomen. Wij trainen onze medewerkers om spelers die een probleem lijken te hebben met het spel, te herkennen. Zij geven hun suggesties voor een bezoekbeperking of een vrijwillig entreeverbod, en kunnen hun eventueel de weg wijzen naar de hulpverlening. Bovendien waken wij ervoor onze gasten aan te zetten tot onbeheerst spel. Voor meer informatie over de risico's van het spel kunt de brochure 'Laat spelen een spel blijven' bekijken. Deze brochure is beschikbaar in het Nederlands, Engels, Duits en Chinees. Aanvraag entreeverbod of bezoekbeperking Voor het aanvragen van een bezoekbeperking of entreeverbod kunt u gebruikmaken van dit formulier: Aanvraag entreeverbod/bezoekbeperking. Hierop geeft u aan voor welke periode u niet tot het casino wilt worden toegelaten. Een andere mogelijkheid is de bezoekbeperking. U bepaalt zelf hoe vaak - tot maximaal acht keer per maand - u denkt het casino op een verantwoorde wijze te kunnen bezoeken. Een entreeverbod of bezoekbeperking geldt voor alle vestigingen van Holland Casino. Ze gelden voor een periode van zes of twaalf maanden, of voor onbepaalde tijd (met een minimum van een jaar) en zijn tussentijds niet opzegbaar. Na afloop van deze periode wordt u eerst uitgenodigd voor een gesprek met een van onze medewerkers voordat u weer het casino kunt bezoeken. Bij de afloop van de periode van het entreeverbod zal u altijd gewezen worden op de mogelijkheid van een bezoekbeperking. De verantwoordelijkheid voor dat besluit ligt echter bij u. Hulpverlening Mocht u direct behoefte hebben aan hulp of informatie, dan belt u met Human Assistance Network for Daily Support (HANDS), een onafhankelijke instantie gespecialiseerd op het gebied van telefonische hulpverlening in de verslavingszorg. Het telefoonnummer van HANDS is: 0800-022 00 22. Ook kunt u de brochure 'Laat spelen een spel blijven' downloaden voor meer informatie over de risico's van het spel en informatie over hulpverlening.
16
