Positioneren met kennis èn capaciteit. Ontwikkelingen in 5 belangrijke deelmarkten van de Vakgroep Infratechniek van uneto-vni

Positioneren met kennis èn capaciteit Ontwikkelingen in 5 belangrijke deelmarkten van de Vakgroep Infratechniek van uneto-vni

uneto-vni is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

Positioneren met kennis èn capaciteit Ontwikkelingen in 5 belangrijke deelmarkten van de Vakgroep Infratechniek van uneto-vni

Frans Pleijster Nardo de Vries

Zoetermeer, juni 2008

Dit onderzoek is gefinancierd door uneto‑vni.

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van uneto‑vni. EIM bv en uneto‑vni aanvaarden geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of uneto‑vni. EIM bv and uneto‑vni do not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

2

© uneto-vni, juni 2008

Inhoudsopgave

Voorwoord

4

5 5.1

1 2 2.1

Management samenvatting

6

Maatschappelijke trends en speerpunten Inleiding

28

Markttypering

28

5.2 Marktontwikkeling

28

5.3 Inleiding

Energiedistributie (ED)

11

Kennisontwikkeling op het gebied van energiedistributie

30

5.4 Marktpositie

31

12

5.5

31

12

5.6 Belangrijkste bevindingen

32

34

Marktvooruitzicht

2.2 De demografische trends

12

2.3 Economische trends

14

6

2.4 Maatschappelijke trends

16

6.1

Markttypering

34

2.5

16


34

2.6 Trends, speerpunten en de infradomeinen

17

6.3 Kennisontwikkeling op het gebied van

2.7

18

Bestuurlijke trends

Conclusies

Telecommunicatiesystemen

telecommunicatiesystemen

36

6.4 Marktpositie

38

19

6.5

38

Markttypering

19


39


19

7

41

3 3.1

3.3

Openbare verlichting (OV)

Kennisontwikkeling binnen de openbare

Marktvooruitzicht

Grote infrastructurele projecten (GIP)

20

7.1

Markttypering

41

3.4 Marktpositie

21

7.2

Marktontwikkeling

41

3.5

Marktvooruitzichten

21

7.3

Kennisontwikkeling op het gebied van GIP

42


22

7.4

Marktpositie

43

7.5

Marktvooruitzichten

44

7.6

Belangrijkste bevindingen

45

verlichting

4 4.1

Verkeersregelinstallaties (VRI)

23

Markttypering

23


23

4.3

Kennisontwikkeling op het gebied van verkeersregelinstallaties

25

4.4 Marktpositie

26

4.5

Marktvooruitzichten

26


27

Bijlagen

I

Rijksmiddelen MIRT 2008

46

II

Werkenpakket Rijkswaterstaat 2008-2010

47

3

Voorwoord

Zonder betrouwbare energievoorziening, hoogwaardige

In zijn algemeenheid kunnen we stellen dat het voor de

communicatie, veilige openbare verlichting, zekere ver-

leden van de Vakgroep Infratechniek om twee thema’s

keersregelinstallaties en grote infrastructurele projecten

draait:

zou onze maatschappij er heel anders uitzien!

1. kennis: proces, organisatie en techniek; 2. capaciteit: kwalitatief en kwantitatief over mensen

Deze deelmarkten van de leden van de Vakgroep

met de juiste kennis, kunde en opleidingen beschik-

Infratechniek zijn sterk in beweging. Van techniek, eco-

ken.

nomie en maatschappij gaan sterke nieuwe impulsen uit. Door de opkomst van nieuwe duurzame technieken

Het rapport ‘Positioneren met kennis èn capaciteit’

verandert de aard en de hoeveelheid van het installatie-

geeft in kort de stand van zaken en de te verwachte

werk. De vergrijzing en ontgroening hebben niet alleen

ontwikkeling van de belangrijkste deelmarkten van de

invloed op de beschikbare capaciteit, maar ook op de

Vakgroep Infratechniek weer.

vraag naar nieuwe diensten. Het toenemende belang dat gehecht wordt aan beheersbaarheid en veiligheid geeft een impuls aan de markten ICT en openbare verlichting. André Boumans, voorzitter Vakgroep Infratechniek

Bij de Vakgroep Infratechniek van uneto‑vni zijn elektrotechnische bedrijven aangesloten die zich richten op het ontwerp, de aanleg, het onderhoud van en de service aan: • distributie- en transportnetten voor energie (laag-, midden- en hoogspanning); • distributie- en transportnetwerken voor telecommunicatie; • kabeltelevisienetwerken van kopstation tot abonneeaansluiting; • openbare verlichting langs wegen, vaarwegen, terreinen, spoorwegen, emplacementen en perrons; • installaties voor verkeersmanagement, -regeling, -meting en wegsignalering; • grote infrastructurele projecten en voorzieningen zoals de Betuwelijn, HSL-lijn en voorzieningen op luchthavens. Belangrijke opdrachtgevers zijn onder andere Rijkswaterstaat, gemeenten, energiedistributiebedrijven, NS, kabeltelevisie-exploitanten, luchthavens, telecombedrijven en andere grote particuliere opdrachtgevers.

4

5

Management samenvatting

Het doel van het onderzoek

• de opdrachtverwerving/aanbesteding; • de marktontwikkelingen in de afgelopen jaren;

De markt voor infratechniek is een markt die veel spe-

• de toekomstige marktkansen.

cialismen verenigt, zoals ontwerp, aanleg, vernieuwing en onderhoud van openbare verlichting (OV), verkeersregelinstallaties (VRI), energiedistributienetwerken

De marktpositionering

(ED), telecommunicatienetnetwerken (ICT en CAI) en de verzorging van elektrotechnische installatie voor grote

Het beeld in 2003

industriële projecten (GIP). Binnen uneto‑vni zijn de

Een van de vaste aandachtspunten in de voorgaande

gespecialiseerde bedrijven op deze markten verenigd

besprekingen per markt is de positie van de installa-

binnen de Vakgroep Infratechniek.

tiebedrijven op de betreffende markten. In 2003 is dit thema ook nadrukkelijk aan de orde gesteld. Hierbij

In 2003 heeft EIM in opdracht van uneto‑vni een onder-

werd een onderscheid gemaakt naar bedrijven die zich

zoek gedaan naar de marktontwikkeling voor infratech-

profileren als uitvoerende onderaannemer (in figuur 2

niek en de positie van de gespecialiseerde elektro-

aangeduid als ‘handjesrelatie’), als proactieve onder-

technische installatiebedrijven op die markt. Dit heeft

aannemer (aangeduid met kennisrelatie’) en als proac-

geresulteerd in het rapport ‘Positioneren met kennis;

tieve vertegenwoordiger (van de opdrachtgever). Deze

Technologische en strategische marktverkenning voor

laatste positie is in figuur 1 aangeduid als ‘strategie-

bedrijven in infratechniek’. Inmiddels zijn vier jaren

partnership’.

verstreken en heeft uneto‑vni het wenselijk geacht een update te realiseren van dit rapport. De focus van deze

figuur 1 Marktpositionering

update ligt bij de actualisering van de markttrends die Ketenpositie Onderaannemer

Vertegenwoordiger

proactief

actief meedenkend uitvoering en service prijs en kwaliteit technici ‘kennis-relatie’

proactief ontwikkelaar systeemtechnologie planning and control management ‘strategie-partnership’

reactief

van betekenis kunnen zijn voor de marktpositie die

volgend uivoering prijs inkoper ‘handjes-relatie’

infratechiekbedrijven innemen in de bedrijfskolom/

In deze samenvatting komen de navolgende onderwerpen aan de orde: • de marktpositionering van de infratechniekbedrijven;

Marktopstelling

productie-distributieketen voor infratechniekprojecten.

• de technologische ontwikkelingen op de onderschei-

6

den deelmarkten;

Bron: EIM, 2003.

Omtrent die positie werd in de studie van 2003 het

Afgaande op deze zelfreflectie kan in ieder geval wor-

navolgende gesteld: ‘Voor menige grote installateur ver-

den geconcludeerd dat de infratechniekbedrijven veel

dient het aanbeveling om te streven naar de positie van

meer proactief handelen dan enkele jaren geleden.

strategisch partner. Kleinere installateurs zullen hun

Hierbij past wel de kanttekening dat deze bedrijven ook

expertise dusdanig moeten profileren dat zij niet alleen

veelal behoren tot de echt grote bedrijven uit de elek-

gezien worden als een gewaardeerde uitvoerende part-

trotechnische installatiesector. Van deze bedrijven mag

ner, maar ook als een krachtige kennispartner. In beide

een moderne proactieve benadering verwacht worden.

gevallen zal de installateur een meeromvattende functie

Wel is het zaak dat de bedrijven uiteindelijk ook de

gaan bekleden in de uitvoering van installatieprojecten.

opdrachtgevers die infratechniekbedrijven gaan zien en

De grote uitdaging voor de installatiebranche is dan ook

waarderen als kennispartners en als hoofdaannemers

om deze verzwaring waar te maken’.

voor complexe installatieprojecten.

Marktpositie anno 2007

De technologieontwikkeling

Terugblikkend op het advies uit 2003 kan nu de vraag

De ontwikkeling van de technologie op het gebied van

gesteld worden: zijn de installatiebedrijven erin

infratechniek lijkt duidelijker vormen aan te nemen.

geslaagd hun positie te versterken? Zijn zij nu meer dan

Van de vele richtingen waarop een aantal jaren geleden

voorheen bedrijven die worden ingeschakeld vanwege

geëxperimenteerd werd zijn enkele technieken duidelijk

hun toegevoegde kenniswaarde en strategische waarde

manifest geworden, zoals:

of zijn zij nog vooral bedrijven die worden ingeschakeld

• het gebruik van LED’s en dynamisch verkeersma-

voor een uitvoerende organisatorische waarde? Uit de voorgaande beschouwingen kan worden afgeleid dat de installatiebedrijven zelf steeds meer inzetten op hun waarde als technologisch en organisatorisch kennisbedrijf. Nadrukkelijk geven zij aan dat hun meerwaarde nu vooral ligt in de technologische kennis die zij kunnen

nagement bij verkeersregelinstallaties; • LED-techniek en dynamische verlichting in geval van openbare verlichting; • online bewaking en conditiebepaling bij de energiedistributienetten; • Fiber to the home/office, VDSL, Ethernet to the

bieden voor het gehele infratechnologische project van

home, Docsis 3, HPSDA, UMB en Wimax op het

ontwerp en projectontwikkeling (creatieve en initiële

gebied van telecommunicatie.

fase) tot uiteindelijke de turnkey afronding van het gehele project inclusief nazorg en maintenance. Daarbij

Deze ontwikkelingen zullen hun stempel zetten op de

schuwen zij niet projectrisico’s te dragen en te zorgen

kwaliteiten en kennis van het personeel van de infra-

voor de aansturing en realisatie van complexe orga-

techniekbedrijven in de komende jaren. De snelheid

nisatorische structuren die nodig zijn voor de grotere

waarmee de technologische ontwikkelingen zich voor-

technologische projecten. Daarbij geldt wel dat zij allen

doen bij verschillende deelsectoren maakt dat de infra-

aangeven de uitvoerende taken nog steeds als een van

techniekbedrijven continu zullen moeten investeren

de kerntaken van het bedrijf te zien. Zij dragen zorg voor

in aanwezige techniekkennis van het personeel en de

de juiste inzet van de juiste mensen, qua omvang, qua

productietechnieken waarover het bedrijf kan beschik-

kennis en qua beschikbaarheid in de tijd.

ken. Het is niet uitgesloten dat men voor sommige vraagstukken tevens aan de wieg zal moeten staan als het gaat om implementatie en afstemming van nieuwe innovaties en technologieën. De upgrading die de

7

bedrijven in de afgelopen jaren hebben ingezet tot kennisbedrijven zal in de komende jaren zeker nog verder

Marktontwikkeling in de afgelopen jaren

gestalte krijgen. Terugblikkend naar 2003 moet geconstateerd worden dat de periode 2003 tot en met 2007 voor veel bedrijven

De aanbesteding/ opdrachtverwerving

positiever is verlopen dan oorspronkelijk werd ingeschat. Met name de telecommarkt heeft voor de infratechniekbedrijven een duidelijke groei te zien gegeven.

De wijze waarop opdrachtgevers bedrijven aanzoeken

Wel is deze markt er niet eenvoudiger op geworden als

en selecteren voor opdrachtverlening is in de afge-

het gaat om verwerving van opdrachten, met name van-

lopen jaren duidelijk zakelijker geworden. Tekenend

wege de concentratie onder de opdrachtgevers, het feit

voor de toenemende zakelijkheid is het gebruik van de

dat zij steeds meer ‘in buitenlandse handen komen’ en

openbare en onderhandse aanbestedingsconstructies

de veranderingen in communicatietechnologie steeds

door steeds meer overheidsinstanties, grote bedrijven,

hogere eisen stellen aan design- en constructkwalitei-

instellingen e.d. Dit impliceert dat de contacten tussen

ten van de installatiesector. Ook de markt voor openba-

opdrachtgever en opdrachtnemer in de voorfase min-

re verlichting heeft zich duidelijk beter ontwikkeld dan

der vanzelfsprekend zijn. De opdrachtnemer zal meer

verwacht, mede door de opkomst van de dynamische

moeten investeren in wegen om die onpersoonlijkheid

verlichting en de impuls die de nieuwe Vinexlocaties

te doorbreken, wil hij op termijn slechts het instrument

hebben gegeven aan de aanleg van openbare verlich-

van de prijs ter beschikking hebben in de verkoop van

ting. Wel wordt op deze markt groeiende concurrentie

zijn diensten aan de potentiële klant. Juist door een

ervaren van de ‘OV-dochters’ van energiebedrijven.

goede communicatie vooraf, door het creëren van een

De markt voor energiedistributie heeft zich voor de

goed imago van zijn bedrijf bij potentiële opdracht

infratechniekbedrijven gestabiliseerd. Zij hebben geen

nemers, kan hij ervoor zorgen dat de waardeperceptie

duidelijke teruggang gemerkt, maar de druk op de markt

van zijn bedrijf het gaat winnen van het prijskeurslijf

is zeker aanwezig, met name ook door de toenemende

waarin veel bedrijven zich gedrongen voelen als het

mate waarin de energiebedrijven zelf aanleg, onder-

gaat om aanbestedingsprocedures.

houd etc. van stroomnetten ter hand nemen. De markt voor grote infrastructurele projecten lijkt zich in de afge-

In de aanbestedingsprocedures zelf van met name

lopen jaren gestabiliseerd te hebben. Wel wordt aange-

overheidsinstanties en grote projectontwikkelaars valt

geven dat deze markt kampt met een druk op de markt

op dat zij in toenemende mate kiezen voor een aanpak

vanwege de afbouw van grote projecten en het uitblij-

op basis van een uitgebreid programma van eisen,

ven van echt nieuwe grote infrastructurele projecten.

‘design-en-construct’ uitvoering en ‘turn-key’ oplevering. In principe komt het hierop neer dat de opdrachtgever steeds meer aanbesteedt op basis van harde

De vooruitzichten

kwalificaties voor het eindproduct en doorlooptijden,

8

dan dat zeer gedetailleerd wordt aangegeven hoe tot

De vooruitzichten in algemene zin

het eindresultaat gekomen moet worden. Het is aan de

Over het geheel genomen kan gesteld worden dat de

opdrachtnemer om dit in te vullen en wel dusdanig dat

marktvooruitzichten voor de installatiesector gunstig

aan het eind volledig is voldaan aan de in het bestek

zijn als het gaat om de kansen op opdrachten. De eco-

van aanbesteding vastgelegde programma van eisen

nomie ontwikkelt zich de komende jaren gunstig en

voor het eindproduct.

veel initiatieven en beleidsspeerpunten richten zich nu

op producten en diensten die juist door de installatie-

• de uitrol van Wimax (Telecom);

sector geleverd worden. Wel moet er gewaakt worden

• de veelheid aan nieuwe infraprojecten op het gebied

voor een te groot optimisme. Krachtige stimuli voor de branche gaan uit van het bedrijfsleven zelf (initiatiefnemers, investeerders op het gebied van telecom), centrale overheid (ICT, mainportontwikkeling, mobiliteit en bereikbaarheid), technologie (telecom), gemeenten (ICT, bereikbaarheid, veiligheid), kabelbedrijven (CAI, telecom), energiedistributiebedrijven (vervanging energienetwerken) en uiteindelijk (indirect) de consumenten als het gaat om hun behoeften aan mobiliteit, veiligheid

van bereikbaarheid en mobiliteit (GIP); • de verwachte start van de vervanging van verouderde stroomnetten (ED); • de vernieuwing van de verkeersmanagementsystemen (VRI); • de introductie van systemen op het gebied van rekeningrijden (VRI); • de verwachte grootschalige toepassing van LEDtechnologie;

en communicatie.

• etc. etc.

De installatiesector mag zich dan wel in groeikansen

Al met al lijken de bedrijven zich te mogen verheugen in

verheugen, de vraag is evenwel of de sector die markt-

een positieve ontwikkeling van de markt voor de komen-

kansen ook kan oppakken. De groeiende krapte op de

de jaren. Dit beeld steekt scherp af tegen de terughou-

arbeidsmarkt en de groeiende internationale concur-

dende verwachtingen die men in 2003 nog koesterde.

rentie zullen de sector zeker niet ongemoeid laten. Veel

Een en ander is tot uitdrukking gebracht in tabel 1.

hangt in de komende jaren af van de mogelijkheden van de sector om een voldoend groot en kwalitatief

Te verwachten werkvoorraad en capaciteit

volwaardig arbeidspotentieel aan zich te binden. Als

Uit de verwachtingen omtrent de opdrachten voor de

dat niet lukt, moet niet worden uitgesloten dat buiten-

komende jaren kan worden afgeleid dat de werkvoor-

landse aanbieders nadrukkelijker dan tot nog toe voet

raad op de lange termijn zich zeer gunstig lijkt te ont-

aan de grond krijgen op de Nederlandse markt voor

wikkelen. Voor de sector is het dan de uitdaging om

infrastructurele voorzieningen.

ervoor te zorgen dat deze kansen ook daadwerkelijk opgepakt kunnen worden. De groeiende krapte op de

De ontwikkelingen voor afzonderlijke deelmarkten

arbeidsmarkt en de groeiende internationale concur-

Tekenend voor de werkdruk die de komende jaren dreigt

rentie zullen de sector zeker niet ongemoeid laten. De

te ontstaan zijn wel de positieve verwachtingen die gel-

belangrijkste zorg is in dit verband dan ook of de sector

den voor vrijwel elke van de deelmarkten. Gewezen kan

op termijn ook over voldoende uitvoerende capaciteit

daarbij worden op projecten die voor de komende jaren

kan beschikken. Nu al heeft de sector immers te maken

al duidelijk in ontwikkeling zijn of naar verwachting een

met personeelskrapte als gevolg van teruglopende

duidelijk concrete aanzet krijgen, zoals:

instroom en versterkte uitstroom van ouder personeel

• de uitrol van Ftth en Ftto (Telecom);

in verband met (vervroegde) pensionering. De mogelijk-

• de realisatie van ethernet to the home (Telecom);

heid om tekorten op te vangen door personeel aan te

Tabel 1 Overall beeld van de marktontwikkeling infratechniek

Markt

toekomstverwachting in 2003

realisatie 2003-2007

verwachte omvang in 2007

toekomstverwachting komende jaren

Openbare verlichting

sterke daling

groei: 15%

ca. € 210 miljoen

gematigde groei

Verkeersregelinstallaties gematigde groei

groei: 15%

ca. € 170 miljoen

verdere groei

Energiedistributie

krimp

stabilisatie

ca. € 500 miljoen

sterke groei

Telecom

duidelijke groei

groei: > 150%

ca. € 600 miljoen

blijvend sterke groei

Grote infraprojecten

krimp

stabilisatie?

onduidelijk

stagnatie/krimp?

9

trekken uit andere sectoren en landen wordt beperkt geacht, enerzijds vanwege de hoge kwaliteitseisen waaraan het uitvoerend personeel moet voldoen, anderzijds vanwege de aantrekkelijkheid van andere sectoren voor technisch geschoold personeel. De te verwachten discrepantie tussen beschikbaar arbeidspotentieel op termijn en de benodigde arbeidscapaciteit om alle projecten uit te voeren baart de sector grote zorgen.

De installatiesector mag zich dan wel in groeikansen verheugen, de vraag is en blijft of de sector ook die marktkansen kan oppakken. Veel hangt in de komende jaren af van de mogelijkheden van de sector om een voldoend groot en kwalitatief volwaardig arbeidspotentieel aan zich te binden. Als dat niet lukt, moet niet worden uitgesloten dat buitenlandse aanbieders nadrukkelijker dan tot nog toe voet aan de grond krijgen op de Nederlandse markt voor infrastructurele voorzieningen.

De beschikking hebben over of verzekerd zijn van voldoende uitvoerende capaciteit kan op termijn wel eens de doorslaggevende factor zijn als het gaat om de verwerving van grote opdrachten. Positioneren met capaciteit is dan het motto voor de sector.

10

1 Inleiding

De markt van infratechniek is een markt die veel speci-

voordoen en hoe de marktpositie van gespecialiseerde

alismen verenigt, zoals ontwerp, aanleg, vernieuwing

elektrotechnische installatiebedrijven (aanbieders van

en onderhoud van openbare verlichting (OV), verkeers-

infratechniek) verandert.

regelinstallaties (VRI), energiedistributienetwerken (ED), telecommunicatienetwerken (ICT en CAI) en de

De managementsamenvatting geeft de belangrijkste uit-

verzorging van elektrotechnische installatie voor grote

komsten van het onderzoek alsmede een concluderen-

industriële projecten (GIP). Binnen uneto‑vni zijn de

de beschouwing over de huidige en toekomstige markt

gespecialiseerde bedrijven op deze markten verenigd

voor de infratechniekbedrijven. Een diepgaander beeld

binnen de Vakgroep Infratechniek.

van de afzonderlijke markten en de sociaal-economische technologische stimuli vindt u in de afzonderlijke

Al eerder, in 2003, heeft EIM in opdracht van uneto‑vni

hoofdstukken per deelmarkt en in hoofdstuk 2 waarin

onderzoek gedaan naar de marktontwikkeling voor

de belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen voor

infratechniek en de positie van de gespecialiseerde

de sector als geheel worden belicht.

elektrotechnische installatiebedrijven op die markt. In het verlengde van dat onderzoek heeft de Vakgroep

Het onderzoek heeft plaatsgevonden in de tweede

Infratechniek van uneto‑vni aan EIM opdracht gegeven

helft van 2007. Het is gebaseerd op deskresearch en

om opnieuw de ontwikkelingen van de diverse deel-

op gesprekken met de leidende functionarissen van de

markten in kaart te brengen. De focus is daarbij gericht

grote aanbieders van infratechniek. Het onderzoek is

op de markttrends die van betekenis kunnen zijn voor

begeleid door een commissie van deskundigen die op

de marktpositie die infratechniekbedrijven innemen in

voordracht van uneto‑vni is samengesteld uit:

de bedrijfskolom/productie-distributieketen voor infra-

• Henk Barentsen, Volker Stevin Telecom;

techniekprojecten.

• André Boumans, BAM Infratechniek Midden-West B.V. en BAM Infratechniek Zuid B.V.;

Dit rapport geeft de uitkomsten van het onderzoek.

• Wim de Kreek, A. Hak Telecom bv.;

Allereerst wordt ingegaan op de mogelijke implicaties

• Jon Pijnacker, Schuuring BV;

voor de aanbieders van infratechniek van de economi-

• Ybo Visser, Imtech Infra Nederland;

sche en maatschappelijke veranderingen die zich in

• Martien van Erp, Heijmans Techniek & Mobiliteit B.V.;

algemene zin hebben voorgedaan met betrekking tot

• Jan van der Spek, Gebr. vd Donk;

de ‘BV Nederland’. Vervolgens wordt per deelmarkt aan-

• Peter Helmink, Vakgroep Infratechniek van

gegeven welke belangrijke ontwikkelingen zich daarin

uneto‑vni.

11

2 Maatschappelijke trends en speerpunten

2.1 Inleiding

• demografische trends; • economische trends;

Installatiebedrijven hebben direct of indirect te maken

• maatschappelijke trends;

met de veranderingen in de maatschappij. Deze ver-

• bestuurlijke trends.

anderingen hebben uiteraard betrekking op zeer veel terreinen die lang niet allemaal tot het domein van het installatiebedrijf worden gerekend. In het kader van het

2.2 De demografische trends

onderzoek is op basis van gesprekken met de deskundigen en literatuuronderzoek nagegaan welke algemeen-

Als belangrijkste demografische trends die van invloed

maatschappelijk ontwikkelingen van belang geacht

kunnen zijn op de markt voor infratechniek en de instal-

mogen worden voor de onderscheiden deelmarkten en

latiesector zijn te noemen:

bedrijfssectoren. Daarbij zijn met name twee vragen

• de vergrijzing van de samenleving;

gesteld:

• de verkleuring van de samenleving;

1 Hebben deze ontwikkelingen betrekking op de exter-

• de individualisering.

ne marktpositie van de bedrijven die zich gespecialiseerd hebben in infratechniek, waarbij met name de

2.2.1 De vergrijzing

vraag is ‘Verandert hierdoor het vooruitzicht van deze

Nederland vergrijst. Inmiddels is eenderde deel van de

branche om diensten te leveren aan de markt?’

bevolking ouder dan 50 jaar (in 1980: één op de vier).

2 Hebben deze ontwikkelingen invloed op de interne

Één op de tien personen is inmiddels ouder dan 70 jaar

organisatie en mogelijkheden van bedrijven om

(in 1980: één op de 15). Wat betreft de mogelijke impli-

opdrachten te verwerven en uit te voeren?

caties van deze ontwikkelingen voor de installatiesector zijn vier belangrijke zaken aan te geven:

Hierna wordt ingezoomd op de navolgende trends in de macro-omgeving van de gespecialiseerde bedrijven

samenhangend een groeiende noodzaak tot het tref-

op het gebied van elektrotechnische installatie voor

fen van veiligheidsvoorzieningen in het eigen huis

infrastructurele voorzieningen (hierna te noemen ‘de

(alarminstallaties) en in de woonomgeving (denk

installatiesector’):

12

• Een groeiende behoefte aan veiligheid en daarmee

aan de kwaliteit van de openbare verlichting, aan

ners. Inmiddels is 20 procent van de bevolking van

camerabewaking op straat, in een winkelcentrum of

allochtone herkomst. Met de ontwikkeling zijn voor de

op wijkniveau).

installatiesector twee belangrijke zaken aan te geven:

• Een groeiende vraag naar diensten op het gebied

• De groeiende instroom van allochtonen op de

van de gezondheidszorg. Hierbij gaat het niet alleen

arbeidsmarkt. De instroom van allochtonen op de

om de feitelijke zorg, maar ook om de kwaliteit

arbeidsmarkt neemt toe, maar verandert ook van

(capaciteit, snelheid, zekerheid) van de communica-

samenstelling. Waren het in het begin van de jaren

tie-infrastructuur die nodig is voor de uitvoering van

zestig vooral de ‘Zuid-Europeanen’ die aangetrokken

de zorgtaken op alle niveaus.

werden door de mogelijkheden in Nederland en in

• Een groeiende vraag naar mobiliteitsdiensten. Met

decennia daarna met name inwoners van Turkije en

het toenemen van de oudste leeftijdsgroep zal ook

Marokko, de huidige instroom betreft vooral de men-

het beroep op een hoge kwaliteit van mobiliteits-

sen uit de Oost-Europese landen die nu deel uitma-

diensten kunnen toenemen voor zowel lokale, regio-

ken van de EG. Ook voor de bedrijven zelf betekent

nale, nationale als internationale bestemmingen. Dit

dit een groeiende inzet om allochtone werknemers

kan leiden tot een groter beroep op hoogwaardige

te doen integreren in de samenleving en in het werk-

voorzieningen op het gebied van (bijzonder) open-

proces.

baar vervoer en daarmee een intensievere benutting

• Het ontstaan van achterstandswijken. Het merendeel van de personen van allochtone herkomst heeft

van de infrastructuur hiervoor. • Een toename in de leeftijdsgebonden uitstroom van

zich in de afgelopen jaren gevestigd in gebieden

personeel. Veel personeelsleden in de installatie-

met (verouderde) sociale woningbouw in de grote

sector zijn inmiddels de leeftijd van 50 gepasseerd.

steden. Deze wijken worden nu aangemerkt als

De installatiesector moet dan ook rekening houden

achterstandswijken of ‘probleemwijken. Deze ‘pro-

met een groeiende leeftijdsgebonden uitstroom van

bleemwijken’ worden niet alleen gekenmerkt door

personeel, met alle consequenties voor de beschik-

een slechte kwaliteit van de behuizing, verlichting en

bare arbeidscapaciteit van dien. In de rapporten

bestrating, maar ook door onvoldoende sociale voor-

‘Communicatienetwerken in

beweging’1

en ‘Stroom

zieningen en door een breed gedragen gevoel van

gegarandeerd!? 2’ wordt nader ingegaan op de moge-

onveiligheid door zowel de allochtone als de autoch-

lijke consequenties van deze ontwikkeling voor de

tone bevolkingsgroepen in deze wijken. Het behoeft

sectoren Telecommunicatie en kabeltelevisienetwer-

weinig betoog dat het streven van de overheid om

ken (TC/KTW) en Energiedistributienetwerken.

de ‘ergste’ achterstandswijken om te vormen tot prachtwijken door o.m. aanpassing van de voorzie-

2.2.2 De verkleuring

ning, verbetering van de woningen, verbetering van

Met de aanduiding verkleuring wordt gebruikelijk de

het stratenstelsel etc. etc. vele kansen biedt aan de

groeiende diversiteit van de Nederlandse samenleving

installatiesector.

aangeduid naar oorspronkelijke herkomst van de bewo2.2.3 De individualisering De individualisering kenmerkt zich vooral door het toenemen van het aantal huishoudingen, in het bijzonder 1

EIM in opdracht van OTIB en uneto‑vni, uitgebracht november 2007.

2

EIM in opdracht van uneto‑vni en EnergieNed, uitgebracht november 2007.

het aantal eenpersoonshuishoudingen. Daarnaast kan gewezen worden op de afnemende betekenis van sociale binding en controle die samenhangt met de groeiende betekenis van individuele zelfstandig-

13

heid. Inmiddels zijn van de 7.100.00 huishoudingen in

2.3 Economische trends

Nederland 2.100.000 huishoudingen aan te merken als een eenpersoonshuishouding. Belangrijk voor de instal-

Op macroniveau zijn de belangrijkste – voor de sector

latiesector zijn in dit verband:

relevante – economische trends weergegeven in figuur

• De bouw van nieuwe woonlocaties. De ontwikkeling

1. Daarin zijn onderscheiden: • De ontwikkeling van de bedrijvigheid. De bedrijvig-

van groeikernen en Vinexwijken e.d. zal nog jarenlang hoog op de agenda zal staan van het ministerie

heid wordt weergegeven door het volume van het

van VROM. Dat dit direct mogelijkheden biedt aan de

Bruto Binnenlands Product (BBP).

installatiesector op allerlei gebied (wegenaanleg in

• De ontwikkeling van het arbeidspotentieel. Deze

en naar de nieuwe woonlocaties, openbare verlich-

wordt weergegeven door de ontwikkeling van de

ting, aanleg van energiedistributienetten, aanleg van

beroepsbevolking en de werkloosheid daarbinnen. • De ontwikkeling van de investeringsbereidheid. Deze

communicatienetwerken) is evident.

wordt weergegeven door:

• Vergrote aandacht voor veiligheids- en communicatievoorzieningen. De individualisering van de

-- de ontwikkeling van de overheidsinvesteringen;

maatschappij brengt ook een grotere behoefte aan

-- de ontwikkeling van de investeringen van het bedrijfsleven totaal (excl. gebouwen);

vormen van telecommunicatie met zich mee. (Beeld)

-- de ontwikkeling van de overheidsinvesteringen in

telefonie (mobiel en vast) en internet zullen steeds

infrastructuur;

intensiever benut worden. Dit zal steeds hogere eisen stellen aan de kwaliteit van de telecommunica-

-- de ontwikkeling van de investeringen in gebouwen.

tienetwerken en daarmee aan de aanleg, het onderhoud en vervanging/upgrading van deze netwerken.

Figuur 1 Macro-economische ontwikkelingen 2002-2011 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 2002

2003

2004

Bruto Binnenlandse Product Werkeloosheid Investeringen bedrijfsleven (excl. woningen) Overheidsinvesteringen in infrastructuur

14

Bron: CBS, CPB, bewerking EIM 2008.

2005

2006

2007

2008

Beroepsbevolking Overheidsinvesteringen Investeringen in woningen

2009

2010

2011

2.3.1 De ontwikkeling van de bedrijvigheid

nen van bedrijven, overheid, gemeenten en corporaties

Na de moeilijke economische periode ‘2002 tot 2005’

om de communicatie-infrastructuur op een hoger peil te

is er nu sprake van een gezonde economische groei

brengen, spelen in het bijzonder de installatiebedrijven

met groeipercentages van het BBP met 2% of meer op

die actief zijn op de markten Telecommunicatie, VRI en

jaarbasis. Ook voor de jaren 2008 tot en met 2011 wordt

GIP in de kaart.

een duidelijke groei verwacht. In het algemeen duidt de groei van het BBP op een toenemende bedrijvigheid en

2.3.4 Verschuiving naar kennis- en diensteneconomie

vraag naar in Nederland geproduceerde goederen en

Naast deze kwantitatief georiënteerde trends geldt op

diensten. In zijn algemeenheid wordt ook verondersteld

economisch niveau ook dat de Nederlandse economie

dat het gehele bedrijfsleven hierin deelt. Of dit voor de

steeds meer verandert van een technische productie-

installatiesector ook het geval is, hangt sterk af van de

economie naar een kennis- en diensteneconomie. Deze

investeringsbereidheid van bedrijfsleven en overheid in

ontwikkeling betekent wel dat er een verdergaande

de gebieden die voor de sector interessant zijn (gebou-

verschuiving van primaire productie naar andere (lage-

wen, infrastructuur). Hierop zal worden ingegaan bij de

lonen)landen zal plaatsvinden en dat steeds vaker

bespreking van de ontwikkeling in de investeringsbe-

een beroep zal moeten worden gedaan op technisch

reidheid (zie derde aandachtspunt onder economische

geschoolde buitenlandse krachten om basis- en hoog-

trends) en de bespreking van de ontwikkelingen per

waardige productietaken uit te voeren. Ook de instal-

sector (zie hoofdstuk 3 en volgende).

latiesector zal hiermee in de breedte geconfronteerd worden.

2.3.2 De ontwikkeling van het arbeidspotentieel Het arbeidspotentieel (werkzame en niet-werkzame

2.3.5 Globalisering

beroepsbevolking) lijkt de komende jaren nog maar een

Een belangrijke economische trend is ook de globa-

beperkte groei door te kunnen maken. Deze groei blijft

lisering van de economie. De invloed van bedrijven

duidelijk achter bij de ontwikkeling van de bedrijvig-

op de economie en bedrijvigheid in andere landen en

heid. In samenhang hiermee zal de werkloosheid naar

continenten dan waar men is gevestigd, neemt steeds

verwachting dalen tot beneden het niveau van 2002.

grotere vormen aan. In samenhang daarmee worden

In dat jaar was er sprake van een duidelijke krapte, en

er steeds weer nieuwe, nog grotere allianties van

in samenhang daarmee grote spanning, op de arbeids-

bedrijven gevormd om internationale markten open

markt. Deze situatie lijkt zich dan ook de komende jaren

te breken of om een markt te verwerven. Op Europees

te herhalen. De installatiesector zal als geheel zeker

niveau wordt de internationalisering van de economie

geconfronteerd worden met deze oplopende spanning.

mede versterkt door de Europese aanbestedingsregels die gelden voor investeringen op overheidsniveau. Dit

2.3.3 De ontwikkeling van de investeringsbereidheid

impliceert dat het Nederlandse bedrijfsleven (en daar-

Uitgaande van de verwachtingen omtrent de bereidheid

mee ook de installatiesector) niet alleen in toenemende

van overheid en bedrijfsleven om de komende jaren

mate geconfronteerd wordt met zeer grote (internatio-

te investeren in het bijzonder in gebouwen en infra-

naal opererende) opdrachtgevers, maar ook met partij-

structuur, lijkt de vraag naar de diensten van de instal-

en buiten Nederland die meedingen voor de opdrachten

latiesector zich de komende jaren duidelijk positief te

van deze grote opdrachtgevers en de overheid. In het

ontwikkelen. Met name de plannen van de overheid om

bijzonder gelden deze ontwikkelingen op de markt voor

de mobiliteit te verbeteren (wegnemen verkeersconges-

de aanleg van telecommunicatienetwerken.

tie, aanleg spitsstroken, vernieuwing A2, aanleg laatste deel A4, rekeningrijden, ‘Randstad Urgent’) en de plan-

15

2.4 Maatschappelijke trends

2.4.3 Leefmilieu en duurzaamheid De bezorgdheid om het leefklimaat neemt grotere

Vele ontwikkelingen in de maatschappij kunnen als

vormen aan. Op vele terreinen en niveaus worden plan-

belangrijk worden aangemerkt voor de installatiesector.

nen gemaakt en wordt beleid ontwikkeld om te komen

In dit verband kunnen met name genoemd worden:

tot een CO2-reductie, grotere benutting van duurzame

• de groeiende behoefte aan veiligheid en risicobe-

energie, vernieuwing van het watermanagement etc.

heersing;

Ook van de bedrijven zelf wordt geëist dat zij de nodige

• het continu stijgende opleidingsniveau;

maatregelen nemen om te komen tot verbetering van

• de sterk toenemende aandacht voor leefmilieu en

het leefmilieu door gebruik van duurzame energie e.d.

duurzaamheid; • de technologisering van de samenleving.

Dit kan ertoe leiden dat in de toekomst vele nieuwe projecten zullen worden ontwikkeld op het gebied van stroomopwekking en distributie. In het bijzonder kun-

2.4.1 Veiligheid en risicobeheersing

nen hiervan op de langere termijn impulsen uitgaan

Geweld en criminaliteit drukken een sterk stempel op

voor de energiedistributiemarkt resulterend in nieuwe

veiligheidsbeleving. Bedrijfsleven en particulieren eisen

grote infratechnologische projecten.

van de overheid steeds meer maatregelen om de onveiligheid weg te nemen, in het bijzonder door preven-

2.4.4 Technologisering: connected any time any place

tieve maatregelen zoals verbeterde wijkverlichting en

GSM-communicatie, Home entertainment, ADSL,

camerabewaking van openbare gebouwen, terreinen,

Breedband, chips-entry-control, Home Installation,

winkelcentra e.d. Ook is er een groeiende behoefte aan

Domotica, E-commerce, steeds meer drukt ICT een

bestrijding van computercriminaliteit en in samenhang

stempel op de Nederlandse samenleving. In het bijzon-

daarmee de beveiliging van ICT- en communicatiesy-

der aanbieders van telecommunicatiediensten lopen

stemen in de bedrijfsomgeving en in de woon-, leef- en

voorop in de ontwikkeling van diensten die een zeer

werkomgeving. Met name voor de installatiebedrijven

hoge kwaliteit eisen van de datacommunicatienetwer-

op de markten OV en ICT-infrastructuren lijkt deze aan-

ken (mobiele en vaste telefoonnetwerken, kabeltelevi-

dacht voor veiligheid alom nieuwe mogelijkheden te

sienetwerken). Er zijn nu volop projecten en initiatieven

bieden.

om te komen tot een ingrijpende upgrading van de netwerkinfrastructuur. Deze ontwikkeling is met name van

2.4.2 Continu stijgend opleidingsniveau

belang voor de markten TC en KTW.

Toenemende vraag naar hoger opgeleide functies. Jongeren worden steeds meer gestimuleerd door te leren. Voor lagere functies zal steeds meer een beroep

2.5 Bestuurlijke trends

moeten worden gedaan op allochtone werknemers

16

(inwonend of uit het buitenland). Dit impliceert wel dat

Voor installatie op het gebied van infrastructuur kunnen

de arbeidsorganisatie, zeker voor bedrijven met een

de speerpunten in het overheidsbeleid – in het bijzon-

hoog aandeel technische functies waarvoor een beroep

der die op het gebied van mobiliteit, communicatie,

wordt gedaan op lager geschoold personeel, steeds

veiligheid, mededinging en werkgelegenheid – van

meer zal moeten zijn ingesteld op werving, inschake-

eminent belang zijn. De overheid is voor de installatie-

ling en integratie en van personeel van allochtone

bedrijven een zeer belangrijke externe factor als inves-

herkomst. Deze ontwikkeling zal zich sectorbreed voor-

teerder, initiator, stimulator en regulator. Vermindering

doen.

van de administratievelastendruk en versterking van de concurrentie zijn daarbij al langer geldende speer-

punten. In dit kader is het interessant kennis te nemen

• Veiligheid begint bij voorkomen

van huidige beleidsspeerpunten van de overheid. In het

Dit project richt zich met name op het voorkomen

regeerakkoord worden o.m. de navolgende speerpun-

van vormen van criminaliteit, asociaal gedrag en

ten/speerpuntprojecten genoemd:

fraude. De relatie tot de infratechniekbedrijven is

• Vermindering van de administratievelastendruk

wellicht niet direct aanwezig, maar aan de andere

De overheid streeft ernaar zowel voor bedrijven als

kant kunnen infratechniekbedrijven wellicht ook

particulieren de druk die uitgaat van de administra-

bijdragen tot een betere beveiliging door middel van

tieve lasten te verminderen. Dit leidt in de meeste

wijkvideosystemen, betere verlichting e.d.

gevallen tot het laten wegnemen van overbodige of tegenstrijdige regels en vereenvoudiging van processen. Dit is een ontwikkeling die van betekenis is voor alle bedrijven, ongeacht de sector.

2.6 Trends, speerpunten en de infradomeinen

• Versterking van de concurrentie Overheidsmaatregelen om machtsconcentraties,

In het onderzoek uit 2003 zijn de navolgende inframark-

misbruik van economische macht en concurrentiebe-

ten/domeinen onderscheiden:

perkende afspraken tussen bedrijven te bestrijden

• ICT/CAI/Telecom3 (hierna aangeduid als telecom(markt) of telecommunicatienetwerken);

worden steeds krachtiger en toezichthoudende instanties laten zich steeds meer gelden. Het is evi-

• Openbare verlichting (OV);

dent dat elke bedrijf en elke sector hiermee gecon-

• Verkeersregel- en verkeersmanagementsystemen (VRI);

fronteerd wordt of kan worden. • Nederland ondernemend en innovatief

• Energiedistributie (ED);

Van belang is hierbij dat ook innovatie in energie en

• Grote Infratechniek Projecten (GIP).

andere publieke voorzieningen (communicatie) een

In het volgende zullen met het nodige voorbehoud de

plaats krijgt in het innovatieplatform. Dit zou kunnen

verschillende maatschappelijke trends aan de markten

inhouden dat de grote infrastructurele bedrijven een

worden gekoppeld. Hierbij is de navolgende classifica-

plaats behoeven in dit platform.

tie aangehouden:

• Van probleemwijk naar prachtwijk De upgrading van deze probleemwijken kan natuur-

‘ + = duidelijke relatie met/van duidelijke betekenis voor ..’.

lijk ook voor extra werk zorgen voor infrastructurele projecten. • Schoner en zuiniger

Voor de onderbouwing wordt verwezen naar hetgeen besproken is onder 2.2 tot en met 2.5. Uiteraard geldt

Het streven is om Nederland te maken tot een van

voor de marktbenadering van de infratechniekbedrijven

de duurzaamste landen in Europa met de efficiënt-

dat naarmate de relatie als sterker wordt verondersteld,

ste energievoorzieningen. Dat hiervan implicaties

het zeker ook de moeite waard moet zijn om meer ener-

uitgaan voor de stroomvoorziening, -distributie en

gie te stoppen in het uitnutten van deze relatie.

-netten is evident. • Urgentieprogramma Randstad Dit urgentieprogramma voor de Randstad richt zich met name op de bereikbaarheid van de Randstad. Daar kunnen ook de infratechniekbedrijven een rol spelen.

3

Oorspronkelijk was er een scheiding tussen ICT-netwerken en CAI/Telecom-netwerken. Daar in de afgelopen jaren deze markten elkaar steeds meer zijn gaan overlappen worden ze nu als één markt aangemerkt.

17

Overzicht 1 Maatschappelijke trends en infradomeinen

Telecommunicatienetwerken

OV

VRI

ED

GIP

+

Demografische trends Vergrijzing

+

Verkleuring Individualisering

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Economische trends Groeiende bedrijvigheid

+

Toenemende krapte arbeidsmarkt

+

Groeiende investeringsbereidheid

+

Naar kenniseconomie

+

Globalisering

+

+

+ + +

+

+

+ +

Maatschappelijke trends Veiligheid en risicobeheersing

+

+

Hoger opgeleid

+

+

Leefmilieu en duurzame energie Technologisering

+ +

+ +

+

+

+

+

+

+

Bestuurlijke trends Liberalisering/mededinging

+

+

+

+

+

Vermindering lastendruk/regeldruk

+

+

+

+

+

Nederland ondernemend en innovatief

+

+

+

+

+

Van probleemwijk tot prachtwijk

+

+

Schoner en zuiniger

+

+

Urgentieprogramma Randstad

+

Veiligheid begint bij voorkomen

+

+ +

+ +

+

2.7 Conclusies Infratechnologische bedrijven hebben te maken met

voor een te groot optimisme. De installatiesector mag

tal van ontwikkelingen in hun directe omgeving. Deze

zich dan wel in groeikansen verheugen, de vraag is

ontwikkelingen zijn enerzijds zeer algemeen van aard

evenwel of de sector ook die marktkansen kan oppak-

en gelden sectorbreed en voor het gehele bedrijfsleven.

ken. De groeiende krapte op de arbeidsmarkt en de

Andere ontwikkelingen gelden meer specifiek voor de

groeiende internationale concurrentie zullen de sector

installatiesector of voor bepaalde deelmarkten binnen

zeker niet ongemoeid laten. Veel hangt in de komende

de installatiesector. Daarnaast zijn er per sector nog bij-

jaren af van de mogelijkheden van de sector om een

zondere ontwikkelingen te onderscheiden die ingrijpen

voldoend groot en kwalitatief volwaardig arbeidspo-

op de marktpositionering en kansen van het bedrijfs-

tentieel aan zich te binden. Als dat niet lukt, moet

leven. Hierop wordt ingegaan in de hoofdstukken 3 en

niet worden uitgesloten dat buitenlandse aanbieders

volgende.

nadrukkelijker dan tot nog toe een voet aan de grond krijgen op de Nederlandse markt voor infrastructurele

Over het geheel genomen kan gesteld worden dat de marktvooruitzichten voor de installatiesector gunstig zijn als het gaat om de kansen op opdrachten. De economie ontwikkelt zich de komende jaren gunstig, en veel initiatieven en beleidsspeerpunten richten zich nu op producten en diensten die juist door de installatie-

18

sector geleverd worden. Wel moet er gewaakt worden

voorzieningen.

3 Openbare verlichting (OV)

3.1 Markttypering

Sinds 2003 hebben zich geen grote verschuivingen voorgedaan. Ook de beoogde fusie tussen Essent en

In dit hoofdstuk staat de markt voor openbare verlich-

NUON is van de baan. Aan de aanbodkant van de markt

ting centraal. De werkzaamheden omvatten voorname-

voor openbare verlichting gaat het om zo’n 30 tot 40

lijk het aanleggen van openbare verlichting. Hierbij gaat

installatiebedrijven. De ‘OV-dochters’ hebben zich ook

het behalve om installatie gewoonlijk ook om de leve-

ontwikkeld tot sterke concurrenten. Dit betreft vooral

ring van de lichtmasten. Daarnaast omvatten de werk-

onderhoud en beheer, maar zij verzorgen ook advies en

zaamheden ook onderhoud en storingswerkzaamhe-

engineering.

den. Verder wordt in toenemende mate om engineering (het ontwerpen van een verlichtingsplan) gevraagd. Dit gebeurt veel meer vanuit het Rijk (in de vorm van design


& constructbestekken) dan vanuit de lagere overheden. 3.2.1 Marktomvang De belangrijkste opdrachtgevers op deze markt zijn de

In Nederland staan momenteel 2,5 à 3 miljoen lichtmas-

‘OV-dochters’ van de energiebedrijven, de regionale

ten. Sinds 2003 is dit aantal ongeveer gelijk gebleven.

diensten van Rijkswaterstaat, gemeenten en provincies,

Het is moeilijk in te schatten hoe groot de marktom-

projectontwikkelaars (nieuwbouw) en waterschappen.

vang anno 2007 exact is. Volgens deskundigen zal de

19

marktomvang in 2007 licht zijn toegenomen ten opzich-

Van de uitrol van energiezuinige spaarlampen zoals het

te van 2003 (geschatte marktomvang 2003: € 184 mil-

kabinet voorstaat4 wordt niet veel extra installatiewerk

joen). Een voorzichtige schatting van de marktomvang

verwacht. Dit omdat de toepassing van spaarlampen

kwam uit op € 210 miljoen. Hiervan heeft circa 70%

(PL/PLC-lampen) op de rijks- en gemeentelijke markt al

betrekking op het materiaal, circa 15% op geleverde

veelvuldig plaatsvindt.

arbeid en nog eens 15% op werkzaamheden aan het net. Door technologische ontwikkeling en het feit dat er

3.2.3 Stuwende krachten

geen substantiële uitbreiding van het lichtmastenpark

De belangrijkste ‘driver’ voor deze markt is de overheid,

te verwachten is, is sprake van een licht krimpende

die als belangrijkste opdrachtgever bepaalt wat langs

markt (naar volume). De verwachte sterke daling vanaf

de weg wordt geplaatst. Vervolgens is de maatschap-

2003 (-25%) heeft zich echter niet voorgedaan. De LED-

pij (milieu, leefomgeving) ook een bepalende factor,

technologie in de openbare verlichting staat nog in de

omdat trends als energiebesparing en lichthinder

kinderschoenen en de toepassing is nog mondjesmaat.

belangrijke impulsen vormen voor nieuwe werkzaamhe-

Naar verwachting zal pas na 2010 het volume van LED-

den. Tenslotte is de technologie een stuwende kracht,

toepassingen toenemen, waarna de markt voor onder-

doordat bijvoorbeeld de opkomst van LED-technologie

houd en vervanging sterker zal krimpen.

een impuls vormt voor vervangingswerk. Technologie is ook een belangrijke ‘driver’, omdat dit enerzijds leidt tot

3.2.2 Werkzaamheden en projecten

vernieuwing en vervanging, maar anderzijds uiteindelijk

Op het gebied van installatie en aanleg is het volume

ook leidt tot een krimpende markt (minder onderhoud).

niet schokkend veranderd. Verwijdering van lichtpunten in natuurgebieden vindt slechts sporadisch plaats. Daar staat tegenover dat weinig wordt toegevoegd doordat het aantal nieuwe Vinex-locaties niet toeneemt. Het grootste gedeelte van de aanleg vindt plaats op uit-

3.3 Kennisontwikkeling binnen de openbare verlichting

breidingslocaties binnen bestaande woongebieden. Dit levert per saldo niet veel extra lichtpunten op, maar

3.3.1 Technologieën

betekent wel vervanging van bestaande lichtpunten.

De meeste technologieën die in 2003 als aankomend

Verder worden steeds meer ontwerpactiviteiten voor

zijn geïnventariseerd, spelen tot op heden een rol (zie

verlichtingsplannen gevraagd van de installatiebedrij-

tabel 1). Enkele technologieën hebben een sterkere

ven. Ook het onderhoud van de openbare verlichting en

ontwikkeling doorgemaakt. De toepassing van ICT

zelfs de daarbij behorende energievoorziening wordt

bij onderhoud en online beheer bijvoorbeeld is sterk

steeds meer in de bestekken ingebouwd. Deze ontzor-

toegenomen. Aan de hand van deze technologie is het

ging van de opdrachtgevers wordt in meerjarencontrac-

mogelijk om de kwaliteit van de lichtmasten op afstand

ten neergelegd. Een andere ontwikkeling die nu speelt

te bewaken. Er is dan sprake van een bewakings- en

op deze deelmarkt is de dynamische openbare verlichting. In de toekomst zal deze naar verwachting veel worden toegepast. Verder staat de vervangingsopgave van traditionele lampen door LED-verlichting voor de deur. Dit project zal omvangrijk zijn. Verwacht wordt dat de activiteiten hiervoor na 2010 goed op gang komen.

4

“Meer energiebesparing door spaarlampen en LED-verlichting”, 19-04-2007. Minister Cramer (milieu) wil meer energie besparen door spaarlampen en LED-verlichting. Zij wil dat uiterlijk in 2010 straatverlichting, kantoren en huizen op grote schaal gebruik maken van spaarlampen en LED-verlichting. Dit zei de minister donderdag 19 april toen zij een spaarlampkroonluch-

20

ter van Greenpeace in ontvangst nam”. Bron: www.vrom.nl

beheerssysteem, waarbij de beheerder online kan zien

voorbeeld LED-technologie) en procesbeheersing (snel-

in welke staat de openbare verlichting is en welke lamp

heid en kwaliteit van het werk) zijn goed verzorgd. De

vervangen moet worden. In het algemeen geldt dat het

ICT-vaardigheden van monteurs zijn zodanig dat men

onderhoud van openbare verlichting steeds meer ICT-

goed uit de voeten kan met ICT bij onderhoud en online

vaardigheden van de monteurs gaat eisen. Ook dyna-

beheer.

mische openbare verlichting is in belang toegenomen, voornamelijk langs rijkswegen. Bij deze technologie is het mogelijk de lichtintensiteit aan de weers- en ver-

3.4 Marktpositie

keersomstandigheden aan te passen. De investeringen zijn circa 30% hoger dan voor gangbare openbare ver-

3.4.1 Aanbestedingswijze

lichting, maar kunnen worden terugverdiend door de

De tendens op deze markt is nadrukkelijk openbare

lagere energiekosten.

aanbesteding, mede als uitvloeisel van de bouwfraude. Door de liberalisering van de energiemarkt vindt steeds

Van andere technologieën is de ontwikkeling iets trager

meer concurrentie plaats in de aanbestedingen (zowel

verlopen dan verwacht. De LED-technologie bijvoor-

onderling in de vakgroep, als tussen de OV-dochters

beeld bevindt zich met betrekking tot openbare ver-

en de installatiebranche). Bij de aanbesteding is

lichting nog in een ontwikkelingsfase (in tegenstelling

prijs de dominante factor, ofschoon kwaliteitsaspec-

tot de markt voor verkeersinstallaties). Het probleem

ten wel degelijk een rol spelen in de gunningsfase.

is gelegen in realisatie van de juiste hoeveelheid licht

Tegenwoordig is minder vaak sprake van klantrelaties

(luminantie) in verhouding tot de kosten en ook de

maar wordt alles aanbesteed. Hierdoor zijn de looptij-

lichtkleur. Daarnaast is de prijs van LED’s nu nog vele

den van de contracten echter niet korter geworden. Ze

malen hoger dan die van een gloeilamp. Zodra deze

beslaan nog steeds periodes van twee tot drie jaar met

problemen zijn overwonnen, biedt deze technologie

verlengingsopties tot vijf jaar.

enorme mogelijkheden. De onderhoudskosten voor ver-

Opdrachten die vanuit het rijk worden uitgezet, kennen

lichtingsinstallaties zullen dan sterk gereduceerd wor-

steeds vaker een integraal karakter. De werkzaamheden

den. Ook het energieverbruik van LED’s is vele malen

voor de installatiebranche vormen dan een onderdeel

lager dan van de traditionele lampen. De verwachting

van het grotere geheel, bijvoorbeeld het hele groen-

is dat LED’s pas na 2010 in grote hoeveelheden zullen

onderhoud, of het gehele wegonderhoud. Onderhoud

worden toegepast.

van de openbare verlichting vormt dan een onderdeel van een groot integraal bestek. Door deze constructies

Tabel 1 Overzicht van de technologieën op het gebied van OV

• ICT bij onderhoud en online beheer • Dynamische openbare verlichting • LED-technologie • Conditiebepaling lichtmasten

worden de installatiebedrijven evenwel gedwongen om in een positie van onderaannemer of combinant aan de aanbestedingen deel te nemen. Het is nog onduidelijk of deze trend zich verder door zal zetten.

• Betere lampen en armaturen • Lichtmasten op zonne-energie

Regionale contracten zijn geen trends, maar eerder afhankelijk van werkgebieden van de opdracht-

3.3.2 Kennispositie

gever (bijvoorbeeld landelijk of regionale afdeling

Binnen de deelmarkt bestaat een goede aansluiting

Rijkswaterstaat).

tussen het aanbod van kwalitatief goede knowhow door de installateurs en de gevraagde kennis vanuit de opdrachtgevers. Met name de technische kennis (bij-

21

3.4.2 Positie van de installatiebedrijven

andere vakgebieden vindt wel enigszins plaats, maar er

Ten opzichte van 2003 lijkt de positie van de instal-

is geen echte concurrentie vanuit andere grote projec-

latiebedrijven niet duidelijk te zijn veranderd. Destijds

ten binnen de technische-installatiebranche.

was men reactief met een gestage ontwikkeling richting een proactieve houding. Sindsdien vindt wel een verschuiving van het beheer en onderhoud plaats vanuit


opdrachtgevers naar de technische-installatiebranche. Deze ontzorging van bijvoorbeeld de gemeenten is echter een gevolg van de veranderende bestekken en wordt contractueel vastgelegd. Het is de vraag of dit als reactief of proactief kan worden opgevat.

• De omvang van de markt voor openbare verlichting wordt voor 2007 geraamd op € 210 miljoen. • Ten opzichte van 2003 is de markt met ongeveer 15% in waarde gestegen. • De verwachting is dat de komende jaren (tot 2010) de vraag naar openbare verlichting (qua volume) zich

3.5 Marktvooruitzichten

zal stabiliseren tot licht stijgen. • De belangrijkste technologiestimulans voor het aan-

3.5.1 Termijn

bod van openbare verlichting wordt nu gevormd door

Verschillende projecten die op stapel staan zullen

de dynamische verlichtingssystemen.

niet echt een extrabeslag leggen op de capaciteit in

• Verwacht mag worden dat na 2010 LED zal door-

de branche. Het installatiewerk door meer gebruik van

breken als technologie (lichtbron) voor openbare

energiezuinige spaarlampen zal kleinschalig zijn. De

verlichting.

verwachting is dat de grootschalige toepassing van LED-

• De belangrijkste maatschappelijke stimuli voor

verlichting niet voor 2010 zal plaatsvinden. Grootschalig

uitbreiding, upgrading en vervanging van openbare

gebruik van het ‘slimmer verlichten’-concept 5 is nog

verlichting worden gevormd door de hang naar vei-

geen topic en zal nu nog geen grote klussen opleveren.

ligheid alsmede door het streven van de overheid

Wel zal het werk toenemen dat bij Rijkswaterstaat vrij

om prachtwijken te maken van probleemwijken.

zal komen op het gebied van dynamische openbare ver-

• In de verwerving van opdrachten gaat onpersoon-

lichting en verlichting in natuurgebieden. Dit zal dit in

lijke, zakelijke aanbesteding een steeds grotere rol

de nabije toekomst op gang komen.

spelen. • Op de markt van openbare verlichting worden de

3.5.2 Capaciteit

OV-dochters van de energiedistributiebedrijven in

Binnen het specialistische OV-vakgebied is nog vol-

toenemende mate concurrent van de infratechniek-

doende capaciteit. Hoogstens kan een piek kan ont-

bedrijven.

staan door nieuwbouwprojecten, maar dit wordt niet als

• In de positionering van de infratechniekbedrijven op

bedreigend gezien. Uitwisseling van arbeidskrachten uit

deze markt wordt een proactieve instelling belangrijker en krijgen bedrijven ook meer verantwoordelijkheid voor het beheer van openbare verlichting. Oorspronkelijke beheertaken van de gemeenten

5

Verlichtingsplannen, waarbij niet zozeer meer licht (hogere luminantie) het uitgangpunt is, maar wel een betere gelijkheid en een efficiëntere plaatsing van lichtpunten. Zodoende kan meer energiebesparing tot stand komen, of in ieder

22

geval betere verlichting zonder meer energieverspilling.

gaan dan over naar de installatiebedrijven.

4 Verkeersregelinstallaties (VRI)

4.1 Markttypering

Aan de aanbodzijde van de markt voor verkeers(regel) installaties gaat het om zo’n 10 tot 20 grote installatie-

De markt voor verkeers(regel)installaties bestaat uit

bedrijven en vele kleine bedrijven. Het aantal concur-

het installeren van reeds uitgewerkte ontwerpen van

renten dat actief is op deze deelmarkt is ongeveer het-

wegsignalering en verkeers(regel)installaties. Voor

zelfde gebleven. De concurrentie is altijd sterk geweest,

het hoofdwegennet gaat het daarnaast om de levering

maar niet sterker geworden. Wel is men selectiever

van signaleringssystemen, waaronder dynamische

geworden in de opdrachten waarop men inschrijft. Er

route-informatiepanels (drip’s). Voor het secundaire

wordt kritischer gekeken of een opdracht past bij het

wegennet gaat het met name om de installatie van

bedrijf. Deze houding levert een bepaalde mate van

verkeers(regel)installaties en verkeerslichten. Op dit

specialisatie op.

onderdeel van deze deelmarkt VRI vinden relatief veel engineeringactiviteiten plaats.

4.2 Marktontwikkeling De deelmarkt voor verkeersregelinstallaties is met name een overheidsmarkt. Alleen voor parkeersyste-

4.2.1 Marktomvang

men treden private partijen op als opdrachtgever. Ten

Nederland telt ongeveer 5.500 verkeers(regel)instal-

opzichte van 2003 is amper verandering opgetreden. De

laties (VRI’s), waarvan 5.000 geregelde kruispunten en

belangrijkste opdrachtgevers zijn de regionale directies

400 voetgangersoversteekplaatsen. Sinds 2003 heeft in

van Rijkswaterstaat, systeemleveranciers, gemeenten

totaliteit een lichte groei plaatsgevonden. De schatting

en provincies. Soms hebben systeemleveranciers een

van de marktomvang was destijds zo’n € 150 miljoen6.

aparte positie en fungeren zij zowel als uitvoerder als

Dit zal met maximaal 15% (tot circa € 170 miljoen) zijn

opdrachtgever. Bij verwerving van de totaalopdracht

toegenomen. Het aandeel van systeemcomponenten zal

besteden zij het installatiewerk uit aan de installatiebedrijven.

6

In dit bedrag zijn de tunnelinstallaties niet meegenomen omdat die onder de markt voor grote infrastructurele projecten vallen.

23

nu minder dan de helft zijn, vanwege een enorme prij-

Naast de uitvoerende werkzaamheden is er ook veel

zenslag die in de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden.

engineering bij de werkzaamheden gekomen. Met

Het verkeersaanbod is toegenomen, dus kruispunten

name op het gebied van de wegsignalering langs de

die in eerste instantie niet-ongeregeld konden functio-

rijkswegen is sprake van Design&Construct-bestekken

neren, zijn niet meer toereikend. De jaarlijkse groei van

en wordt in samenspraak met de systeemleverancier

het aantal VRI’s met ongeveer 2% geldt nog steeds.

een deel van het ontwerp gemaakt binnen aangegeven

Deze deelmarkt is voor het overgrote deel een vervan-

richtlijnen en kaders.

gingsmarkt. De levensduur van installaties is circa 15

Het heeft langer geduurd dan verwacht, maar de krimp

jaar, maar er is wel sprake van veranderende behoeften

in de standaardwerkzaamheden (als gevolg van minder

(verkeersdrukte, veiligheid, innovaties) waardoor er

storingswerkzaamheden en lagere vervangingsgraad

nog veel aanpassingen aan kruispunten nodig zijn.

door LED-technologie) zal nu werkelijkheid worden. Het

Daarnaast vindt nu veel substitutie plaats van halogeen

grootste deel van de lampvervanging is echter nodig

signaalgevers door LED-signaalgevers. Al deze verande-

door molest. Dit blijft natuurlijk bestaan, ongeacht

ringen vragen om een actieve opstelling van de instal-

nieuwe technologie.

lateur. Vanuit de nota ‘Mobiliteit’ gaat een duidelijke impuls Sinds 2003 heeft een enorme prijzenslag plaatsgevon-

uit ten gunste van de installatiebranche, maar het is

den op deze deelmarkt. De prijzen van installaties zijn

onduidelijk welk deel van de begrote € 225 miljoen al

substantieel naar beneden gegaan (wel 20%-25% op

uitgegeven is. De gebruikersbelasting (ook wel reke-

het automatendeel). Dus is het aanleggen van VRI’s op

ningrijden/kilometerheffing genoemd) is bijvoorbeeld

kruispunten goedkoper geworden. De prijsvoordelen

naar achter geschoven7. De infratechnische branche

die er eerst waren voor minirotondes zin afgenomen.

verwacht dat de eerste grootschalige werkzaamheden

Voor de komende tijd zal de groei van het aantal VRI’s

pas op gang komen na 2010. Bovendien is nog niet

op kruispunten, de afname van VRI’s (door vervanging

duidelijk met welke technische uitvoering de gebrui-

van geregelde kruispunten door rotondes) iets overstij-

kersbelasting zal worden gerealiseerd. In 2003 dacht

gen.

men nog aan systemen met tolpoorten of camera systemen. Daarmee was een behoorlijke installatieklus


gemoeid. Nu gaan de ideeën meer in de richting van

Eén van de grootste opgaven voor de sector is de

GPS-achtige systemen waarbij de technische realisatie

vervanging van halogeen signaalgevers door LED-

gegoten zal worden in de vorm van een hooggeautoma-

signaalgevers. Een andere grote ontwikkeling die de

tiseerd systeem. Als dit doorgaat levert het per definitie

installatiewerkzaamheden voor de komende tijd zal

minder installatiewerk op. De implementatie van deze

bepalen zijn de bermdrips. Dit zijn dynamische route-

systemen met mobiele communicatie is afhankelijk

informatiepanelen in de zijberm. Daarnaast is er nieuwe

van de foutenmarge, controle en handhaving. Door

functionaliteit aan de systemen toegevoegd, zoals

Rijkswaterstaat worden opdrachten uitgegeven waarbij

dynamische route-informatie, gebruikersregistratie,

ook een deel van de uitvoeringswerkzaamheden voor

filesignalering, etcetera. Hierdoor is het wensenpakket

gebruikersbelasting in de bestekken verweven zit.

veranderd. Negen van de tien keren wordt dit meegenomen tijdens wegwerkzaamheden aan de weg, hetgeen ook het tempo van deze vervanging bepaalt.

24

7

Zie: www.verkeerenwaterstaat.nl, “Anders betalen voor mobiliteit”.


opkomst. Hiervoor worden verschillende nieuwe syste-

Op de deelmarkt voor verkeersregelinstallaties zijn

men ingezet, zoals bijvoorbeeld: voertuigdetectiesyste-

een aantal krachten van invloed op de marktontwik-

men, dynamische borden, dynamische route-informa-

kelingen. De belangrijkste ‘drivers’ zijn de economie,

tiepanelen, toeritdoseerinstallaties en reistijdschatting.

de overheid, de maatschappij en de consument c.q.

Momenteel zijn systemen voor dynamisch verkeersma-

het bedrijfsleven. De economische voorspoed brengt

nagement in ontwikkeling, die zijn gebaseerd op draad-

een toenemende verkeersdrukte met zich mee. Vanuit

loze communicatie met voertuigen. Dit kan toegepast

de maatschappij bestaat een impuls tot meer mobi-

worden in het beprijzen van weggebruik (via GPS).

liteit (over de hele dag), als gevolg van veranderende

Uiteindelijk kan dit een concurrerende technologie wor-

huishoudensamenstellingen, individualisering en

den voor dynamisch verkeersmanagement gebaseerd

parttimewerk. Het bedrijfsleven en de consument

op een vaste infrastructuur.

uiten deze vraag naar meer mobiliteit, gekoppeld aan respectievelijk grotere betrouwbaarheid en meer veilig-

Enkele andere technologische ontwikkelingen die

heid op de weg. Eén deskundige formuleerde treffend:

voorzien waren in 2003 zoals slimme LED’s en onder-

“Toenemende economie geeft een toenemende wel-

grondse buisdetectie en robo-worms zijn in de afgelo-

vaart, geeft een toenemende behoefte aan mobiliteit:

pen jaren evenwel niet of amper van de grond gekomen.

en we slibben juist dicht!”. Vanuit de overheid kan

Ook de standaardisering van protocollen en platformen

gewezen worden op het beleid betreffende de bestrij-

heeft zich minder ontwikkeld dan verwacht.

ding van filedruk door de invoering van een systeem van gebruikersbelasting.

Tabel 2 geeft een overzicht van de technologieën en hun betekenis voor de VRI-markt. Daarbij is tevens aangege-

Resumerend is er de komende jaren vanuit verande-

ven welke technologieën in 2003 zijn gesignaleerd, die

rende behoeften en kostenafwegingen nadrukkelijk een

nu van geen of weinig betekenis blijken te zijn voor de

impuls voor vervanging en uitbreiding van de huidige

installatiewerkzaamheden op deze markt.

verkeersmanagementsystemen. Daarnaast bestaat er nog een impuls vanuit het totale project voor gebruikersbelasting.

4.3 Kennisontwikkeling op het gebied van verkeersregelinstallaties 4.3.1 Technologieën

Tabel 2 Overzicht van de technologieën op het gebied van VRI

Momenteel van grote betekenis

Van weinig/geen betekenis gebleken

Dynamisch verkeersmanagement

Slimme LED’s

Non-invasive detection systems en meer mobiele communicatie

Ondergrondse buisdetectie

Slimme tolheffingssystemen

Robo-worms

Automatische parkeersystemen

Glaskorrels voor verkeerssignalering

Andere vormen van snelheidscontrole

Standaardisering van hardware en communicatie

Afgezet tegen de inventarisatie in 2003 zijn een aantal veranderingen opgetreden. De LED-technologie is een

4.3.2 Kennispositie

van de belangrijkste technologieën gebleken. Ook de

Bij de verkeersregelinstallaties is de technische en ope-

toepassing van (mobiele) communicatie is een belang-

rationele kennis hoogwaardig bij de uitvoerende bedrij-

rijke technologische ontwikkeling. Mobiele communi-

ven, en de technische uitvoering is goed. Vanwege het

catie wordt momenteel vooral toegepast in tijdelijke

ontbreken van de standaardisatie is het voor de instal-

wegkantsystemen (detectoren, signaalgevers, servers).

lateurs moeilijk om in te schatten welke toekomstige

Verder is het dynamisch verkeersmanagement sterk in

kennis ingezet dient te worden. De kennis van project-

25

management en engineering is zeker verbeterd in de

De concurrentie vanuit het buitenland is niet duidelijk

branche. Dit blijkt ook uit de grotere betrokkenheid van

toegenomen. Dit heeft zich hoogstens in kleine mate

de opdrachtnemers tijdens de ontwerpfase en de uitbe-

voorgedaan op het terrein van systeemleveringen.

stede engineeringwerkzaamheden aan de zijde van de opdrachtgevers.

4.4.2 Positie van de installatiebedrijven. Ingegeven door de prijzenslag op materiaal en de fellere concurrentie is er een meer proactieve houding tot

4.4 Marktpositie

stand gekomen in de branche. Deze houding is er zeker ook ten opzichte van de systeemleveranciers. Hierdoor


is ook de ontwikkeling richting strategisch partnerschap

Op deze deelmarkt worden opdrachten verworven via

ingezet. De activiteiten in de ontwerpfase zijn meer

openbare (publieke) aanbesteding, en is er vaak alleen

geworden en ook worden meer langdurige servicecon-

sprake van samenwerkingsconstructies/partnerschap-

tracten afgesloten.

pen met systeemleveranciers. Tevens bestaat een duidelijk onderscheid tussen de rijksoverheid en een gemeentelijke markt. Op rijksniveau is steeds meer


sprake van Design & Construct-bestekken. In 2003 was dit de tendens en dat is nu werkelijkheid. De rijksover-

4.5.1 Termijn

heid kan en wenst steeds minder zelf in te vullen. Bij

De werkzaamheden rond de vervanging van de huidige

partijen als Rijkswaterstaat is de rol van de installa-

verkeersmanagementsystemen zijn voorzichtig begon-

teurs naar voren geschoven in de productieketen. Bij

nen. De verwachting is dat dit de komende jaren goed

gemeenten is dit nog niet het geval en is de positie niet

op gang komt. Zoals eerder aangegeven, zijn de werk-

echt veranderd.

zaamheden ten aanzien van de gebruikersbelasting opgeschoven en zullen deze pas na 2010 echt op gang

Zowel op rijksniveau als op gemeentelijk niveau is

komen. Het is ook nog onduidelijk hoeveel werk hier

de tendens dat servicecontracten worden afgesloten.

voor de installateurs in het verschiet ligt (afhankelijk

Steeds vaker wordt het beheer en onderhoud opge-

van het gekozen systeem). Tot die tijd leveren de ove-

nomen in de opdrachten/bestekken. De looptijd van

rige werkzaamheden, zoals uitbreiding en onderhoud

deze onderhoudscontracten varieert van 2 tot 5 jaar. Op

van de verkeersregelinstallaties, geen piek in de werk-

rijksniveau bestaan al heel lang servicecontracten over

zaamheden op.

langere tijd (10-15 jaar), maar dit is alleen bij de grotere contracten het geval (m.n. nieuwbouw op rijkswegen).

4.5.2 Capaciteit In het kader van enkele grote projecten die op stapel

Andere kenmerken van de aanbestedingen op deze

staan binnen de totale infratechnische branche (ook

markt zijn dat de totale procedures officiëler zijn gewor-

in concurrerende deelmarkten) is het de vraag of men

den. De procedures zijn juridisch complexer en worden

ook over voldoende capaciteit kan blijven beschikken

strakker geregisseerd en voorgeschreven. Hierdoor

om alle werkzaamheden uit te voeren. Uiteindelijk

zijn de periodes voor inschrijving en uitvoering korter

is de inschatting dat er op deze installatiemarkt wel

geworden. Meer dan voorheen sturen de opdrachtge-

voldoende capaciteit is, maar de haalbaarheid komt

vers aan via een systeem van beloningen en sancties.

wel in het geding door de korte uitvoeringstermijnen die gehanteerd worden. Steeds vaker moeten mensen

26

ingezet worden op projecten die tegelijkertijd en op

korte termijn gerealiseerd moeten worden. Daardoor

• In het kader van enkele grote projecten die op stapel

vindt steeds meer verschuiving plaats naar uitvoering

staan binnen de totale infratechniek (ook in concur-

in de nachten en weekenden (niet alleen op rijkswegen

rerende deelmarkten) is het wel de vraag of men ook

maar ook op secundaire wegen). Als deze verschuiving

over voldoende capaciteit kan blijven beschikken om

te ver doorvoert, loopt men het risico te duur te worden

alle werkzaamheden uit te voeren.

of over te weinig personeel tijdens de nachten en in het

• De belangrijkste technologiestimulans voor het aan-

weekend te beschikken. Daarnaast is het ook een zorg-

bod van verkeersregelsystemen wordt nu gevormd

punt of er op termijn wel voldoende mensen beschik-

door de dynamische verkeersmanagementsystemen

baar zijn die op de markt voor verkeersregelinstallaties

en door het gebruik van LED als belangrijkste licht-

willen werken.

bron.

Binnen de branche houdt men bij de inschrijving,

• De belangrijkste maatschappelijke stimuli voor uit-

planning en begroting terdege rekening met de haal-

breiding, upgrading en vervanging van verkeersregel-

baarheid van projecten. Op basis van een dergelijke

systemen worden (1) de economie, (2) de behoefte

afweging bepaalt men of er wel of niet wordt ingeschre-

aan verkeersveiligheid en verkeersinformatie en (3)

ven. Als het risico op het niet kunnen realiseren van de

het streven om te komen tot blijvende verbetering

benodigde bemanning te groot wordt ingeschat, is men

van de verkeersdoorstroming en afname van de file-

minder geneigd in te schrijven. Dit kan op termijn een

druk.

belemmerende factor worden voor de uitvoering van de verkeerstechnische plannen.

• Op de deelmarkt VRI worden opdrachten verworven via openbare (publieke) aanbesteding. Op rijksniveau is steeds meer sprake van Design &

De implementatie van gebruikersbelasting kan ook consequenties hebben voor de capaciteit. De systeem-

Constructbestekken. • Zowel op rijksniveau als op gemeentelijk niveau is

keuze is hierbij doorslaggevend en bepaalt de impact

de tendens dat servicecontracten worden afgesloten.

voor de infratechniek (de uitvoerende partijen). Als

Steeds vaker wordt het beheer en onderhoud opge-

gekozen wordt voor een systeem gebaseerd op GPS-

nomen in de opdrachten/bestekken.

technologie, dan is er waarschijnlijk geen probleem met de inzetbaarheid.

• Door de prijzenslag op materiaal en de fellere concurrentie is er een meer proactieve houding tot stand gekomen in de branche. Deze houding is er zeker ook ten opzichte van de systeemleveranciers.


Hierdoor is ook de ontwikkeling richting strategisch partnerschap ingezet.

• De omvang van de markt voor verkeersregelsystemen wordt voor 2007 geraamd op € 170 miljoen. • Ten opzichte van 2003 is de markt met ongeveer 15%

• De activiteiten in de ontwerpfase zijn meer geworden en ook worden meer langdurige servicecontracten afgesloten.

in waarde gestegen. • De verwachting is dat de komende jaren (tot 2010) de vraag naar verkeersregelsystemen (qua volume) licht zal stijgen.

27

5 Energiedistributie (ED)

5.1 Markttypering

Aan de aanbodkant van de markt gaat het om zo’n 40 tot 60 aannemers. De installatiebedrijven voeren zowel

Op de markt voor energiedistributie voeren de leden

inpandig werk uit als werk aan het externe (‘buitenpan-

van de vakgroep Infratechniek vooral montagetechni-

dige’) netwerk. Het aantal installatiebedrijven is licht

sche activiteiten uit. De nadruk in deze studie ligt op

dalende door schaalvergroting. Meer en meer (grotere)

de stroomnetten, maar bij de meeste aannemersbe-

familiebedrijven worden overgenomen door de grotere

drijven worden gas- en waterinstallatie als een normale

bedrijven. De verwachte buitenlandse concurrentie op

bedrijfsactiviteit meegenomen omdat ze in het verleng-

het gebied van netwerkaanleg is minmaal gebleken.

de liggen van de aanleg van elektriciteitsnetwerken. Het betreft met name onderhoud, vervanging en nieuwe

Voor het onderhoud komt de concurrentie van de ener-

aanleg; geen engineeringactiviteiten. De belangrijkste

giebedrijven zelf. Deze concurrentie in onderhouds-

opdrachtgevers op deze markt zijn de grote energiebe-

werkzaamheden is sinds 2003 toegenomen, omdat

drijven, TenneT en de regionale netbeheerders. Door het

de energiebedrijven niet afhankelijk willen zijn van de

uitblijven van de fusie tussen NUON en Essent heeft er

installatiebedrijven en meer kennis en expertise aan

geen noemenswaardige verschuiving plaatsgevonden.

zich binden. Daar staat tegenover dat er ook meer toenadering is tussen de energiebedrijven en de installateurs om te komen tot vormen van samenwerking.

28


gemiddelde storingsduur voor elektriciteit bedraagt in Nederland 27 minuten per klant. Terwijl het Europese

5.2.1 Marktomvang

gemiddelde op bijna 200 minuten ligt.”9

De omvang van de markt voor installatiewerk met betrekking tot energiedistributie wordt door de vak-


groepleden geschat op € 500 miljoen per jaar. Dit is

Gezien de leeftijd van het Nederlandse stroomnet mag

gebaseerd op een ondergronds netwerk van ongeveer

worden verwacht dat in de komende jaren een vervan-

325.000 kilometer in Nederland. Dit bedrag is inclusief

ging nodig is. Nu al is bijna 10% van het Nederlandse

de bijbehorende graafwerkzaamheden en de levering

stroomnet ouder dan dertig jaar. Nog eens 40% pas-

van de kabels. De markt bevindt zich in een behoorlijk

seert de komende tien jaar deze kritische grens. Daar

turbulente fase, want terwijl deze in 2003 nog aan

komt bij dat de vraag naar elektriciteit het komende

het krimpen was, zijn er in 2007 indicaties van een

decennium jaarlijks met 1,6% zal groeien, wat een

gigantische groei. Het werk dat op dit moment uitgezet

groei van de productie en het transport van elektriciteit

wordt overstijgt de capaciteit en specifieke kennis die

met zich meebrengt. Dit resulteert in een zwaardere

momenteel bij de opdrachtnemers in huis is. “De order-

belasting van het elektriciteitsnet. Doordat de nieuwe

portefeuilles zijn voor de komende twee à drie jaar al

opwekcapaciteit, veel meer dan nu het geval is, zal wor-

volgeboekt”, aldus een van de gesprekspartners.

den gerealiseerd met behulp van duurzame, decentrale kleinschalige opwekeenheden, wordt het elektriciteits-

Tot 2003 heeft een concentratie plaatsgevonden bij de

net complexer en zal het geleverde vermogen sterker

opdrachtgevers. Dit heeft geleid tot minder, maar gro-

gaan fluctueren. Dit alles betekent dat op de middel-

tere opdrachten. Een gevolg hiervan is een verhoogde

lange termijn flinke investeringen in het stroomnet

concurrentie tussen de installatiebedrijven onderling,

noodzakelijk zijn. Uit onderzoek10 naar de benodigde

hetgeen tot prijsdruk en marge-erosie heeft geleid.

capaciteit voor een eventuele vervangingsgolf blijkt dat

Dit kan wellicht een verklaring zijn voor het feit dat de

de nodige knelpunten kunnen ontstaan.

marktomvang sindsdien niet groter is geworden, terwijl het uitgezette werk wel is toegenomen.

Zover is het echter nog niet: een eventuele vervangingsgolf staat wel op de agenda, maar concrete signalen in

De kwaliteit van de Nederlandse stroomnetten is hoog.

de vorm van werk zijn nog niet merkbaar. De netbeheer-

Uit onderzoek van de KEMA blijkt dat de betrouw-

ders houden rekening met verschillende scenario’s,

baarheid van het Nederlandse netwerk nog steeds

maar spreken hun geloof uit in de technologie rondom

aanmerkelijk groter is dan die van de netwerken van

slimme detectiesystemen. Als deze technologie zich

andere Europese landen8. De gemiddelde uitvalduur in

verder ontwikkelt, zal de vervanging veel geleidelijker

Frankrijk is bijvoorbeeld een factor 2 hoger. In andere

tot stand kunnen komen. Op dit moment bestaan wel

Europese landen is al snel sprake van een factor 8-10

initiatieven, maar dit is eerder op het gebied van draag-

(Italië, Finland, Ierland, Noorwegen). Ook de bestuurs-

vlak creëren en het instellen van platforms en institu-

voorzitter van ENECO, Ronald Blom, beaamt dit: “De 9

Blom, R., 2006, ‘Krachten bundelen moet, splitsen niet’. In: Prospect ‘Hoogspanning op Europese energiemarkt’, uitgave van ENECO, jaargang 12, nr. 2, april 2006, blz. 18.

10 8

EIM, 2007, ‘Stroom gegarandeerd!?; Arbeidsproblematiek

KEMA, 2005, ‘Betrouwbaarheid van elektriciteitsnet-

rond de vervanging van de Nederlandse stroom-

ten in Nederland in 2004’. Arnhem: KEMA.

netten’. Zoetermeer, november 2007.

29

gen om de personele bezetting en uitvoerbaarheid.

5.3 Kennisontwikkeling op het gebied van energiedistributie

Het grootste deel van de toekomstige projecten betreft


civiele werkzaamheden. Onderhoud en vervanging wor-

Ten opzichte van 2003 is een aantal veranderingen

den steeds belangrijker, ook in verband met woonmi-

opgetreden. Rond een aantal technologieën zijn er

lieuzones. Op dit moment speelt bij de opdrachtgevers

actuele ontwikkelingen. De online bewaking en con-

het idee om de bovengrondse leidingen te verleggen

ditiebepaling is bijvoorbeeld een ontwikkeling waar

onder de grond in verband met straling. Het beheer (in

nu sterk de nadruk op ligt. Hierbij wordt met behulp

stand houden) van het netwerk is sinds 2003 sterk toe-

van digitale meet- en bewakingssystemen (SCADA-

genomen.

systemen) op afstand de conditie van het netwerk

ten, en niet op het gebied van capaciteitsvraagstukken. Binnen de installatiesector maakt men zich echter zor-

bepaald. Momenteel worden technieken ontwikkeld om 5.2.3 Stuwende krachten

diagnosesystemen voor elektriciteitskabels en –acces-

Op het gebied van de energiedistributie bestaat een

soires, turbogeneratoren en transformatoren op afstand

aantal stuwende krachten die een positieve dan wel

uit te lezen. Het onderhoud aan de netwerken kan dan

negatieve invloed hebben op de ontwikkelingen in de

effectiever en efficiënter worden uitgevoerd, met als

installatiemarkt. De economie heeft een sterk positieve

gevolg dat de levensduur van het netwerk kan worden

uitwerking op het werkaanbod van de installatiebe-

verlengd. Verder is de rendementsverbetering van

drijven. Door economische groei en een toenemende

kleinschalige opwekking een technologie in opkomst.

energievraag van bijvoorbeeld het bedrijfsleven daalt

Duurzame energie is een blijvende ontwikkeling

de levensduur van de netwerken. Hierdoor neemt

geweest en voor de Premium Power Parcs kan verwezen

de vervangingsvraag toe. Ten tijde van economische

worden naar het voorbeeld van de Eemsmond.

voorspoed vindt doorgaans meer nieuwbouw plaats en speelt duurzaamheid een belangrijkere rol. Ook dit zijn

Aan de andere kant zijn er ook technologieën die niet of

positieve impulsen voor de technische-installatiesector.

amper van de grond zijn gekomen, zoals de 1-buistech-

Daarentegen heeft de technologische vooruitgang een

nologie en het gebruik van flexibele elektriciteitskabels.

negatieve invloed op de werkvoorraad in de branche.

Ook van de opslag van elektriciteit viel tot op heden nog

De progressie van slimme detectiesystemen en online

weinig te merken.

conditiebepaling remt de investeringen voor het vervan-

Tabel 3 geeft een overzicht van de technologieën voor

gingswerk (specifiekere, lokale vervanging). Tenslotte

de EDB-markt. Daarbij is tevens aangegeven welke tech-

vormen de ontwikkelingen vanuit de overheid, zoals

nologieën in 2003 zijn gesignaleerd, die geen of weinig

energiebesparing en hogere veiligheidseisen, ook een

betekenis hebben voor de installatiewerkzaamheden

remmende factor voor de capaciteit en de investerings-

op deze markt.

groei binnen de sector.

30

Tabel 3 Overzicht van de technologieën op het gebied van EDB

Nu grote betekenis

Van weinig/geen betekenis gebleken

Online bewaking en conditiebepaling

1-buistechnologie

Rendementsverbetering kleinschalige opwekking

Flexibele elektriciteitskabels

Premium power parcs

Betere opslag van elektriciteit

5.4 Marktpositie 5.4.1 Aanbestedingswijze Op deze markt is de tendens openbare (publieke)

Opkomst UPS-systemen (Uninterruptible Power Supply) Duurzame energie

aanbesteding. Door het aantrekken van de markt is de positie van installatiebedrijven veranderd en dit leidt tot andere uitvoeringsconstructies. Zo is in toenemende mate sprake van samenwerkingsconstructies. Energiebedrijven willen graag allianties aangaan voor

5.3.2 Kennispositie

langere termijn. In de toekomst zal er naar verwachting

De uitvoerende partijen in deze branche beschikken

dus minder concurrentie plaatsvinden tussen de ener-

over technisch goed onderlegd personeel. Verder zijn

giebedrijven en de aannemende installatiebedrijven.

de bedrijven redelijk innovatief, beschikt men over een

Door de sterkere marktpositie is de prijsconcurrentie

hoog efficiëntieniveau en werkt men daardoor kosten-

verminderd en wordt door opdrachtgevers eerder

bewust. De technische kennis is momenteel nog voor

gekozen op basis van kwaliteit en dienstverlening. De

een groot deel in handen van de installateurs, maar in

(onderhouds)contracten kennen een gemiddelde loop-

toenemende mate zijn opdrachtgevers bezig met het

tijd van 3 tot 5 jaar.

binnenhalen van kennis en expertise. Bij de energiebedrijven vervliegt de uitvoeringskennis. Via kennisbor-

De activiteiten verschuiven voor een deel naar de uit-

ging pogen zij verantwoordelijkheden en continuïteit

voerende partijen. De installatiebedrijven schuiven

naar zich toe te trekken.

daardoor naar voren in de ketens. Dit houdt in dat werkzaamheden zoals engineering en processturing meer

Op deze markt spelen in toenemende mate strengere

en meer terechtkomen bij de installatiebedrijven. Ook

veiligheidseisen een rol. Dit is hoofdzakelijk op het

het commitment van uitvoerders wordt al in een vroeger

gebied van de middenspanning. De certificering wordt

stadium vastgelegd. Daarnaast verlangen opdrachtge-

belangrijker en daardoor wordt de groep (hoogopge-

vers steeds vaker een samenstel van elektrotechnische

leide) monteurs die inzetbaar zijn voor de projecten dus

en bouwkundige activiteiten en geven zij de voorkeur

kleiner (de capaciteit slinkt).

aan bedrijven waaraan zij ook andere installatieactiviteiten kunnen uitbesteden.

Aan de werkzaamheden aan de energienetwerken kleeft wel het nadeel dat gebiedsspecifieke kennis vereist is.

5.4.2 Positie van de installatiebedrijven

Elk netwerk heeft te maken met specifieke componen-

De marktpositie van installateurs wordt versterkt

ten en ander materiaal. Hiervoor zijn bedrijfs- en loca-

door de huidige marktwerking. Er ligt meer werk in

tiespecifieke opleidingen nodig. Derhalve is het niet

het verschiet (met name voor de beter opgeleide

eenvoudig om mensen vanuit andere regio’s binnen

stroommonteur) dan aan capaciteit aangeboden kan

Nederland of uit het buitenland in te laten stromen.

worden. Men heeft al een meer dan volle orderporte-

Dit geldt zeker voor montagewerkzaamheden (certi-

feuille. Daarentegen is de positie van de installatie-

ficaatgebonden) en in mindere mate voor civieltech-

bedrijven ten opzichte van de netbeheerders lastig.

nische werkzaamheden (graaf- en laswerk). Voor dit

Installatiebedrijven worden niet altijd tijdig ingescha-

laatste segment is het makkelijker om van buitenaf in

keld (als voorbeeld wordt vanuit de sector de vervan-

te huren.

gingsopgave van de stroomnetten genoemd). Daardoor is het voor de opdrachtnemende (grote) installatiebe-

31

drijven moeilijk om te plannen op de (middel)lange

5.5.2 Capaciteit12

termijn. Hoewel dit in zekere zin een luxepositie is (het

Op de deelmarkt energiedistributie heeft men te maken

werk zal wel komen), is het geen optimale invulling.

met hoge veiligheidseisen. Dit levert drempels op voor

Zonder de juiste afstemming tussen opdrachtgevers

toetreding van nieuwe arbeidskrachten. Ook als de ver-

en –nemers loopt men het risico dat op den duur nee

vangingsopgave geen uitgesproken piekmoment kent,

verkocht moet worden. Het probleem komt dan te liggen

is de kans groot dat er duidelijk te weinig gecertificeerd

bij de netbeheerders en/of Dte.

personeel zal zijn om de werkzaamheden uit te voeren. Volgens geconsulteerde deskundigen is een medewer-

Al met al is op deze deelmarkt een voorzichtige ver-

ker op de markt voor communicatienetten veel sneller

schuiving merkbaar van een reactieve houding naar

op te leiden dan voor installatieactiviteiten aan de

een proactieve tot strategische positie. Volgens een

stroomnetten. Dit is een gevolg van de extra veiligheids-

gesprekspartner: “…gaat de deur langzaam open, maar

eisen en gebiedsspecifieke opleidingen die benodigd

het verloopt nog wel moeizaam en bureaucratisch.”

zijn op deze deelmarkt.

In de midden-/hoogspanning is de arbeidspopulatie

5.5 Marktvooruitzicht

ook iets ouder dan bijvoorbeeld op de markt voor communicatienetten. De gemiddelde leeftijd varieert rond

5.5.1 Termijn

45 jaar en ouder, terwijl bij de communicatienetwerken

De standaardwerkzaamheden zoals uitbreiding en

een verjonging optreedt (dit vakgebied is ‘sexy’ en jon-

onderhoud van het stroomnet zullen naar verwachting

geren hebben daarmee meer affiniteit). Monteurs zijn

geen piek in de werkzaamheden opleveren. De gepro-

voor dat segment ook sneller inzetbaar, terwijl voor de

gnosticeerde vervangingsgolf is wel een enorm project.

stroomnetten nog additionele opleiding vereist is (vei-

Voorlopig lijkt het meest voor de hand liggende scena-

ligheidscertificeringen). Het duurt circa 2 jaar extra voor

rio een uitrol in de komende twee decennia met een

ze inzetbaar zijn.

piekmoment rond 2020. In de periode 2010 tot 2020 wordt dan ongeveer de helft van de klus geklaard. Maar

Wat de capaciteit betreft dient ook een onderscheid

alles is afhankelijk van de ontwikkeling van slimme

gemaakt te worden tussen het montagedeel (certificaat-

detectiesystemen en beleidsplannen van de netbe-

gebonden) en het civiele deel (makkelijker in te huren,

heerders. Dit is nochtans een groot vraagteken voor de

ook vanuit buitenland). De groei bij montagewerkzaam-

installatiesector. De installateurs kunnen in de huidige

heden zal tot grote tekorten leiden in de toekomst. De

positie pas echt actief worden als er daadwerkelijk een

verwachting is dat van de mogelijke vervanging van het

golf aankomt. De huidige onzekerheid evenwel inzake

energiedistributienetwerk een vraag naar arbeid zal uit-

de aanpak van de megaklus vervanging betekent dat

gaan die zeker het dubbele zal zijn van de nu beschik-

het voor de installatiebedrijven nu nog niet verantwoord

bare capaciteit.

is om ruim te investeren in dit project11.

11

32

Zie ook de studie ‘Stroom gegarandeerd’ (2007) van EIM, uitgevoerd in opdracht van uneto‑vni.

12

Idem.


stroommonteur) dan aan capaciteit aangeboden kan worden. Men heeft al een meer dan volle orderpor-

• De omvang van de markt voor energiedistributienetwerken wordt voor 2007 geraamd op circa € 500 miljoen. • Ten opzichte van 2003 heeft de markt zich gesta-

tefeuille. • Al met al is op deze deelmarkt een voorzichtige verschuiving merkbaar van een reactieve houding naar een proactieve tot strategische positie.

biliseerd (in omvang van de werkzaamheden en waarde). • De verwachting is dat de komende jaren (zeker na 2010) de vraag naar werkzaamheden aangaande energiedistributienetwerken (qua volume) sterk zal stijgen mede in samenhang met de te verwachten vervanging van oude netten die dan geleidelijk vorm gegeven zal worden. • Op deze markt zijn geen ingrijpende technologische vernieuwingen aan te geven. Wel is duidelijk dat online bewaking van de conditie van netwerken en online detectie van problemen een steeds grotere impact zal krijgen. • De belangrijkste maatschappelijke stimulans voor de markt lijkt op de lange termijn uit te gaan van de wenselijkheid/noodzaak om oude netwerken te vervangen en om netwerken kwalitatief op een zeer hoog peil te brengen mede vanwege gevaren/schade die uit kunnen gaan van het uitvallen van energienetwerken. • De verwachting is dat van de mogelijke vervanging van het energiedistributienetwerk een vraag naar arbeid zal uitgaan die zeker het dubbele zal zijn van de nu beschikbare capaciteit. • Op deze markt is de tendens openbare (publieke) aanbesteding. Door het aantrekken van de markt is de positie van installatiebedrijven veranderd en dit leidt tot andere uitvoeringsconstructies. Zo is in toenemende mate sprake van samenwerkingsconstructies. Energiebedrijven willen graag allianties aangaan voor langere termijn. • De marktpositie van installateurs wordt versterkt door de huidige marktwerking. Er ligt meer werk in het verschiet (met name voor de beter opgeleide

33

6 Telecommunicatie systemen

6.1 Markttypering

20 grote installatiebedrijven en vele kleinere bedrijven actief. Bij de markt voor kabeltelevisienetwerken gaat

In dit hoofdstuk staat de markt voor telecommunicatie

het om zo’n 20 tot 40 bedrijven.

en kabeltelevisienetwerken centraal. De werkzaamheden op deze markt omvatten montage en steeds vaker

Ten opzichte van 2003 hebben zich enkele opvallende

ook engineering. Dit komt doordat netwerkbeheerders,

verschuivingen voorgedaan in de markt. Zo hebben

met name de telecombedrijven, meer en meer instal-

zich met name enkele concentraties voorgedaan onder

latiewerkzaamheden afstoten c.q. uitbesteden aan

opdrachtgevers (Casema/Essent Kabelcom, Tele 2/

installatiebedrijven om zich te concentreren op hun

Versatel), zijn meer gemeenten actief als aanstuurders/

corebusiness.

aanzwengelaars van Fiber to the home projecten, zijn er nu durfinvesteerders (Reggefiber) actief bij vergla-

De markt voor telecommunicatie en kabeltelevisienet-

zingsprojecten en treden ICT-bedrijven nu ook op als

werken wordt aan de vraagzijde gedomineerd door de

opdrachtgever aangaande de installatie van vaste en

grote telecombedrijven en kabeloperators. De belang-

mobiele netwerken (bijvoorbeeld KPN via de nieuw ver-

rijkste opdrachtgevers op deze markt zijn: KPN Telecom,

worven dochter Getronics).

T-Mobile, British Telecom, UPC, Ziggo, Tele 2/Versatel, BBNed en Eurofiber/Reggefiber. Daarnaast kunnen gemeenten genoemd worden (bijvoorbeeld Almere,


Amsterdam, Utrecht) als het gaat om de ontwikkeling

34

van lokale Fiber to the home netwerken. Verder zijn

6.2.1 Marktomvang

er ook ICT-bedrijven op deze markt als opdrachtgever

De waarde van de installatieactiviteiten op de markt

actief voor Wide Area Networks (WAN’s). Aan de aan-

voor telecommunicatie en kabeltelevisienetwerken

bodzijde van de markt voor telecommunicatie zijn zo’n

werd voor 2003 geschat op € 224 miljoen aan instal-

latiewerkzaamheden, inclusief arbeid en graven. De

een Programma van eisen of een Blauwdruk waaraan

huidige marktomvang (2007/2008) zal hier belangrijk

voldaan moet worden. Dit laatste geldt overigens meer

boven liggen met name als gevolg van de investerin-

voor telecombedrijven dan voor kabelbedrijven.

gen die nu plaatsvinden in nieuwe glasvezelnetten. In het bijzonder de verglazing van het telefoonnetwerk

Projecten

tot in het huis (Ftth) draagt bij aan een vergroting van

In 2003 werd het perspectief voor de installatiebe-

de installatieactiviteit. Op basis van de plannen van

drijven op deze deelmarkt nog als weinig gunstig

diverse gemeenten, Reggefiber en KPN (in het kader

aangemerkt. Door de recessie bleven investeringen

van het All IP-programma) mag verondersteld worden

in de infrastructuur achterwege en werd vooral door

dat in de komende 10 jaar minimaal € 5 miljard extra

de telecombedrijven en de kabelbedrijven werk

zal worden geïnvesteerd in de optimalisering van de

gemaakt van optimalisering van bestaande structu-

infrastructuur voor

telecommunicatiesystemen13.

Bij

ren. Inmiddels is het tij gekeerd en zijn verschillende

gelijke verspreiding over de jaren zou dit kunnen leiden

grote projecten opgestart of zullen de komende jaren

tot een verdubbeling van het jaarlijkse waardeniveau

ter hand worden genomen. Een uitgebreide beschrij-

aan installatieactiviteiten op deze deelmarkt (totale

ving van deze projecten is opgenomen in de studie

waarde anno 2007: € 500 tot 600 miljoen). De huidige

‘Communicatienetwerken in beweging’.

ontwikkelingen op de markt sluiten daarmee aan op de langetermijnverwachting die in 2003 werd afgegeven:

Belangrijke nieuwe projecten14 die de komende jaren

‘….De verwachting is dat deze markt - met name onder

een duidelijke claim zullen leggen op de kennis, het

invloed van gemeentelijke initiatieven en investeringen

organisatievermogen en de uitvoeringscapaciteit van de

(toelichting: in Ftth) - vanaf 2005 zal gaan groeien…’.

installatiebedrijven die actief zijn op deze markt, zijn: • Fiber to the home (Ftth) oftewel de verglazing van het


netwerk tot aan de huisdeur. Hieronder vallen:

Werkzaamheden

-- de aanleg van nieuwe glasvezelnetwerken;

De kern van de werkzaamheden die installatiebedrijven

-- verglazing van de local loop;

verrichten op deze deelmarkt, wordt gevormd door

-- aanleg en voorbereiding van ‘glas’ bij nieuwbouwprojecten.

montage (graafwerk, lassen, binneninstallatie) en plaatsing van actieve componenten. Wel vormt engineering

• De opwaardering van het conventionele kopernet-

(ontwerp) in toenemende mate een vast deel van de

werk. Hieronder vallen:

activiteiten. Behalve voor deze activiteiten worden de

-- het All-IP-project van KPN;

installatiebedrijven steeds vaker ingeschakeld voor

-- de realisatie van Ethernet to the home (Etth) voor hybride glasvezel/coaxnetwerken.

onderhoud, zowel aan de buitenzijde als aan binneninstallaties (installeren van pc-kaart, router, plaatsen

• De aanvulling van het draadloze UMTS/GPS-netwerk met het nieuw aan te leggen WIMAX-netwerk.

van modems etc.). De indruk bestaat dat de onderhoudsmarkt duidelijk groeipotenties heeft. Hierbij is het kunnen traceren en plannen van het noodzakelijke

Verwacht wordt dat van deze projecten in de komende

onderhoud – het zogenaamde ‘Track and Trace’ – van

5 jaren een extra arbeidsbeslag zal uitgaan van zeker

essentieel belang. De opdrachtverlening aan de instal-

25.000 tot 30.000 personen (fte). Hierbij gaat het dan

latiesector gaat in toenemende mate gepaard met

op jaarbasis om 5.000 tot 6.000 personen extra. Dit

14 13

Voor een uitgebreide beschrijving van deze projecten wordt

Zie ook ‘Communicatienetwerken in beweging’ (EIM,

verwezen naar de studie ‘Communicatienetwerken in beweging’

2007 in opdracht van OTIB en uneto‑vni).

(EIM, 2007 een onderzoek in opdracht van OTIB en uneto-vni.

35

betekent dat een verdubbeling van de huidige inzetbare capaciteit (nu 5.000) nodig is om alle projecten uit te voeren (zie ook 6.5.1).

6.3 Kennisontwikkeling op het gebied van telecommunicatie systemen

6.2.3 Stuwende krachten Als belangrijkste stuwende kracht wordt het bedrijfs-


leven aangemerkt dat in verschillende hoedanigheden

In 2003 werd van verschillende technologische ontwik-

aan de basis staat van de ontwikkeling en uitrol van

kelingen verwacht dat zij voor een reeks van jaren hun

nieuwe projecten (als contentontwikkelaar, gebruiker,

stempel zouden drukken op de markt en de sector.

eigenaar van netwerken, durfinvesteerders,

Inmiddels is gebleken dat bepaalde technologieën al

installateur). Ook de gemeentelijke overheden en de

weer hebben afgedaan, terwijl weer andere, nog nieu-

centrale overheid kunnen duidelijk worden aangemerkt

were technologieën nu het beeld bepalen. Gezien het

als stuwende krachten. Illustraties hiervan vormen

tempo van de veranderingen op deze markt is in tabel 4

de Breedbandnota van de overheid, het EZ-actieplan

een overzicht gegeven van de technologische zwaarte-

Sectoren en ICT, het Lissabon-akkoord, initiatieven

punten anno 2003 en 2007.

die gemeenten hebben genomen voor uitrol van Ftthprojecten als investeerder (Amsterdam) dan wel als ‘wegvoorbereider participant’ (Deventer), dan wel door

Tabel 4 Overzicht van belangrijke technologieën op het gebied van TC anno 2003 en 2007

2003

2007

Fiber to the home (Ftth)

Fiber to the home (Ftth)/ Fiber to the office (Ftto)

Ethernet to the home (Etth)

Ethernet to the home (Etth), Docsis 3

Verglazing van de Coaxnetwerken

Verdere verglazing van de Coaxnetwerken

xDSL-technieken

Implementatie VDSL2, All-IP

Opkomst UMTS

Opkomst HPSDA & UMB

Opkomst WLAN

Geen toekomstvast alternatief

data snel en efficiënt over bestaande netwerken door

Opkomst WLL

Geen toekomstvast alternatief

te sturen naar de eindgebruiker, wordt de investering

Opkomst WAN

Opkomst Wimax

middel van inbreng van het eigen netwerk(Eindhoven), dan wel als investeerder in een PPS-model (Amsterdam). Uiteraard kan ook de technologie aangemerkt worden als een beïnvloedingsfactor, zij het dat die twee richtingen kan uitgaan. Door vergroting van de technologische mogelijkheden om steeds grotere hoeveelheden

op de korte termijn in nieuwe netwerken minder van-

Bron: EIM op basis van gesprekken met deskundigen.

zelfsprekend. Anderzijds wordt de aanleg van nieuwe netwerken gestimuleerd juist omdat nieuwe vormen

Duidelijk is dat verschillende technieken inmiddels

van bekabeling (Ftth) en mobiele transmissie (WIMAX,

grootschaliger worden toegepast (Ftth en Etth/vergla-

Ftth) geacht worden op termijn veel beter in staat te zijn

zing van de Coaxnetwerken) of zich inmiddels verder

om te voldoen aan de nog hogere eisen op het gebied

hebben ontwikkeld tot geavanceerdere vormen (Docsis

van snelheid en capaciteit van informatieverwerking.

3 voor upgrading van het Coaxnetwerk; VDSL2 binnen

Uiteraard moet ook de stand van de economie als

de xDSL-technieken). Op het gebied van draadloze

positief stuwende factor worden aangemerkt. Gezien

communicatiesystemen kunnen HPSDA en UMB gezien

de groei die verwacht wordt voor de economie in de

worden als vervolg op UMTS. WLAN en WLL worden

komende jaren, heeft de sector vooralsnog het tij mee.

niet gezien als toekomstvast alternatief voor de vaste netwerken. Wimax wordt gezien als een technologie in opkomst die binnen enkele jaren kan zijn uitgerold in Nederland.

36

Toelichting

het Ftth minder noodzakelijk. Wel moet voor VDSL een

Fiber to the Home/Fiber to the office

deel van de bestaande koperinfrastructuur worden ver-

Fiber to the Home (Ftth) en Fiber to the office (Ftto) zijn

glaasd. Op dit moment wordt de variant 2DSL door KPN

voor de installatiebranche duidelijk een grote potentiële

gebruikt om binnen het ALL-IP-project van KPN mogelijk

markt. Een positief punt is dat de overheid de uitrol van

te maken dat alle huishoudens die ADSL hebben via

een toekomstvast breedbandig aansluitnet ziet als een

het vaste telefonienetwerk de beschikking krijgen over

belangrijke voorwaarde voor een gezonde economische

internetverbinding met toekomstvaste, hoge transmis-

en maatschappelijke ontwikkeling. Grote investeringen

siesnelheid en -capaciteit voor upload- en download-

in een glasvezelaansluitnet worden op dit moment

verkeer.

voorzien van diverse partijen zoals gemeenten, kabelbedrijven, durfinvesteerders en consortia van bedrij-

Ontwikkelingen in de draadloze infrastructuur

ven. De investering voor een verglazing van bestaande

Op het gebied van breedband bestaan grofweg de vol-

netwerken naar de woning wordt voor de komende 5

gende draadloze varianten: WLL, WLAN en WiMAX of

jaar geschat op 2 tot 3 miljard euro. In de jaren daarna

UMB en satellietverbindingen.

zullen nog miljarden euro’s extra moeten worden uitge-

• WLL (Wireless Local Loop) is een straalverbinding

trokken om totale aansluiting van alle woningen op een

waarbij de gebruiker over een redelijk grote afstand

glasvezelaansluiting te realiseren.

(van punt tot punt), maar wel via een vast aansluitpunt in huis, wordt bediend. Mobiliteit is dan ook

Verglazing Coaxnetwerk/Etth en Docsis 3 De verglazing van het Coaxnetwerk is reeds ver door-

geen uitgangspunt van deze technologie. • WLAN (Wireless Local Area Network) biedt de capa-

gevoerd (tot verdeelpunten op zo’n 300 meter van de

citeit van een bedrijfsnetwerk met het comfort van

woningen). Hiervoor hebben de ‘kabelaars’ zich grote

mobiliteit. Door middel van hotspots zijn telkens

investeringen getroost. De investeringen in de verdere

kleine afstanden draadloos te ontsluiten. Hierbij is

verglazing zullen de komende jaren beperkt zijn. De

multipoint ontsluiting (meerdere gebruikers tegelij-

inspanningen zijn er in de komende jaren meer op

kertijd) goed mogelijk.

gericht om door middel van softwaretechnologie de

• De combinatie van bovengenoemde systemen zou

last mile toegankelijker te maken voor transmissie van

een prima oplossing zijn voor draadloze ontsluiting

data en ICT-diensten met de noodzakelijke hoge breed-

van de local loop. Dit kan met behulp van WiMAX,

bandkwaliteiten. Veel wordt in dit verband verwacht

breedbandige point-to-multipointverbindingen over

van Docsis 3, een transmissietechnologie voor het

grote afstand (40-50 km), of met behulp van Ultra

Coaxnetwerk die download- en uploadsnelheden van

Mobile Broadband (UMB), een nieuwe standaard die

veel meer dan 100 Mbps per aangesloten woning moge-

nog in ontwikkeling is (naar verwachting tot wel 280

lijk moet maken.

Mbps). • Tenslotte bestaat nog de ontsluiting via de satel-

xDSL-technieken (2 DSL)

liet. Nadeel is echter dat er bijna geen retoursignaal

Sinds 1999 wordt ADSL commercieel uitgerold.

mogelijk is, waardoor er geen symmetrische toepas-

Varianten op ADSL zijn SDSL en VDSL, waarmee gro-

singen over dit medium kunnen worden aangebo-

tere capaciteiten kunnen worden bereikt. Omdat xDSL

den.

gebruik maakt van bestaande telefoonkabels levert het nauwelijks outdoor installatiewerk op. Doordat

Als belangrijkste ontwikkeling op het gebied van de

ADSL, samen met kabel, nog geruime tijd in de breed-

draadloze netwerken kan Wimax genoemd worden. De

bandbehoefte van de consument kan voorzien, maakt

operationalisering van Wimax vereist wel de aanleg van

37

een compleet nieuw distributienetwerk. Door het grote

6.4 Marktpositie

zendbereik is de noodzakelijke mastdichtheid voor Wimax veel minder groot dan voor de bestaande GPS-


systemen geldt. De uitrol van het Wimax-netwerk naar

In de wijze van aanbesteding c.q. in de zwaartepunten

minder dichtbevolkte gebieden zal aldus deskundigen

bij de verwerving van opdrachten is de laatste jaren

in de komende jaren geleidelijk plaatsvinden. De conse-

weinig veranderd. Belangrijke aspecten uit 2003 gaan

quenties voor de workforce in de installatiesector in de

ook nu nog op, zoals:

komende jaren zijn met name afhankelijk van de snel-

• Flexibiliteit, zowel in contractvorm als werktijden.

heid waarmee Wimax wordt uitgerold door de betrok-

• Werken met onderaannemers.

ken netwerkbedrijven (m.n. T-Mobile, KPN, Vodafone).

• Horizontale aansturing van meerdere partijen door

Deskundigen verwachten dat dit de komende jaren slechts een beperkte impact zal hebben op de installatiesector (wellicht een groei van de werkzaamheden met 20% in de komende jaren).

opdrachtgever. • Concurrentie per laag en samenwerking tussen de lagen. • Meer turn-key oplossingen (onderhoud en bouw worden uitbesteed).

6.3.2 Kennispositie

• Meer initiatieven vanuit andere partijen: kortere

De kennispositie van de gespecialiseerde installatie-

cyclustijden, minder loyaliteit, geen automatismen,

bedrijven is volgens deskundigen uit de sector redelijk

kortom een contract moet echt worden verdiend.

goed te noemen. Veel hands-on kennis is paraat. Het personeel in de bedrijven beschikt steeds meer over

• Openbare (publieke) aanbesteding, deelname aan consortia.

of heeft toegang (via digitale hulpmiddelen) tot brede

Aan deze opsomming kan het ontstaan van strategische

kennis die nodig is voor de verschillende installatie-

allianties tussen opdrachtnemende partijen worden

technologieën/netwerksystemen. Een zwak punt is

toegevoegd. Men wil zich aan elkaar binden en geza-

de afhankelijkheid van monteurs. Er wordt gestreefd

menlijk klanten binnenhalen. De trend is verder dat in

naar kwaliteitsbehoud, naar het robuuster maken van

een aantal segmenten opdrachtgevers nu meer willen

kennis, naar het verankeren van kennis van het instal-

betalen en dat er mogelijkheden ontstaan om het ren-

latieproces. Hiermee wordt eenzijdigheid in expertise

dement voorzichtig op te schroeven.

tegengegaan, alsmede gevoeligheid van projecten voor persoonsgebonden expertise. In dit verband kan

Het aantrekken van de markt betekent niet dat men kan

ook gewezen worden op de ontwikkeling van speciale

terugvallen op een reactieve houding. Installateurs zul-

opleidingen op het gebied van telecom/ICT door OTIB in

len proactief de markt moeten betreden en als eerste

samenwerking met uneto‑vni.

blijk moeten geven van hun ‘eagerness tot the market’.

‘Degene die als eerste komt gaat winnen!’ 6.4.2 Positie van de installatiebedrijven In 2003 werd aangegeven dat veel installateurs in deze sector nog primair de positie bekleedden van onderaannemers (installatie en onderhoud). Zij stelden zich daarbij veelal techniekvolgend en marktreactief op. Inmiddels hebben zich hierin wel wijzigingen

38

voorgedaan. Bedrijven ontwikkelen nu veel meer een

proactieve houding door deelname aan consortia,

6.5.2 Capaciteit

meer strategisch meedenken met de klant, kiezen voor

Volgens deskundigen is er nu al onvoldoende capaciteit

complexere opdrachten, turn-key oplossingen, meer

binnen de branche om de voorziene werkzaamheden

hoogwaardige kennis in de ontwerpfase en het afsluiten

op de korte termijn uit te voeren. Naar verwachting is

van langdurige servicecontracten. Aan de opsomming

er voor de komende jaren minstens een verdubbeling

kan nog worden toegevoegd dat bedrijven nu ook meer

nodig van de bestaande capaciteit om alle voorgeno-

inzetten op kennisverbreding en kennisverdieping. Om

men projecten uit te voeren. EIM heeft berekend dat in

kennisverdieping kan men niet heen (‘je wordt er bijna

de komende 5 jaar een extra arbeidsbeslag voor de aan-

toe gedwongen’), aldus geconsulteerde deskundigen en

leg van communicatie-infrastructuur mag worden ver-

inmiddels wordt dit in de praktijk dan ook ingevuld.

wacht van zeker 25.00 tot 30.000 personen (fte). Hierbij gaat het dan op jaarbasis om 5.000 tot 6.000 personen extra. Dit betekent dat een verdubbeling van de huidige

6.5 Marktvooruitzicht

inzetbare capaciteit (nu 5.000) nodig is om alle projecten uit te voeren aldus de uitkomsten van eerder onder-

6.5.1 Termijn

zoek EIM15. Wel ontstaan er nieuwe mogelijkheden door

In het voorgaande is al aangegeven dat er vele nieuwe

het aangaan van strategische (buitenlandse) allianties

projecten op stapel staan die de sector in de komende

bij het verwerven van opdrachten en het betrekken van

jaren een grote hoeveelheid werk zullen opleveren.

uitzendbureaus bij de arbeidsinvulling.

Zo wordt de aanleg van Ftth de komende jaren werkelijkheid voor enkele honderdduizenden woningen,

De verwachte krapte op de arbeidsmarkt biedt ook

vindt er een krachtige uitbreiding plaats van Ftto en

mogelijkheden voor buitenlandse aanbieders die onge-

geeft KPN de komende jaren uitvoering aan het All

bonden (d.w.z. niet in een alliantie met Nederlandse

IP-project. Verwacht wordt dat in 2008 mede door de

bedrijven) op de Nederlandse markt actief willen zijn.

uitrol van glasvezelprojecten (voorbereiding c.q. fei-

Zo biedt de winterstop in Duitsland (van november tot

telijke aansluiting) installatiewerkzaamheden zullen

maart) mogelijkheden voor Duitse bedrijven om op de

plaatsvinden voor zo’n 200.000 woningen (Deventer

Nederlandse markt te opereren gedurende die winter-

bijvoorbeeld 40.000 woningen). Grote gemeenten als

stop. De Nederlandse concurrentiepositie ten opzichte

Almere, Amsterdam, Eindhoven en Deventer lopen

van mogelijke buitenlandse aanbieders is volgens

voorop als het gaat om het planmatig realiseren van tot

deskundigen (nog) gunstig, vanwege de relatief kleine

Ftth in de komende jaren (2008/2009). Na 2008 zal dit

afstanden en de hoge dichtheid.

zich mogelijk in een nog hoger tempo doorzetten. Een en ander is wel afhankelijk van het succes van de eerste honderdduizenden aansluitingen. Na 2012 worden nog werkzaamheden verwacht met betrekking tot de verdere verglazing in de hybride glasvezel/coaxnetwerken. Dit is mede afhankelijk van de mate van succes van Ftth. Overige werkzaamheden, zoals uitbreiding en onderhoud van de bestaande netwerken (coax/telefoonnet) zullen naar verwachting geen piek in de werkzaamheden opleveren. 15

Zie ‘Communicatienetwerken in beweging’ (EIM 2007), een onderzoek in opdracht van uneto‑vni en OTIB

39


• De komende jaren staan een groot aantal projecten op stapel. In het bijzonder betreft dit de uitrol van

• De omvang van de markt voor telecommunicatienetwerken wordt voor 2007 geraamd op € 500 miljoen

stadsdelen en de realisatie van het All IP-programma

tot € 600 miljoen.

van KPN.

• Ten opzichte van 2003 heeft de markt zich meer dan

• Volgens deskundigen is er nu al onvoldoende capa-

verdubbeld (in omvang van de werkzaamheden en

citeit binnen de branche om de voorziene werk-

waarde).

zaamheden op de korte termijn uit te voeren. Naar

• De verwachting is dat de komende jaren (zeker na

verwachting is er voor de komende jaren minstens

2010) de vraag naar werkzaamheden aangaande

een verdubbeling nodig van de bestaande capaciteit

telecommunicatienetwerken (qua volume) sterk zal

om alle voorgenomen projecten uit te voeren.

stijgen mede in samenhang met de aanleg van fiber

• Op de markt voor telecommunicatie is openbare aan-

to the home, fiber to the office, ethernet to the home

besteding de normale procedure om grootschalige

en de uitrol van het All IP-project door KPN.

projecten uit te zetten.

• Duidelijk is dat verschillende technieken inmid-

• De infratechniekbedrijven op deze markt ontwik-

dels grootschaliger worden toegepast (Ftth en Etth/

kelen nu een proactieve houding richting markt

verglazing van de Coaxnetwerken) of zich inmiddels

en opdrachtgevers door deelname aan consortia,

verder hebben ontwikkeld tot geavanceerdere vor-

meer strategisch meedenken met de klant, kiezen

men (Docsis 3 voor upgrading van het Coaxnetwerk;

voor complexere opdrachten, turn-key oplossingen,

VDSL2 binnen de xDSL technieken).

meer hoogwaardige kennis in de ontwerpfase en het

• Op het gebied van draadloze communicatiesystemen kunnen HPSDA en UMB gezien worden als vervolg op UMTS. WLAN en WLL worden niet gezien als toekomstvast alternatief voor de vaste netwerken. Wimax wordt gezien als een technologie in opkomst die binnen enkele jaren kan zijn uitgerold in Nederland. • De belangrijkste maatschappelijke stimulans voor deze markt gaat uit van de groeiende behoefte bij/wens van overheid, gemeenten, instellingen, bedrijfsleven en consumenten om te kunnen beschikken over hoogwaardige mogelijkheden van telecommunicatie (zeer snel, grote verwerkingscapaciteit, simultane beeld-, geluids- en datacommunicatie). • Uiteraard moet ook de stand van de economie als positief stuwende factor worden aangemerkt. Gezien de groei die verwacht wordt voor de economie in de komende jaren, heeft de sector vooralsnog het tij mee.

40

fiber to the home in een groot aantal gemeenten en

afsluiten van langdurige servicecontracten.

7 Grote infrastructurele projecten (GIP)

7.1 Markttypering

Op de markt voor grote infrastructurele projecten gaat het om zo’n 10 grote bedrijven die als opdrachtnemer

Op deze installatiemarkt komen alle andere deelmark-

optreden voor elektrotechnische installatie. Voor de

ten samen: openbare verlichting, energiedistributie,

écht grote projecten gaat het aantal aanbieders in de

telecommunicatie en verkeers(regel)installaties.

richting van vijf. Tegenwoordig worden projecten

Vanwege de omvang en complexiteit van grote infra-

geïntegreerd aanbesteed, waardoor een samenloop

structurele projecten is veel kennis vereist van risico-

ontstaat van bouwkundige activiteiten (asfalt, beton) en

analyse en van aanbestedingstrajecten. Een en ander

installatiewerk. Opdrachten worden dan ook verworven

betekent dat vooral de grote installatiebedrijven met

door grote concerns (in de sector ook wel aangeduid als

een aantoonbare staat van dienst bij dit soort grote

aannemerij) met veelal een eigen installatiedivisie of

projecten betrokken worden.

nauwe samenwerking met een extern installatiebedrijf.

Net als de installatiemarkt voor verkeers(regel)installaties hangt de markt voor grote infrastructurele projecten


af van de initiatieven die in politiek Den Haag genomen worden. De rijksoverheid, NS en Rijkswaterstaat zijn

7.2.1

Marktomvang

dan ook de belangrijkste opdrachtgevers. Door het

Het is niet eenvoudig om de marktomvang van grote

afronden van projecten als de Betuwelijn en de HSL-

infrastructurele projecten aan te geven. Dit komt

zuid is het belang van de NS op deze markt afgenomen.

doordat installatiewerkzaamheden vrijwel altijd deel

De opdrachten vanuit Rijkswaterstaat zijn weer iets toe-

uitmaken van grotere plannen. De vuistregel die

genomen. Anno 2007 worden ook meer grote projecten

hierbij gehanteerd wordt is dat circa 15-25% van de

geïnitieerd door de grote gemeenten zoals Amsterdam

totale werkzaamheden uitkomt bij de installatiesec-

en Rotterdam.

tor. Zoals eerder opgemerkt wordt het meeste werk

41

geïnitieerd door de rijksoverheid. Voor infrastructurele

kennis en kunde van risicoanalyse en aanbestedings-

projecten is een overzicht opgesteld in het program-

trajecten vereist. Dit heeft de nodige consequenties

maboek Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en

voor het niveau van het personeel.

Transport (MIRT 2008). Een overzicht van de beschikbare rijksmiddelen duidt op een investeringsbudget

Al met al is men binnen de installatiesector in staat om

van bijna € 30 miljard voor Verkeer en Waterstaat16 (zie

een geïntegreerd pakket van de installatiewerkzaamhe-

bijlage IA). Het werkenpakket van Rijkswaterstaat vanaf

den aan te bieden, van begin tot eind. Men is in staat

2008 (zie bijlage II) geeft een genuanceerder beeld

om de klant te ontzorgen, en dit vereist dat er in ketens

van de grotere projecten voor de installatietechniek (>

gedacht wordt. Op het gebied van GIP bieden de bedrij-

€ 2,5 miljoen), maar een duidelijke budgetindicatie

ven een ‘all-in-one’ benadering aan.

ontbreekt. Toch worden zeker 14 projecten genoemd


met een projectgrootte van meer dan € 10 miljoen. Op

Zoals aangegeven in de eerste paragraaf zijn de investe-

basis van informatie uit het MIRT en het werkpakket van

ringen in grote infrastructurele projecten afhankelijk van

Rijkswaterstaat (zie bijlagen I en II) gaan enkele des-

initiatieven uit politiek Den Haag. De politieke agenda

kundigen uit van een GIP-werkvoorraad van ca € 350

wordt mede bepaald door het economisch klimaat.

tot € 400 miljoen voor de komende jaren. Op de lan-

Tijdens hoogconjunctuur en als er groeiende financiële

gere termijn mag voor de installatiebedrijven ook veel

reserves zijn is de investeringsbereidheid groter. De

verwacht worden van de aanleg van de Maasvlakte 2,

economie is dus een stuwende krachten en de overheid

waarvoor het contract getekend is op 27 februari 2008.

een sturende kracht. Indirect zijn ook de consument en het bedrijfsleven bepalende factoren, vanwege de vraag


naar meer mobiliteit en bereikbaarheid. Door de filepro-

De voornaamste werkzaamheden op deze deelmarkt

blematiek en de economische schade die dit teweeg-

zijn uitvoerende installatiewerkzaamheden voor (zeer)

brengt neemt de vraag naar goede infrastructuur toe en

grote infrastructurele projecten. Dit is bijvoorbeeld op

dus ook naar het bijbehorende installatiewerk.

het gebied van: treinsignalering, wisselverwarming, installatie van voedingspunten, signaleringskasten, verlichting, brandblusinstallaties, datanetwerken en dergelijke. Specifiek voor de tunnelbouw voert men ook werk

7.3 K ennisontwikkeling op het gebied van GIP

uit op het gebied van pomp- en ventilatie-installaties en catacomben/vluchtroutes.

7.3.1

Technologieën

Wat betreft ophanden zijnde nieuwe technologieën op In 2003 werd het werk voornamelijk gedefinieerd in

het gebied van installeren is voor deze markt weinig

kant-en-klare bestekken. Maar tegenwoordig wordt door

echt specifieks te noemen, daar in feite alle eerder

opdrachtgevers in toenemende mate een eisenpakket

geschetste technologische ontwikkelingen in deze deel-

opgesteld, waar de installatiesector invulling aan geeft.

markt terugkomen. Het is de rol van de installatiewereld

De calculatie voor het eindproduct wordt uitgevoerd

om het voortouw te nemen bij het onderzoeken van

door de aannemers. Hierdoor zijn veel meer ontwerp-

mogelijkheden van nieuwe technologieën en de intro-

werkzaamheden terechtgekomen bij de installatiebe-

ductie ervan.

drijven. Voor de écht grote projecten is bijvoorbeeld ook Als er al iets nieuws te noemen is, dan betreft dat zaken die invulling zijn van een thematische benadering. 16

42

Totaal voor VenW/IF (35 mld.) minus de posten: ‘ruimte voor de rivier’ en verschillende ‘planstudies’.

Daarbij spelen zaken als de laatste verlichtingstechnologie, batterijtechnologie en draadloos communiceren

van verspreide subsystemen (ubiquitous computing,

7.3.2 Kennispositie

softwarematig uitgevoerde redundantie en fouttole-

De installatiesector komt van oudsher uit een uitvoe-

rantie) een rol. Het gaat dan om veilige en betaalbare

rende rol, maar deze is in de loop der tijd veranderd in

systemen. In de sfeer van onderzoek liggen nog: trans-

een procesmatige rol. Door het verschuiven van ont-

port met automatisch bestuurde voertuigen en aanpas-

werpwerkzaamheden richting de installatiesector en de

bare wegbelijning. Een en ander heeft tot gevolg dat

complexiteit van de integrale projecten is men binnen

de markt verschuift in de richting van de ingenieursbu-

de branche bezig om meer kennis aan zich te binden.

reaus. Er wordt meer hoogwaardige kennis gevraagd en

Hoogwaardige kennis en een vorm van integraal denken

een vorm van integraal denken van de installatiebedrij-

zijn belangrijk geworden. Hiermee is een andere bena-

ven. De state-of-the-art van bijvoorbeeld de hydraulica

dering van het werk nodig (procesdenken). Dit noopt

en onderliggende besturing is van een dusdanig hoog

de sector om (ook in de uitvoering) personeel met een

niveau dat alleen op extra’s als veiligheid of betrouw-

hoger opleidingsniveau aan te trekken. Deze ontwikke-

baarheid iets nieuws te vinden valt, en dat vraagt om

ling valt over de volledige breedte van de branche waar

specialisatie.

te nemen.

Thema’s die momenteel actueel zijn, zijn onder de opdrachtgevers van grote infrastructurele projecten ‘vei-

7.4 Marktpositie

ligheid’, ‘comfort’ en ‘service, onderhoud en beheer’. Deze thema’s hebben direct invloed op de keuze van

7.4.1

Aanbestedingswijze

implementaties en dientengevolge op de technologie-

Door de omvang en complexiteit van de opdrachten is

keuze (bijvoorbeeld brandvrije kabels en installaties).

immer sprake van openbare, publieke aanbesteding. Al

Men kan daarbij bijvoorbeeld denken aan de keuze

in 2003, maar zeker ook in 2007 zijn de aanbestedings-

voor draadloze communicatietechnologie in tunnels

vormen veranderd.

om bij brand de kans op uitval van de communicatie door doorgebrande leidingen te minimaliseren. De

Design & Construct (DC)-constructies komen nu vaak

technologie vernieuwt zich dus niet zozeer, als wel dat

voor (zie ook bijlage II). Hierbij is de installateur al in

nieuwe technologieën die elders zijn ontwikkeld, ook

een beginstadium betrokken bij een traject en zorgt hij

in grote infrastructurele werken worden geïmplemen-

ook voor de invulling binnen door de opdrachtgever

teerd. Implementaties en ontwerpen worden ook meer

geschetste kaders. Dit vraagt van de installateur een

en meer gedreven door de meer integrale aanpak die

creatieve invalshoek, waarbij veel meer manoeuvreer-

wordt bereikt door het toepassen van collaborative

ruimte is. Collaborative Engineering17 (CE) komt minder

engineering. Daarbij krijgt de installatiebranche de

voor, terwijl Marktconsultatie een meer toegepaste vari-

mogelijkheid om een meer leidende rol op te pakken en

ant is. Hierbij stelt een opdrachtgever een plan van aan-

derhalve een bepaalde implementatie af te dwingen.

pak voor en verlenen een aantal marktpartijen advies.

Men ziet dan ook dat grote installatiebedrijven naar het

Vanuit deze input komt een uitgewerkt voorstel dat

aanbieden van totaaloplossingen toewerken. Kennis

aanbesteed wordt. Ook contracten waarin de costs of

van het totale portfolio van verkrijgbare technieken, en

ownership (COO) worden meegenomen - dat wil zeggen,

denken in concepten zijn daarbij nog belangrijker dan kennis van een individuele technologie.

17

Dit is een engineeringmethode waarbij voorafgaand aan het ontwerp alle partijen die ooit bij de realisatie en het latere onderhoud betrokken zullen zijn, aan tafel zitten om hun inbreng te geven.

43

investeringskosten plus kosten van operatie en onder-

wil: een duurzaam en veilig havengebied dat uitstekend

houd over een langere periode - bestaan nog steeds,

bereikbaar is, en dat tijdens de aanleg tot minimale

maar nemen geen grote vlucht.

verstoring van milieu en scheepvaart leidt. Geheel in de geest van het design & construct hebben partijen

In de aanbesteding is een ontwikkeling zichtbaar naar

afgesproken dat optimalisaties in het ontwerp ook na

meer prestatiegerichte specificaties met bijbehorende

ondertekening van het contract kunnen worden doorge-

nieuwe vormen van opdrachtverlening. Opdrachtgevers

voerd, mits ze binnen het Programma van Eisen passen

letten bij de offertes tegenwoordig op meer zaken dan

en als er overeenstemming is over de optimalisaties.

alleen de prijs. Economische waarde of economisch voordeel is bijvoorbeeld ook een factor die bepaalt of

Publiek-private samenwerking komt op dit schaalniveau

de opdracht gegund wordt.

niet veel voor. Dit gebeurt eerder in regionaal verband (projecten met een kleinere schaalgrootte).

Een goed voorbeeld van de moderne aanbesteding

7.4.2 Marktpositie

vormt de aanbesteding van de Maasvlakte 2 op 27

Zoals eerder aangegeven, zijn er op deze markt maar

februari 2008. (zie onderstaand tekstkader)

een handvol partijen die meedingen naar de complexe projecten. Door de incorporatie binnen de grotere con-

Maasvlakte 2 Het Havenbedrijf Rotterdam NV, Koninklijke Boskalis Westminster NV en Van Oord NV, hebben het contract voor de aanleg van het eerste deel van Maasvlakte 2 vandaag getekend. Met het contract is ruim € 1 miljard gemoeid. Boskalis en Van Oord werken in dit project samen onder de naam PUMA, die staat voor Projectorganisatie Uitbreiding MAasvlakte. De twee Nederlandse waterbouwbedrijven gaan tussen 2008 en 2013 het eerste deel van Maasvlakte 2 aanleggen. Het contract omvat de aanleg van 2,4 km harde zeewering (stenen en blokken), 8,4 km zachte zeewering (strand en duin), de eerste circa 700 ha havengebied, 2 km deep sea kade (-20 m), 1 km barge/feeder kade (-11/-13 m), het op diepte brengen van de havenbekkens, en de aanleg van 11 km wegen (2x2 rijstroken en 2 secundaire wegen) en spoorwegen (dubbel spoor) die nodig zijn om Maasvlakte 2 te ontsluiten. Onderdeel van het contract is ook dat het consortium na oplevering de eerste vijf jaar onderhoud aan de zeewering van Maasvlakte 2 verzorgt.

44

cerns is het ook mogelijk voor installatiebedrijven om rechtstreeks aan tafel te komen bij de opdrachtgevers. Hierdoor is de marktpositie opgeschoven in de richting van proactief en in sommige gevallen al strategisch partnerschap. Een gevolg is dat verantwoordelijkheden nadrukkelijk zijn verschoven van de opdrachtgever richting de opdrachtnemer. Voor de kleinere bedrijven geldt dat hun positie reactief is en dat ze nog steeds in de rol van onderaannemers (installatie en onderhoud) acteren. Daarnaast is meer sprake van alliantievorming. Zowel aan de zijde van opdrachtgevers als opdrachtnemers worden afspraken gemaakt aan wie besparingen ten goede komen.


De contractvorm is design & construct aangevuld met

7.5.1

Termijn

onderhoud voor de zeewering en kadeconstructies. Het

De tijdspanne van de werkzaamheden is puur project-

Havenbedrijf heeft geen ontwerp aanbesteed, maar een

gericht. Momenteel spelen bijvoorbeeld de tunnelwerk-

functioneel Programma van Eisen. Zowel bij de beoor-

zaamheden in Maastricht, de verbreding/reconstructie

deling van de biedingen als tijdens de realisatie van de

van de A2, de rondweg Den Bosch, de mainportontwik-

plannen let het Havenbedrijf vooral op de complexe en

keling (Maasvlakte 2) in Rotterdam etcetera. Voor een

risicovolle onderdelen, zoals de kademuren. Door deze

overzicht van toekomstige grote infrastructurele investe-

contractvorm heeft PUMA een grote mate van vrijheid in

ringsprojecten kan verwezen worden naar de bijlagen I

de manier waarop ze het project realiseert, en stuurt het

en II. Ook het overzicht in tabel 5 geeft een indicatie van

Havenbedrijf alleen op datgene wat het echt hebben

projecten (in de Randstad) die op stapel staan.

deze markt worden gevormd door de sterke politieke 7.5.2 Capaciteit

hang naar verbetering van mobiliteit, veiligheid en

Voor deze (geaggregeerde) markt gelden dezelfde

behoud/versterking van hoogwaardige industriële

capaciteitsvraagstukken als op de individuele deel-

bedrijvigheid. De huidige ontwikkeling van de eco-

markten. Volgens een van de geconsulteerde experts

nomie stimuleert investeringen in de infrastructuur

bestaat er een chronisch tekort aan geschikte mensen,

(zoals de plannen voor Maasvlakte 2).

op alle niveaus. Ook de instroom van nieuw technisch

• De marktpositie van de infratechniekbedrijven op

installatiepersoneel is klein. De verwachting is dat deze

de markt voor GIP is opgeschoven in de richting van

tekorten in de toekomst alleen maar zullen toenemen.

proactief en in sommige gevallen al strategisch part-

Hierdoor verloopt het adequaat invullen van de projec-

nerschap. Een gevolg is dat verantwoordelijkheden

ten moeizaam.

nadrukkelijk zijn verschoven van de opdrachtgever richting de opdrachtnemer.

Tabel 5 Overzicht UPR-projecten: bereikbaarheid en dynamische economie

Project Weguitbreiding Schiphol-Amsterdam-Almere Project A4 Schiphol, De Hoek-Burgerveen

• Voor de kleinere bedrijven geldt dat hun positie reactief is en dat ze nog steeds in de rol van onderaannemers (installatie en onderhoud) acteren.

Discontinuïteiten A4 en A12 Project Mainportcorridor Zuid Project Planstudie A13/A16 Project OV Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad Project Uitbreiding capaciteit spoor Den Haag-Rotterdam Project Kortetermijnmaatregelen openbaar vervoer Project Eén Openbaar Vervoersautoriteit Project Hoeksche Waard * Project Mainportontwikkeling Rotterdam (PMR)/ontsluiting mainport Project Containertransferium Project Transitie Greenports Project Den Haag Internationale stad Project Werkstad A4 Project Stadshavens Rotterdam Project Verkenning tweede ontsluiting haven Rotterdam Bron: Urgentieprogramma Randstad, ministerie van Verkeer en Waterstaat 2007.

7.6 Belangrijkste bevindingen • De omvang van de markt voor GIP wordt geschat op een paar honderd miljoen euro op jaarbasis. • Ten opzichte van 2003 is de markt gestabiliseerd. • Voor de komende jaren wordt eveneens rekening gehouden met een stagnatie van de markt. Dit beeld kan veranderen als duidelijk is wat de betekenis wordt van de realisatie van Maasvlakte 2 voor de branche in de komende jaren. • Investeringen in grote infrastructurele projecten zijn sterk afhankelijk van initiatieven uit politiek Den Haag. Belangrijke maatschappelijke stimuli voor

45

Bijlage 1 Rijksmiddelen MIRT 2008 A) Financieel overzicht beschikbare rijksmiddelen (x € 1.000) Artikel

Omschrijving

2008

2009

2010

2011

2012

later 4)

100.609

8.912

9.437

20.130

500

1.199

35.332

22.550

1.800

6.099

6.470

6.470

6.469

6.469

6.469

75.000

150.000

150.000

75.000

175.000

350.000

VROM (XI) 2

BIRK (FES)

2

Investeringsbijdrage Nieuwe S l e u t e l p ro j e c t e n ( F E S )

2

Bufferzones (via ILG)

2

Nota Ruimte

4

Bodemsanering

142.359

142.926

158.346

184.025

184.028

1.465.400

5

Verminderen van geluidshinder

27.110

25.526

27.056

27.852

27.852

221.864

AP

Waddenfonds

33.878

33.878

33.878

33.878

33.878

474.296

VenW/IF 11.02

Hoofdwatersystemen: Beheer en onderhoud

191.955

182.421

195.750

213.569

217.797

2.036.823

11.03

Hoofdwatersystemen: Aanleg

441.860

434.744

499.170

347.298

239.126

1.304.865

11.05.02/03

Hoofdwatersystemen: Planstudies

7.172

69.773

71.870

73.104

70.873

391.175

12.02

Hoofdwegennet: Beheer en onderhoud

858.320

780.181

838.683

733.141

707.219

8.050.407

12.03

Hoofdwegennet: Aanleg en planstudie na tracébesluit

1.245.342

1.235.341

1.069.912

449.934

365.708

277.394

12.04

Hoofdwegennet: Geïntegreerde contractvorming/PPS

204.376

157.512

111.133

111.603

112.222

908.229

12.05.02

Hoofdwegennet: Planstudies voor tracébesluit

760.868

841.561

1.090.749

246.325

412.740

14.657.005

13.02

Spoorwegen: Onderhoud en vervanging

1.510.069

1.505.056

1.566.515

1.249.269

1.203.860

12.922.019

13.03

Spoorwegen: Aanleg

760.973

825.639

793.300

697.404

404.530

624.951

13.04

Spoorwegen: Geïntegreerde contractvorming/PPS

137.701

138.183

139.071

139.979

141.289

1.178.039

13.05.01/02

Spoorwegen: Planstudies

14.01

Grote Reginale/lokale projecten

8.321

14.371

86.011

173.154

432.673

1.010.396

225.298

234.878

219.867

255.007

192.710

1.320.537

386.019

384.503

374.349

3.480.476

14.02

Regionale Mobiliteitsfondsen

15.02

Hoofdvaarwegennet: Beheer en onderhoud

347.979

29.127 392.959

15.03

Hoofdvaarwegennet: Aanleg en planstudie na tracébesluit

104.920

132.310

85.915

88.415

74.734

351.089

15.05.02

Hoofdvaarwegennet: Planstudies voor tracébesluit

13.279

25.916

104.590

168.787

171.597

1.779.415

16.01

Project Mainportontwikkeling Rotterdam

16.02

Ruimte voor de rivier

15.152

15.463

11.854

409.566

399.345

40.707

101.786

210.087

285.145

320.078

325.020

809.844

16.349

33.129

31.823

178.476

620.489

1.921.975

16.03

Maaswerken

60.845

53.266

17.02

B e t u w e ro u t e

96.186

10

17.03

Hogesnelheidslijn

17.05

Zuiderzeelijn

18.03

Intermodaal vervoer

5.784 31.018

153.849

305.112

122.686

2.168

1.778

3.930

2.620

Herstructurering oude bedrijventerreinen van nationaal belang

14.116

14.241

15.765

26.771

25.465

22.11

Ruimte voor grondgebonden landbouw

19.479

23.416

22.130

25.418

26.170

22.12

Ruimte niet grondgebonden landbouw

12.287

10.984

7.126

23.11

Verwerven EHS

81.843

87.523

91.229

77.198

79.936

79.936

23.12

Inrichten EHS

141.272

131.830

128.675

120.794

114.801

114.801 155.995

EZ (XIII) 3 LNV (XIV) 26.170

23.13

B e h e re n E H S

157.338

160.867

160.799

156.214

155.995

23.14

Beheer natuur buiten EHS

64.231

61.138

58.995

60.069

57.713

57.713

24.11

Nationale landschappen

18.851

24.376

22.609

22.156

23.138

23.138

24.13

G ro e n e n d e s t a d

79.125

79.503

79.760

48.860

49.310

49.310

24.14

R e c re a t i e

38.195

38.493

37.897

35.690

35.171

35.171

27.11

Reconstructie zandgebieden

44.221

43.445

51.103

35.187

41.271

41.271

8.251.844

8.471.376

8.944.020

7.175.282

2008

2009

2010

2011

2012

later

325.859

385.248

281.555

269.889

145.303

1.162.424

1.795.519

1.792.254

1.897.687

1.785.201

1.773.231

14.860.033

447.985

451.482

466.107

405.882

409.096

393.735

2.569.363

2.628.984

2.645.349

2.460.972

T O TA A L R I J K S I N V E S T E R I N G E N

7.534.801 56.346.555

Bron: MIRT projectenboek 2008.

B) Financieel overzicht doeluitkeringen (x € 1.000) Artikel

Omschrijving

WWI, XVIII 1

Investeringsbudget stedelijke vernieuwing (ISV)

VenW 39

Brede Doeluitkering verkeer en vervoer (BDU)

LNV divers

Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)

T O TA A L B R E D E D O E L U I T K E R I N G E N

Bron: MIRT projectenboek 2008.

46

2.327.630 16.416.192

Werkenpakket Rijkswaterstaat 2008-2010 Tabel 7 Werkenpakket RWS 2008-2010 (> E 2,5 mln.)

Titel van het project

Hoofdcategorie

Variabel onderhoud, Dynamisch Wegen District (3)

Verkeerssystemen weginfra

Rotterdam-België/Zeeland (Impuls Noord (2))

Categoraal/ Integraal

Contractvorm/ type

Projectgrootte

C

E&C UAV

2,5 mio <> 10 mio

Onderhoud E&M

C

E&C UAV - GC

2,5 mio <> 10 mio

B&O Verkeersvoorzieningen A27 Signalering Eemnes-Stichtsebrug


C

E&C UAV

2,5 mio <> 10 mio

ZSM 1 A12 3


I

D&C

2,5 mio <> 10 mio

Variabel onderhoud, Kunstwerken Wegen District (11)


C

E&C UAV

2,5 mio <> 10 mio

Onderhoud elektrische installaties

Onderhoud E&M

C

Prestatiebestek (Vast onderhoud)

2,5 mio <> 10 mio

Onderhoud pompinstallaties

Onderhoud E&M

C


2,5 mio <> 10 mio

B&O HVWN Vastverkeersvoorzieningen Radar ARK VAR


C

E&C UAV

2,5 mio <> 10 mio

A1 Watergraafsmeer - Diemen (incl. var OH)


I

D&C

2,5 mio <> 10 mio

Modernisering Object Bediening Zeeland (6)

Verkeerssystemen scheepvaart

C

D&C

2,5 mio <> 10 mio

Modernisering Object Bediening Zeeland (3)


C

D&C

2,5 mio <> 10 mio

Onderhoud VP Nijmegen/Tiel en Wolfheze


I


2,5 mio <> 10 mio

Impulsgelden Noord (14)

Industriële automatisering

C

E&C UAV

2,5 mio <> 10 mio

TDI’s en VRI’s vervangen Zuid-Holland breed


C

Overige RWS overeenk. (inhuur en/of uitbesteding)

2,5 mio <> 10 mio

Flakkeesse spuisluis (aanleg)

Werktuigbouw (E-gerelateerd)

C

E&C UAV - GC

2,5 mio <> 10 mio

Vervangen verkeerssignalering 2010


C

D&C

2,5 mio <> 10 mio

ZH Directie breed onderhoud verkeersvoorzieningen nieuw VEVO-contract


C


2,5 mio <> 10 mio > 10 mio

Peilbesluit Veerse Meer

Elektrotechniek

C

E&C UAV

A28 Zwolle-Meppel


I

D&C

> 10 mio

Radarcentrale Waddenzee


C

D&C

> 10 mio

Groot OH Velsertunnel

Onderhoud E&M

I

D&C

> 10 mio

A1/A6 Muiderberg - Almere Stad (benut- Verkeerssystemen weginfra ting)

I

D&C

> 10 mio

A1 ‘t Gooi: Techniek (BOR/Craag A1 ‘t Gooi, incl. B&O)


I

D&C

> 10 mio

A1 Diemen - Muiderberg (incl. var. OH)


I

D&C

> 10 mio

Vervangen signalering Zuid-Holland breed


C


> 10 mio

Probabilistisch B&O Maeslandtkering en Onderhoud E&M Hartelkering incl. systeemvervangingen

I

Nog niet bekend

> 10 mio

Variabel onderhoud, Kunstwerken Wegen District (13)

I

D&C

> 10 mio

Probabilistisch B&O Maeslandtkering en Industriële automatisering Hartelkering 11

C

D&C

> 10 mio

WVA: Onderhoud DVM NH

Elektrotechniek

C


> 10 mio

A4/A10 Badhoevedorp - Nieuwe Meer Amstel (Benutting)


I

D&C

> 10 mio

Aanleg investeringen SRK (Schelde RadarKeten) (3)


C


> 10 mio


Bron: Rijkswaterstaat 2007.

47

48

Colofon Ontwerp & lay-out design@cetera B.V., Rijswijk

Drukwerk Koninklijke Broese en Peereboom, Breda

Productiecoördinatie Afdeling Communicatie uneto-vni

Artikelnr: 47603

© uneto-vni juni 2008

uneto-vni Bredewater 20 - 2715 CA Zoetermeer Postbus 188 - 2700 AD Zoetermeer T 079 325 06 50 - F 079 325 06 66 [email protected] - www.uneto-vni.nl

Positioneren met kennis èn capaciteit. Ontwikkelingen in 5 belangrijke deelmarkten van de Vakgroep Infratechniek van uneto-vni

Recommend Documents