Polleke. Pedagogisch dossier LESSEN IN HET DONKER. Een film van Ineke Houtman

Polleke Een film van Ineke Houtman

Pedagogisch dossier

LESSEN IN HET DONKER

www.lesseninhetdonker.be

Intro In dit pedagogisch dossier vind je heel wat informatie over de film: • Een filmfiche met technische kaart en synopsis • Uitleg bij de belangrijkste personages (met achteraan in bijlage een interview met Liv Stig, de hoofdactrice) • Een inhoudelijke bespreking van de thema’s • Een toelichting bij het scenario en de verfilming van de boeken van Guus Kuijer • Een woordje over de regie en het acteerwerk • Uitleg bij de stijlkenmerken: camera, muziek, decor… • Bij de verschillende items zijn vragen en opdrachten toegevoegd voor een actieve bespreking van de film in de klas • Achteraan vind je ook een lesbrief die je kan kopiëren voor de leerlingen

Het is aangewezen een korte inleiding te geven vóór de filmvisie. Het kan de leerlingen helpen de film gerichter te bekijken. Daarvoor vind je op de volgende pagina een kant en klare inleiding terug. Die werd ook in de lesbrief verwerkt. We hopen dat zowel de filmvisie als de verwerking voor u en de kinderen een boeiende ervaring zal zijn! We horen graag hoe die is verlopen: op onze website is een evaluatieformulier terug te vinden: neem je even tijd om het in te vullen? Bedankt! Op onze website vind je nog meer educatief materiaal over het medium film… Lessen in het donker vzw www.lesseninhetdonker.be [email protected]

LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

1

Inleiding in de klas Deze inleiding kan je gebruiken om de film vóór de visie in te leiden in de klas. ‘Polleke’ is een Nederlandse film, gebaseerd op de gelijknamige boeken van Guus Kuijer. Het is een bijzonder mooi, modern stadssprookje.

Het verhaal Vertel het verhaal in grote lijnen zonder teveel details mee te geven. De leerlingen moeten nog nieuwsgierig blijven… Het verhaal gaat over Polleke, een meisje van elf die een hoop problemen over zich heen krijgt maar blijft geloven in haar vader, haar liefje en haar leven. Een onmogelijke liefde, multiculturaliteit, religies en ontwrichte gezinnen zijn thema’s van het verhaal.

Het decor De film speelt zich af in een Hollandse voorstad, in een wijk vol flats, afgetrapte voetbalveldjes en kleine winkeltjes. De flats worden bewoond door sympathieke, kleurrijke, volkse figuren, allochtonen en mensen aan de rand van de maatschappij.

De acteurs De hoofdrolspelers in de film zijn kinderen. Polleke is het hoofdpersonage waar heel de film om draait. Daarnaast heb je Pollekes liefje Mimoen. Ook de ouders van Polleke en nog enkele volwassenen zijn belangrijk in het verhaal. Voor de meeste kinderen was het de eerste keer dat ze een rol speelden in een film! Let eens op hun acteerwerk. Lijkt het makkelijk of juist niet?

De stijl van de film Bij het maken van een film is het belangrijk hoe de personages en het decor in beeld worden gebracht. Met andere woorden: hoe de cameraman alles heeft gefilmd. Ook de muziek speelt een belangrijke rol. Goed kijken én luisteren dus…


l

Pedagogisch dossier

2

Filmfiche Technische kaart ‘Polleke’ Nederland • 2003 • 94 min. Doelgroep Vanaf 3de graad lager onderwijs Ineke Houtman Maarten Lebens en Rob Arends Gebaseerd op de boeken van Guus Kuijer Camera Sander Snoep NSC Montage Michiel Reichwein Muziek Vincent van Warmerdam Prodcent Egmond Film and Television, Hans de Weers Co-producent VPRO Regie

Scenario

Met o.a.

Liv Stig (Polleke) Mamoun Elyounoussi (Mimoen) Halina Reijn (Tina, moeder van Polleke) Daan Schuurmans (Spiek, vader van Polleke) Frank Lammers (Meester Wouter) Helmert Woudenberg (Opa Polleke) Marja Kok (Oma Polleke) Rosa Boesten (Caro) Vanessa Coco Morales (Consuelo)

Synopsis Polleke, een slim en eigenwijs meisje van elf, woont in de stad in een flatgebouw vol mensen die uit alle hoeken van de wereld komen. Polleke groeit op in een niet bepaald traditioneel gezin; als enig kind van gescheiden ouders woont ze bij haar excentrieke moeder. Met haar vader heeft ze een hechte band, maar ze zorgt meer voor hem dan hij voor haar. Papa Spiek is een vrije geest zonder huis en haard, werkloze dichter en junkie. Als Polleke even niet in de stad wil zijn, stapt ze op de bus naar haar grootouders die in een boerderij wonen. Polleke is smoorverliefd op Mimoen. Hij woont in het flatgebouw tegenover haar en heeft ogen zo zwart als Afrika. Maar Mimoen is Marokkaans en zijn familie heeft andere plannen met hem. Hij mag niet langer met Polleke omgaan. Met hulp van haar grootouders schept Polleke orde in de chaos. Met veel humor en genegenheid helpt ze al die maffe volwassenen – die haar soms gek maken maar haar zo dierbaar zijn –weer op het rechte pad. En één ding weet ze zeker: als het van haar afhangt blijven zij en Mimoen voor altijd samen!


l

Pedagogisch dossier

3

Eerste reacties verzamelen… Alvorens de leerlingen stilstaan bij de verschillende inhoudelijke en vormelijke aspecten van de film, is het nuttig om even te polsen naar de eerste reacties… VRAGEN • Wat dacht en voelde je terwijl je naar de film keek? Probeer het te omschrijven in enkele woorden… • Vond je de film spannend, ontroerend, ver velend, saai, verwarrend, schokkend? • Voor welke personages voelde je sympathie of afkeer? • Zit er een boodschap voor de kijker in de film verwerkt?


l

Pedagogisch dossier

4

De personages in de film De film ademt een authenticiteit uit die we nog maar zelden aantroffen in een Nederlandse film. Alle personages en situaties zijn volstrekt geloofwaardig. We zetten de belangrijkste personages even op een rijtje...

Polleke Polleke is een meisje van elf maar ze is niet echt een kind meer. Ze staat er helemaal alleen voor. Thuis neemt ze de moederrol mee op zich. Polleke is zowat het enige normale en verantwoordelijke lid van haar familie. Ze heeft een groot verantwoordelijkheidsgevoel, denkt over veel zaken na en is behoorlijk rijp voor haar leeftijd. Toch komt ze terecht in een vrij onstabiele volwassenenwereld waarin ze nog niet alles kan doorzien en begrijpen, bv. haar onwil om de waarheid omtrent haar vader onder ogen te zien. Eigenwijs als ze is, zal ze het steeds opnemen voor haar vader. Polleke offert zich zelfs op om met Spiek mee te gaan afkicken. (Kan een vader eigenlijk zoiets eisen van z’n dochter?) Maar bovenal is ze een kwetsbaar klein meisje met een tomeloze kracht en levensmoed. Op pag. 16 vind je een interview met actrice Liv Stig die de rol van Polleke vertolkte.

Mimoen Mimoen is verliefd op Polleke. Ze sturen elkaar stiekem berichtjes in een doosje dat ze via een koord van het ene gebouw naar het andere sturen. Zijn oom ziet dat, maar wil Mimoen koppelen aan een meisje uit Marokko. Hij oefent een zware druk uit waar Mimoen moeilijk kan aan weerstaan. In een claustrofoob decor van flats, waar iedereen elkanders doen en laten in de gaten houdt, is de sociale controle van Mimoens familie erg groot. Zo groot dat Mimoen beslist om het uit te maken met Polleke.

Moeder Tina Tina is een excentrieke vrouw. Ze is sterk en daadkrachtig, maar ook chaotisch en onzeker. Ze houdt ontzettend veel van Polleke. Ze zou door het vuur gaan voor haar dochter (cfr. haar boze bezoek aan de onderwijzer), maar ze weet niet altijd hoe het precies moet met die opvoeding. Ze was zelf nog erg jong toen ze Polleke kreeg en het lijkt alsof Tina soms zelf nog een kind is. Dus neemt Polleke af en toe zelf de moederrol in handen. Ze moet Tina zelfs behoeden voor stommiteiten, want Polleke schaamt zich soms dood voor haar LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

5

moeder. Tina maakt het Polleke niet makkelijk: ze begint een relatie met haar schoolmeester. Maar zeker is dat ze ook nog gevoelens voor de vader van Polleke heeft. Actrice Halina Reijn over haar rol als Tina en de film “Toen ik werd gevraagd om auditie te doen voor deze film was ik stomverbaasd. Ik, een moeder? Later begreep ik van Ineke dat zij juist een jonge moeder wilde. Tina is een tienermoeder uit een achterstandswijk. Toen vond ik het interessant worden. Ik wilde geen moeder uit ‘Ouders Van Nu’ spelen. Daar heb ik niets mee. Ik herken veel in deze film. Polleke is een meisje dat op de rand balanceert tussen kind en puber. Een interessante leeftijd. Soms zie je die kind/pubermeisjes in de stad lopen, daar kan ik helemaal in opgaan. Ik kan me die leeftijd nog zo goed herinneren. Je voelt je al heel volwassen, maar aan de andere kant ben je zo onzeker als wat. Toen ik die leeftijd had, gingen mijn ouders uit elkaar. Mijn moeder kreeg een nieuwe vriend. Heel verwarrend allemaal. Ik zou destijds heel blij geweest zijn met een film als ‘Polleke’.”

Spiek Spiek is een wonderlijk figuur die veel van zijn dochter houdt, maar niet voor haar kan zorgen. Hij weet niet wat hij wil en kan zich niet staande houden in de maatschappij. Hij gaat steeds in de fout: hij dealt, steelt (zelf geld van Polleke), verbreekt z’n beloften... Tenslotte kickt hij af voor zijn dochter; hij brengt een offer aan Polleke. Acteur Daan Schuurmans over zijn rol als Spiek en de samenwerking met Liv (Polleke) en Ineke (de regisseuse) “Ik wil mezelf in het echte leven altijd onder controle hebben, maar als Spiek moest ik juist de controle verliezen. Dat vond ik spannend aan deze rol. Ik vond het ook prettig om nu eens niet de snelle

mooie jongen te spelen, maar een sjofel type aan de rand van de samenleving. Als je in een kinderfilm speelt, moet je dat niet zo benaderen. Je moet niet anders gaan spelen. Kinderen zijn kritischer dan volwassenen als het gaat om de echtheid van het spel. Dat merkte ik ook aan Liv. Ze is een heel goede actrice, ze reageerde heel spontaan. Als ik goed boos was, dan schrok ze echt. Maar als ik het niet ‘echt’ was, dan begon ze te lachen. Een goede test voor mij. Ik vond het een bijzondere ervaring om met Ineke te werken. Ze gaat diep op de dingen in en is niet snel tevreden. Ineke heeft een hele eigen visie op het maken van kinderfilms. Ze kan het ‘sprookje’ weglaten en toch die wollige kinderwereld oproepen. ‘Polleke’ is een andere film dan ‘Kruimeltje’ of ‘Pietje Bell’. Het is moderner, realistischer en harder. Maar nergens is het té hard. Als ik de film in één woord moet omschrijven is dat: hoop. Je loopt met een blij gezicht de zaal uit. ‘Het komt wel goed met die Polleke’ - dat is het gevoel dat blijft hangen."

Opa en oma Oma en opa lijken naast Polleke de twee enige normale, evenwichtige personen in een dolgedraaide wereld. Het lot van hun verslaafde zoon heeft hun zwaar getekend. Opa bidt: “Lieve God, zou u zo goed willen zijn voor onze Gerrit te zorgen, want wij kunnen het niet meer.” Polleke vindt er rust en troost als ze het allemaal niet meer aankan. Ze herkennen Polleke’s verboden liefde uit hun eigen jeugd: een katholiek meisje en protestantse jongen. Opa: “Het zal wel iets met dat geloof zijn. Hij is moslim en jij bent dat niet.” Polleke: “Waarom mag dat niet?” Oma: “Nou, hij was protestants en ik katholiek en dat mocht niet hoor.” Polleke: “Jullie deden het toch.” Opa: “Nou, eerst moest ik katholiek worden en dan vonden ze het nog niets.” LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

6

Inhoudelijke bespreking: De thema’s in de film Er zijn veel verhalen en films die gelijknamige thema’s (het zgn. ‘boy meets girl’) behandelen. Het wordt pas echt spannend als de jongen en het meisje niet metéén in mekaars armen vallen… In ‘Polleke’ is het de oom (gesteund door de vader) die Mimoen aan een ander meisje wil koppelen. Het is die spanningsboog die de film overeind houdt: slaagt Polleke erin om bij Mimoen te blijven of niet?

De film is hard en aangrijpend en behandelt enkele stevige thema’s: een onmogelijke liefde, de multiculturele samenleving, religie en ontwrichte gezinnen. De problemen van de moderne maatschappij worden hier dus niet geschuwd. En zoals wel vaker in de verhalen van Guus Kuijer worden de volwassenen als ‘niet erg evenwichtig’ beschreven. Dat thema komt hier duidelijk naar voren: Pollekes ouders zijn gescheiden, Spiek is verslaafd aan heroïne en de schoolmeester wordt verliefd op Pollekes moeder. De problemen zijn erg complex en hier en daar worden ze zelfs wat licht opgevat. Het avontuur en de lichtvoetigheid nemen altijd de bovenhand over de tragedie en de diepgang.

Liefde en vriendschap In de film is de liefde een erg belangrijk thema. Het gaat vooral over verwarring in de liefde: tussen Polleke en Mimoen, tussen Polleke en Spiek, tussen Polleke en haar moeder en tussen haar moeder en de schoolmeester. De liefde tussen Polleke en Mimoen is aandoenlijk, kinderlijk en braaf. Ze zitten in dezelfde klas, wonen in dezelfde huizenblokken. Er groeit een sterk vertrouwen tussen hen en al snel kunnen ze niet meer zonder elkaar. Tot de familie van Mimoen gaat dwarsliggen en de omgang met Polleke verbiedt. Voor Mimoen wordt het een morele strijd: hij worstelt met zijn geloof

en traditie. De loyaliteit aan zijn familie en de stem van z’n hart vechten om voorrang. Mimoen kan terugvallen op zijn geloof. Polleke daarentegen kan op niets of niemand terugvallen; ze staat er helemaal alleen voor. Haar ouders zijn druk bezig om hun eigen leven op orde te krijgen. Toch probeert Mimoen Pollekes situatie met haar vader draaglijker te maken en zorgt hij ervoor dat Polleke Spiek aanzet tot afkicken. Je hebt ook de vriendschap tussen Polleke en haar vriendinnetje Caro, samen met Polleke het enige blanke meisje in de klas. Caro plaagt haar af en toe met de liefde voor Mimoen. “Heb je al getongt?” vraagt ze dan. Of “Ik weet het van je moeder en de meester.” Caro schendt Pollekes vertrouwen door Mimoen van haar af te snoepen. Polleke is behoorlijk van slag en neemt wraak via de wijze raad van Consuelo: ‘Kijk niet meer naar hem, luister niet meer naar hem, denk niet meer aan hem én dan heb je nog iemand nodig’. Polleke zoekt contact met Jan, een boerenjongen die Polleke wel ziet zitten. Het werkt: Mimoen is jaloers en heeft duidelijk spijt van zijn daden. Ook Caro en Polleke sluiten opnieuw vriendschap.


l

Pedagogisch dossier

7

De relatie tussen Spiek en Polleke Een ander belangrijk onderwerp in de film is de relatie tussen Spiek en Polleke. Het wordt pas na een tijdje duidelijk dat Spiek ernstig verslaafd is. Bij aanvang van de film maakt Polleke ons duidelijk… “ik dicht namelijk, net als Spiek, mijn eigen fantastische dichter-vader.” Polleke wil maar niet inzien dat haar vader geen dichter is, maar een junk. Ze is zelf erg dichterlijk: ze blijft de werkelijkheid mooier voorstellen dan die eigenlijk is (de gedichtjes die ze zelf schrijft zijn soms prachtig). Behalve Polleke is er niemand die nog in hem gelooft, zelfs zijn ouders niet meer: “Gerrit zal wel nooit dichter worden. Hij maakt alleen maar brokken.” Het gaat van kwaad naar erger. Spiek steelt geld van Polleke. Toch blijft ze haar vader verdedigen en krijgt ze hiervoor op haar kop van haar moeder. Dankzij Mimoen vindt ze uiteindelijk de moed om te zeggen: “Pap, je moet afkicken, anders kan ik het niet meer aan.” Ze gaat zelfs met hem

mee naar het afkickcentrum. De scènes in het afkickcentrum zijn heel aangrijpend. Spiek ligt te trillen en te zweten in z’n bed. Hij wil tot driemaal toe weglopen en probeert Polleke te belazeren door haar weg te sturen naar oma en opa, maar Polleke doorziet zijn junkietrucs: “Wil je heel je leven een waardeloze zak blijven?” Door een piepklein gedichtje - “het is fijn om er te zijn” - sleept ze hem door de moeilijkste momenten heen. De scènes zijn zwaar, maar erg cruciaal voor de ontwikkeling van de film en het personage van Spiek. Zo zie je als kijker dat de vader een offer brengt aan zijn dochter. Ineke Houtman: “Mijn dochter van acht vindt het schokkender dat Polleke tegen haar vader zegt: ‘stommerd, dat moet je niet doen’, dan dat haar vader een junk is. Net als kinderen een beetje op hun tenen moeten lopen, vinden ze het spannend.”

VRAGEN • Op welk moment van de film wist je duidelijk dat Spiek een junk was? En ook geen dichter? • Hoe gaan de ouders van Spiek om met hun zoon? Wat vinden zij ervan? • Kan je vermoeden hoe het komt dat Spiek een junkie is geworden?

Multiculturaliteit De spanningen tussen de islamitische en de christelijke cultuur wordt hét obstakel in de liefde tussen Polleke en Mimoen. Polleke wordt er in de eerste plaats mee geconfronteerd: ze wil dansen met Mimoen op de bruiloft van Mimoens zus, maar je mag niet zomaar met elkaar dansen binnen de Marokkaanse cultuur. De ‘boze’ oom van Mimoen stuurt Polleke weg; hij wil niet dat ze nog met elkaar omgaan. Anders dan Mimoens vader (die al geruime tijd in Nederland woont) houdt hij nog sterk vast aan het geloof en traditie van z’n moederland. Mimoens oom is dan ook erg van streek als hij, net in Nederland gearriveerd, z’n buurmeisje ontmoet: “Caro

komt uit een buisje en haar vader is homo.” In een landschap met polders en windmolens (op weg naar opa en oma) valt op hoe ontheemd Mimoen hier is... verlaten, in tweestrijd. “Ik ben wel hier geboren, maar ik hoor meer bij hen dan bij jullie,” zegt hij bij zijn terugkeer uit Marokko. Daar werd hij flink uitgelachen om zijn liefde voor een Hollands meisje: “Mimoen krijgt een schortje voor. Mimoen past op de baby terwijl zijn vrouw gaat dansen.” Polleke heeft nog wel goede hoop op de multiculturele samenleving. Ze moeten ervoor zorgen dat ze wél met elkaar mogen omgaan. Toch is er nog een lange weg te LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

8

gaan en de raciale strijd is nog lang niet uitgevochten. Maar er is hoop: op het einde vindt Polleke de moed om op Mimoen af te stappen in aanwezigheid van zijn familie en mag ze met hem dansen op haar moeders bruiloft. De liefde van een vader voor z’n zoon blijkt toch sterker dan de wetten van familie en traditie.

VRAGEN • Kan je begrip opbrengen voor de oom van Mimoen? • Als jij zou verhuizen naar een ander land, wat zou je dan het meeste missen?

De Marokkaanse cultuur in de film De Marokkanen in het verhaal zijn geen boosdoeners, maar vriendelijke lui. Ze hebben hun problemen, maar gaan respectvol om met anderen. Volgens Ineke Houtman is het hoog tijd dat we met elkaar beginnen te praten en elkaar leren respecteren. Ze heeft voor deze film veel advies ingewonnen en research gedaan. Vooral Chaib Massaouidi, die theaterregisseur is en de rol van Mimoens vader speelt, heeft haar enorm geholpen. Hij is Berber, zoals 80 % van de in Nederland wonende Marokkanen.

Door hem in die rol te casten won het verhaal nog aan dramatiek. De Berbers uit het Rif-gebergte spreken geen Arabisch en vormen een gesloten gemeenschap waarin het heel moeilijk is een instap te vinden. Ze zijn zeer gehecht aan hun tradities en sluiten zich af van de buitenwereld. Ze vond bij hen nauwelijks iemand die wilde of kon acteren. De andere acteurs, zoals Mamoun Elyounoussi (Mimoen) zijn geen Berbers. Zij moesten dus eerst de taal leren. Bovendien filmde ze vanuit een Nederlands perspectief, kijkend door de ogen van Polleke.

VRAGEN • Welke waarden en normen gelden in film? • Welke visie op menselijke relaties, op de samenleving wordt in de film gehanteerd?

Extra info: Religie - Islam De positie van de vrouw in de koran is vanuit westers standpunt ‘minderwaardig’. Dat is niet typisch voor de moslims, maar wel typisch voor een oorspronkelijk nomadische cultuur, waarin mannelijke kracht centraal stond en vrouwen ongeveer als vee beschouwd werden. De koran bevat echter vanuit dit standpunt een aantal beschermende maatregelen voor de vrouw: wederzijdse toestemming om te huwen, seks alleen binnen het huwelijk, echtscheiding enkel volgens bepaalde voorwaarden, een sluier om als getrouwde vrouw herkend te worden en geen last te krijgen. Voor

westerlingen blijven een aantal zaken moeilijk liggen, bv. polygamie (max. 4 vrouwen), fysieke straffen (slagen) bij herhaaldelijke ongehoorzaamheid, de inmenging van familie in partnerkeuze (het meisje moet echter wel akkoord gaan met het voorstel van de ouders), de man erft in principe meer dan de vrouw, een islamitische vrouw mag enkel een islamitisch man trouwen (omgekeerd mag een islamitische man wel een joodse of christelijke vrouw trouwen zonder dat die zich hoeft te bekeren).


l

Pedagogisch dossier

9

Het scenario Het filmverhaal wordt geschreven door een scenarist. Als het scenario klaar is, werkt de scenarist vaak samen met de regisseur bij het verfilmen. In het geval van ‘Polleke’ is het filmverhaal gebaseerd op een boek, een bestaand verhaal dus.

Wat is een scenarist? Een scenarist schrijft een scenario: het verhaal van de film. Hij/zij kan het zelf bedenken, of het verhaal baseren op een bestaand boek of theaterstuk. Dit scenario wordt gebruikt door de regisseur; het hele verhaal staat er in uitgeschreven met de dialogen, inclusief een gedetailleerde omschrijving van de personages en het decor. Bij ‘Polleke’ ging het zo: Ineke Houtman maakte ooit de film ‘Madelief, krassen in het tafelblad’, een verfilming van het gelijknamige boek van Guus Kuijer, schrijver van talrijke jeugdboeken. De film had behoorlijk wat succes en Guus Kuijer en Ineke Houtman vielen regelmatig in de prijzen. Ze belden elkaar op over een eventuele verdere samenwerking. Zowel Ineke als Guus waren bezig met een gelijkaardig verhaal: Guus Kuijer was net een boek aan het schrijven over Polleke, een Hollands meisje dat verliefd is op een Marokkaanse jongen. Ineke hoorde via een vriendin, een onderwijzeres, een verhaal dat door haar hoofd bleef spoken. Zij vertelde over een Marokkaans meisje in haar klas dat altijd met een Nederlandse jongen optrok. Toen de onderwijzeres hen plaagde dat ze verliefd waren, werd het meisje vuurrood en barstte in tranen uit: “Ik zou niet met een Nederlander mogen trouwen”. Ineke vond dit zo treurig - als je weet dat je niet mag houden van iemand van een andere cultuur of religie en dat voor een meisje van acht jaar die optie voor de toekomst al uitgesloten was - dat ze het verhaal graag wilde verfilmen.

De scenarioschrijvers over de productie… Scenarioschrijvers Rob Arends en Maarten Lebens werkten al eerder samen met Ineke Houtman voor de verfilming van ‘Madelief, krassen in het tafelblad’. Lebens: “Het werk van Guus Kuijer is voor een scenarist prachtig materiaal. Zijn boeken zijn voor een deel al televisie: hij schrijft scherpe dialogen in een heldere, originele spreektaal. Vooraf hadden we met hem een gesprek over hoe hij Polleke zag. Dat ging makkelijk; er was door de eerdere samenwerking veel vertrouwen. Guus Kuijer heeft later ook het scenario gelezen. Hij vond dat we - omwille van het acteren - de dialogen te veel ‘versimpeld’ hadden. Dat hebben we deels weer bijgewerkt.” Er werden vijf boeken over Polleke geschreven. Die kan je nooit allemaal in een film van 90 minuten stoppen. Heel veel gebeurtenissen werden dus geschrapt. De moeilijkheid was ook om uit de boekenreeks met al z’n verschillende thema’s een verhaal met een spanningsboog te distilleren. Die spanningsboog zit in de vragen: blijven Polleke en Mimoen bij elkaar en komt Polleke er achter wie haar vader echt is? Dat is ook tevens het tragische aspect van de film: Polleke die niet wil inzien dat haar vader geen dichter is, maar een junk. Arends: “Dat tekent ook Polleke’s karakter, haar dichterlijke kant. Ze wil de werkelijkheid mooier maken dan die is. Daar heeft ze veel voor over. ‘Polleke’ is een tragikomische film. Ondanks de pittige thema’s zit er veel humor in. Een kinderfilm moet lucht hebben. Je mag nooit met een steen in je maag zitten kijken.” LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

10

Verschillen tussen boeken en film “We zijn tijdens het schrijven zo dicht mogelijk bij het boek gebleven. Vooral de arena, de omgeving hebben we aangepast. In het boek woont Polleke in een oude wijk met kleine huizen, waar iedereen elkaar kent. De film speelt zich af in een wijk met flats vol schotelantennes. Die omgeving vonden wij filmisch gezien interessanter. De arena is heel belangrijk, die moet helemaal kloppen. We zoeken net zolang tot we de hele wijk hebben gecreëerd, compleet met afgetrapte voetbalveldjes, kleine winkeltjes en belhuizen. Het is film, het is beeld; je moet van de beelden gaan houden.”

Toch zijn er wel enkele verschillen… In het boek gaat de opa van Polleke dood. Maar Rob en Maarten hebben hem in leven gelaten. In het boek is Pollekes moeder een bejaardenverzorgster, maar omdat dat filmisch niet zo’n dankbare achtergrond was, bedachten ze het telefoonwinkeltje midden in de stad. In die winkel BEL O BEL komen allerlei mensen telefoneren naar hun vaderland. Het ziet er vrolijk, rommelig, erg levendig en kleurrijk uit. Verder begint én eindigt het filmverhaal met een trouwerij. In de boeken begint het verhaal anders. Maar Rob en Maarten vonden zo’n (afge)rond verhaal het mooist. Beginnen en eindigen met trouwen... zo wordt het nog méér een verhaal over liefde.

VRAGEN • Heb je al eens een boek gelezen waarvan je later de film zag? • Wat vond je beter: het boek of de film? Waarom? • Wat doe je het liefst: een boek lezen of een film bekijken? Waarom?

Het scenario/ de verhaalstructuur Elk verhaal heeft een begin, midden en einde. Tijdens de eerste 15 minuten van de film krijg je doorgaans alle informatie die je nodig hebt om het verhaal te begrijpen. Je kan op dat moment al een antwoord geven op de 5-W vragen: • Over WIE gaat het verhaal? • WAAROVER gaat het verhaal? • WAAR speelt het verhaal zich af? • WANNEER speelt het verhaal zich af? • WAAROM of waardoor krijgt het verhaal een plotse wending?

VRAAG • Kunnen de leerlingen een antwoord geven op de 5 W-vragen?


l

Pedagogisch dossier

11

Regisseren & acteren… De regisseur De regisseur is de baas op de filmset. Hij/zij bepaalt hoe de film er zal uit zien: hoe de acteurs moeten acteren, hoe het decor eruit moet zien, waar de camera moet staan… De regisseur heeft een mening over een thema van het filmverhaal. Om zijn/haar visie over te brengen, kiest hij/zij voor een bepaalde acteerstijl, voor bepaalde kostuums, decorelementen enz. De regisseur bewaakt deze technische middelen. Hij/zij maakt de film natuurlijk niet alleen. Hij wordt omringd door een hele ploeg van mensen: een scenarist die het verhaal schrijft, een producent voor de financiering, een hele technische ploeg tijdens de opnames, de acteurs, een monteur die de opnames aan elkaar monteert, enz. Maar tijdens dat hele proces is de regisseur de belangrijkste persoon. Het is dan ook zijn of haar naam die bij de film wordt vermeld als die in de bioscoop wordt gebracht.

Casting De ‘casting’ is het selecteren van de acteurs. Men kiest acteurs op basis van hun bekwaamheid maar natuurlijk ook voor hun uiterlijk en uitstraling (= typecasting; acteurs lijken op hun personage door hun geslacht, leeftijd & lichaamsbouw). Soms wordt er gekozen voor een bekende acteur/actrice omdat het publiek die met een bepaald type personage associeert. Zij beïnvloeden dus de casting.

VRAGEN • Welke bekende acteurs ken je? Welke rollen spelen zij? Wie is je favoriete acteur? Waarom? • Ken je acteurs die altijd eenzelfde soort rol spelen?

Regisseuse Ineke Houtman over de casting bij ‘Polleke’ “Ik heb tijdens de casting ongeveer 400 meisjes gezien. Er zat geen Polleke bij. Ik zocht een meisje dat een diep personage

kon spelen op een subtiele manier, met gevoel voor humor en met een enorm doorzettingsvermogen. Zoeken naar een speld in een hooiberg. Via, via hoorde ik dat Liv mogelijk een Polleke kon zijn. Ik liet haar tijdens de casting een scène spelen waarin ze moest dansen met haar vriendin Caro. Caro is van elastiek. Liv moest spelen dat ze niet kon dansen. Ze was absoluut niet bang om iets fout te doen. Ze deed het op haar eigen manier en ironiseerde Caro en zichzelf op een heel grappige wijze. Bovendien zag ik Liv ‘denken in beelden’. Het vinden van een geschikte Mimoen was LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

12

ook een probleem. Ik was op zoek naar een charmante Marokkaanse jongen, die goed moest kunnen acteren én zingen. We zijn veel scholen afgeweest, maar dat leverde weinig op. De meeste Marokkanen in Nederland zijn Berbers; zij hebben een heel gesloten cultuur. In een film spelen is frivool, dat doe je niet. Vooral wanneer ik vertelde dat er een zoenscène in de film zat, haakte het merendeel af. Uiteindelijk heb ik Mamoun gevonden via een kennis die een programma voor Marokkanen presenteert. Mamoun was vijftien, Liv elf. Het was dus nog even de vraag of zij een geloofwaardig stel zouden zijn, maar de combinatie bleek goed.

Acteerstijl De acteur beweegt en praat op een bepaalde manier; dat heet ‘acteerstijl’. Hij geeft betekenis aan zijn rol door veelvuldige en grote gebaren of juist door onbeweeglijk te zijn. Hij kan zijn tekst snel afhaspelen of juist traag. Hij kan in één film een stijl aanhouden, of eensklaps veranderen van stijl.

Ik regisseer kinderen door onder het draaien steeds tegen ze te praten. Tijdens de repetities groeit dat meteen. Ik train ze om naar me te luisteren, maar niet naar me te kijken. Ik word het stemmetje in hun hoofd. Hoewel Liv en Mamoun goed konden herhalen, moet je het bij kinderen toch vaak hebben van de eerste takes. Ik probeer ze te verrassen. Ik laat ze soms vooraf niet de hele scène lezen, zodat ze niet weten wat hun tegenspeler gaat doen of zeggen. Dat levert spontane reacties op.”

VRAGEN • Wat is typisch aan de bewegingen van Polleke/Spiek/ Mimoen en Tina? • Ken je acteurs die een bepaald type beweging hebben?


l

Pedagogisch dossier

13

De stijlkenmerken Geluid/muziek De klankband is heel belangrijk in de film. De muziek helpt om het verhaal te vertellen en accentueert vooral de sfeer en gevoelslading van de scènes. De muziek zonder woorden voegt een eigen betekenis aan de filmbeelden toe. Bij de openingsscène hoor je Arabische muziek, zo komen we te weten dat Mimoen van Marokkaanse afkomst is. De eigen

betekenis van de muziek blijkt ook sterk wanneer er gebruik wordt gemaakt van relevante, betekenisvolle liedteksten. Tijdens Pollekes verjaardagsfeest maken Mimoen en Polleke het terug goed en dat wordt mooi weergegeven in de song van ‘I’m falling in love...’. ‘Spiek en de schoolmeester’ dansen ook in Elvispak op een remake van Elvis Presley (door Junkie XL).

VRAGEN • Wat vond je van de muziek in de film? • Wat is het belang van de muziek in de film?

Kledij & decor In deze film dienen de kostuums/kledij om de personages te situeren en het etnische karakter te benadrukken. Ook het decor werd met veel zorg uitgezocht. Alles moest kloppen: de aankleding van het interieur in de huizen is, net als de kledij, zeer authentiek. Er werd een hele wijk gecreëerd die

Cameragebruik Het is heel belangrijk hoe het verhaal in beeld wordt gebracht. De cameraman is daarom een erg belangrijk persoon bij het maken van een film. Zo maakt hij gebruik van verschillende camerastandpunten. Hij filmt iets van dichtbij of veraf. Dat maakt het voor de kijker interessanter. Zo word je meer bij het verhaal betrokken en wordt meteen duidelijk wat belangrijk is en wat niet. Als alles vanuit hetzelfde camerastandpunt zou worden gefilmd, dan wordt het al gauw saai en lijkt het alsof je naar een theaterstuk zit te kijken.

aan de film een erg levendige en kleurrijke uitstraling geeft. Dankzij de kledij en het decor merk je snel de verschillen op tussen de Marokkaanse en Europese cultuur. Dit visuele onderscheid is belangrijk voor het verhaal.

De kijker betrekken bij het verhaal Camerastandpunten worden gekozen om de kijker optimaal te betrekken bij het verhaal. Hieronder worden enkele voorbeelden uit de film aangehaald: Filmen vanuit het standpunt van Polleke Het verhaal wordt verteld vanuit het standpunt van Polleke. Dat is duidelijk te merken aan het camerastandpunt. De camera staat telkens op ooghoogte van Polleke. Zo lijkt het alsof je de film beleeft/bekijkt door haar ogen, de ogen van het hoofdpersonage. Subjectieve camera Als de camera het standpunt van een personage weergeeft, heet dat ‘een subjectieve camera’. De kijker kan zich daardoor beter inleven in het standpunt van dat perLESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

14

sonage. Als het verhaal zich uitsluitend beperkt tot ‘wat personages doen’, is er sprake van een objectieve vertelling. Het openingsbeeld De film begint met ‘een sfeerindeling’: het decor, de muziek, de lichteffecten en het spel van de acteurs geven de toon van de film aan. Het openingsbeeld is vrij lang en vertelt al veel over de film: De camera volgt Polleke en Mimoen tijdens de bruiloft van Mimoens zusje. Er wordt gedanst en gezongen. Het is een vrolijke sfeer. Tijdens die scènes maakt de camera vloeiende, draaiende bewegingen en lijkt het alsof wij meedansen met Polleke en Mimoen. De openingsscènes tonen ons dadelijk de twee leefwerelden die belangrijk zijn in de film: Mimoens Marokkaanse familie met hun rituelen en gebruiken en Pollekes familie met oma en opa (proloog), haar moeder en vader in een westerse christelijke cultuur. Proloog In de proloog, de inleiding van het verhaal, zien en horen we opa vertellen uit de bijbel, uit het boek Genesis: “Heel lang geleden, zoveel jaren als geen mensen konden tellen, schiep God de hemel en de aarde en de aarde was woest en leeg en God sprak...” Het is een typisch gebruik uit het protestants geloof. Het zegt al veel over de film: we krijgen een beeld van twee religies die een grote rol spelen in de film. De vertelstem van opa gaat over in een

voice–over van Polleke. Dit versterkt het gevoel dat we door Pollekes ogen naar het verhaal kijken. Slotbeelden van de film Ook in de voorlaatste scène is de cameravoering belangrijk om bij de kijker de juiste emoties op te wekken. Tijdens die voorlaatste scène krijgen we een verrassende wending in het verhaal: We zien eerst de personages van Pollekes familie, dan zien we de familie van Mimoen in de verte opdoemen en naderbij komen. Dit is in slowmotion gefilmd. Je krijgt de tijd om als kijker de emoties van Polleke mee te voelen. Plots hoor je geen muziek meer. Je krijgt een prachtig kleurenpalet van groen en rood. De kleuren zijn zacht en warm en verhogen de emotionaliteit. We zien Polleke naar de familie van Mimoen toestappen, vragend om met Mimoen te mogen dansen. Mimoens vader geeft een teken dat het mag… en hiermee wordt ook hun liefde voor elkaar bezegeld. Een symbolisch gebaar. Ze dansen, er is weer muziek en het tempo van de beelden versnelt. Als laatste beelden zien we Mimoen en Polleke op een dak zitten. Mimoen zingt een Marokkaans liedje voor Polleke. Ze vraagt “waar ging dat over?” “Over jou”… Ze kijken elkaar in de ogen en traag kruipen ze naar elkaar toe en kussen elkaar. De camera zweeft langzaam langs het dak omhoog met een laatste blik op Polleke en Mimoen die liefdevol naast elkaar liggen, kijkend naar de hemel.

VRAGEN • De manier waarop een gebeurtenis wordt gefilmd is van groot belang. Het moet het juiste gevoel opwekken bij de kijker. Op welke manier wordt de liefde tussen Polleke en Mimoen aan de kijker getoond? Hoe heeft de cameraman dit aangepakt? • Welke rol speelde de muziek daarbij? Bronvermelding BIBI DUMON TAK, Camera loopt…ACTIE, Querido, Amsterdam, 2003 Generiek, 16e jaargang 3/2004, nummer 79, Gert Hermans Film en televisie, Julie Decabooter, 24/09/04


l

Pedagogisch dossier

15

Interview met Liv Stig (Polleke) De filmopnames zijn intussen al 2 jaar achter de rug. Maar deze ochtend is Liv Stig, de ietwat gereserveerde titelactrice, nog maar eens per trein vanuit Amsterdam het land doorgereisd om te praten over ‘Polleke’. Ter gelegenheid van de Vlaamse release.

Liv: “Meestal aardig. Als ik haar zei dat ik iets in het verhaal stom vond, luisterde ze ook. Soms bleef ze bij haar mening; soms paste ze iets aan. Ik moest iemand uitschelden voor “banaan”, en dat vond ik stom. Ik zei toen “eikel” en dat vond Ineke ook goed. We oefenden weinig. Vlak voor de opname repeteerde ik met Ineke m’n tekst zonder gevoelens of emotie. Zo kende ik de woorden en was ik bij de eerste opname nog écht spontaan.” Liv Stig: “Na de première werd ik uitgenodigd in Nederlandse filmhuizen en op festivals. Ook in het buitenland: Berlijn, Zweden (mijn vader is Zweed en ik spreek de taal, dus dat was fijn) en een festival in Sarajevo (Bosnië-Herzegovina). Je ziet er nog overal sporen van de oorlog – verwoeste gebouwen en zo – maar je voelt heel hard dat die mensen weer door willen gaan met leven. Omdat het er zo zonnig was, leek het een extra-mini-zomervakantietje.” Je hebt al de halve wereld rondgereisd, maar je bent een echte Amsterdamse. Vergelijk jouw Amsterdam eens met dat van Polleke. Liv: “Ik kom niet zo vaak in allochtone buurten, maar ik ken er wel enkele mensen. Ik woon op een woonboot en ook op school zitten er vooral Nederlandse kinderen. Maar ik ben wel een écht stadsmeisje. Het platteland is rustig, maar mij lijkt het vooral erg vervelend.” Hoe was Ineke Houtman tijdens de opnames? Streng? Aardig?

Kan je intussen zelf nog zeggen hoe goed je ‘Polleke’ vindt? Liv: “De eerste keer vond ik het leuk om te zien wat ze met de beelden gedaan hadden. Later ging ik op het verhaal letten en dat vond ik heel goed. Maar ik heb de film intussen wel 15 keer gezien, en ik kijk alleen nog naar mezelf. Dan denk ik de hele tijd: “Oh, wat doe je dat slecht! En wat heb ik toch een rotkop! Ik verdraag het echt niet meer!” ” Vind je dat zoiets kan: een vader die z’n dochter meevraagt naar het afkickcentrum? Liv: “Dat is wel een beetje gemeen. Maar als ze meegaat, gaat hij er ook voor. En als hij volhoudt, is dat enkel dankzij haar. Die opnames waren wel vreemd. Ik zat al enkele dagen op hotel en ik miste m’n thuis en voelde me zielig, en toen ging Daan tijdens de opnames opeens zo raar tekeer. Ze hadden me gewaarschuwd: “wees een beetje lief voor hem als ie gaat afkicken en kalmeer hem een beetje.” Maar ik schrok me dood toen Daan ging rillen, schreeuwen, zweten,…”


l

Pedagogisch dossier

16

Je hebt wel je moeder en je zuster bij, maar niet je meester… Liv: “Stel je voor dat je moeder verliefd wordt op de meester! Dat is toch verschrikkelijk. Trouwens, mijn ouders zijn nog bij elkaar, dus dan moeten ze eerst scheiden en dat zou ik vreselijk vinden. Als m’n moeder op de meester verliefd werd, ging ik bij m’n vader wonen.” Als je tegen jonge kinderen zegt dat een film over liefde gaat, beginnen ze meestal “boe!” te roepen. Liv: “Dat deed ik vast ook. Je dacht toen: “Jongens, iieeuk!” Maar waarschijnlijk vinden ze het tegelijk ook best wel spannend. Ik had er geen probleem mee dat de film over liefde ging. Behalve dat ze el-ke-keerop-nieuw vroegen of ik zelf ook verliefd was op Mamoen. Nee dus! Ik schoot goed met ‘m op. In ’t begin leek hij een vervelend jochie, een macho-patsertje. (Hij is ook enkele jaren ouder dan ik.) Maar later bleek hij een leuke knul. Hij was wel heel anders dan z’n personage… Mamoen stond vrij ver af van Mimoen. Dat zie ik in de film aan kleine dingen, bv. hoe hij loopt. Hij loopt zoals zichzelf, en dat past niet bij Mimoen.” Heb je kennis gemaakt met de familie van Mamoen? Liv: “Z’n ouders en z’n zus heb ik ontmoet. Een heel moderne familie. Z’n moeder woont in Engeland en z’n vader bemoeit zich niet met Mamoens vriendinnetjes. Heel anders dan Mimoen.”

De opa in de film (Helmert Woudenberg) lijkt ook al zo’n lieve man. Heel ‘opaachtig’. Liv: “Helmert was ook echt aardig. We draaiden een scène waarin ik samen met opa de koeien naar de stal breng. Toen werd ik zo bang – die koeien gingen heel eng kijken en ze hadden horens. Vanzelf greep ik z’n hand vast. Ineke stond in de verte te roepen: “Je moet stoer zijn; laat die hand los.” Maar toen voelde het even alsof hij m’n echte opa was.” Heb je ooit Ineke’s film ‘Madelief’ gezien? Liv: “Natuurlijk! Mijn moeder speelt de rol van Madeliefs moeder. Ook de tv-series heb ik gezien.” Binnenkort komt ‘Polleke’ ook als serie op tv. Dan zullen nog veel meer mensen naar jouw ‘rotkop’ zitten kijken. Liv: “Die tv-serie wordt leuk; daarvoor gebruiken ze nog veel meer nieuwe stukjes. Dus dan kijk ik naar die nieuwe scènes en zit ik niet meer de hele tijd op mezelf te letten. Ik kan de reacties van het publiek voor de tv niet zien, dus vind ik het niet erg dat er veel mensen kijken. Maakt me niks uit!” Overgenomen uit Generiek Interview : Gert Hermans

Had je wel eens wat gelezen van Guus Kuijer? Liv: “Het eerste Polleke-boek las ik voor de film; de rest nadien. En nog wat andere boeken. Guus Kuijer was heel aardig, maar we hebben niet veel gepraat. Hij zegt niet veel, maar z’n gezicht straalt iets vriendelijks uit. De eerste ontmoeting vond ik wel spannend: ik moest een meisje spelen dat hij had bedacht; dat was een raar gevoel. Later hoorde ik toch dat hij heel tevreden was over de film.” LESSEN IN HET DONKER Polleke

l

Pedagogisch dossier

17

Lessen in het donker Lessen in het donker vzw stelt jaarlijks een filmprogramma samen voor het onderwijs in Vlaanderen. De vertoningen vinden plaats in in tal van cultuurcentra en bioscopen in de vijf Vlaamse provincies. Het filmprogramma van elke locatie is terug te vinden in de programmabrochure en op onze website. De werking wordt financieel ondersteund door de Vlaamse Gemeenschap.

De pedagogische dossiers worden opgemaakt door:

Lessen in het donker vzw Sint-Jakobsstraat 36 • 8000 Brugge • 050 34 91 93 [email protected] • www.lesseninhetdonker.be

Het Vlaams Centrum voor Kinder- en Jeugdfilm Jekino Paleizenstraat 112 • 1030 Brussel • 02 242 54 09 [email protected] • www.jekino.be


l

Pedagogisch dossier

18

Polleke Een film van Ineke Houtman L E S B R I E F

V O O R

L E E R L I N G E N

Vóór de film Het verhaal Het verhaal gaat over Polleke, een meisje van elf, die een hoop problemen over zich heen krijgt maar blijft geloven in haar vader, haar liefje en haar leven. In de film komen verschillende thema’s aan bod: een onmogelijke liefde, wonen in een multiculturele buurt, verschillende godsdiensten, probleemgezinnen. Maar eigenlijk is ‘Polleke’ vooral een modern sprookje! Een beetje zoals ‘Romeo & Juliet’, maar met een goed einde… of niet? Dat zal je zelf wel zien…

Het decor De kostuums en decors kunnen je bij deze film helpen om de personages beter te leren kennen. Wie zijn ze? Waar komen ze vandaan? Bv. de kledij van Mimoens familie (let op het trouwfeest van Mimoens zus) maakt meteen heel veel duidelijk. Het decor werd met veel zorg uitgezocht. Alles moest er levensecht uitzien: de aankleding van de Marokkaanse ruimtes zijn net als de kledij zeer authentiek. Ook werd er een hele wijk gecreëerd met voetbalveldjes, kleine winkeltjes en belhuisjes. De film heeft zo een levendige en kleurrijke uitstraling.


l

Lesbrief voor leerlingen

1

De acteurs De hoofdrolspelers in de film zijn kinderen. Polleke is het hoofdpersonage waar heel de film om draait. Daarnaast heb je Pollekes liefje Mimoen. Ook de ouders van Polleke en nog enkele volwassenen zijn belangrijk in het verhaal. Voor de meeste kinderen was het de eerste keer dat ze een rol speelden in een film! Let eens op hun acteerwerk. Lijkt het makkelijk of juist niet?

Na de film Eerste reacties… • Wat dacht en voelde je terwijl je naar de film keek? Probeer het te omschrijven in enkele woorden… • Vond je de film spannend, ontroerend, vervelend, verwarrend, saai, schokkend? • Voor welke personages voelde je sympathie of afkeer? • Zit er een boodschap voor de kijker in de film verwerkt?

Het verhaal Kan je het verhaal samenvatten aan de hand van volgende vragen: • Over WIE gaat het verhaal? • WAAR gaat het verhaal OVER? • WAAR speelt het verhaal zich af? • WANNEER speelt het verhaal zich af? • WAAROM of waardoor krijgt het verhaal een plotse wending?

Thema’s in de film • • • •

Op welk moment in de film wist je duidelijk dat Spiek verslaafd was? Hoe gaan de ouders van Spiek om met hun zoon? Wat vinden zij ervan? Kan je begrip opbrengen voor de oom van Mimoen? Als jij zou verhuizen naar een ander land, wat zou jij dan het meeste missen?

De acteurs • • • • •

Welke bekende acteurs ken je? Welke rollen spelen zij? Ken je bepaalde acteurs die precies altijd dezelfde rol spelen? Wat is typisch aan de bewegingen van Polleke/Spiek/ Mimoen en Tina? Wie vond je de beste acteur of actrice? Waarom?

De camera en de muziek • Wat vond je van de muziek in de film? • Wat is het belang van muziek in de film? • De manier waarop een gebeurtenis wordt gefilmd is van groot belang. Het moet het juiste gevoel opwekken bij de kijker. Op welke manier wordt de liefde tussen Polleke en Mimoen aan de kijker getoond? Hoe heeft de cameraman dit aangepakt? • Welke rol speelde de muziek daarbij?


l

Lesbrief voor leerlingen

2

Polleke. Pedagogisch dossier LESSEN IN HET DONKER. Een film van Ineke Houtman

Recommend Documents