Pink news. borstkanker: de feiten, cijfers, weetjes, tips en meer

Pink news borstkanker: de feiten, cijfers, weetjes, tips en meer

Tekst Carlijn Biesemaat, Charlotte Olthoff, Daphne Doemges, Ella Mae Wester, Els Meyer, Jannine Berkelaar, Joep Zijp, Karin Wesselink, Linda van den Dobbelsteen, Lottie Herfkens, Mariska Lokker, Minta Nicolaï, Suzanne Geurts, Sabine Leenhouts, Thea Tijssen Vormgeving Mirjam Ippel Coördinatie Flory Hartog

nieuws

Het wapen van

Amsterdam

In het amsterdamse VU Medisch Centrum wordt een baanbrekende procedure getest met een dubbel doel: grotere kans op totale verwijdering van tumorweefsel én een zo mooi mogelijk cosmetisch resultaat. Arts-onderzoeker Nicole Krekel en oncologisch chirurg Petrousjka van den Tol assisteren met hun ‘geheime wapen’ bij borstbesparende operaties in een aantal ziekenhuizen in NoordHolland. Wat dat wapen is? Een echoapparaat. De officiële naam van de procedure: Echogeleide Lumpectomie. Petrousjka van den Tol: “In Nederland wordt borstkanker op verschillende manieren behandeld. Voor alle behandelcentra geldt als belangrijkste streven het volledig verwijderen van al het tumorweefsel, het liefst in een operatie. Bealve de aard van de borstkanker speelt de samenstelling van het team een rol, zijn de benodigde specialisten beschikbaar, wat zijn afspraken met

gezwel is en inschatten hoeveel extra weefsel daaromheen hij moet wegsnijden. Het belangrijkste streven is om na de chirurgische verwijdering van een tumor zeker te zijn dat alles voor 100% kankervrij is. Om zo'n radicale verwijdering te garanderen, wordt een extra veiligheidszone van gezond weefsel rondom de tumor verwijderd. Uit een onderzoek bleek echter dat ondanks die veiligheidszone bij 20% de tumor niet in één keer was verwijderd. Het komt voor dat chirurgen niet helemaal zeker zijn en daarom meer weefsel dan de gebruikelijke veiligheidszone wegsnijden en dan nóg de kwaadaardige tumor niet geheel verwijderd hebben. Dat zijn onnodige verminkingen. Hoe meer weef-

andere ziekenhizen, welke regels leggen verzekeraars op? Maar het gebeurt nog veel te weinig dat tegelijkertijd alles in het werk wordt gesteld om ook de borst zélf zo mooi mogelijk te houden. Ongeveer driekwart van alle kwaadaardige borsttumoren is voelbaar. Het verwijderen van deze tumoren gaat vooralsnog op de tast. De chirurg moet met zijn vingers voelen hoe groot het

sel er wordt weggesneden, hoe slechter het cosmetisch resultaat van de borst.”

enorm onderschat Nicole Krekel: “En dat is nou precies een nog te vaak onderschatte factor. Een patiënt kan heel blij zijn als ze genezen is verklaard – de overlevingskansen zijn tegenwoordig héél goed. Maar op de lange termijn is een mooi

paar borsten ontzettend belangrijk voor de levenskwaliteit van een vrouw." En waar komt dan hun echo-methode van pas? Nicole: “Niet-voelbare turmoren kunnen tijdens de operatie met drie methoden worden opgespoord: met een draad, met radioactief materiaal of met een echo. Uit ons onderzoek blijkt dat de echogeleide operatie het effectiefst is: daarmee wordt de tumor veruit het vaakst radicaal verwijderd. Doordat de tumor continu in beeld kan worden gebracht tijdens de operatie, kan deze zo precies mogelijk verwijderd worden. We onderzoeken daarom op dit moment of de hulp van de echografie ook tot betere resultaten kan leiden tijdens de operatie van de voelbare tumoren. De resultaten van ons onderzoek zullen begin volgend jaar bekend zijn. We denken dat de hulp van echografie tijdens de operatie zal leiden tot minder onnodig verwijderd gezond weefsel en minder kans dat een stukje tumorweefsel over het hoofd wordt gezien. Onze oefenperiode stemt ons hoopvol: van de dertig echogeleide operaties was in slechts één geval niet in een keer alle tumorweefsel weggenomen. Wel is in vrijwel alle gevallen zo veel mogelijk weefsel gespaard. Als de resultaten van de studie zo goed blijken als wij denken, dan hebben we een heel nauwkeurige, veilige en relatief goedkope manier gevonden om veel beter te opereren.”

nieuws

sneller ziek door nachtdiensten?

steuntJe in de reÏntegratie-rug

in 2009 werden er in denemarken schadeclaims uitgekeerd aan vrouwen met borstkanker die langdurig nachtwerk hadden gedaan. Aanleiding: een rapport waarin stond dat nachtwerk kankerverwekkend zou kunnen zijn. in Nederland is een vervolgonderzoek gestart.

3x per jaar

Het rapport dat in denemarken zoveel opschudding veroorzaakte, is afkomstig van het internationaal Agentschap voor kankeronderzoek (iArC). in Nederland heeft nu het Nki-AVl in samenwerking met het irAs in Utrecht de Nightingale studie gestart. dr. Anouk Pijpe, epidemioloog bij het Nki-AVl, is projectcoördinator. Waarom is dit onderzoek noodzakelijk? “Omdat er nog veel onbekend is over de gezondheidseffecten op lange termijn van beroepsmatige blootstellingen, zoals nachtwerk. de bekende risicofactoren verklaren nog maar de helft van het aantal borstkankerpatiënten.” Welke aanwijzingen zijn er dat de verstoring van het dagnachtritme iets te maken zou hebben met borstkanker? “eén aanwijzing is de verstoorde productie van melatonine. dat hormoon speelt een belangrijke rol in het regelen van het dag-nachtritme. de productie van dit stofje is afhankelijk van de blootstelling aan licht. Bij een normaal dag-nachtritme is overdag de productie laag, bij het donker worden komt de productie op gang en ’s nachts bereikt de productie een piek. Bij lichtblootstelling ’s nachts wordt de productie van dit stofje onderdrukt. Van melatonine wordt gedacht dat het anti-tumoreigenschappen heeft. door een verminderde melatonine-aanmaak zou de kans op kanker dus toenemen.” is er nog een andere aanwijzing? “We willen ook onderzoek doen naar de klokgenen. de kans op ziekte wordt onder andere beïnvloed door erfelijke aanleg, ons dNA. de klokgenen reguleren je biologische klok. Uit recent onderzoek is gebleken dat je klokgenvariant mogelijk kan bepalen hoe je omgaat met verstoringen van het dagnachtritme en dat beïnvloedt de kans op borstkanker.” moeten vrouwen die ’s nachts werken zich zorgen maken? “Het verband tussen nachtwerk en borstkanker zoals dat tot nu toe gevonden is, werd alleen gevonden bij vrouwen die minimaal 20 tot 30 jaar lang nachtwerk hadden gedaan. deze groep is relatief klein. een aantal studies vond ook geen verband. Vrouwen hoeven zich dus ogeen zorgen te maken.” meer informatie over het onderzoek vind je op www.nightingale-studie.nl.

Uit onderzoek blijkt dat veel (ex-)borstkankerpatiënten problemen ondervinden als ze willen blijven werken tijdens de behandeling of als ze weer aan de slag gaan na de behandeling. Dan is het goed te weten dat je als (ex-) patiënt in de polikliniek van het NKI-AVL in Amsterdam advies kunt krijgen van onafhankelijke bedrijfsartsconsulenten. Zij adviseren over werken tijdens de behandeling, reïntegratie en veelvoorkomende problemen die het werken moeilijk maken, zoals vermoeidheid. Ook kan de bedrijfsartsconsulent ingrijpen bij klachten en werkgerelateerde problemen.

Naast Pink Ribbon Magazine is er nog een tijdschrift speciaal over borstkanker. Het heet B, wordt uitgegeven door de BorstkankerVereniging Nederland en verschijnt 3x per jaar. Directeur Sandra Kloezen: “B houdt je op de hoogte van de laatste medische ontwikkelingen, zodat je weet wat er speelt en wat de mogelijkheden en de nieuwe inzichten zijn. Want kennis geeft vertrouwen. Maar B laat ook zien hoe anderen leven met borstkanker, wat hen heeft geholpen. Zo hebben we het verhaal van een 80-jarige vrouw die, ondanks de afkeurende geluiden uit haar omgeving, koos voor een borst-reconstructie.” B verschijnt drie maal per jaar. Je krijgt het automatisch toegestuurd als je lid bent van BorstkankerVereniging Nederland, borstkanker.nl, tel. 030 - 2917220. Een jaarlidmaatschap kost € 29,- Iedereen kan lid worden. B magazine is mede mogelijk gemaakt met financiering van Stichting Pink Ribbon.

Ziekenhuis kiezen De Monitor Borstkankerzorg combineert ervaringen van patiënten (sinds januari 2010) met informatie over het zorgaanbod van ziekenhuizen. Op basis van postcode en criteria van patiënten, wordt een overzicht gegeven van de zorg van ziekenhuizen in de buurt. De Monitor kan je zo helpen bij je keuze voor een ziekenhuis. BorstkankerVereniging Nederland (BVN) heeft 18 criteria opgesteld die belangrijk zijn

voor een borstkankerpatiënt. In de Monitor zijn de ziekenhuizen die hieraan voldoen met een roze lintje gemarkeerd. Het lintje is bedoeld als ondersteunende informatie, en betekent niet dat ziekenhuizen zonder lintje geen goede zorg leveren; hun zorg is op onderdelen anders dan de BVN graag ziet. De Monitor is mede mogelijk gemaakt met financiering van Stichting Pink Ribbon. Zie ook borstkanker.nl.

Ultrageluid:

veel minder belastend Borstkanker kan in de toekomst mogelijk worden behandeld met ultrageluid. Het UMC Utrecht doet hier sinds december 2010 onderzoek naar. In eerste instantie past het centrum de methode alleen toe bij vrouwen met een goedaardig gezwel. Pas wanneer blijkt dat de methode veilig is en goed werkt, kan het als een normale behandeling van borstkanker worden ingevoerd. Bij de nieuwe behandelmethode worden borsttumoren met ultrageluid tot een temperatuur van 60 tot 90 graden verhit. Hierdoor sterven de tumorcellen af, waarna het lichaam ze opruimt. Door gelijktijdig een MRI-scan uit te voeren, kunnen artsen de temperatuur in de gaten houden en de plaats van de tumor in het lichaam nauwkeurig bepalen. Voor vrouwen is de ultrageluidbehandeling veel minder belastend dan een operatie. Zo kan hij onder plaatselijke verdoving plaatsvinden en kunnen de vrouwen nog dezelfde dag naar huis. Wel is net als bij een operatie aanvullende bestraling nodig.Het UMC Utrecht is het eerste centrum ter wereld dat de nieuwe ultrageluidbehandeling toepast bij borsttumoren. Onderzoeksleider dr. Maurice van den Bosch: "Naar verwachting zal ongeveer een kwart van de borstkankerpatiënten voor de ultrageluidmethode in aanmerking komen. Hierbij gaat het om vrouwen met kleine, niet uitgezaaide borsttumoren."

Hoe eerder,

hoe beter

Borstkanker vroegtijdig opsporen is nog altijd moeilijk. Het UMC Utrecht onderzoekt of er genetische afwijkingen zijn te vinden in tepelvocht, waardoor borstkanker sneller kan worden vastgesteld. Hoe het werkt? Twee groepen vrouwen worden onderzocht: vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker en vrouwen bij wie de ziekte net is vastgesteld. Bij de eerste groep wordt gedurende vijf jaar jaarlijks tepelvocht afgenomen, zodat veranderingen kunnen worden gevolgd. Bij de groep waar pas kanker is ontdekt, worden genetische veranderingen in het tepelvocht vergeleken met het kwaadaardige borstweefsel na de operatie. Op die manier kan worden vastgesteld in welke mate genetische veranderingen van de tumor kunnen worden teruggevonden in tepelvocht. De eerste resultaten zijn veelbelovend, maar voor conclusies is meer onderzoek nodig.

beauty

Even geen kanker

in de spiegel

Hoe je eruitziet, bepaalt hoe je je voelt. Met die gedachte geeft de stichting Look Good…Feel Better workshops. Patiënten leren er hoe ze zichzelf mooier – en dus zelfverzekerder – kunnen maken. Volgens Josien van Essen begon de stichting destijds op bescheiden schaal: “De eerste serie workshops was een pilot, in twee ziekenhuizen in Amsterdam en Rotterdam, om uit te proberen of er behoefte aan was. Het was een initiatief van een patiënte, Toos Born. We merkten meteen dat er wel degelijk heel veel behoefte aan zo’n workshop was.” Dat was zes jaar geleden. Inmiddels wordt de workshop landelijk gegeven in 55 ziekenhuizen en bestaat er een stichting.

Je oude gezicht terug Josien van Essen gaf als visagist zelf workshops: “Voor gezonde mensen geldt al dat je uiterlijk invloed heeft op hoe je je voelt. Als je slecht hebt geslapen voor een sollicitatiegesprek en je ziet er moe uit, voel je je een stuk beter als je jezelf met make-up mooier maakt. Als je kanker hebt, geldt dat nog meer. Sommige vrouwen hebben door de behandeling bijvoorbeeld tijdelijk geen wenkbrauwen meer. Dat verandert je complete gezichtsuitdrukking. Je merkt pas hoe belangrijk wenkbrauwen zijn als je ze niet meer hebt; ze geven je gezicht zoveel kracht en karakter. Met make-up kun je je uitdrukking weer terugkrijgen door je wenkbrauwen met een sjabloontje bij te tekenen. Ook kun je oneffenheden of vlekjes camoufleren,

het schaduweffect van wimpers imiteren en als finishing touch blusher, oogschaduw en lipstick aanbrengen. Als je het maar in de juiste kleuren doet. Heb je bijvoorbeeld last van roodheid in je gezicht of ogen, gebruik dan geen roodbruine of paarse oogschaduw, dat zorgt voor een vermoeide uitdrukking. Koele, heldere kleuren werken veel beter.”

Twaalfstappenplan Iedereen die fit genoeg is, kan de workshop bijwonen, vertelt Josien. “Of vrouwen zich goed genoeg voelen om erbij te zijn, laten we aan hen zelf over. Het gebeurt wel eens dat er een bed naar binnen wordt gerold, compleet met stellage en infuus. Of een rolstoel. Sowieso geldt bij ons: niets moet, alles

mag. We werken met een twaalfstappenplan, maar voor de een zijn drie stappen genoeg en is het alleen al prettig om in het gezelschap te zijn van vrouwen in dezelfde situatie. Een ander leert de twaalf stappen wel graag allemaal. In elk geval ervaren alle vrouwen de workshop als prettig, is onze ervaring.” Een van Josiens deelnemers verwoordde eens treffend wat voor effect de workshop op haar had. Na afloop straalde ze toen ze in de spiegel keek en was het even helemaal stil. Toen zei ze: “Als ik tussen de behandelingen door naar de supermarkt ga, zien ze niet eens dat ik het ben. Nu staat kanker even niet meer centraal, maar gewoon ikzelf. Ik zie in de spiegel weer degene die ik eigenlijk ben.”

Opmaaktips voor thuis • • • • •

Vermoeid gezicht? Gebruik rond je ogen een camouflagestick of -crème in

een tint die lichter is dan je eigen huidskleur. Met een transparante, niet al te matte foundation egaliseer je je huid. Tot slot: een beetje bronzing powder. Wimpers kun je faken door met een oogpotlood een schaduweffect maken. Gebruik een zachte en goed geslepen eyeliner en zet een dun lijntje op de rand van het ooglid. Gebruik het potlood voordat je oogschaduw opbrengt. Als je wenkbrauwen zijn uitgevallen, kun je ze met een sjabloontje natekenen (te koop bij parfumeriespeciaalzaken en schoonheidsspecialisten). Droge lippen? Gebruik eerst lippenbalsem en daarna lippenstift. Voor een extra sprankelend effect gebruik je daarna nog lipgloss. Kies een oogschaduw in een kleur die contrasteert met je ogen. Dat geeft een sprekend effect en laat je ogen opvallen.

Kijk op lookgoodfeelbetter.nl voor tips en een overzicht van de workshops.

H-yoga: ontspanning op maat Bij kanker komt veel stress kijken. En je hebt dan wel een heel medisch team om je heen, maar wie leert je ontspannen? Josette van Leeuwen (49) verbaast zich er nog steeds over. En ze spreekt uit ervaring. Zeven jaar geleden kreeg ze borstkanker, waarna ze een miskraam kreeg, haar huwelijk stuk liep en ze haar moeder aan leukemie verloor. In die zware tijd vormde yoga haar enige houvast: “Ik kon mijn verdriet verwerken en kwam geestelijk en lichamelijk weer in balans.” Reden voor haar om zich te verdiepen in het effect van yoga op kanker en H-yoga in Nederland te introduceren: een combinatie van Hatha- en Healing-yoga.

korte, Aangepaste oefeningen In een wereld die op zijn kop staat, helpt H-yoga (borst)kankerpatiënten hun rust weer te vinden, tijdens en na de behandelingen. Josette werkt met passende thema’s, zoals loslaten, acceptatie en kracht. Het grootste verschil met de reguliere Hatha-yoga is dat ze continu rekening houdt met alle beperkingen van de ziekte. “Een (ex-) kankerpatiënt is net een stuiterbal,” vertelt Josette. “Het hoofd zit vol met watten en degene kan zich maar kort concentreren. En na een operatie missen vrouwen met borstkanker bijvoorbeeld een borst of een stuk oksel.” Dit resulteert in kortdurende, aangepaste oefeningen. Ruimte voor praten is er ook. “Maar je krijgt alle vrijheid. Wil je even je ellende vergeten, dan is stilte prima.”

Niks geitenwollensokkerigs aan Het grote voordeel van H-yoga is dat deelnemers de oefeningen direct kunnen toepassen. “Een eenvoudige ademhalingsoefening (zie kader) brengt al rust tijdens een chemobehandeling of de zoveelste, spannende mri-scan.” Klinkt letterlijk als een verademing, maar het vereist ook moed om de stap naar H-yoga te zetten, vindt Josette. “Deelnemers durven bij ‘zichzelf naar binnen te gaan’ en hun angsten onder ogen te zien.” Een veelgehoord vooroordeel is de vrees voor ‘geitenwollensokkengedoe’. Josette: “Natuurlijk werk je aan je geestelijke kracht, maar tijdens yoga luister je vooral naar je eigen lichaam. Wat is daar nou zweverig aan?”

Voorproefje

2 oefeningen voor thuis

• •

G  a op je rug liggen, handen op je buik, en luister vijf tot zeven in- en uitademhalingen naar je adem. Adem vanuit je onderbuik, maar forceer niets. B  lijf op je rug liggen en plaats je knieën op heupbreedte. Wieg zachtjes met je benen van links naar rechts, op het ritme van je ademhaling. Zo ‘masseer’ je je onderrug en buikorganen

lichaam

Controle over de kilo’s Veel kankerpatiënten kampen met ongewenst gewichtsverlies. Een diëtist kan uitkomst bieden – ook als na de chemo de kilo’s er te snel weer aan vliegen.

Sommige tumoren veroorzaken veranderingen in de stofwisseling die ervoor zorgen dat het lichaam meer energie verbrandt dan normaal. De tumoren die bij borstkanker ontstaan, hebben weliswaar geringe invloed op de stofwisseling, maar behandelingen als chemotherapie des te meer. Door ­misselijkheid of veelvuldig overgeven verlies je vaak vele kilo’s. Hierdoor nemen je conditie en weerstand af, ­ terwijl vermoeidheid en lusteloosheid juist toenemen. Marleen de Bruin is hoofd diëtetiek aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht en heeft met haar afdeling dagelijks te maken met de problemen omtrent gewichtsbeheersing tijdens ziekten zoals kanker. Marleen: “De diëtist stelt een dieetadvies samen ­ dat is aangepast aan de medische en ­persoonlijke situatie van een patiënt. Het belangrijkste is om diegene in ­goede conditie te houden en daardoor de beste kwaliteit van leven te geven.”

lekker Marleen ziet vaak dat door behandelingen als chemotherapie ook een verandering van smaak en reuk optreedt. “Voedsel met een uitgesproken smaak valt meestal af. Door met de patiënt te overleggen wat hij of zij wel en niet lekker vindt, zoeken we naar een g ­ eschikt

eetplan.” Bij flink gewichtsverlies zijn (drinkbare) producten met extra veel calorieën belangrijk. “Denk aan calorierijke toetjes, energierijke drankjes of lekkere vette milkshakes. Als je bijvoorbeeld griep hebt, drink je ook liever dan dat je vast voedsel tot je neemt. Dat is voor een kankerpatiënt niet anders.”

vijf kilo erbij Marleen legt uit dat ook gewichts­ toename als gevolg van borst­kanker op kan treden. “Zeker als je na de chemo­ behandeling een hormoon­ therapie moet volgen, zie je dat er gewichtstoename optreedt. Hoe fijn ­ dat ook lijkt, we raden altijd aan om niet alle remmen los te gooien. Door de hormonen die in de medicijnen z­ itten, verandert je stofwisseling en zitten er zomaar vijf kilo bij die er uiteindelijk toch weer af moeten.” Er bestaat geen standaard voedingsadvies bij kanker. Welk advies wordt gegeven, is afhankelijk van de soort kanker, de behandeling, de klachten, de prognose, de mogelijkheden en de wensen van de betrokkene zelf. ­Meestal wordt gekozen voor een ­voedingsplan dat samengesteld is uit voedingsmiddelen die de betrokkenen gewend is te gebruiken. Al dan niet aangevuld met extra calorierijke dan wel caloriearme producten.

Doehet-zelf yoga

Een simpele oefening om de kracht van yoga te voelen: Z  it met rechte rug op een stoel ­zonder de leuning te gebruiken. S tel je voor dat je een heel grote puntmuts op hebt van ongeveer één meter hoog. De muts heeft de ­mooiste kleuren met een leuk ­bolletje in de vorm van een kwastje. D  oop het kwastje in een mooie kleur verf en kleur ermee over het plafond. Eerst van voor naar achter, dan via het midden van rechts naar links. Voor elke beweging neem je ongeveer drie tot vijf minuten de tijd. K  leur daarna met de kwast cirkels aan het plafond. Kleine of grote, snelle of langzame, rechtsom of linksom. Als je na tien tot vijftien minuten klaar bent, blijf je heel rustig zitten. N  eem het gevoel in je nek met ­aandacht waar. Meer info vind je opyogabijkanker.nl.

• • • • •

allochtonen

Ziekte om je dubbel voor

te schamen Bij Goli Abdurahman (44) werd vijf jaar geleden borstkanker ontdekt. Na haar genezing werd ze actief voor allochtone kankerpatiënten. Ook schreef ze het boek ’21 stralen’. “Niemand kende mij met hoofddoek. Dus toen ik voor het eerst bedekt in het openbaar verscheen, werd ik vreemd aangekeken.Maar ik bedekte niet mijn haar, maar mijn kale hoofd. Dat ik hardop zei dat ik borstkanker had, waren de mensen om me heen niet gewend. In de Koerdische cultuur hebben de meesten het over die ‘vieze ziekte’ en denken ze dat het besmettelijk is. Er heerst een taboe op kanker en helemaal als het gaat om kanker in zo’n intiem lichaamsdeel als je ­borsten. Dat is dubbele schaamte. Ik had al maanden last van een jeukende plek op mijn borst, maar de huisarts nam me niet serieus. Dat hoor ik vaak van andere kankerpatiënten, vooral de eerste generatie allochtonen heeft de naam dat ze zeuren. Veel van hun kwalen worden aan stress toegeschreven. Mijn leven was ook vol spanning, als meisje moest ik vluchten voor de bommen van Saddam Hussein in Irak en later zat de geheime dienst van Iran achter me aan. In Nederland dacht ik rust te krijgen, maar ervoer ik juist de ergste vorm van doodsangst. Na de diagnose was ik bang dat ik na een pijnlijk ziekbed zou sterven. Moslims mogen namelijk niet kiezen voor euthanasie. Ook de reacties van bekenden en zelfs mijn familie maakten het extra moei­ lijk. Sommigen zeiden dat de kanker een straf van Allah was omdat ik geen goede moslim ben geweest.

Dat ik anderhalf jaar geleden heb ­gekozen voor een borstreconstructie, durfde en kon ik bijna tegen niemand vertellen. Daar rust ook een taboe op. Veel moslims vinden dat je moet accepteren dat Allah heeft besloten ­ je borst eerder te laten sterven dan jij. Wat me tijdens mijn ziekte wel is ­tegengevallen, is dat het in het ziekenhuis vooral gaat om de diagnose en behandeling. Maar niemand vertelde me ­ bijvoorbeeld over een stichting als Mammarosa die toen net bestond. Ik had graag met andere allochtone borstkankerpatiënten ervaringen uitgewisseld, maar nu stond ik er erg ­alleen voor. Gelukkig steunde mijn man me en ging hij niet bij me weg. Dat is voor veel migrantenvrouwen ook een angst, heb ik g ­ emerkt. Ik ben trots op wat ik nu bereikt heb. Net zo trots als toen ik weer zonder hoofddoek naar buiten kon. Ik liep met mijn beste ­vriendin Roos over de ­Dappermarkt in Amsterdam, net als altijd: innig ­gearmd. Nu kreeg ik weer van iedereen vreemde blikken, tot ik snapte: ze ­ denken dat we lesbisch zijn! Ik had ­natuurlijk een kort jongens­ achtig kapsel.” Met één klik informatie over borst­kanker lezen én horen in het Sranan Tongo, Berbers, Papiamentu, Chinees en nog acht andere talen: het kan op de site van de stichting Mammarosa (mammarosa.nl).

Dvd over dilemma’s Het landelijk steunpunt VPTZ (vrijwilligers palliatieve terminale zorg) heeft een dvd gemaakt rond dilemma’s in migrantengezinnen waar ­iemand terminaal ziek is. Te bestellen via vptz.nl voor € 20 (niet-leden).

psyche

‘Ze komen binnen vertrekken als vrouw’ Ongeduldig kijk je uit naar het einde van de behandeling. Wat zul je opgelucht zijn. En blij. Dat het vaak heel anders loopt, weet Sandra van den Brink, maatschappelijk werker bij het NKI-AVL in Amsterdam. “Veel kankerpatiënten zeggen eerst: ‘Ik heb geen probleem, ik ben beter en pak de draad weer op’. Toch vallen de meeste vrouwen na de behandelingen in een zwart gat. Dat laten we ook zien, met een simpele tekening van een neerwaartse lijn. En dat is confronterend. Eerst sta je op ‘standje overleven’, waarna de tijd volgt om rustig na te denken en je te realiseren wat er gebeurd is. En dan komt de klap pas écht aan.”

Rouw op je dak “Als je hoort dat je borstkanker hebt, kun je in één keer volledig ‘onderuit’ gaan. Het proces dat iemand dan doormaakt is met rouw te vergelijken. Het verlies van je onbevangen leven, je toekomstplannen. Ongeloof, boosheid, verdriet, angst en weer opkrabbelen volgen elkaar op. Als je dat nog nooit heb meegemaakt, moet je dat nu zelf ontdekken en voor het eerst ondergaan. En dat is loodzwaar. De grootste emoties zijn angst en onzekerheid. En vooral bij jonge vrouwen ook jaloezie: waarom is zíj wel zwanger en staat mijn leven stil? Die psychische belasting uit zich ook in je lijf. Slapeloosheid, paniekaanvallen, niet kunnen ontspannen… Vrouwen die borstkanker hebben gehad, staan in een continue staat van paraatheid, uit angst voor terugkeer van de ziekte. Niet vreemd dat ze bij het minste of geringste boos reageren. Vaak hoor ik dat mensen zichzelf niet meer herkennen.”

emoties komen erbij kijken, wat kunnen jij én je omgeving doen. Alleen al bij het horen van die informatie, reageren veel vrouwen opgelucht en komt er een zekere rust over ze heen: ‘Oké, ik ben dus niet alleen en mijn gevoelens zijn normaal’. Eerst wil ik weten welk persoonstype er voor me zit. Hoe ging iemand vóór de ziekte met angst en onzekerheid om? Dat zegt veel over haar copinggedrag; haar manier van omgaan met tegenslagen in het leven. We passen hier onze benadering altijd op aan. Mensen die van nature al bang zijn om de controle te verliezen, hebben het vaak extra zwaar. Want controleverlies komt onherroepelijk bij kanker kijken.”

De kracht van de groep “Als je tachtig bent, zul je nooit vergeten dat je op je – bijvoorbeeld – veertigste borstkanker hebt gehad. Verwerk je dit onvoldoende, dan kan de nasleep van de ziekte je blijven achtervolgen. Daarom adviseer ik groepsrevalidatie, gericht op kankerpatiënten. Het Slotervaart Ziekenhuis en het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis bieden samen een Oncologische Revalidatiegroep voor Borstkanker, waarbij een groep van zo’n acht vrouwen met een medisch team aan hun fysieke en mentale gesteldheid werken. Ze komen binnen als patiënt en vertrekken als vrouw. Ongelooflijk, hoe veerkrachtig vrouwen zijn! Het blijft me verbazen.”

Zeg me wie je bent…

Zelf aan zet

“Als maatschappelijk werker bied ik (ex-)kankerpatiënten psycho-educatie: ik help vrouwen beter door het herstelproces heen te komen. Aan de ene kant door als klankbord te dienen, aan de andere kant door informatie te geven. Welke

“Vraag je arts naar de mogelijkheden voor individuele- of groepstrajecten bij jou in de buurt. En het allerbelangrijkste: kijk goed welk soort hulp bij jouw karakter en behoeften past. Kijk ook eens op nfk.nl.”

Zo steun

je haar Je moeder, dochter, zus of vriendin heeft borstkanker. Hoe zorg je dat je er ook echt voor haar bent?

Do’s

ied concrete hulp aan. Zeker tijdens • Bbehandelingen is het fijn als er al

•

ledaagse klusjes uit handen worden genomen. K  rabbelt ze na de behandeling weer op, laat haar dan ook dingen ondernemen. Het is heel lief om te zeggen: ‘Blijf maar lekker in bed, ik breng de kinderen naar school.’ Maar juist zo’n activiteit kan iemand het gevoel geven weer mee te tellen.

Dont’s

eggen dat ‘ze altijd kan bellen’ en • Zdaarna zelf niets laten horen. Vind 

•

je het moeilijk om te bellen? Een kaartje kan ook al steun geven. J e gevoel opkroppen. Zeg wat het met jóu doet. Dat kan het ijs breken: (ex-)patiënten willen hun verhaal delen, maar vinden het ook moeilijk erover te beginnen.

5 vragen over het nieuwe OncoKompas Het VUmc en het NIPED (kennisinstituut gespecialiseerd in onderzoek op het gebied van preventie en vroegdiagnostiek) lanceren medio 2012 het OncoKompas. Deze eerste persoonlijke e-healthportal wijst patiënten de weg na hun behandelingen.

Wat heb je eraan? De nazorg bij kankerpatiënten kan beter, blijkt uit onderzoek. Veel patiënten vallen na de behandeling in een zwart gat: de medisch specialist let vooral op lichamelijke klachten, terwijl het herstel ook psychosociale kanten heeft. Bovendien: een zorgprofessional kent soms niet álle nazorgmogelijkheden. Het OncoKompas kent ze wel en biedt handvatten om de weg te vinden in het oerwoud aan opties die bij jou passen.

Hoe werkt het? Je vult een vragenlijst in, gericht op vijf gebieden: psyche, fysiek, sociale kwaliteit van leven, levensvragen en levensstijl. Dit kost ongeveer een half uur. Hieruit rolt je persoonlijke profiel. Op basis van je klachten, motivatie en behoeftes volgt een lijst met hulpbron-

nen. Denk aan tips om je levensstijl te verbeteren of om te gaan met angst. Ook krijg je verwijzingen naar instanties in de buurt en online cursussen, zoals Minder moe bij kanker.

Wie maken het? Aan het OncoKompas werkt een team experts, zoals oncologen, psychologen, fysiotherapeuten en diëtisten. De vragenlijsten en profielen zijn bovendien wetenschappelijk onderbouwd en worden uitgebreid getest. Eind 2011 start een grootschalig gebruikersonderzoek bij een aantal ziekenhuizen.

Voor wie is het? In principe voor iedereen die voor kanker behandeld is. Je hebt een doorverwijzing van je medisch specialist nodig. Toegang verloopt via oncokompas.nl.

Wat kost het? De bedoeling is dat de zorgverzekeraar het kompas vergoedt. Voor de ontwikkeling van het programma krijgen het VUmc, Cancer Center Amsterdam en het NIPED financiële steun van KWF Kankerbestrijding en Alpe d’HuZes.

Cursus nu ook als dvd

sterker door schrijven Veel psychologen gebruiken schrijven als een cognitieve gedragstraining: Schrijf elke dag vijftien minuten je gedachten van je af, bijvoorbeeld in een blog of dagboek. Hou het wel het binnen die tijd en ga na deze ‘piekersessie’ iets actiefs doen, zoals wandelen. Voordeel van een blog: je krijgt steun van bekenden en zelfs onbekenden. Want een reactie plaatsen is laagdrempelig – ook voor iemand die het moeilijk vindt om met je over je ziekte te praten. In een paar minuten heb je al een blog aangemaakt, bijvoorbeeld op blogspot.com of web-log.nl. Een blog of dagboek werkt ook goed als document. Bijzonder om terug te lezen ná de behandelingen. Veel vrouwen verbazen zich erover hoe sterk ze in die periode waren. Schrijven prikkelt je creativiteit. Niet voor niets belanden herkenbare, ontroerende verhalen vaak in boeken en tijdschriften. Digibeet? Geef jezelf een mooi schriftje cadeau.

Nieuw!

een bewezen manier om met angst, onzekerheid en twijfel om te gaan.

Met subsidie van Pink Ribbon is de cursus Omgaan met borstkanker van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) uitgewerkt op een speciale dvd. Met aandacht voor leren ontspannen, omgaan met angst, vragen stellen. Andere oncologische centra kunnen deze dvd direct in hun nazorgtrajecten gebruiken. Voor informatie kun je bellen met met Marion Wiesenhaan, tel. (071) 526 91 11.

erfelijkheid & gezin

Ondanks alles toch een gezonde baby Haar conditie was allerbelabberdst en het behandeltraject was nog niet afgelopen, toen Debbie (34) onverwacht zwanger bleek.

“Een innerlijk stemmetje zei meteen dat het niet goed was toen ik die knobbel in mijn borst ontdekte. De huisarts nam het niet serieus, het zou gewoon een cyste zijn. In elk geval geen tumor, want die had een andere structuur. Voor de zekerheid stuurde hij me door voor een mammografie, maar ik kon pas na zes weken terecht. Dat duurde me te lang. Ik nam het heft in eigen hand en belde dezelfde dag een ander ziekenhuis, het MST in ­Enschede. Daar kon ik de volgende dag al terecht en aan het einde van die dag vertelde de arts dat het hoogstwaarschijnlijk kwaadaardig was. Binnen twee weken lag ik op de operatietafel voor een borstbesparende operatie, later hoorde ik dat ik een hormoongevoelige tumor had. Geen erfelijke variant, wel agressief en snelgroeiend, maar als je er op tijd bij bent, goed te behandelen. Gelukkig bleek ik geen ­uitzaaiingen in mijn lymfeklieren te hebben.

Na de operatie krijgen vrouwen vaak eerst chemotherapie en daarna bestraling. Bij mij ging het anders­ om. Voor de borstkanker werd ontdekt, hadden Walter en ik besloten te ­trouwen. Dat wilde ik laten doorgaan, maar dan wel met mijn eigen haar. Ik was daar heel stellig in. In overleg met het ziekenhuis kreeg ik eerst bestraling

deling uitgesteld moest worden om eerst eitjes te ‘verzamelen’ en dat ik hormonen zou moeten spuiten. Voor mij stond op nummer een: overleven. Beter worden. Zoals verwacht werd ik niet meer ongesteld, kreeg opvliegers en meer overgangsverschijnselen. Halverwege de Herceptin-kuren leek het of mijn menstruatie weer langzaam op gang kwam. Daardoor kreeg ik langzaam het vertrouwen in mijn lijf terug. Op een gegeven moment voelde ik me misselijk, bepaalde geuren gingen me tegenstaan. Ik besloot een zwangerschapstest te doen: negatief. Een paar dagen later deed ik nog een test. Ik was zwanger! Walter en ik waren dolblij. Er was nu iets moois om me op te richten. Alle nare onderzoeken en behandelingen in het ziekenhuis werden omgevormd

en daarna chemokuren zodat ik pas na het huwelijk mijn haar zou verliezen. Het werd een gezellige dag waarop ik even de narigheid kon vergeten. Snel volgden de chemokuren. Een van de nadelen is dat je vervroegd in de overgang kunt raken. De artsen hadden aangeboden mijn eitjes in te vriezen, maar dat wilde ik pertinent niet. Dat zou betekenen dat de behan-

naar positieve bezoeken. Tijdens de zwangerschap ging ik telkens met plezier naar het ziekenhuis. Mijn conditie was door de kuren niet goed, ik had veel gewrichts- en spierpijn, was heel moe, maar tegelijkertijd zo gelukkig. De zwangerschap had op geen beter moment kunnen komen. In oktober 2009 werd Max geboren: een gezond, stevig mannetje."

Aanwijzingen voor een erfelijke vorm van borstkanker:

•

mutatie in het BRCA2-gen hebben een kans van

van borst- en eierstokkanker

ongeveer zeven procent op borstkanker. Recente

borstkanker, die onderling

• •

in de familie.

onderzoekgegevens suggereren dat mannen met

Het voorkomen van borst­

een BRCA2-mutatie twee keer meer kans hebben

kanker bij een man in de familie.

op het krijgen van prostaatkanker. Of die hogere

en borstkanker onder 50 jaar

mutatie is nu nog niet helemaal duidelijk. Iemand

•

in de familie.

met een mutatie in een van de borstkankergenen

Kanker in beide borsten,

kan deze mutatie doorgeven aan zijn of haar

waarvan de eerste keer onder

kinderen. De kans hierop is 50 procent. Dit geldt

50 jaar.

zowel voor mannen als voor vrouwen.

en van wie er tenminste één onder 50 jaar was ten tijde van

•

vrijwel nooit borstkanker. Mannen met een

Meerdere familieleden met nauw aan elkaar verwant zijn

•

Mannen

Mannen met een mutatie in het BRCA1-gen ­krijgen

de diagnose. Vroegtijdig optreden van borstkanker (voor het 40ste levensjaar).

 Prostaatkanker onder 60 jaar

 Het naast elkaar voorkomen

kans ook bestaat voor dragers van een BRCA1-

Borstkanker in de familie Alles over het BRCA1- en BRCA2-gen

Borstkanker is in Nederland de meest voorkomende vorm van kanker. Ongeveer een op de acht vrouwen krijgt borstkanker in haar leven. In families kunnen dus meerdere vrouwen met borstkanker voorkomen, zonder dat er sprake hoeft te zijn van een ­erfelijke vorm. Bij meer dan 20 procent komt borstkanker in de familie voor, en bij ruim 5 procent is de aandoening genetisch ­bepaald. Er zijn op dit moment twee genen bekend die betrokken zijn bij het ontstaan van erfelijke borstkanker. Deze genen worden BReast CAncer 1 (BRCA1) en BReast CAncer 2 (BRCA2) genoemd. Wanneer deze genen veranderen (muteren) kunnen ze borstkanker veroorzaken. De kans dat een vrouw met een mutatie in een BRCA-gen borstkanker krijgt, ligt tussen de 60 en 80 procent. De kans op eierstokkanker ligt bij BRCA1tussen 30 en 60 procent, bij BRCA2 tussen 5 en 20 procent.

Wat moet je doen als meerdere familie­ leden op jonge leeftijd borst- en/of

Extra controle Voor draagsters van een BRCA1- en BRCA2-mutatie geldt het

advies om vanaf je 25ste te starten met periodiek onderzoek.

Neem eerst contact op met je huisarts.

> 25-30 jaar

Die kan je doorsturen naar een poli­



jaarlijks onderzoek van borst(en) en oksels

kliniek voor erfelijke/familiaire tumoren



jaarlijks MRI van borsten

En nu?

­eierstokkanker hebben gekregen?

of naar een centrum voor klinische

> 30-60 jaar

­genetica. Eerst vindt een gesprek



jaarlijks onderzoek van borst(en) en oksels

plaats om uit te zoeken hoe vaak borst-



jaarlijks mammografie (röntgenfoto van borsten)

en eierstokkanker en eventueel andere



jaarlijks MRI van borsten

­tumorsoorten in de familie voorkomen,

> 60-75 jaar

bij wie en op welke leeftijd. Je krijgt



advies of je regelmatig gecontroleerd

Vanaf 35-jarige leeftijd wordt het advies gegeven voor periodiek

moet worden en hoe. Als er een rede-

onderzoek naar eierstokkanker en eventuele preventieve opera-

lijke kans bestaat dat een BRCA1- of

ties. Ook bij vrouwen bij wie borstkanker in de familie voorkomt

BRCA2-mutatie in de familie voorkomt,

zonder dat het erfelijk is of zonder aangetoonde genmutatie, kan

kan er DNA-onderzoek naar de borst-

een risico-inschatting worden gemaakt.

kankergenen plaatsvinden.

jaarlijks onderzoek van borsten en oksels

erfelijkheid & gezin

Erfelijkheid kinderwens

Borstkanker & (on)vruchtbaarheid Bij een grote kans op onvruchtbaarheid – dat is een van de ­mogelijke bijwerkingen van chemotherapie en/of radiotherapie – kan fertili­ teits­preservatie (het bewaren van de vruchtbaarheid) een optie zijn. In ziekenhuizen zou dit tegen iedere vrouw met een kinderwens verteld moeten worden, maar in de praktijk wordt het nog weleens

Wat als je erfelijk bent belast met een mutatie in het

vergeten. Daarom is in 2009 het Nederlands Netwerk Fertiliteits­

BRCA1- of BRCA2-gen en dolgraag kinderen wilt?

preservatie (NNF) opgericht. Naast informatievoorziening verricht

Een zeer lastige keuze, want je hebt 50 procent kans

het NNF ook wetenschappelijk onderzoek naar de diverse methodes

dat je de mutatie doorgeeft. Tegenwoordig is er een

van het bewaren van de vruchtbaarheid, zoals invriezen van eicellen,

mogelijkheid om onderzoek te doen vóór en tijdens

embryo’s en eierstokweefsel en het transplanteren van eierstokken.

de zwangerschap, door middel van:

In alle dertien IVF-centra staan een gynaecoloog en een embryoloog

PGD (Preïmplantatie Genetische Diagnostiek)

tot je beschikking, evenals psychosociale begeleiding. Dat laatste

De naam zegt het al: voor het implanteren van een

is belangrijk: in relatief korte tijd krijg je immers niet alleen veel

embryo wordt deze onderzocht. Dat kan dus alleen

informatie en behandelingen te verwerken, maar moet je ook nog

gedaan worden wanneer er sprake is van IVF (In

eens beslissen over je (toekomstige) kinderwens. Jaarlijks maken

­Vitro Fertiliteit). Pas wanneer het embryo niet erfelijk

ongeveer 2000 vrouwen gebruik van het netwerk. Het NNF hoopt

­belast blijkt, wordt deze in de baarmoeder geplaatst.

dat in de nabije toekomst de mogelijkheid tot fertiliteits­preservatie

PD of PND (Prenatale Diagnostiek) 

voor jonge vrouwen standaard in de borstkankerbehandeling wordt

Door middel van een vlokkentest wordt gekeken

aangeboden. Zie ook: nnf-info.nl en op de site van Pink Ribbon.

of het embryo belast is met een genetische aan­

Met dank aan Jorinde Kolsteren, genetisch consulent van het UMC.

doening. Wanneer dit het geval is, kunnen de ouders ­besluiten de zwangerschap af te breken. Wel of geen embryo-onderzoek? De meningen zijn nogal verdeeld over embryoonderzoek. Het is emotioneel zwaar om de keuze te maken. De belangrijkste discussiepunten zijn:

• •

Erfelijke belasting betekent niet automatisch een

Checklist Indien de huisarts een doorverwijzing heef gegeven naar

borstkankervonnis.

een klinisch genetisch centrum, kan het volgende lijstje

Borstkanker is tegenwoordig goed te behandelen.

je voorbereiden op het eerste gesprek. Er zullen vragen

Drager? Wat te doen als je ontdekt dat je erfelijk belast bent met een BRCA-mutatie? Laat je in elk geval goed onderzoeken en een mammografie en MRI maken. Daarnaast heb je de keuze om je borsten preventief te laten weghalen, meestal gecombineerd met een borstreconstructie. Uit voorlopig onderzoek is gebleken dat er na een preventieve operatie bijna geen risico meer is op borstkanker. Na de o­ peratie hoef je niet meer periodiek gecontroleerd te worden. Wel wordt een preventieve operatie van de eierstokken ­geadviseerd als er geen kinderwens meer is. Uit voorlopig onderzoek is gebleken dat een preventieve operatie, vooral verricht voor de overgang, de kans op borstkanker vermindert. Het is nog onduidelijk hoe groot de vermindering is, geschat wordt op een vermindering met de helft.

worden gesteld over jou en je familieleden, bijvoorbeeld:

• • • • •

Wie heeft (of heeft gehad) er in de familie kanker, voorzien van leeftijden en eventueel op welke leeftijd ze zijn overleden. Specifieke diagnoses (eerste of tweede keer kanker, terugkerende kanker). Informatie over familieleden die geen kanker hebben gehad. Informatie van de screening (mammografie, leeftijd waarop je gescreend bent, enzovoort). Informatie over behandelwijzen van de familieleden die kanker (gehad) hebben in de vorm van chemotherapie, (preventieve) amputatie van borst(en), eileiders, eierstokken of baarmoeder, bestraling enzovoort.

Indien nodig zullen medische gegevens worden opgevraagd, hier is echter toestemming nodig van jou als patiënt of van een wettelijke vertegenwoordiger.

wie doet wat?

Stichting

Amazones

Stichting Amazones is van en voor (met name) j­onge vrouwen die borstkanker hebben (gehad). Hun site is voor lotgenoten, maar ook voor andere betrokkenen en geïnteresseer­den. Op internet is veel informatie te vinden over de meest voor­komende vorm van kanker bij vrouwen, maar helaas is deze i­nformatie meestal gericht op de grootste groep patiënten: vrouwen van 50 tot 70 jaar. Jonge borstkankerpatiënten hebben vaak heel andere vragen en ­problemen dan oudere patiënten, bijvoorbeeld vragen over kinderwens, r­ elaties, borstreconstructie en werk. Stichting Pink Ribbon financierde de lancering van de nieuwe website.

BorstkankerVereniging Nederland (BVN) De BVN is dé belangenbehartiger van de borstkankerpatiënt en is daarmee een patiëntenvereniging. De vereniging biedt lotgenotencontact en ervaringsdeskundigheid aan door actieve leden. BVN informeert mensen die geconfronteerd worden met borstkanker. Dit doet BVN door een (interactief) communicatie- en informatieplatform te zijn op het gebied van borstkanker. BVN streeft naar gelijke toegang tot optimale diagnose, behandeling en het bevorderen van nazorg door dé gesprekpartner te zijn in het overleg tussen zorgaanbieders, zorgverzekeraars en patiënten. • www.borstkanker.nl

• www.de-amazones.nl

KWF Kankerbestrijding

bestaat al zestig jaar en strijdt samen met patiënten, artsen, wetenschappers, collectanten, donateurs, bedrijven en heel veel vrijwilligers voor minder kanker, meer genezing en een betere kwaliteit van leven. Stichting Pink Ribbon en KWF Kanker­ bestrijding vullen elkaar aan op verschillende gebieden: KWF Kankerbestrijding heeft bijvoorbeeld veel inhoudelijke kennis op het gebied van kankerbestrijding in het algemeen, Stichting Pink Ribbon heeft in relatief korte tijd een stevige positie verworven als voorlichter en fondsenwerver in de strijd tegen borstkanker met aandacht voor psychosociale zorg. • www.kwf.nl

Stichting Mammarosa Mammarosa heeft tot doel het geven van voorlichting over borstkanker aan

migranten en allochtone vrouwen en het bevorderen van de communicatie rond borstkanker bij deze groep. Mammarosa is een initiatief van Lide van der Vegt en ontleent haar naam aan de eerste Turkse vrouw met borstkanker die door Lide werd begeleid. Zij heette ‘Gül’, wat ‘lach’ of ‘roos’ betekent. ‘Mamma’ is de medische term voor borst. Stichting Pink Ribbon

Het idee om Mammarosa op te richten ontstond naar aanleiding van gesprekken

strijdt voor minder borstkanker,

met ziekenhuizen, mammacare-verpleegkundigen, allochtone zorgconsulenten

vroege diagnose en betere zorg

en artsen. Vanaf oktober 2005 verzorgt Mammarosa voorlichting en lotgenoten-

voor patienten en hun naasten.

contact op diverse plaatsen in de Haagse regio. De voorlichting wordt gegeven

Dat doet Pink Ribbon door

aan vrouwen (maar desgewenst ook aan mannen), de voertaal is Nederlands

mensen te informeren over

maar er is altijd iemand aanwezig die kan vertalen en die goed vertrouwd is

(de risicofactoren van) borst-

met de desbetreffende cultuur.

kanker. Daarnaast financiert

Stichting Pink Ribbon gaf financiering voor het complementeren van de website

Pink Ribbon zorgprojecten en

en diverse andere activiteiten. Ook voor 2011 is er weer financiering toegekend.

wetenschappelijk onderzoek.

• www.mammarosa.nl

Meer info: www.pinkribbon.nl