8e jaargang
Stichting Pensioenfonds TNO
nummer
2
juni 2008
Pensioenkrant
Helder inzicht geven Jaarverslag 2007 Pensioenspaarregeling Deelnemersraad Klanttevredenheid
Personalia Pensioenfonds TNO
In dit nummer
Bestuur
* Fondsresultaten
Benoemd door de RvB TNO Ir. D.Ph. Schmidt voorzitter Ir. L. Hoedemaker plv. voorzitter Drs. C.H.M. van Gerven Mr. H.P.C. Wellen Gekozen door de deelnemers Ir. drs. J.B.M. Louwe secretaris Drs. F. Phillipson Drs. J.A. Veltman Ir. J.W. Vethaak Gekozen door de gepensioneerden Ir. drs. P.D. van der Koogh Prof. ir. J. Witteveen
Van de redactie bladzijde
3
* Jaarverslag 2007
4
* Pensioenspaarregeling
14
Directie Drs. J.T. Ruijgrok MBA directeur Mr. A. van Luijk adjunct
* Deelnemersraad
Colofon
16
De Pensioenkrant is een uitgave van het Pensioenfonds TNO voor deelnemers en gepensioneerden.
* Personalia
Redactie/design/fotografie: mr. Berend H. de Rijk
17
Redactieadres: Postbus 7018, 2280 KA, Rijswijk Telefoon 070 4138602 Telefax 070 4138620 E-mail
[email protected] Website: www.pensioenfondstno.nl
Met vriendelijke groet,
18
Oplage 9.650 exemplaren
Pensioenkrant
Pensioenfondsen moeten helder en transparant communiceren met de belanghebbenden. Dat is ook de bedoeling van deze Pensioenkrant, maar zeker ook van het jaarverslag 2007 dat verschenen is. Het ei is weer gelegd. Het Pensioenfonds geeft met het verslag inzicht over de stand van zaken. Daarbij wil het fonds doorzichtig zijn als glas, zodat u goed zicht heeft op de gebeurtenissen, inrichting en bedrijfsvoering van het pensioenfonds in het afgelopen jaar. De weg die bij de productie van het jaarverslag moest worden afgelegd was een andere dan in voorgaande jaren. Er is immers geen algemene vergadering meer van deelnemers, maar een deelnemersraad en een verantwoordingsorgaan. In een gezamenlijke vergadering met een delegatie van bestuur en directie is het jaarverslag besproken. Een oordeel en een advies kon niet worden afgegeven door de korte inwerkperiode. Oordelen doe je op basis van kennis. Dat geldt zeker voor TNO-ers.
* Klanttevredenheid
Druk Quantes, Rijswijk
2
Helder inzicht
mr. Berend H. de Rijk
juni 2008
Fondsresultaten
Fondsresultaten t/m april 2008
De beursbeer liet nog steeds zijn tanden zien
Teleurstellend eerste kwartaal 2008 Het beleggingsresultaat in het 1e kwartaal 2008 was - 5%. Gelukkig brak in april de negatieve trend en werd in deze maand een rendement behaald van 1,4%.
Vermogen De aanhoudende stroom tegenvallend economisch nieuws uit de Verenigde Staten en de wereldwijde kredietcrisis leidde tot een uiterst negatief sentiment voor aandelen. Dit bracht beleggers (en ook het fonds) er toe de risico’s verder te beperken. Hier hadden niet alleen aandelen last van, maar ook obligaties met een hoger risico. Deze effecten werden geruild voor defensieve staatsleningen. Het negatieve sentiment zorgde er voor dat in het eerste kwartaal van 2008 het beleggingsresultaat van het fonds -5% bedroeg. Hierdoor zakte het belegd pensioenvermogen van €1.969 mln. (eind 2007) naar € 1.849 mln. In april liep dit weer op naar € 1.885 mln.
Verplichtingen De pensioenverplichtingen stegen in het eerste kwartaal van 2008 van € 1.463 mln. (eind 2007) naar € 1.517 mln. in maart en zakten in april weer naar € 1.489 mln., door een lichte stijging van de marktrente.
BlackRock Op 1 februari 2008 is het mandaat met BlackRock als zogenoemde “Lead Overlay Manager” van start gegaan. De door BlackRock voorgestelde en door het bestuur geaccordeerde strategische normportefeuille is per die datum uitgevoerd. Daarmee is het risico in de beleggingsportefeuille teruggebracht en de door De Nederlandsche Bank vereiste dekkingsgraad verlaagd.
Dekkingsgraad De dekkingsgraad zakte van 134% (ultimo 2007) in maart naar 122% en was daarmee dicht de door De Nederlandsche Bank vereiste dekDekkingsgraad Dekkingsgraad in % in % kingsgraad van140 140 135 135 121% genaderd. 130 130 Gelukkig liep 125 125 120 deze in april 120 115 115 weer op naar 110 110 105 105 126%. 100 100 2003
2003 2004
2004 2005
2005 2006
Dekkingsgraad Dekkingsgraad Vereiste Vereiste dekkingsgraad dekkingsgraad
2006 2007
04-2008 2007 2008 2008
Pensioenkrant
juni 2008
3
Jaarverslag 2007
Verslag van het bestuur Realisatie middelloonregeling, aanpassing pensioenspaarregeling, uitvoering medezeggenschap en versterking van het vermogensbeheer.
Moderne bestuurlijke inrichting ‘Met de invoering van een middelloonregeling, aanpassing van de pensioenspaarregeling en uitvoering van zaken als medezeggenschap en verantwoording, is een mijlpaal bereikt. Het fonds heeft thans een moderne bestuurlijke inrichting en is uitvoerder van een pensioenregeling die past bij het arbeidsvoorwaardenbeleid van TNO.’ Aldus Dick Schmidt, voorzitter van het bestuur van het Pensioenfonds TNO.
Het bestuur beseft dat de financiële positie van het fonds een cruciale factor is in het veiligstellen van de pensioenen. Daarom is het vermogensbeheer in 2007 versterkt met een gerenommeerde vermogensbeheerder, die ondersteuning verleent bij de invulling van het beleggingsbeleid. Actueel waren ook zaken als risicobeheer en maatschappelijk verantwoord beleggen. Dit laatste punt beschouwt het fonds overigens als een logisch onderdeel van zijn beleid.
4
Pensioenkrant
juni 2008
Aanvankelijk was in 2007 de dekkingsgraad gestegen, maar door onrust op de financiële markten werd dit weer tenietgedaan en bleef deze per saldo gelijk. Door aanhoudende negatieve ontwikkelingen op de aandelenmarkten is echter de dekkingsgraad in het eerste kwartaal van 2008 fors gedaald. Waakzaamheid blijft geboden. Bij een blijvend lagere dekkingsgraad is volledige indexatie niet veiliggesteld. Het vermogensbeheer krijgt daarom ook in het jaar 2008 alle aandacht. Doelstelling daarbij is dat het fonds zich de komende jaren blijft richten op een solide financiële positie. Het fonds wil daarbij, zowel met betrekking tot het bestuur als de uitvoering, openheid van zaken geven. Het bestuur bedankt de werkgevers, deelnemers en gepensioneerden voor het vertrouwen dat in ons is gesteld. Dit geldt ook voor allen die zich heb-
ben ingezet voor het fonds. Het bestuur spreekt met name zijn waardering uit voor de medewerkers van het pensioenbureau. Zij hebben getoond de uitdagingen en extra inspanningen aan te kunnen. Rijswijk, 5 juni 2008 Namens het bestuur van de Stichting Pensioenfonds TNO Ir. D. Ph. Schmidt voorzitter
Vooruitblik In overeenstemming met het Middel Lange Termijn Plan 2007 tot 2010 zijn enkele prioriteiten gepland.
en een pensioen dat past bij TNO
Agenda 2008
naar verwachting toch een redelijk rendement kan worden behaald. Voorzichtigheid blijft echter geboden.
Pensionfund Governance
Communicatie
Met een dekkingsgraad van 126% per 30 april 2008 is er nog steeds sprake van een buffer van 26%. Toch is de marge laag ten opzichte van de vereiste 121% volgens de normen van De Nederlandsche Bank (bij de portefeuille per 30 april 2008). Onzeker is dan ook in welke mate per 1 januari 2009 kan worden geïndexeerd. Dit zal afhangen van de hoogte van de dekkingsgraad op 31 december 2008.
Een belangrijk speerpunt vormt de communicatie. Omdat het fonds er naar streeft om tevreden ‘klanten’ te hebben, is er behoefte aan inzicht in de dienstverlening van het fonds. Daarom zal in de tweede helft van 2008 een klanttevredenheidsonderzoek worden gehouden.
BlackRock zal een verdere invulling geven aan monitoring van het risicomanagement. Daarnaast zal het beleid voor maatschappelijk verantwoord beleggen verder worden ontwikkeld. De door het bestuur benoemde Ethische Commissie zal de adviezen voorbereiden.
Agenda
Aandacht zal uitgaan naar het implementeren van de medezeggenschapsorganen. Er zal een opleidingsprogramma voor de leden van deze organen worden aangeboden. Ook voor deskundigheidsbevordering van het bestuur is een plan uitgewerkt.
Beleggingen
Interne beheersing
Ingevolge de negatieve trend op de financiële markten heeft het fonds het risicoprofiel van de beleggingsportefeuille verlaagd. Er is een verdere diversificatie aangebracht, zodanig dat
Ter controle van de aanpassingen in het geautomatiseerde pensioenadministratiesysteem, wegens invoering van de middelloonregeling, zal een EDP-audit plaatsvinden.
Ook zal de managementinformatie uit het geautomatiseerde systeem verder worden ontwikkeld en zal het digitaliseren van dossiers van start gaan. Daarnaast zal het calamiteitenplan van de uitvoeringsorganisatie verder worden verfijnd en zal een uitgebreide toets worden uitgevoerd op de door het fonds uitbestede werkzaamheden. De toereikendheids- en continuïteitstoets zal waar nodig worden aangepast aan nieuwe richtlijnen van De Nederlandsche Bank. Ook zal een studie plaatsvinden over het al dan niet wenselijk zijn van een afzonderlijke norm voor indexering van de pensioenen. Er zal een actief beleid worden ingezet om gewezen deelnemers te bewegen tot waarde-overdracht.
Samenwerking De samenwerking met andere fondsen, binnen zowel als buiten het gebouw van de Pensioengroep Zuid Hoorn, zal verder worden uitgebouwd indien dit meerwaarde oplevert. Criteria daarbij zijn draagvlak, schaalgrootte, professionele kwaliteit en continuïteit.
Pensioenkrant
juni 2008
5
Jaarverslag 2007
Geografische verdeling aandelen
Verslag van het bestuur Een hoog rendement, zoals in voorgaande jaren, kon niet worden behaald. Er moest genoegen worden genomen met een rendement van 2%.
Europa
VS
Japan
Azië
Opkomende markten
30-4-2008
Een tegenvallend resultaat in 2007 Dekkingsgraad en rendement
Door het tegenvallende beleggingsresultaat steeg het belegd pensioenvermogen slechts met € 12,7 mln. en kwam daarmee uit op € 1.968,8 mln. (exclusief het pensioenspaarkapitaal van € 176,9 mln.). Belangrijke wijziging in de financiële verslaglegging betrof de invoering van de marktrente voor de berekening van de verplichtingen. Dit heeft geleid tot een grotere beweeglijkheid van de
dekkingsgraad (de verhouding tussen vermogen en verplichtingen). Per saldo stegen de pensioenverplichtingen met € 6,7 mln. naar € 1.462,9 mln. De dekkingsgraad kwam per einde van het verslagjaar onveranderd uit op 134%. Dit is ruim boven de vereiste dekkingsgraad volgens De Nederlandsche Bank. De voortzetting van de negatieve trend op de financiële markten in de eerste maanden van 2008 heeft
Rendement in %
2007 2006
2005
2004
2003
Pensioenfonds TNO
2,0% 11,3% 17,5%
12,9% 10,7%
10,9%
Interne benchmark
1,5% 9,4% 14,8%
9,9% 10,7%
9,3%
(bedragen in duizenden euro’s)
Vastgoed Aandelen Derivaten Private equity Leningen op schuldbekentenis Obligaties Funds of hedge funds Vorderingen Liquide middelen Totaal
6
Pensioenkrant
Bedragen 2007 2006 233.193 668.225 3.056 162.953 1.456 683.403 115.272 2.443 94.645
225.971 739.643 13.049 128.597 4.934 689.892 68.585 6.937 78.523
1.964.646 1.956.131
juni 2008
Het saldo van de baten en lasten, ofwel de winst, bedroeg € 35,1 mln., (in 2006 nog € 163,8 mln.). Oorzaak van het lagere resultaat is het geringe beleggingsrendement dat werd behaald.
5 jaarsgemiddelde
In % 2007 2006
Rendement 2007 2006
11,9 11,6 - 4,7% 34,0 37,8 2,3% 0,2 0,7 - 8,2 6,6 20,3% 0,1 0,3 -26,7% 34,8 35,2 - 2,8% 5,9 3,5 5,7% 0,1 0,3 - 4,8 4,0 - 100,0 100,0
2,0%
Vermogensbeheer Vastgoed
De beleggingsportefeuille van het pensioenfonds (exclusief pensioenspaarbeleggingen) zag er in de afgelopen twee jaar als volgt uit. Beleggingsportefeuille
echter geleid tot een verdere daling van het vermogen. Het fonds heeft hierop geanticipeerd door het risicoprofiel van de beleggingsportefeuille te verlagen.
33,6% 11,4% 29,2% 1,0% 0,0% - 1,3% 11,3%
Na jaren van hoge rendementen bleek 2007 voor vastgoed een lastig beleggingsjaar. Het fonds heeft het beursgenoteerde deel, dat in toenemende mate een speculatief element bevatte, teruggebracht ten gunste van niet-beursgenoteerd vastgoed (verhouding 1:2). Tegelijkertijd werd de spreiding van nietbeursgenoteerd vastgoed wereldwijd uitgebreid. Eind 2007 was 11,9% van het totaal vermogen belegd in vastgoed. Het totaalrendement in 2007 op vastgoed bedroeg - 4,7% bij een benchmarkrendement van - 12,1%.
Verantwoord beleggingsbeleid Het fonds hanteert voor het beleggingsbeleid begrippen als juridische en maatschappelijk aanvaardbaarheid. Daarop aansluitend is uitvoering gegeven aan de openbaarheid van de beleggingen in aandelen.
maar wel een goed vijfjaarsgemiddelde Aandelen
Vastrentende waarden
Voor aandelen bleek het een wisselend beleggingsjaar. In de eerste helft van het jaar bleef de economische teruggang beperkt. Maar toen het slechte nieuws uitbrak over de kwaliteit van leningen op diverse bankbalansen, keerde het sentiment. Ook verder in het jaar werd de vrees,dat dit de fragiel geachte economische omstandigheden in de VS en in Europa nadelig zou beïnvloeden, merkbaar op de beurzen.
In overleg met de nieuwe beheerder werd de spreiding in deze beleggingscategorie verder geoptimaliseerd. Met beleggen in inflatiegerelateerde obligaties worden de negatieve effecten van een stijgende inflatie verkleind. Het totaal rendement was -2,8% (benchmark 1,7%).
De Opkomende Markten vonden houvast in de toegenomen mondiale afhankelijkheid van grondstoffen en profiteerden van de prijsstijgingen. Gedurende het jaar werd, in verband met verlaging van het risicoprofiel, het belang in aandelen teruggebracht van 38% naar 34%. Het fonds behaalde een rendement van 2,3% op de aandelenportefeuille (benchmark 1,5%).
Overige Eind 2007 was in Private equity € 163 mln. belegd. Het rendement bedroeg 20,3%. Voor Hedgefunds werd € 115 mln. belegd, waarvan het rendement in USD 17% was (benchmark 8%). In euro’s en na toerekening van de valuta afdekking was het rendement 5,7%. Ten aanzien van vreemde valuta’s waren ultimo 2007 de afgedekte posities voor US Dollar: 42%, Japanse Yen: 46% en het Britse Pond: 85%.
Aandelen indices 2007, geïndexeerd (31/12/2006=100) 150 140 130 120 110 100 90 80 dec 06 MSCI Europa
mrt 07 Dow Jones
jun 07 Nikkei
sep 07
dec 07
Normportefeuille en actief beleid Het fonds volgt een lange termijn beleggingsbeleid. Dit houdt in dat de beleggingen afgestemd zijn op de lange termijn verplichtingen. Daarbij streeft het fonds naar een juiste balans tussen gespreide beleggingsrisico’s en verwachte opbrengsten. Het spreiden van risico’s houdt in dat met een vastgelegde verhouding op lange termijn in verschillende beleggingscategorieën wordt belegd. De verhoudingen tussen de verschillende beleggingscategorieën resulteert in een zogenoemde strategische normportefeuille. Deze normportefeuille voorziet ook in de mogelijkheid om binnen vooraf vastgestelde bandbreedtes kleine verschuivingen tussen de beleggingscategorieën aan te brengen. Dit biedt de mogelijkheid om snel in te spelen op actuele ontwikkelingen, zoals een grote beweeglijkheid op de financiële markten. Door dit actief portefeuillebeleid is een extra rendement behaald van 0,5%, waardoor het totale rendement in 2007 uitkwam op 2,0%. Het fonds vindt dat een tegenvallend resultaat, zeker in vergelijking met de hoge rendementscijfers uit voorgaande jaren. Het bestuur ziet hierin echter geen reden om het gekozen lange termijn beleid te wijzigen.
MSCI Opkomende Markten
Pensioenkrant
juni 2008
7
Jaarverslag 2007
Verslag van het bestuur Omdat het vermogensbeheer aanzienlijk complexer is geworden, is het van belang om met goede en vakbekwame partners samen te werken.
Het in kaart brengen van de financiële positie en Bestuur
Inrichting vermogensbeheer
In het verslagjaar is naar een externe partij gezocht die het fonds, nu en in de toekomst, adequaat kan begeleiden in het inrichten van de beleggingsportefeuille en ondersteuning verleent ten aanzien van het beleggingsbeleid en het risicobeheer. Deze rol wordt `Lead Overlay Risk Manager`
• Toetst het beleggingsbeleid op strategische risico’s en de beleggingskaders • Rente- en inflatiematching • Valutahedging • Wereldwijde tactische vermogensallocatie
BlackRock strategische partner
Beleggingsadviescommissie
Pf TNO
Beleggingsafdeling
• Selecteren en monitoren van managers in aandelen en alternatieve beleggingen • Rapportages • Voorbereiding en uitwerking van beleid
Externe vermogensbeheerders
genoemd.
De gehouden selectieprocedure leidde tot aanstelling van de Amerikaanse vermogensbeheerder BlackRock. Deze gaat er op toezien dat het totale beleggingsbeleid binnen de vooraf opgestelde strategische risico- en beleggingskaders van het pensioenfonds blijft. BlackRock wordt tevens verantwoordelijk voor de uitvoering van het, door het bestuur vastgestelde, beleid op het gebied van rente- en inflatiematching, valutahedging en de wereldwijde tactische vermogensallocatie. De vastrentende portefeuille wordt per september 2007 door hen beheerd. BlackRock zal ook de uitvoeringsorganisatie van het fonds ondersteunen in de selectie van de externe vermogensbeheerders, het risicomanagement en de rapportages.
8
Pensioenkrant
juni 2008
De taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de bij het vermogensbeheer betrokken partijen zijn vastgelegd in het Beleidskader Beleggingen. Daarnaast is er een Beleggingsstatuut, een Jaarplan en een Verklaring Beleggingsbeginselen. Deze ‘Verklaring’ omvat onder meer methoden voor risicobeheerprocedures en de strategische allocatie van activa. Ook zijn daarin regels opgenomen over maatschappelijk verantwoord beleggen. Het bestuur is zich er terdege van bewust dat het fonds, naast een financiële verantwoordelijkheid als institutionele belegger, ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid kent. Er is daarom een ethische commissie ingesteld, die het bestuur adviseert over een verantwoord beleggingsbeleid. Dit heeft geleid tot formulering van uitgangspunten voor 2008, zoals: • hanteren van een algemeen aanvaarde ‘zwarte lijst’ van ‘foute’ ondernemingen; • publicatie van de actuele beleggingen op de website van het fonds.
Bewuste uitbesteding Het bestuur heeft bewust gekozen voor uitbesteding van het vermogensbeheer, om een goede balans te houden tussen continuïteit, kosten en risico’s.
de risico’s is essentieel voor strategisch beleid Pensioenfonds bestuur Invulling is gegeven aan de principes voor goed pensioenfondsbestuur, zoals deze in wet-en regelgeving zijn uitgewerkt. De invulling concentreerde zich rond onderstaande onderwerpen.
Integere bedrijfsvoering Het beleid van het fonds is gericht op integere bedrijfsvoering. Dit houdt onder meer in een adequate administratieve organisatie, interne controle en risicobeheersing. Het fonds heeft in dit kader het operationeel- en financieel risicobeheer in 2007 verder versterkt. Voorts is voor de uitvoeringsorganisatie een calamiteitenplan opgesteld en de interne controle aangescherpt. Daarnaast is de monitoring en risicoanalyse van de beleggingsportefeuille verder ontwikkeld. Ook is een continuïteitsanalyse opgesteld, waarin de financiële positie en risico’s voor de langere termijn in kaart zijn gebracht. In verband met een integere uitoefening van functies hebben zowel de bestuursleden als commissieleden, directie en de medewerkers van het fonds een gedragscode ondertekend. Het Nederlands Compliance Instituut B.V. houdt toezicht op naleving van de gedragscode en daaruit zijn geen bevindingen naar voren gekomen.
Medezeggenschap, verantwoording en toezicht De voorstellen over medezeggenschap, verantwoording en toezicht zijn in de algemene vergadering van deelnemers van december 2007 aangenomen. Daarmee geldt dat per 1 januari 2008 de algemene vergadering van deelnemers statutair is vervangen door een deelnemersraad met wettelijke adviesbevoegdheden. Ook is een instemmingsbevoegdheid toegekend, in geval van een eventueel voorgenomen besluit tot liquidatie van het fonds. Naast de deelnemersraad is er ook een verantwoordingsorgaan en een intern toezichtsorgaan benoemd. Het verantwoordingsorgaan gaat oordelen over het handelen van het bestuur, het gevoerde beleid en over beleidskeuzes voor de toekomst. Het intern toezicht, bestaande uit een visitatiecommissie van drie externe leden, gaat kritisch het functioneren van het bestuur bezien. Het gaat daarbij vooral om het beoordelen van beleids- en bestuursprocessen, uitvoering van de pensioenregeling en de wijze waarop wordt omgegaan met lange termijn risico’s.
den geformuleerd, zoals het besturen van een organisatie, wet- en regelgeving, pensioenregelingen, financiëleen actuariële zaken, administratieve organisatie en communicatie. Deze gebieden zijn op basis van deskundigheid en ervaring toegekend aan tenminste twee bestuursleden. Elk bestuurslid heeft tenminste twee deskundigheidsgebieden. Via cursussen wordt het kennisniveau op peil gebracht en gehouden.
Transparantie Over de manier van communiceren heeft het fonds enkele uitgangspunten geformuleerd. Doel is om op een heldere wijze alle belanghebbenden tijdig en juist inzicht te geven in het doen en laten van het fonds en zaken die hun pensioen betreffen (zie ook onder communicatie op bladzijde 11).
Op heldere wijze inzicht geven
Deskundigheid Het fonds hanteert een deskundigheidsplan. Daarin zijn deskundigheidsgebie-
Pensioenkrant
juni 2008
9
Aantallen deelnemers en gepensioneerden
Jaarverslag Informatie 2007
6000 5000
Verslag van het bestuur
4000 3000
De nieuwe pensioenregeling is financieel beter beheersbaar en doet de kans op onderdekking afnemen. De kostendekkende pensioenpremie werd met 2% punt verlaagd.
2000 1000 0 2003
2004
2005
Servicegerichtheid, begrijpelijkheid, Nieuwe pensioenregeling
Kerncijfers Deelnemers en gepensioneerden (aantallen) Deelnemers Gewezen deelnemers OBU/TOP/Afvloeiing Ouderdomspensioenen Partnerpensioenen Wezenpensioenen Arbeidsongeschiktheidspensioenen Vermogen en verplichtingen (€ mln.) Belegd pensioenvermogen Belegd pensioenspaarvermogen Totaal belegd vermogen Pensioenverplichtingen Pensioenspaarverplichtingen Totale pensioenverplichtingen Fondsvermogen (reserves) Bijdragen en uitkeringen (€ mln.) Deelnemersbijdrage Werkgeversbijdrage Totaal bijdragepercentage *) Pensioenuitkeringen Overige Totaal rendement Indexering Dekkingsgraad **) **) incl. indexering van 3,3% per 1-1-2008
Pensioenkrant
5.551 4.802 309 2.772 1.216 55 200
1.968,8 176,9 2.145,7 1.462,9 176,9 1.639,8 495,9
12,5 29,6 15% 77,8
2,0% 3,2% 134%
*) tot 1 juli 17%, daarna 15%
10
2007
juni 2008
TNO en de Centrale Ondernemingsraad bereikten in het voorjaar van 2007 een principe akkoord over wijziging van de arbeidsvoorwaarden, waaronder invoering van een voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregeling per 1 juli 2007. De algemene vergadering van deelnemers, van mei 2007, stemde in met de aanpassing van de pensioenregeling. Met de overgang op een middelloonregeling hebben de deelnemers een pensioenregeling die past in het huidige tijdsbeeld. Naast de opbouw van een ouderdomspensioen wordt een dekking gegeven voor de risico’s van arbeidsongeschiktheid en overlijden. Ook is de nieuwe regeling financieel beter beheersbaar.
Voorwaardelijke indexering Kenmerk van de pensioenregeling van het fonds is dat de algemene salariswijzigingen bij TNO structureel leiden tot verhoging van de pensioenen, voorzover de financiële middelen dit toelaten (voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregeling). In februari 2007 bereikte de Raad van Bestuur TNO een akkoord met de Centrale Ondernemingsraad over de salarismaatregel. Het bestuur besloot, op basis van de vermogenspositie van het fonds, de pensioenen dienovereenkomstig te indexeren met 2,2%. Dit gebeurde met terugwerkende kracht tot 1 januari 2007. Per 1 juli 2007 werd, gelijktijdig met de overgang op een voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregeling, een indexering van 1,0% toegekend.
2006
n
Deelnemers Gewezen deelnemers OBU/TOP/Afvloeiing Ouderdomspensioenen Partnerpensioenen Arbeidsongeschiktheidspensioenen
Volledig geïndexeerd Met de indexering van van 2,2% + 1% in 2007 en 3,3% in 2008 zijn de pensioenen volledig geïndexeerd en zijn er geen achterstanden.
2007
kwaliteit en betrouwbaarheid Het bestuur nam, ondanks de negatieve ontwikkeling op de aandelen- en kapitaalmarkten, op 16 januari 2008 het besluit de indexatie van de pensioenen per 1 januari 2008 vast te stellen op 3,3%, overeenkomstig de algemene salarismaatregel van TNO. Bepalend voor de mate van indexatie was de dekkingsgraad per 31 december 2007. Met de genoemde indexeringen zijn de pensioenen volledig geïndexeerd en zijn er geen achterstanden. Indien de negatieve ontwikkelingen op de financiële markten in 2008 blijven voortduren, zal het volledig indexeren van de pensioenen per 1 januari 2009 niet voor de hand liggen. Leidraad daarbij is de nieuw ontwikkelde staffel en de op 31 december 2008 geldende dekkingsgraad.
Tegemoetkoming zorgverzekering Het fonds kent een voorwaardelijke tegemoetkoming in de kosten voor de zorgverzekering voor degenen die aansluitend op de deelneming met pensioen zijn gegaan. Omdat de tegemoetkoming als een oneigenlijke activiteit van het fonds is aan te merken, is besloten om deze met ingang van 2007 in maximaal vijf jaar af te bouwen. Daarom werd de maximale tegemoetkoming voor 2007 verlaagd van
€ 1.000 naar € 800 euro. Voor 2008 is dit bedrag verder verlaagd naar € 600. Aan de tegemoetkoming kunnen geen rechten worden ontleend. Het bestuur zal in 2008 bezien of een tegemoetkoming nog voor 2009 wordt toegekend en zo ja hoe hoog de tegemoetkoming zal zijn.
Communicatie Het fonds werkt met een communicatieplan voor een goede planning en uitvoering van de communicatie-activiteiten. Daarin zijn kernwaarden geformuleerd zoals: servicegerichtheid, begrijpelijkheid, kwaliteit en betrouwbaarheid. Hieraan zijn doelstellingen gekoppeld als pensioenbewustwording en pensioeninzicht bij de deelnemers, maar ook bij de werkgevers. Het is van belang dat men bewust wordt van het feit dat het TNO-pensioen een prima secundaire arbeidsvoorwaarde is en bijdraagt aan een goede arbeidsmarktpositionering van TNO.
municeerd. Voorbeelden zijn (naast de brochures en de Pensioenkranten) een nieuwe versie van de website, aanpassingen in de Pensioenplanner en een nieuw Uniform Pensioenoverzicht. Ook is ruim aandacht besteed aan de overgang op een middelloonregeling (ondermeer voorlichting op diverse locaties), medezeggenschap en de aanstelling van een Lead Overlay Risk Manager voor het vermogensbeheer. Daarnaast vergde de overstap naar een nieuwe uitvoerder voor de pensioenspaarbeleggingen de nodige aandacht. Nieuw was het commentaar van deelnemers over de rol van het pensioenfonds inzake ethisch beleggen. In aansluiting daarop is uitvoering gegeven aan de openbaarheid van de beleggingen in aandelen van beursgenoteerde ondernemingen.
Bent u ook aangesloten?
Communicatie heeft natuurlijk ook het doel dat alle belanghebbenden goed en begrijpelijk worden geïnformeerd over hun pensioensituatie. Dit geldt ook inzake het (financiële) beleid van het fonds en de uitvoering daarvan. In het verslagjaar is er veel gecom-
Pensioenkrant
juni 2008
11
Ontwikkeling vermogen en verplichting
Jaarverslag Informatie 2007
2.400 2.000 1.600
De balans
1.200 800 400 0
2003
2004
(bedragen in duizenden euro’s)
Activa
Pensioenbeleggingen Vastgoed Aandelen Derivaten Private equity Leningen op schuldbekentenis Obligaties Hedge funds
31-12-07 233.193 668.225 7.259 162.953 1.456 683.403 115.272 1.871.761
Pensioenspaarbeleggingen (risico deelnemers) Vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Totale activa
176.864
2.443 94.645 2.145.713
Passiva
12
Fondsvermogen
31-12-06 225.971 739.643 13.049 128.597 4.934 689.892 68.585 1.870.671
188.519
6.937 78.523 2.144.650 495.275
Technische voorzieningen 495.875 Pensioenverplichtingen 1.453.421 Overgangsverplichtingen pensioenspaarregeling 3.170 Overgangsverplichtingen levensloopregeling 6.341 1.462.932
1.443.401 5.653 7.133 1.456.187
Pensioenspaarverplichtingen
176.864
188.519
Derivaten
4.203
0
Kortlopende schulden
5.839
4.669
Totale passiva
2.145.713
Pensioenkrant
juni 2008
2.144.650
2005
2006
gen (mln. euro's)
Belegd pensioenvermogen Pensioenverplichtingen
Staat van baten en lasten
2007
(bedragen in duizenden euro’s)
Baten
Lasten
Beleggingsopbrengsten Pensioenregeling (risico fonds) Pensioenspaarregeling (risico deelnemers)
2007
2006
32.445 265
199.983 8.631
Bijdragen van werkgevers en werknemers Pensioenregeling (risico fonds) Pensioenspaarregeling (risico deelnemers) Overige
43.872 12.190 1.553
46.608 10.906 0
Totale baten
90.325
266.128
Pensioenuitkeringen
77.799
76.230
43.859 44.998 57.657 - 77.339 689 1.985 - 105.907 6.000 1.672
42.587 36.775 54.328 - 72.975 626 2.105 - 55.555 3.253 1.855
Mutatie pensioenspaarverplichtingen Saldo waarde-overdrachten Pensioenregeling Pensioenspaarregeling
- 11.655
- 2.604
Fondsbijdrage pensioenspaarregeling
2.266
3.924
Afkopen pensioenspaarregeling Uitvoeringskosten
7.703
10.085
1.985
2.105
Totale lasten
55.216
102.320
Saldo van baten en lasten
35.109
163.808
Mutatie pensioenverplichtingen Pensioenopbouw Indexering Rentetoevoeging Onttrekking voor pensioenuitkeringen Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten Pensioenuitvoeringskosten Wijziging marktrente Wijziging actuariële uitgangspunten Overige
1.738 3.144
-
343 1.176
(gemuteerd in het fondsvermogen)
Pensioenkrant
juni 2008
13
Pensioenspaarregeling
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Tegenvallende
Defensieve LifeCycle Mix
30 jaar
Aandelen Obligaties met lange looptijd Obligaties met korte looptijd Geldmarkt Kapitaalbescheming (zonder garantie)
20 jaar 10 jaar 5 jaar
De regeling
Door de nieuwe wettelijke zorgplicht zijn de pensioenspaarbeleggingen van het tijdelijk ouderdomspensioen (TOP) per 1 juli 2007 overgebracht van Nationale-Nederlanden naar ING Investment Management. Deelnemers aan de pensioenspaarregeling - dit zijn degenen die vóór 2006 in dienst zijn hebben de mogelijkheid om online de ontwikkeling van hun pensioenspaarkapitaal te volgen en eventueel zelf hun beleggingsmix samen te stellen.
Mijn pensioen/LifeCycle Mix Binnen ‘Mijn pensioen’ van ING IM is het als deelnemer mogelijk zelf een beleggingskeuze te maken met de zogenaamde ‘Vrije Keus’ of ‘Eigen Verdeling’. Dit kan ook een (tijdelijke) keuze betekenen voor bijvoorbeeld geldmarktfondsen en sinds kort de mogelijkheid te sparen op een spaarrekening. Indien u zelf geen keuze wenst te maken, kunt u met ‘LifeCycle Mix’ het beheer van uw pensioenportefeuille overlaten aan ING IM. Met de LifeCycle Mix wordt voor u in een gespreide portefeuille belegd. LifeCycle Mix is geen beleggingsfonds, maar een persoonlijke pensioenoplossing. LifeCycle Mix is daarom in verschillende varianten beschikbaar: • LifeCycle Mix Defensief; • LifeCycle Mix Neutraal; • LifeCycle Mix Offensief. Via een vragenlijst op de website wordt uw persoonlijk risicoprofiel be-
14
Pensioenkrant
juni 2008
paald. Dit geeft aan voor welke variant van LifeCycle Mix gekozen wordt. Leeftijd en pensioendatum bepalen vervolgens welke mix van beleggingsfondsen voor u de juiste is. Als geen actie is ondernomen, wordt automatisch belegd in de variant LifeCycle Mix Defensief.
Samenstelling LifeCycle Mix Belegd wordt in aandelen- en lange termijn obligatiefondsen. Naarmate de looptijd korter wordt, zal het belang in aandelen en lange termijn obligaties afgebouwd worden. Er worden meer kortere termijn obligatiefondsen toegevoegd en een fonds dat ernaar streeft om 80% van de hoogste netto vermogenswaarde vast te houden. Ten slotte wordt nog een geldmarktfonds toegevoegd. Zie bovenstaande grafiek, waarbij de linker y-as het percentage aangeeft dat in de verschillende cate-
gorieën belegd wordt. Hoe langer de periode tot aan de pensioendatum is, hoe meer risico kan worden genomen met het oog op een hoger rendement. Naarmate deze periode korter wordt, is het streven naar rendement verlegd naar risicobeperking met nog kans op rendement.
Een model voor de optimalisatie De optimale samenstelling van LifeCycle Mix wordt bepaald door een INGsimulatiemodel. Input daarvoor zijn rendements- en risicokenmerken en de rentestructuur voor de huidige en lange termijn. Het simulatiemodel wordt gebruikt om een groot aantal mogelijke toekomstige ontwikkelingen van rendementen, risico’s en rente-ontwikkelingen te bepalen. Daarbij wordt rekening gehouden met het bestaan van correlaties tussen de rendementen op de verschillende beleggingscategorieën. Omdat het model een groot aantal mogelijke toekomstige ontwikkelingen simuleert, wordt het mogelijk om het verwachte rendement op een LifeCycle Mix-modelportefeuille beter in te schatten, onder voorbehoud van fors afwijkende marktomstandigheden.
rendementen Pensioenspaarbeleggingen Wat is er gebeurd? Financiële markten in mineur Als gevolg van beleggingen in risicovolle Amerikaanse hypotheken en hieraan gerelateerde producten, moesten veel financiële instellingen (opnieuw) enorme afschrijvingen doen. Nog steeds zijn de banken erg terughoudend om elkaar geld te lenen. Naast de financiële crisis en een afnemende economische groei, ontstond ook de zorg over een te hoge inflatie door de verdere rally van veel grondstofprijzen. De inflatie in de Eurozone kwam in maart uit op 3,5%, het hoogste niveau in 14 jaar.
Gevolgen in LifeCycle Mix De onrust op de financiële markten droeg ertoe bij dat de risicobereidheid bij beleggers sterk daalde. Dit resulteerde in forse dalingen op de aandelenmarkten en een vlucht in staatsobligaties. De vastrentende beleggingen binnen de LifeCycle Mixen bestaan naast staatsobligaties ook uit bedrijfsobligaties en obligaties van opkomende landen, die door de veranderende risicobereidheid juist in waarde zijn gedaald. Ook leningen met gezonde fundamenten werden net zo snel verkocht als risicovollere leningen. Door deze gezonde fundamenten is ING IM van mening deze bedrijfsobligaties en obligaties van opkomende landen in de vastrentende portefeuille aan te houden. Zodra de financiële markten weer tot rust komen en de verkoopdruk afneemt, zullen deze obligaties
weer een goede performance laten zien. Dit blijkt al uit de ontwikkelingen in de maanden april en mei, waar een verbetering zichtbaar is. Wereldwijd daalden aandelen in het eerste kwartaal van 2008 met 16,1% (in euro’s). De fors negatieve aandelenbeurzen hadden invloed op het rendement van de diverse LifeCycle Mixen. Ook het rendement voor vastrentende waarden kon de aandelendaling niet compenseren. In alle varianten van de LifeCycle Mix wordt immers voor een specifiek percentage in aandelenfondsen belegd (ook aan het einde van de looptijd). Dit heeft te maken met een optimaal risico-/rendementsprofiel. Een belegging in 100% vastrentende waarden is risicovoller dan een mix van 10% tot 20% in aandelen en het resterende deel in vastrentende waarden, door een negatieve correlatie tussen deze twee categorieën (een daling van de ene categorie betekent niet dat de andere categorie eveneens daalt, maar zelfs in waarde kan stijgen). Door spreiding over deze categorieën wordt samengevat minder beleggingsrisico gelopen dan beleggen in slechts één categorie.
Vooruitzichten volgens ING IM De verwachting is dat Amerika te maken krijgt met een voorzichtig herstel in de 2e helft van 2008. Dit scenario is reeds door de aandelenmarkten ingeprijsd, wat steun zou moeten bieden. Niettemin wordt verwacht dat bedrijven door een economische groeiafzwakking en hogere kredieten grondstofkosten, winsttegenvallers zullen rapporteren. Dit kan de komende maanden voor koersdruk zorgen. Wereldwijde aandelen zullen naar verwachting eind 2008 hoger staan dan in maart, maar over heel 2008 zijn negatieve aandelenrendementen waarschijnlijk niet te vermijden.
Overzicht Pensioenspaarregeling Het fonds zal in september 2008 een overzicht van de pensioenspaarregeling gaan verzenden. Het overzicht van ING IM, dat in maart 2008 is verzonden, vermeldt alleen het spaarkapitaal. Dit wordt uitgebreid met een opgave van de te verwachten pensioenuitkering bij pensionering.
Gemiddeld rendement per beleggingskeuze naar profiel en leeftijd Risicoprofiel: Defensief Periode 1-8-2007 t/m 31-5-2008 Horizon LifeCycle Mix Eigen Verdeling Vrije Keus Tot 2 jaar
- 2,48%
1,50%
- 3,34%
2 tot 4 jaar 4 tot 8 jaar
- 2,04%
2,10%
- 2,17%
- 2,67%
- 4,01%
- 2,03%
8 tot 12 jaar
- 4,25%
- 2,31%
12 tot 16 jaar
- 5,64%
- 4,39%
> 16 jaar
- 6,76%
- 5,29%
Pensioenkrant
Er kunnen hieraan geen rechten worden ontleend.
juni 2008
15
Deelnemersraad aan de slag
Informatie
V.l.n.r. ir. P.J. Brandenburg, dr.ir. A.J. Bogers, R.J. Lieftinck MSc, drs. R.W. Versseput, ir. O.C. van der Jagt, dr. H. Zwenk, K.W. Bouman, dr. J.P.M. Jore en ir. B.J. Busropan (J.C. Molijn afwezig)
Op 2 april en 22 mei 2008 vergaderden de nieuw opgerichte deelnemersraad tezamen met een delegatie van het bestuur.
Gesprekspartner met een adviserende functie Op 2 april vond het eerste gezamenlijke overleg plaats van de deelnemersraad met een delegatie van het bestuur en de directie. Op 22 mei werd het overleg vervolgd en besprak men het jaarverslag. Bestuursvoorzitter Dick Schmidt sprak op 2 april 2008 verheugd te zijn met dit nieuwe forum en ziet het als een versterking van het goed functioneren van het fonds. Eigenlijk zijn uit vragen als: “doen de vermogensbeheerders, het pensioenbureau en het bestuur hun werk goed”, de medezeggenschapsorganen als een deelnemersraad, verantwoordingsorgaan en toezichtsorgaan ontstaan. Het gaat om adviseren, oordelen en verantwoording afleggen, ofwel het fonds helpen zijn taken goed uit te voeren. Jos Louwe, secretaris van het bestuur, vult aan dat het pensioenfonds een serieuze aangelegenheid is. Het fonds
16
Pensioenkrant
juni 2008
heeft tenslotte de zorg voor circa 15.000 pensioenen. Iedereen verwacht dat het geld er gewoon is en overmorgen ook nog. Maar de wereld is een onzekerheid en die onzekerheid moeten we kunnen inschatten. Gelukkig worden we daarbij ondersteund door professionals en nu ook een deelnemersraad, waarmee het bestuur graag een dialoog aangaat over het te voeren beleid.
Algemeen beleid De scheidingslijn tussen algemeen beleid en concrete invulling is niet altijd even duidelijk. Vanuit de deelnemersraad werd gevraagd hoe dat bijvoorbeeld zit bij het onderwerp ethisch beleggen. Geantwoord werd dat er een commissie is die hier nauwkeurig naar kijkt en het bestuur bezig is hierover nader beleid te formuleren. Toegezegd werd dit onderwerp graag met de deelnemersraad te bespreken om antwoord te geven op vragen als: hoe ga je er mee om en hoe voer je dat beleid uit.
Vergadering 22 mei 2008 Op 22 mei werd vergaderd over met name het jaarverslag 2007. Een toelichting werd gegeven vanuit bestuursen directiezijde. Dit gaf aanleiding tot enkele vragen met name over de dekkingsgraad, vermogensbeheer, rendement, indexatie en de pensioenspaarregeling. Na uitleg daarvan werd gevraagd of de deelnemersraad voor de bestuursvergadering van 5 juni met een advies kon komen over de vaststelling van het jaarverslag. De deelnemersraad vond de termijn tekort, mede omdat zij nog onvoldoende waren ingewerkt. Dit gold ook voor het verantwoordingsorgaan, dat een oordeel zou moeten geven. In een later stadium zal dit onderwerp worden geagendeerd voor nadere bespreking (dit jaar geldt nog geen verplichting om het oordeel van het verantwoordingsorgaan in het jaarverslag op te nemen). Voorrang zal worden gegeven aan het scholingstraject van de deelnemersraad en het verantwoordingsorgaan.
Deelnemersraad
Werkwijze De deelnemersraad bestaat uit 6 deelnemers en 4 gepensioneerden. De functie is enigzins vergelijkbaar met een ondernemingsraad. Een deelnemersraad kan (on)gevraagd adviseren over besluiten en zaken die het fonds betreffen. Er zal tenminste tweemaal per jaar met een delegatie van het bestuur worden vergaderd. Verder vergadert de deelnemersraad zo vaak als nodig wordt geacht.
Bevoegdheden deelnemersraad Een deelnemersraad kan (on)gevraagd adviseren over besluiten en zaken die het fonds betreffen, zoals: a) nemen van maatregelen van algemene strekking; b) wijzigen statuten en reglementen; c) vaststelling jaarverslag/jaarrekening, actuariële en bedrijfstechnische nota en een eventueel herstelplan; d) vermindering verworven pensioenen; e) vaststellen en wijzigen van het toeslagbeleid (indexering); f) gehele/gedeeltelijke overdracht of overname van pensioenen; g) sluiten, wijzigen of beëindigen van een uitvoeringsovereenkomst; h) terugstorten van premie of geven van premiekorting. Tevens geldt dat een advies tijdig aangevraagd moet worden. Het bestuur is verplicht binnen drie maanden mee te delen in hoeverre een advies wordt opgevolgd. Indien het advies niet of ten dele wordt opgevolgd, worden door het bestuur de redenen vermeld. Het bestuur is verplicht desgevraagd aan de deelnemersraad tijdig (schriftelijk) inlichtingen te verstrekken. De deelnemersraad beschikt over een klachtrecht bij de Ondernemingskamer van het Gerechtshof.
Personalia Drs. P.B.A. Dirks De heer Dirks is door het bestuur van het fonds benoemt tot lid van de Visitatiecommissie. Hij is voorzitter van het Bedrijfstakpensioenfonds voor de Media en voorzitter van PNO Ziektekosten. Daarnaast heeft hij nevenfuncties in diverse raden en besturen
Prof. dr. J. Koelewijn De heer Koelewijn is door het bestuur van het fonds benoemt tot lid van de Visitatiecommissie. Hij is zelfstandig adviseur, lector Corporate Governance en Hoogleraar Corporate Finance. Hij combineert in zijn werkzaamheden zijn ervaring in de wetenschap, de financiële praktijk en het toezicht.
H.C.M. Vedder-Wubben Mevrouw Vedder is door het bestuur van het fonds benoemt tot lid van de Visitatiecommissie. Zij is lid van de Eerste Kamer der Staten Generaal en van diverse Commissies (behandelde de Pensioenwet). Ook is zij o.a. bestuurslid van de Nederlandse Orde van Pensioenfonds Deskundigen
Dr. M.J.E. Havenga De heer Havenga is benoemd door de Raad van Bestuur TNO tot werkgeverslid in het Verantwoordingsorgaan van het Pensioenfonds TNO. Hij is werkzaam als Businessunitmanager van Biosciences bij het kerngebied van Kwaliteit en Leven.
Dr. H.G.C. Werij De heer Werij is benoemd door de Raad van Bestuur TNO tot werkgeverslid in het Verantwoordingsorgaan van het Pensioenfonds TNO. Hij is werkzaam als Businessunitmanager van Advanced Precision and Production Equipment bij het kerngebied TNO Industrie en Techniek.
Pensioenkrant
juni 2008
17
Klanttevredenheid
Heeft het Pensioenfonds TNO Het fonds wil in september 2008 een klanttevredenheidsonderzoek doen onder de deelnemers en gepensioneerden. De uitvoering daarvan zal gebeuren door TNS NIPO, het grootste marktonderzoekbureau van Nederland.
Het onderzoek komt voort uit de wens van het fonds om in goed contact te staan met de deelnemers en gepensioneerden. Daarom wil het fonds graag meten hoe u bijvoorbeeld de dienstverlening ervaart en of u voldoende inzicht heeft in het doen en laten van het fonds. Omdat het onderzoek onafhankelijk en gedegen moet zijn, is het TNS NIPO ingeschakeld. Een organisatie met veel expertise op dit gebied.
Wat vindt u van ons? Het fonds heeft behoefte aan een onafhankelijk onderzoek naar de tevredenheid van ‘onze klanten’. Het gaat daarbij in eerste instantie om zaken hoe u als deelnemer of gepensioneerde aankijkt tegen de kwaliteit van de dienstverlening en of u daar tevreden over bent. Te denken valt aan aspecten als bereikbaarheid, klantvriendelijkheid, deskundigheid, enzovoorts. Het onderzoek zal ook betrekking hebben op zaken als pensioenbewustzijn, betrok-
18
Pensioenkrant
juni 2008
Als u aan het Pensioenfonds TNO denkt, wordt u dan:
nadenkend?
kenheid, vertrouwen en het inzicht in een aantal basisgegevens. Het beeld is dat slechts weinigen de prestaties van het fonds actief en structureel volgen, hoewel de betrokkenheid toeneemt naarmate de pensioenleeftijd dichterbij komt of wanneer sprake is van een bepaalde gebeurtenis. Bijvoorbeeld bij wijziging van de pensioenregeling, het al of niet toekennen van indexatie en gebeurtenissen in de privésfeer zoals in- of uitdiensttreding, trouwen/samenwonen, scheiden en overlijden. Ook als pensioenfond-
vrolijk?
sen in het nieuws zijn, zoals de discussie in de media over ethisch beleggen of in tijden van financiële onzekerheid (kredietcrisis) is het van belang om te weten wat het effect van deze momenten is op de perceptie van de deelnemers en gepensioneerden.
Is mijn pensioen bij Pensioenfonds TNO in goede handen? Een vraag die van groot belang is of u als deelnemer of gepensioneerde vertrouwen heeft in het fonds. Het gaat
tevreden klanten? daarbij naast dienstverlening ook om de financiële prestaties alsmede om bestuurlijke- en uitvoeringszaken.
zal vergen. Ook zullen een 1000-tal gepensioneerden voor het onderzoek worden benaderd.
Inzichtelijkheid
Wij hopen uiteraard op uw medewerking in september. Hoe groter de respons des te groter is de betrouwbaarheid van het onderzoek.
Het fonds wil de klanttevredenheid inzichtelijk maken. De toegevoegde
slaperig?
waarde is, dat we kunnen meten welk belang wordt gehecht aan de verschillende dienstverleningsaspecten. Zo kunnen we bepalen welke verbeteringen in het dienstverleningsproces dienen te worden aangebracht.
Methode van onderzoek De deelnemers zullen een bericht ontvangen met een link naar de website van het onderzoek. Daar kan dan online een vragenlijst worden ingevuld, die niet meer dan circa 10 minuten tijd
Doe mee en tel mee!
of wordt u boos?
Samenvattend zal het onderzoek van het Pensioenfonds TNO via een te houden TNS NIPO enquete zich richten op het meten van; 1. de tevredenheid over de dienstverlening; 2. het pensioenbewustzijn; 3. gedrag, wensen en behoeften; 4. vertrouwen in het fonds; 5. het effect van bijzondere momenten.
Is mijn pensioen in goede handen? Pensioenkrant
juni 2008
19
Het TNO-pensioen bestaat uit verschillende voorzieningen, zoals: • • • •
Tijdelijk ouderdomspensioen Ouderdomspensioen vanaf 65 jaar Partner- en wezenpensioen voor de nabestaanden Arbeidsongeschiktheidspensioen
Stichting Pensioenfonds TNO
Laan van Zuid Hoorn 165 2289 DD Rijswijk Postbus 7018 2280 KA Rijswijk Telefoon : 070 4138602 Telefax : 070 4138620 E-mail :
[email protected] Website : www.pensioenfondstno.nl
Aanvraag jaarverslag
Een postzegel is niet nodig
Naam : ...................................................... Adres : ......................................................
......................................................
......................................................
Verzoekt om toezending van het jaarverslag 2007 van de Stichting Pensioenfonds TNO
In een enveloppe sturen naar: Stichting Pensioenfonds TNO Antwoordnummer 10147 20 Pensioenkrant juni 2008 2280 VB RIJSWIJK
