Peercoaching in het onderwijs Auteur: drs. M.P.J. de Jong, klinisch pedagoog 30 november 2013
Samenvatting Peercoaching is een zinvol instrument om in te zetten bij de studieloopbaanontwikkeling van studenten, deelnemers of leerlingen in het onderwijs. De extra individuele aandacht vormt een stimulans voor de coachee (degene die wordt gecoacht) om zich rekenschap te geven van zijn ambities en professionele mogelijkheden en hierin tijdig bij te sturen als dat gewenst is. Peercoachprojecten in het onderwijs kunnen plaatsvinden binnen de eigen opleiding (bijvoorbeeld ouderejaars coachen jongerejaars), met andere opleidingen of schooltypen (bijvoorbeeld hbostudenten coachen mbo-studenten of middelbare scholieren), maar ook buiten de opleiding met specifieke doelgroepen (bijvoorbeeld hbo-studenten coachen drugsverslaafde jongeren). De opleiding Pedagogiek van Inholland heeft de afgelopen jaren peercoachprojecten vormgegeven binnen het eigen onderwijs en met andere mbo-, hbo- en vo-opleidingen. De resultaten van het onderzoek naar de effecten ervan zijn overwegend positief, zowel voor de coach (die tijdens zijn opleiding kan oefenen met deze rol) als de coachee (die door de dialoog beter focust op zijn studieloopbaanontwikkeling).
Inleiding Peercoaching is een begeleidingsvorm die de laatste jaren een enorme vlucht heeft genomen. De onderzoeksresultaten naar de effecten ervan zijn hoopgevend (Movisie, ISW, ECBO, Oranjefonds etc). In Nederland heeft de afgelopen jaren een toename van peercoachorganisaties plaatsgevonden en wordt de peercoachmethodiek, net als eerder in de Verenigde Staten en Canada, steeds vaker toegepast. Werd aanvankelijk de methodiek in Nederland geïntroduceerd vanuit het bieden van extra kansen aan allochtone studenten (Echo, 2007), momenteel wordt peercoaching ook ingezet bij de verdere professionalisering van het vrijwilligerswerk (Oranjefonds). Vanuit motieven als kostenbesparing en het mobiliseren van eigen kracht bij doelgroepen wordt deze methodiek ook door de overheid gepromoot. Binnen het voortgezet onderwijs en v(mbo) vindt de verspreiding van de methodiek met name plaats via het Kenniscentrum PAL. Bij Inholland worden peercoachprojecten ontwikkeld, onderzocht en uitgevoerd vanaf 2007 (o.a. door Naber, 2007, Boersma, 2007 en de auteur). Omdat elk peercoachproject op een eigen wijze zijn aanpassingen maakt voor bepaalde doelgroepen, zijn de effecten van peercoaching lange tijd onderling moeilijk vergelijkbaar geweest. In Amerika zijn diverse onderzoeken naar effecten van peercoaching in zijn algemeenheid uitgevoerd (bijv. Schofield e.a., 2004). De laatste jaren wordt peercoaching ook in Nederland niet alleen projectgewijs onderzocht, maar zijn de effecten van de methodiek in zijn algemeenheid onderwerp van onderzoek geworden. De recente resultaten van het algemene effectonderzoek zijn overwegend positief te noemen (Uyterlinde e.a.,2009). Vooral de opbrengst voor het sociale kapitaal is door verschillende auteurs benoemd als een belangrijke succesfactor bij peercoaching (Vos e.a., 2012). Ook de sociale en academische integratie binnen een opleiding worden bevorderd door peercoaching (Grossman e.a. 1998). Peercoaching is ingezet als succesvol hulpmiddel om schooluitval te voorkomen (Naber e.a. 2007). De uitkomsten van onderzoek naar peercoaching in het mbo door het Ecbo (Petit, september 2013) benadrukken eveneens de positieve effecten voor deelnemers. Inmiddels is er voldoende reden om te veronderstellen dat dit soort peercoachprojecten ook in de toekomst uitgevoerd en ingezet zullen worden als een effectieve methodiek in de begeleiding van studenten door studenten. Afhankelijk van het doel dat met peercoaching wordt nagestreefd en de vele doelgroepen waarvoor peercoachprojecten zijn ontwikkeld, zijn deze projecten meer of minder succesvol gebleken. Duidelijk is inmiddels dat vooral peercoachprojecten waarbij de begeleiding van langere duur is en 1
over een langere periode plaatsvindt en waarbij de contacten niet al te vrijblijvend zijn vormgegeven, succesvol blijken te zijn (Uyterlinde e.a. 2009). Hoewel deelname aan peercoachprojecten in principe vrijwillig van aard is, blijken peercoachprojecten kwetsbaar en/of niet uitvoerbaar als het kennelijk gewenste, meer verplichtende kader van regelmatig contact onderhouden, ontbreekt.
Peercoaching bij Pedagogiek Inholland Bij de peercoachprojecten die de opleiding Pedagogiek van Inholland te Amsterdam de afgelopen jaren heeft ontwikkeld en uitgevoerd (de zogenaamde Jij en Ik Projecten), wordt gestreefd naar het versterken van de studieloopbaanontwikkeling van studenten en het bevorderen van de professionalisering. Dat biedt coachees de mogelijkheid een meer realistische studie- en beroepskeuze te maken. Zowel de coach als de gecoachte kan zich tijdens de peercoaching hierop bezinnen. In navolging van Meijers (2006) die het belang aangeeft van een regelmatige individuele dialoog voeren over de studieloopbaanontwikkeling van een student, heeft de opleiding pedagogiek ervoor gekozen deze dialoog mogelijk te maken, mede met behulp van de inzet van peercoaching. Pedagogiek heeft vanaf 2006 diverse peercoachprojecten uitgevoerd. De essentie van deze projecten is, dat ‘peers’, meer ervaren studenten, minder ervaren studenten begeleiden bij hun studieloopbaanontwikkeling en hierop met ze reflecteren, in een directe koppeling aan de concrete taakuitvoering. De begeleiding is intensief, individueel en vindt over een langere periode plaats (minimaal 20 weken). De leeromgeving voor de ‘peer’ die begeleiding krijgt, is met die extra ondersteuning krachtiger geworden. Door de regelmatige en individuele begeleiding door een meer ervaren student die ondersteunt bij de voorbereiding, uitvoering, bijstelling en evaluatie van uit te voeren werkzaamheden en bij de reflectie daarop, wordt de ‘peer’ systematisch aangeleerd om zijn werkprocessen te verbeteren en zichzelf daarbij zorgvuldig aan te sturen. Bovendien wordt er op die manier een koppeling gemaakt tussen zijn taakuitvoering en de consequenties die dat heeft voor zijn verdere studieloopbaanontwikkeling aan de hand van de reflectie die daarover wordt gestimuleerd (Kuijpers, 2012). Het doel van peercoachprojecten in het onderwijs voor de ‘peer’ is daarom tweeledig. Ten eerste gaat het erom extra leerwinst te behalen door een intensieve leersituatie aangereikt te krijgen waarbij de taakuitvoering en de reflectie daarop het onderwerp van gesprek is. In de tweede plaats gaat het erom een koppeling te maken tussen de taakuitvoering en de studieloopbaanontwikkeling van de coachee en het stimuleren van de reflectie hierop. De positieve neveneffecten zoals bekend uit de literatuur – (netwerkontwikkeling, opbouwen van sociaal kapitaal, “binding en bonding” met de opleiding, ontwikkelen van een “learning community”) – zijn ook bij deze projecten waarneembaar, maar hebben niet centraal gestaan in de ontwikkeling ervan. De leeromgeving voor de peercoach wordt eveneens versterkt doordat deze, door te coachen, al tijdens zijn opleiding ervaring opdoet met een levensechte begeleidingssituatie. De peercoach kan daardoor ervaring opdoen met het uitvoeren van coachvaardigheden en het reflecteren op de vraag in hoeverre hij daarvoor geschikt is. Hij onderzoekt of hij een geschikt rolmodel is voor de coachee of hoe hij dat kan worden. De meeste hbo’ers worden tijdens hun beroepsstage niet in de gelegenheid gesteld mbo-opgeleiden te begeleiden, terwijl dit wel tot de generieke competenties behoort die een hbo’er dient te verwerven tijdens zijn opleiding. Daarnaast werken mbo-ers en hbo-ers samen in hun latere beroepsuitoefening en is op de werkvloer vaak sprake van een bepaalde mix van taken en functies. Werkgevers gaan ervan uit, dat als zij gebruik maken van deze mix, zij beider expertise optimaal benutten. De mbo-er zal daarbij veelal zorgdragen voor uitvoering van taken volgens protocol en de hbo-er zal ook de meer innoverende, coördinerende en regisserende taken uitvoeren. Door met deze functiemix al ervaring op te doen tijdens peercoaching kan de hbo’er zich al tijdens de opleiding hierin bekwamen.
2
Aanleiding Pedagogiek Inholland is in 2005 een intensieve samenwerking aangegaan met toeleverende mboopleidingen uit de regio met als doel de doorstroom en aansluiting te bevorderen van mbo-studenten naar de verwante hbo-richting (Pedagogiek) en een extra impuls te geven aan de studieloopbaanontwikkeling van mbo-ers. De ontwikkeling, uitvoering, evaluatie en bijstelling van diverse soorten peercoachtrajecten hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het realiseren van een duurzame samenwerking met de betrokken mbo-opleidingen. Nadat bij aanvang van een project een gezamenlijke oriëntatie op het opleidingsprogramma heeft plaatsgevonden, werd – en wordt gezamenlijk een variant ontwikkeld voor peercoaching, die past binnen het onderwijs van de betrokken opleidingen.
Het gehanteerde onderwijsconcept Uitgangspunt bij de ontwikkeling is geweest dat peercoaching ingebed dient te zijn in het onderwijs en studenten hun inzet binnen het reguliere onderwijs gehonoreerd dienen te krijgen. Door studiepunten te koppelen aan de uitvoering van de peercoaching is tevens het gevaar van een al te vrijblijvende peercoaching geweken. Op deze manier wordt het bovendien mogelijk om (kwaliteits)eisen te stellen aan de inzet van de coach en coachee. Zowel coach als coachee dienen een kort verslag te maken van gevoerde gesprekken. Voor elk project worden voorafgaand aan de uitvoering handleidingen ontwikkeld voor zowel de coach als de coachee. Deze worden in samenspraak met alle betrokken partijen samengesteld, zodat ook ieders wensen ten aanzien van de uitvoering kunnen worden gehonoreerd. Zoveel als mogelijk worden deze handleidingen ontwikkeld binnen het reguliere onderwijsprogramma van hbo-studenten onder supervisie van de projectleider. De projectleider (de betrokken hbo-docent van het uit te voeren project) houdt hierover de regie. Deze bewaakt het vormgevingsproces bij de opstart, de wijze waarop selectie, de training en de werkbegeleiding van coaches wordt gerealiseerd, de voortgang van het coachproject, de bijstelling en de grenzen van het project en fungeert als opdrachtgever bij de ontwikkeling van de handleidingen en de eventueel bijkomende onderzoeks(evaluatie)trajecten. Het is wenselijk om naast elke projectuitvoering een porjectverslag te maken van verloop, gewenste aanpassingen en effecten van de uitvoering. Van belang is dat de uitgevoerde projecten systematisch worden geëvalueerd en bijgesteld. Bij Pedagogiek zijn daarnaast de afgelopen jaren ook afstudeerprojecten uitgevoerd door hbo-studenten die zelf als coach aan de peercoachprojecten hebben deelgenomen. Dit is mogelijk doordat de opleiding Pedagogiek als opdrachtgever heeft gefungeerd bij het onderzoek naar de effecten van de verschillende uitgevoerde peercoachvarianten. Parallel aan de uitvoering van de peercoachprojecten heeft vanaf 2010 tot 2012 ook een onderzoekstraject gelopen, dat is uitgevoerd in het kader van het lectoraat Geïntegreerd Pedagogisch Handelen en waarbij de auteur in samenwerking met afstudeerstudenten Pedagogiek met name peercoachen in de verticale beroepskolom nader heeft onderzocht (Jong, de R. Projectverslagen peercoaching, 2010, 2011, 2012). De peercoaches werken bij de uitvoering van het project zo zelfstandig mogelijk met behulp van de handleidingen, waarbij de meer ervaren studenten de minder ervaren studenten inwerken in de methodiek. Van belang is dat de coachee in de begeleiding een rolmodel krijgt aangereikt en tevens steeds wordt aangezet tot zelfsturing. De peercoach dient dan ook voorbeeldgedrag te tonen bij het omgaan met de afgesproken richtlijnen van het project en deze te bewaken. Op regelmatige basis vindt de (individuele) dialoog plaats met de coachee, zodat deze een relatie kan leggen met zijn concrete werkuitvoering en zijn geschiktheid voor een (latere) studie of beroep. Essentieel daarbij is het individueel monitoren van de vorderingen bij de professionalisering en de studieloopbaanontwikkeling aan de hand van de gegeven feedback, het in kaart brengen van deze vorderingen en deze bespreekbaar maken met de coachee. Dit gebeurt met behulp van ontwikkelde coachkaarten. 3
De uitgevoerde projecten worden halfjaarlijks geëvalueerd met de betrokken instellingen/opleidingen terwijl jaarlijks de gehanteerde handleidingen worden bijgesteld. Er is gestuurd op het beperken van benodigde docentformatie om de peercoaching uitvoerbaar te maken voor de betrokken onderwijsinstellingen. Taken worden zoveel mogelijk binnen het reguliere onderwijs verdisconteerd, bijvoorbeeld in slb-uren, afstudeerprojecten, beroepsstagetaken, coachtrainingen en dergelijke. De verschillende peercoachprojecten die sinds 2006 door de opleiding Pedagogiek zijn uitgevoerd kennen meer en minder intensieve begeleidingsvarianten. Elke variant is nader onderzocht op zijn merites en eventuele bruikbaarheid voor verdere ontwikkeling. Hierna worden in chronologische volgorde de uitgevoerde peercoachvarianten met de verschillende mbo-opleidingen van ROC TOP en de belangrijkste resultaten van elke variant beschreven. Vervolgens wordt het project met middelbare scholieren beschreven en daarna wordt aandacht besteed aan het peercoachproject binnen de opleiding Pedagogiek. Tot besluit zullen discussiepunten worden aangegeven die van invloed kunnen zijn op de verdere ontwikkeling van peercoaching in het onderwijs.
Peercoaching met het mbo De afgelopen jaren heeft de opleiding pedagogiek verschillende peercoachvarianten met het mbo ontwikkeld en uitgevoerd en iedere variant onderzocht op zijn merites. Het gaat om de volgende vier varianten. Variant 1
Jij en Ik Project bij VUmc Kinderstad met hbo-coaches voor getalenteerde tweedejaars deelnemers van niveau 4 Onderwijsassistent op een leerwerkplaats.
Deze variant is vanaf 2007 jaarlijks, twee keer per jaar - inmiddels dus twaalf keer - uitgevoerd op een leerwerkplaats, als honneursproject voor tweedejaars mbo-ers niveau 4. De hbo-studenten die de begeleiding verzorgen, doen dat in het kader van een beroepsstage bij Pedagogiek. Dit arbeidsintensief vormgegeven Jij en Ik Project bij VUmc Kinderstad is de meest succesvolle variant gebleken voor zowel de coach, de coachee als de betrokken onderwijsinstellingen. Dit honneurstraject voor getalenteerde mbo-studenten is ontwikkeld met behulp van het model van leerwerkplekleren van mbo-studenten en hbo-studenten bij de wekelijkse uitvoering van activiteiten. De door de mboopleiding geselecteerde getalenteerde mbo’ers krijgen in dit traject de gelegenheid om extra competenties te verwerven en indien mogelijk binnen hun mbo-opleiding te versnellen. Zo kunnen zij zich voorbereiden op doorstroom naar het hbo. Zij voeren elke week gedurende een middag een activiteit uit en doen dit op vrijwillige basis, naast hun stage. Daar ontvangen zij gedurende twintig weken wekelijks feedback op van de peercoach. De deelnemende partijen zijn alle zeer positief over deze variant omdat het een versnelling oplevert in de professionele ontwikkeling van de mbo-student. De leerwerkplaats is zeer tevreden over de geleverde diensten en hoeft de mbo-deelnemers nauwelijks te begeleiden. Door gezamenlijk werkzaamheden uit te voeren kunnen alle deelnemende partijen goed zicht krijgen op het gewenste niveau van mbo- en hbo-taken in de verticale beroepskolom. De oriëntatie op de toekomstige studieloopbaan wordt geïntensiveerd en de groei in competentieontwikkeling wordt versterkt. Dit laatste wordt vastgesteld door bij aanvang, tussentijds en aan het einde van projectdeelname een gesprek te voeren met de betrokken mbo‘er en hbo‘er en met de begeleidende studieloopbaan-docent van het mbo aan de hand van de coachkaarten en ontwikkelde leerlijnen. Bij aanvang van deelname wordt het niveau bepaald en worden de leerlijnen waaraan gewerkt kan worden vastgesteld. Op grond van het tussentijds gesprek vindt eventueel bijstelling plaats en bij het eindgesprek wordt aan de hand van het opgebouwde portfolio (eindverslag door de coachee) vastgesteld welke ontwikkeling de mbo‘er in het project heeft doorlopen. De coach begeleidt de coachee bij dit proces. De ervaring leert dat de professionalisering in deze zogenaamde ’krachtige‘ 4
leeromgeving een extra impuls krijgt. Het onderling bespreken van informatie over het gewenste competentieniveau geeft inzicht in welke rollen en taken verwacht mogen worden van een niveau 4- of niveau 5- of nivo 6 functionaris in de beroepspraktijk en welke samenwerking tot positieve resultaten kan leiden in de taakuitvoering. Voor het VUmc Kinderstad-project is inmiddels ook duidelijk dat de meeste deelnemers inderdaad zijn doorgegroeid naar een hbo-opleiding en daarna naar een hbo-functie en dat zij achteraf van mening zijn dat het project een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan hun verdere studieloopbaanontwikkeling (Tafleur, 2012). Vanwege de extra leerwinst voor de deelnemers, zoals vastgesteld door de mbo-docenten en de peercoaches, is vervolgens gezocht naar het aanbieden van een begeleidingsvariant die het mogelijk maakt om een heel cohort te coachen en niet alleen de getalenteerde mbo‘ers. De vraag daarbij was of ook een andere en minder intensieve vorm van begeleiding zou leiden tot een extra impuls voor de studieloopbaanontwikkeling, waarbij dan niet wordt samengewerkt op een leerwerkplaats, maar wel gedurende twintig weken wekelijks begeleiding plaatsvindt op voorbereiding, uitvoering en reflectie op een uit te voeren activiteit bij de stage-instelling waar de mbo‘er op dat moment werkzaam is. De vraag was ook of het mogelijk zou zijn om de extra leerwinst die gerealiseerd wordt bij getalenteerde mbo‘ers door gezamenlijk activiteiten uit te voeren, ook te realiseren bij een minder intensief begeleidingstraject, dat vooral reflectief van aard zou zijn. Tevens was het van belang om naar een andere manier te zoeken om de mogelijke leerwinst vast te stellen, omdat het niet mogelijk zou zijn om elke mbo‘er de drie gesprekken te laten voeren met de studieloopbaandocent en zijn coach aan de hand van het portfolio. Daarom is besloten om twintig ontwikkelfactoren op te stellen in vijf ontwikkelgebieden en hier een zogenaamde coachkaart voor samen te stellen. De ontwikkeling op deze factoren wordt bij aanvang, tussentijds en bij de afronding in een gezamenlijk gesprek met de hbo-coach vastgesteld en ingevuld op deze coachkaarten. De coachee kan deze kaarten opnemen in zijn portfolio en bespreken met zijn docent loopbaangegeleider. De coach krijgt door in zijn begeleiding aan te sluiten bij de laag ontwikkelde factoren een hulpmiddel in handen om richting te geven aan het coachproces. Deze variant vraagt overigens ook minder begeleidingstijd van hbo-coaches. Daardoor kunnen de volgende varianten makkelijker worden gekoppeld aan andere onderwijsonderdelen in het hbo en hoeven niet langer beroepsstagiaires Pedagogiek te worden ingezet voor de peercoaching. Variant 2
Peercoaching door hbo‘ers pedagogiek van mbo-deelnemers, tweedejaars cohort Pedagogisch Werker niveau 4-opleiding ROCTOP Amsterdam.
Deze variant is drie maal uitgevoerd, in 2010 experimenteel, in 2011 volgens een bijgesteld format en in 2012 met een cohort van de Kopopleiding in een format waarbij individuele en groepsbegeleiding afwisselend worden toegepast. In september 2010 is voor coachees Pedagogisch Werk, tweedejaars die stage lopen, voor het eerst met een heel cohort een peercoachproject uitgevoerd. Hierbij zijn vierentwintig coachees begeleid door zes hbo-coaches Pedagogiek. De resultaten daarvan zijn systematisch geëvalueerd (Riet de Jong, Projectverslag 2010, Amsterdam). Bij de experimentele uitvoering, waarbij hbo-coaches Pedagogiek tweedejaars mbo-deelnemers reflectief begeleidden bij de uitvoering van bepaalde activiteiten tijdens hun stage, zijn te hoge eisen gesteld aan de verslaglegging over de uit te voeren werkzaamheden door de coachees, hetgeen ten koste is gegaan van het voeren van de dialoog over de loopbaanontwikkeling. Meer dan de helft van de mbo-studenten stopte vroegtijdig met het traject, waardoor het eventuele effect op de studieloopbaanontwikkeling niet goed te meten was. Wekelijks, in totaal twintig maal, een verslag aanleveren over de voorbereiding op een activiteit, de uitvoering ervan en de reflectie erop bleek voor de coachees een te zware extra belasting binnen hun onderwijs.
5
Daarom is gezocht naar een lichtere vorm van het (peer)coachmodel voor mbo-studenten Pedagogisch Werk niveau 4 tijdens de beroepspraktijkvorming van het tweede studiejaar voor het cohort 2011. De vraag daarbij is geweest of bij het maken van minder verslagen en het begeleiden van minder activiteiten de peercoaching nog steeds een succesvol instrument kan zijn om de professionalisering en de studieloopbaan van de mbo-student te bevorderen. Voor de definitieve vorm van het project zoals dat is uitgevoerd in 2011 hebben dus aanzienlijke bijstellingen plaatsgevonden voor wat betreft de uit te voeren begeleiding. Er zijn competentiekaarten ontwikkeld om een begin- en eindmeting uit te kunnen voeren en de professionalisering en het zicht op de studieloopbaanontwikkeling meetbaar te maken. Ook is als extra hulpmiddel een studieloopbaanhandleiding ontwikkeld over functies, taken en rollen voor de mbo-medewerker en de hbo-medewerker in de pedagogische praktijk en veel gekozen opleidingsmogelijkheden in de verwante sector. De gesprekken over de studieloopbaanontwikkeling aan de hand van deze handleiding werden in de tweede helft van het peercoachtraject met de mbo-deelnemer gevoerd. Deze aanpassingen blijken positief te werken op de betrokkenheid en inzet van de deelnemers bij deze projectuitvoering (Jong, de, 2012). De wekelijkse begeleiding betreft in hoofdzaak de reflectie op de uitvoering van een activiteit in de stage (het handelen) en hoe de deelnemer zich hierop voorbereidt, deze uitvoert en hoe hij zich daarbij voelt (reflectie op zichzelf, als uitvoerend professional). Onderwerpen voor de coachgesprekken zijn, behalve de activiteitenbegeleiding, ook de studieloopbaan, de studieleerproblemen, studie- en beroepskeuzeprocessen en eventuele persoonlijke belemmeringen die daarbij een rol kunnen spelen. Bij problemen tijdens de beroepspraktijkvorming, vervult de hbostudent een schakelrol tussen de stage en opleiding enerzijds en de betrokken mbo-deelnemer anderzijds, zodat de opleiding sneller tot actie kan overgegaan als de ontwikkeling van de mbodeelnemer tijdens de stage te wensen overlaat. Het blijkt dat dit lichtere begeleidingsmodel positief wordt gewaardeerd door de deelnemers en leidt tot vooruitgang in de ontwikkeling op de onderscheiden coachgebieden. Een andere uitkomst is dat de betrokken mbo-opleiding, door deel te nemen aan dit project, eerder en beter kan sturen op de ambities en toekomstige beroepsmogelijkheden van de deelnemende mbo‘ers. Vanaf november 2012 is vervolgens een vergelijkbaar traject uitgevoerd bij een iets andere doelgroep. Gedurende twintig weken zijn eenentwintig deelnemers begeleid door zes coaches bij het wekelijks uitvoeren van een activiteit op de stage. De begeleidingsmethodiek is aangepast op grond van de eerdere uitvoeringen en er is afwisselend individueel en subgroep-gewijs gewerkt met deze doelgroep, namelijk de Kopjaargroep, de groep die doorstroomt van niveau 3 naar niveau 4. Voor deze uitvoering zijn de handboeken aangepast. Door ook in subgroepen te gaan werken was het mogelijk het gesprek over de studieloopbaan ook samen met andere studiegenoten te voeren en werden de verschillen in het niveau van uitvoering tussen de deelnemers onderling beter ook voor henzelf zichtbaar. Het project is later in het jaar opgestart, zodat de deelnemers al gewend waren aan het uitvoeren van de stagewerkzaamheden. Dat blijkt positief uit te werken voor het peercoachproject. Als inleiding op het project heeft een vorm van geprogrammeerde instructie plaatsgevonden door de gewenste reflectie eerst systematisch te oefenen aan de hand van video-opnamen van een mogelijk uit te voeren activiteit. Dit heeft de weerstand tegen reflecteren verminderd en de betrokkenheid van deelnemers vergroot. Het blijkt waardevol voor elke mbo‘er met ambitie voor het hbo om zich intensief voor te bereiden middels peercoaching, terwijl hij nog onderwijs volgt in het mbo. Door zich goed te oriënteren via dit project kan hij meer zekerheid krijgen over zijn toekomstige studiemogelijkheden en daarmee een verkeerde studiekeuze voorkomen. Om zijn talenten te benutten is zorgvuldig afwegen van mogelijkheden en kansen van groot belang. Dit kan hij realiseren door wekelijks met zijn hbo-coach hierover van gedachten te wisselen. Zo zal een vervolgstudie in het hbo deelnemers niet meer voor onvoorziene opgaven stellen. Door deel te nemen aan de peercoaching kan de deelnemer zichzelf meer zekerheid verschaffen over zijn toekomst en dat voorkomt onnodig verkeerde studiekeuzen.
6
De peercoaching door een hbo-student betekent voor studenten Pedagogisch Werk niveau 4 een bijdrage aan: •
de groei op diverse onderscheiden ontwikkelfactoren op de coachkaarten, die zijn samengesteld ten behoeve van de professionele en de studieloopbaanontwikkeling; • een meer realistisch studie- en beroepskeuzeproces; • het voorbereiden op een hbo-studie en hbo-werkzaamheden, mocht de coachee daar interesse in hebben. Een niet beoogd bijeffect blijkt te zijn dat peercoaching onnodige uitval als gevolg van persoonlijke problemen of studieproblemen van de mbo-student tijdens het tweede studiejaar kan voorkomen. Dit als gevolg van de mogelijkheid tijdens de peercoaching deze problemen sneller te kunnen signaleren.
Variant 3
Vraaggestuurd peercoachen door hbo‘ers Pedagogiek van mbo‘ers in de verticale beroepskolom, die vragen hebben over doorstuderen aan het hbo.
In 2012/2013 is onderzocht of vraaggestuurd coachen, waarbij deelnemers met interesse voor het hbo, zelf afspraken kunnen maken met een coach, eveneens kan bijdragen aan de studieloopbaanontwikkeling van de deelnemers. De vraag is of potentiële deelnemers dan vrijwillig naar de peercoaching gaan en tot welke resultaten deze vraaggestuurde vorm van begeleiding leidt. Het cohort Pedagogisch Werk tweede jaar van ROC TOP heeft het aanbod gehad om elke mbo-student die behoefte heeft om zich te oriënteren op het hbo, contact te laten leggen met een hbo-peercoach. (Hierbij is geen sprake meer van begeleiding bij taakuitvoering voor de mbo‘er.) Van een groep van vijfentwintig studenten hebben zich vervolgens vijf deelnemers vrijwillig opgegeven voor dit traject. Met twee deelnemers zijn meer dan twee coachgesprekken gevoerd, de overige deelnemers hebben alleen een kennismakingsgesprek gevoerd. De binding en inbedding in de opleiding ontbreekt en als gevolg daarvan maken coachees weinig gebruik van de geboden mogelijkheden. Hier is het vermoeden en de ervaring bevestigd dat het meer verplichtende karakter van een peercoachtraject binnen het verplichte onderwijs vormgegeven, kennelijk gewenst is om voldoende commitment te bewerkstelligen bij de coachees. Het blijkt dat bij vrijwillige deelname de inzet van de mbo‘er beperkt is, afspraken makkelijk worden afgezegd en slechts beperkte begeleiding plaatsvindt. Hoewel bij aanvang is aangegeven dat een mbo-student in principe in vijf gesprekken zich oriënteert op het hbo heeft dit slechts bij een van de vijf studenten ook daadwerkelijk plaatsgevonden. Dit is vergelijkbaar met de ervaringen bij andere peercoachprojecten waar op vrijwillige basis peercoaching in het onderwijs is ingezet. Bij de projectevaluatie is duidelijk geworden dat deelnemers niet op vrijwillige basis een coachtraject aangaan van vijf contacten of meer. De deelnemende partijen zijn daarom van mening dat deze meer vrijblijvende vorm van peercoaching maar beperkt bruikbaar is. Variant 4
Vraaggestuurd coachen van mbo-leerlingen met studieproblemen door hbocoaches.
De afgelopen twee jaar zijn in totaal zes deelnemers van de mbo-opleiding Onderwijsassistent wekelijks, gedurende maximaal twintig weken, begeleid door een pedagogiekstudent (in het kader van diens stage) bij studieproblemen. Deze problemen zijn verschillend van aard geweest en hadden diverse oorzaken. De wekelijkse monitoring door de coach op de uitvoering van het lesprogramma van de coachee is daarbij ondersteunend gebleken voor de betreffende mbo‘ers. Ook hier is de signaleringsfunctie die een peercoach kan hebben van waarde gebleken wanneer er sprake blijkt te zijn van ernstige onderliggende problemen. Samenvatting van de resultaten van de peercoachtrajecten in het mbo De intensieve peercoachvariant op de leerwerkplaats, met deelnemers die allen de ambitie hebben om door te stromen naar het hbo, is de meest succesvolle variant gebleken. Op een enkeling na 7
stromen zij inderdaad door naar het hbo en blijken hier (eveneens op een enkeling na) succesvol te zijn. Sommigen maken na afloop van het project al de keuze voorlopig niet door te stromen naar het hbo omdat ze op grond van de samenwerkingservaringen vermoeden dat deze stap op dit moment te zwaar is. Zij hebben dus een realistischer beeld gekregen van wat presteren op hbo-niveau inhoudt en hebben hun te hoge ambitieniveau tijdig bijgesteld. Mbo-studenten die gecoacht zijn in een minder intensief traject, waarbij voorbereiding op uit te voeren activiteiten op de stage en reflectie hierop en de studieloopbaanontwikkeling centraal heeft gestaan, zijn tevreden over de peercoaching als zij blijven deelnemen aan het peercoachtraject. Ongeveer twintig procent valt ondanks het verplichte karakter van de peercoaching namelijk toch nog uit tijdens het traject (van uitval is sprake als zij minder dan vijf van de twintig peercoachbijeenkomsten hebben gevolgd). Degenen die meer dan vijf keer zijn begeleid geven allen aan dat ze groeien in hun studieloopbaan- en competentieontwikkeling en dat zij een beter zicht hebben gekregen op hun mogelijkheden om door te stromen naar het hbo. Het heeft ze een reëler beeld gegeven van de mogelijkheden en van hun geschiktheid voor het doorstromen naar een verwante hbo-opleiding. Door samen te werken met mbo-opleidingen in de verticale beroepskolom wordt het mogelijk dat opleidingen elkaar een kijkje in de keuken geven en worden de niveauverschillen tussen werkzaamheden op niveau 4 en niveau 6 beter zichtbaar en bespreekbaar. De relatie en afstemming tussen mbo- en hbo-opleidingen in de verticale beroepskolom wordt daarmee duurzaam ontwikkeld en gerealiseerd. Omdat partners gezamenlijk investeren in deze ontwikkeling blijven samenwerkingsverbanden ook bestaan op het moment dat toegewezen projectgelden vervallen. Aandachtspunt bij uitvoering is de continuïteit van projecten, omdat deze tot nu toe vooral tot stand zijn gekomen met toegewezen projectgelden. Als instellingen en opleidingen een helder beeld hebben van werkzaamheden in de verticale beroepskolom, kunnen zij ook beter gebruik maken van de specifieke expertise van beide groepen in het werkveld. In Actieplan Professionalisering in de Jeugdzorg (2010) wordt bijvoorbeeld beschreven hoe een bepaalde functiemix van hbo‘ers en mbo’ers zinvol kan zijn in de pedagogische sector. Hierover het gesprek voeren met betrokkenen ondersteunt de ontwikkeling van een heldere omschrijving van functies en samenwerking in die verticale beroepskolom. Variant 1 is in september 2013 bekroond met de Wij Inholland Award die jaarlijks wordt uitgereikt aan een duurzaam ontwikkeld studentenproject dat innovatief van aard is, dat in de regio op een multidisciplinaire wijze is vormgegeven en dat de samenwerking tussen deelnemende partners versterkt. Hierdoor is het mogelijk geworden om ook met andere opleidingen van Inholland deze intensieve leerwerkplaatsvariant, waarbij wordt samengewerkt in de verticale beroepskolom, verder te gaan ontwikkelen en uitvoeren. In september 2014 zullen twee Amsterdamse hbo- en mboopleidingen in de verticale beroepskolom van start gaan met een dergelijke variant. Indien ook deze projecten succesvol verlopen, zal deze intensieve vorm van peercoaching met meerdere mbo- en hboopleidingen in de verticale beroepskolom onder projectleiderschap van Inholland worden uitgevoerd.
Peercoaching met middelbare scholieren Omdat extra begeleiding van studiekeuzeproblematiek voor mbo’ers tot positieve resultaten heeft geleid, wilde de opleiding Pedagogiek onderzoeken of een vergelijkbaar project, uitgevoerd op een middelbare school, eveneens tot positieve resultaten kan leiden. Hierna wordt beschreven welke peercoachprojecten zijn uitgevoerd met middelbare scholieren en wat daarvan de meerwaarde is voor de deelnemende partijen aan een coachtraject. In december 2012 is een coachproject van start gegaan op een middelbare school te Schagen, waarbij leerlingen die moeilijk tot een keuze komen extra worden begeleid bij hun studieloopbaankeuzeproces door een peercoach Pedagogiek. Middels peercoaching worden deze 8
leerlingen begeleid bij het keuzeproces in 5 tot 8 contacten. Het doel is een extra impuls te geven aan een gestagneerd studiekeuzeproces, zodat uitstel van keuze, of een ontbrekende oriëntatie op studie- of beroepskeuze kan worden voorkomen. Hiervoor zijn de benodigde handleidingen ontwikkeld en heeft in 2013 evaluatief onderzoek naar de voor- en nadelen van deze vorm van extra begeleiding plaatsgevonden (Vroome, 2013). Gebleken is dat de peercoaching op de korte termijn redelijk succesvol is (bij vier van de zes deelnemers is de oriëntatie op de verdere studieloopbaankeuze weer op gang gekomen en zijn deelnemers weer actief bezig om hierin vorderingen te maken). Of dit ook leidt tot een trefzekere studie- of beroepskeuze als er daadwerkelijk gekozen moet worden, zal later moeten worden onderzocht. In de toekomst kan deze vraaggestuurde variant mogelijk op meer middelbare scholen worden aangeboden. Ook hier blijkt weer dat het verplichtende karakter van minimaal vijf individuele gesprekken, verspreid uit te voeren over minimaal een half jaar tijd, noodzakelijke voorwaarde is om tot de gewenste resultaten te komen.
Peercoaching binnen de opleiding Pedagogiek Ook de opleiding Pedagogiek ziet zich voor de vraag gesteld hoe zij de studieloopbaanbegeleiding van haar eigen studenten kan verbeteren. Zij is daarom gaan onderzoeken hoe de extra mogelijkheden die peercoaching kan bieden, kunnen worden ingezet voor de eigen opleiding en studenten. De afgelopen jaren is de populatie van de opleiding Pedagogiek sterk gewijzigd. Het aandeel studenten afkomstig uit het mbo is verdubbeld. Bij een deel van deze groep studenten, met name omdat zij vaker te maken hebben met persoonlijke problemen, planproblemen en gezondheidsproblematiek, kan individuele begeleiding bij hun studieloopbaanontwikkeling van belang zijn om tot de gewenste resultaten te komen. Ook het aantal studenten met een beperking of een topsportaantekening is toegenomen. Dat betekent dat bij een groot deel van de startende studenten behoefte is aan een zekere individualisering en afstemming van de opleiding op de bijzondere eigen kenmerken. Maatwerk leveren wordt een noodzakelijke voorwaarde om studieresultaten te verbeteren. Pedagogiek wil met behulp van het inzetten van peercoaching als extra begeleidingsinstrument naast studieloopbaanbegeleiding door een docent, de aansluiting op de begeleiding bij die individuele verschillen (mede) mogelijk maken. Het doel is om door meer maatwerk te leveren bij de studieloopbaanbegeleiding een extra impuls te geven aan de studieloopbaanontwikkeling van de eerstejaarsstudent. De tweedejaarsstudent leert door te coachen ook een bijdrage te leveren aan de ‘community-ontwikkeling’ binnen de opleiding waardoor verwacht mag worden dat meer binding met de opleiding ontstaat. Zowel voor de eerste- als de tweedejaarsstudent wordt door invoering van peercoaching het opbouwen van extra sociaal kapitaal mogelijk waardoor de pedagogische netwerken van zowel coach als coachee zich kunnen uitbreiden. Coachen maakt deel uit van de competenties van de opleiding Pedagogiek. Peercoaching legt daarbij de verantwoordelijkheid voor die begeleiding zoveel mogelijk bij de student zelf. Deze gaat zo zelfstandig mogelijk met behulp van ontwikkelde formats een coachrelatie aan met een andere, jongerejaarsstudent. Via portfoliogesprekken met zijn slb’er toont de coach aan dat hij in staat is een eerstejaars student te coachen. Variant 1
Vraaggestuurd peercoachen door derdejaars coaches van eerstejaars studenten Pedagogiek met specifieke begeleidingsvragen.
In het studiejaar 2012/2013 is ervaring opgedaan met de volgende, vrijwillig aangeboden begeleidingstrajecten: Zij-instromers zijn begeleid bij de ‘ingroei’ in de opleiding Pedagogiek. Deze vorm van begeleiding is kortdurend geweest en succesvol gebleken. De eerste vragen van studenten konden direct worden beantwoord door de ingezette peercoach. Dit heeft vooral plaatsgevonden in de vorm van een
9
kortdurende en snelle verwijsfunctie naar andere beschikbare hulpbronnen. De betreffende acht studenten blijken met name behoefte te hebben gehad aan begeleiding bij praktische vragen over computergebruik, studie- en lesmateriaal en toetsing. In strikte zin gaat het hier dus eerder om een verwijsfunctie dan om een peercoachrelatie. Op aanvraag van een studieloopbaanbegeleider en de decaan zijn daarnaast twee eerstejaarsstudenten Pedagogiek intensief begeleid bij planningsproblemen. De betreffende studenten hebben dat als ondersteunend ervaren. Variant 2
Peercoaching van cohorten bij de opleiding Pedagogiek.
Tijdens het studiejaar 2013/2014 worden alle eerstejaarsstudenten Pedagogiek bij hun studieloopbaanontwikkeling gecoacht door tweedejaarsstudenten Pedagogiek. Uit literatuur is gebleken dat het opbouwen van een learning-community studenten die beschikken over een zwakker netwerk kan ondersteunen. Voor de peercoaching bij pedagogiek worden negen begeleidingsgesprekken ingepland, verspreid over het eerste studiejaar van de coachee. Het doel van dit traject is tevens dat studenten sneller ‘ingroeien’ in de organisatie (academische en sociale integratie). Binnen dit project begeleiden 80 tweedejaarsstudenten, 140 eerstejaarsstudenten Pedagogiek bij hun studieloopbaanprocessen. De tweedejaarsstudenten doen dit in het kader van hun eigen studieloopbaantraject en worden hierbij periodiek gecoacht door hun studieloopbaanbegeleider. Bij de negen gesprekken die zij ieder met twee eerstejaarsstudenten - verspreid over het studiejaar voeren, maken zij gebruik van een begeleidingsboekje, waarin de resultaten van de begeleiding worden vastgelegd. Dit boekje vormt een onderdeel van bespreking en beoordeling van de tweedejaars student tijdens het tussentijds- en eindportfolio gesprek van de studieloopbaanbegeleiding. De gecoachte wordt gestimuleerd om zijn eigen kracht te ontdekken en te verwoorden en zichzelf tijdig bij te sturen op zwakker ontwikkelde studieloopbaanonderdelen. De veronderstelling is dat de individuele dialoog hierover aangaan met de coach, die net een vergelijkbaar proces heeft ondergaan, zelfaansturing zal stimuleren. De resultaten van het peercoachtraject voor zowel de eerstejaars- als de tweedejaarsstudent zullen aan het einde van het traject (juni 2014) worden geëvalueerd. Een tweede traject zal worden gestart met de februari-instroom van de opleiding, waarbij honderd tweedejaars, ongeveer honderd eerstejaars gaan begeleiden. Afhankelijk van deze evaluatie kan peercoaching daarna ook voor volgende cohorten worden ingezet binnen het nieuw te ontwikkelen curriculum. Resultaten van de peercoachtrajecten bij Pedagogiek De vraaggestuurde variant blijkt zinvol te zijn geweest voor de betrokken coachees. Studenten die nog geen peercoaching hebben ontvangen vragen inmiddels soms zelf via de studieloopbaanbegeleider om deze extra vorm van begeleiding bij hun studieloopbaanontwikkeling Dit betreft met name studenten met planproblemen. Derdejaars coachstudenten geven bovendien aan het als een gemis te ervaren dat zij niet de leerervaring hebben gehad van peercoaching aanbieden of ondergaan. Zij menen dat zij zich daarmee beter toegerust zouden hebben gevoeld voor de coachwerkzaamheden die zij nu tijdens hun beroepsstage in het derde jaar uitvoeren. Komend studiejaar zal duidelijk worden wat de effecten zijn van peercoaching bij een cohort van jongerejaars die door ouderejaars worden begeleid. Opvallend is dat zowel eerste- als tweedejaarsstudenten bij aanvang erg gemotiveerd zijn voor dit traject. Via onderwijsevaluaties zal aan het einde van het studiejaar worden vastgesteld of dit traject voor zowel de eerstejaars- als de tweedejaarsstudenten zinvol is gebleken om de studieloopbaanontwikkeling te stimuleren.
De meerwaarde van peercoaching in het onderwijs voor de gecoachte 10
De meerwaarde van alle hier beschreven peercoachprojecten kan als volgt worden verwoord: ‘De extra impuls die regelmatige, individuele begeleiding biedt door de deelnemer te monitoren en te coachen bij zijn studieloopbaanontwikkeling en professionalisering, waarbij het mogelijk is om • • •
coachees op een informele wijze hun problemen/twijfels te laten bespreken met een leeftijdgenoot, of met iemand die net een dergelijk keuzeproces heeft doorlopen; regelmatig de studieloopbaanontwikkeling te bespreken en in dialoog uiteen te zetten welke factoren daarbij een rol spelen voor de coachee, terwijl de coach ook aandacht heeft voor de consequenties daarvan voor het toekomstig functioneren van de gecoachte; te komen tot vroege signalering bij problemen in de studieloopbaanontwikkeling van de deelnemer (verwijzingsrouting maakt onderdeel uit van het coachproject).
Kortom, peercoaching leert de student gebruik te maken van de eigen kracht en zet hem ‘aan het stuur’ van een door hemzelf gewenste ontwikkeling in zijn studieloopbaanproces. Door de dialoog hierover te voeren met de coach, leert hij zijn eigen keuzes te expliciteren en er de gewenste consequenties aan te verbinden. Hij bouwt sociaal kapitaal op, de binding met de opleiding wordt hierdoor vergroot en hij breidt het netwerk uit dat voor hem van waarde is bij zijn studieloopbaanontwikkeling.
De meerwaarde van peercoachtrajecten voor de hbo-coach Hbo-studenten geven aan dat ze door peercoaching in een levensechte begeleidingssituatie zijn gekomen en dat hierdoor hun coachvaardigheden zijn toegenomen. Zij leren hun rol te nemen als stimulator in de taakuitvoering van minder ontwikkelde collegae, een competentie waarmee ze op deze manier al tijdens de opleiding kunnen oefenen. De afgelopen jaren hebben zo’n twintig studenten Pedagogiek in het kader van een afstudeerproject een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de coachtrajecten en onderzoek gedaan naar de effecten van deze vorm van begeleiding, meestal nadat zij als coach binnen het project een bijdrage hebben geleverd. Deze onderzoeksresultaten hebben geleid tot de gewenste aanpassingen van de methodiek per doelgroep en er is per doelgroep vastgesteld wat de resultaten van peercoaching zijn. Op systematische wijze is kennis verzameld over peercoaching, die ondersteunend is geweest bij de ontwikkeling van de volgende peercoachprojecten. Deze expertise is van nut voor andere opleidingen, die vergelijkbare trajecten willen gaan ontwikkelen.
Discussie Rondom de verdere ontwikkeling van peercoaching in het onderwijs vragen de volgende punten om een nadere beschouwing. Is in de hier beschreven projecten wel sprake van peercoaching in de eigenlijke zin, als het vrijwillige karakter is ingeperkt en bepaalde doelstellingen worden nagestreefd volgens een bepaald format binnen een verplichtende invulling van die peercoaching? Is studentmentoring als benaming dan meer van toepassing? Toch geven studenten zelf de voorkeur aan de term ’peercoaching’, mogelijk omdat het goed aansluit bij de gehanteerde benaming voor deze begeleidende rol in de latere pedagogische praktijk. De meerwaarde van peercoaching op korte termijn is duidelijk. Alle deelnemende partijen ervaren de extra geleverde inzet als zinvol en waardevol in het kader van professionalisering en studieloopbaanontwikkeling. Toch zijn er nog onduidelijkheden over de lange-termijn-effecten van peercoaching, die vragen om verder longitudinaal onderzoek. Van belang om te onderzoeken is of de 11
positieve korte-termijn-effecten die gerapporteerd worden over peercoachprojecten in zijn algemeenheid, niet mede worden ingegeven door een zekere erkentelijkheid en dankbaarheid voor de inzet van alle partijen. Naar de resultaten op de langere termijn is al wel internationaal vervolgonderzoek gedaan, maar met name in Nederland zou verder onderzoek hiernaar gewenst zijn. Een ander discussiepunt is dat er door onderwijsgevenden gesproken wordt over verdringing van taken en bevoegdheden, die eigenlijk bij hen dienen te worden belegd. Zo kan de indruk ontstaan dat onderwijstaken in het kader van studieloopbaanbegeleiding worden overgeheveld naar peercoaches. Overigens kan dit ook juist een argument zijn om peercoaching wel algemeen door te voeren in tijden van bezuinigingen en een steeds grotere druk om ondanks die ontwikkeling toch maatwerk te blijven leveren aan leerlingen en studenten. De ervaring leert echter dat systematisch individuele begeleiding aanbieden door docenten aan studenten een onbetaalbaar begeleidingsmodel blijkt te zijn binnen het reguliere onderwijs. Peercoaches functioneren goed wanneer zij als rolmodel nastrevenswaardig zijn, zij demonstreren dan hoe coachees actief kunnen omgaan met problemen in hun studieloopbaanontwikkeling. Zij laten zien hoe je oplossingsgericht te werk kunt gaan en jezelf daarbij kunt aansturen. Maar wat is het effect van een peercoach die niet in staat is een dergelijk rolmodel te zijn? “Practice what you preach” is juist bij peercoaching van groot belang door de snelle identificatie die mogelijk is met een leeftijdgenoot. Het is daarom een serieuze opgave voor het begeleidend onderwijs om trainingen en handleidingen te ontwikkelen, die tijdig kunnen bijsturen wanneer de peercoach deze rolmodelfunctie onvoldoende zou vervullen.
N.B Bij deze wil ik alle betrokkenen bij de peercoachprojecten van pedagogiek Inholland van de afgelopen jaren bedanken voor hun bijdrage aan de diverse projecten, met name de studenten pedagogiek die een stage of een afstudeerproject hebben uitgevoerd rondom dit onderwerp en mee hebben ontwikkeld, om de invoering van peercoaching bij pedagogiek mogelijk te maken. Ook degene die gecoacht zijn hebben door hun kritische geluiden bijgedragen aan de ontwikkeling van de meest gewenste peercoachvarianten. Het betreft teveel studenten om met naam te noemen, maar mede dankzij ieders inzet is dit artikel mogelijk geworden.
12
Geraadpleegde literatuur: Actieplan Professionalisering in de Jeugdzorg, Aansluiting werkveld-mbo-hbo Projectleider: Calibris in opdracht van MBO Raad , 2010 Boersma, C., Born, J. P. van der & Naber, P. M. (2007). (Hoe) werkt peermentoring? Intern rapport. Den Haag/Haarlem: Hogeschool Inholland. Jong, de R. Projectverslagen peercoaching 2010, 2011 en 2012, Amsterdam, Hogeschool Inholland. Kuijpers, M,. (2012) Architectuur van leren voor de loopbaan: richting en ruimte, inaugurale rede. Luiguis, E (2006). Peer support. Leerlingen ondersteunen elkaar binnen een nieuw didactisch concept. ‘sHertogenbosch: Cinop. Meijers, F., Kuipers, M & Bakker J., (2006) Over leerloopbanen en loopbaanleren, loopbaancompetenties in het (v)mbo. Naber, P. M., & Boersma, C. (2007). Studenten begeleiden studenten. Werkwijze van het Rolmodellenproject van de opleiding Management Economie en Recht. Diemen: Hogeschool Inholland. Schofield, J& Robinson, D., Peer and Cross-Age Tutoring, (2004) Pittsburgh, Pennsylvania. Petit, R en Van Esch, W, (2013) Investeren in relaties en netwerken, Sociaal kapitaal in het mbo, Canon voor beroepsonderwijs. Petit, R, (2013) Support for Peer Support, Ecbo, Utrecht. Schofield, J& Robinson, D., Peer and Cross-Age Tutoring, (2004) Pittsburgh, Pennsylvania Tafleur, S, 2012, De trap naar verbeteringen in de studieloopbaanontwikkeling, afstudeerscriptie pedagogiek Think Peer, 4 a life long learning experience, (2007), in opdracht van Nationale Jeugdraad, Echo Utrecht. Uyterlinde, M.,Lub,V.,Groot de, N & Sprinkhuizen A., (2009) Meer dan een steuntje in de rug. Succesfactoren van coaching en mentoring onderzocht. Utrecht: Movisie Vos, M, Pot, H en Dotinga, A, Met mentoring naar de TOP, Evaluatieonderzoek Stimuleringsprogramma Mentorprojecten, ISW Groningen, in opdracht van het Oranje Fonds, Publicatiecode ISW_OF_Men_20.12.12 Vroome, S, 2013, Peercoaching; welke toegevoegde waarde heeft peercoaching bij middelbare scholieren uit vier havo voor de voortgang van hun loopbaanoriëntatie proces, afstudeerscriptie pedagogiek.
13
