Passend Leiderschap verandert. Schoolleiders van nu moeten leidinggeven aan hun school tegen een decor van ongekend grote maatschappelijke ontwikkelingen. Samen met de deregulering van de afgelopen decennia hebben deze ontwikkelingen ingrijpende gevolgen voor de positie en verantwoordelijkheden van schoolleiders. Ze voeren niet langer centraal bepaalde regels uit, maar moeten hun rol aanpassen aan de behoefte van de school en de omgeving van de school. Deze fundamenteel andere rol vereist dat schoolleiders de school positioneren in de maatschappelijke omgeving en een heldere visie uitdragen op de toekomst van de school. Maar hoe kom je tot dergelijk passend leiderschap? Dat was de centrale vraag in het onderzoek dat de auteurs in samenwerking met de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS) hebben uitgevoerd onder de AVSleden. In het onderzoeksmodel zetten zij wat de schoolleider doet af tegen wat de school op dat moment nodig heeft: richten (nieuwe koersbepaling), inrichten (ontwikkeling en vernieuwing) of verrichten (consolideren gekozen route). Als de schoolleider qua leiderschap aansluit bij de ontwikkelfase van de school, is sprake van passend leiderschap. Op basis van het onderzoek en de interviews komen de auteurs met een aantal ontwikkeltips voor de schoolleiders. Tevens doen zij een aantal aanbevelingen voor schoolleiders en besturen, bedoeld om de match tussen ontwikkelbehoefte van de school en de gewenste sturing door de directeur te verbeteren. Zodat elke school zijn beste baas heeft.
Prof. Th.W.A. Camps • Drs. P.C.M. Dekkers • Drs. H.J.H. Jurgens • Drs. M.J. van Vilsteren
NUR: 808
Passend Leiderschap
Dit boek gaat over schoolleiders in het basisonderwijs, maar het begint met de constatering dat Nederland
Leid Pass en d e rsch Elke ap scho o l de be s te b aas
Au Theo teurs: Cam Piete r Dek ps kers Bert Marij e van Jurgens Vilste ren Met m e dew e rkin Hans van d g van: en Jos H Berg ag Magd a Sni ens jders
Passend leiderschap Elke school de beste baas
Auteurs Theo Camps • Pieter Dekkers • Bert Jurgens • Marije van Vilsteren Met medewerking van Hans van den Berg • Jos Hagens • Magda Snijders
Passend leiderschap elke school de beste baas
Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
5. Verrichten: Mutatis mutandis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
5.1 Rust, reinheid en regelmaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 5.2 Een voorbeeld uit de praktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.3 Welk gedrag laat de directeur zien? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 5.4 Welke rollen dragen bij aan effectief schoolleiderschap? . . . . . . . . . . 62 5.5 Valkuilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.6 Afwijkingen van de ideale lijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1.1 Opzet van het boek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. Leidinggeven aan zelfbewuste individualisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.1 Nederland: een samenleving in beweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.2 Ontwikkelingen in het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2.3 Betekenis van de ontwikkelingen voor het management . . . . . . . . . 21 3. De schoolleider en de school: wat is passend leiderschap? . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.1 Aanleiding onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3.2 Passend bij de maatschappelijke context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.3 Passend bij de ontwikkelfase van de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.4 Passend gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.5 Passend bij een organisatie van professionals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.6 Passend bij beweging in en rond de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4. De schoolleider onderzocht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 4.1 De scholen en hun leiders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.2 Schoolleiderprofielen in het basisonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.3 Ontwikkelbehoefte van de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4.4 Oriëntatie van de schoolleider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 4.5 De gezonde balans tussen ontwikkelbehoefte school en oriëntatie schoolleider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4.6 De administratieve druk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4.7 De schoolleider die gedwongen wordt te kiezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.8 Veiligheid, ouderbetrokkenheid, huisvesting en medewerkers . . . 53
6. Inrichten: balanceren tussen doel en de weg ernaar toe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 6.1 Een praktijkvoorbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 6.2 Inrichten: wat doet een schoolleider? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 6.3 Aansluiten bij het team en de schoolcultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 6.4 Mensen in beweging brengen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 6.5 Gedeelde visie creëren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 6.6 Afwijkingen van de ideale situatie rondom inrichten . . . . . . . . . . . . . . . 77 7. Richten: stilstaan bij de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 7.1 De noodzaak van een eigen strategie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 7.2 De vijf sleutelwoorden van Mintzberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 7.3 Strategie en het belang van het grote geheel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 7.4 Noodzaak van een onderscheidende strategie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 8. Conclusies en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 8.1 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 8.2 Aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Literatuurlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Over de auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Over de organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Bijlage 1 onderzoeksverantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Methodologische ingrediënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Veldwerkmethodiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Analyse en interpretatie van de uitkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Vervolg: waar staat mijn school en waar sta ik zelf? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Bijlage 2 onderzoeksvragenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Invitatiemail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Wilt u deelnemen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Vragenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Bijlage 3 topiclijst casusinterviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Bijlage 4 tabellen onderzoeksresultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Voorwoord Er wordt veel gevraagd van schoolleiders. Binnen en buiten de school neemt de druk op presteren toe. De Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS) besteedt veel aandacht aan leiderschap. Via opleidingen en trainingen zorgen we voor verbetermogelijkheden voor schoolleiders. We hebben met veel plezier onze medewerking verleend aan het onderzoek van Berenschot. Dit onderzoek biedt inzicht in de opgaven waar schoolleiders voor staan en laat zien wat schoolleiders nodig hebben om die opgaven goed tegemoet te treden. Uit de uitkomsten blijkt dat veel schoolleiders hun strategische oriëntatie moeten ontwikkelen en verbinden met het werk van alledag. Dat is een van de moeilijkste opgaven voor een leidinggevende. De vragen van alledag gaan altijd voor en de verleiding is groot om er meer aandacht aan te blijven besteden. Toch zullen schoolleiders zich moeten ontwikkelen tot allround leiders. Dat is nodig voor het onderwijs en verrijkt de dagelijkse praktijk van de schoolleider. Utrecht, februari 2011 Ton Duif Voorzitter AVS
7
Hoofdstuk 1
Inleiding
Dit boek gaat over schoolleiders in het basisonderwijs, maar het
begint met de constatering dat Nederland verandert. Die constatering wordt ieder jaar weer gedaan in de nieuwjaarsuitgave van het
Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). In deze publicatie wordt het tijdsbeeld gevangen in beschouwingen over de ontwikkelingen van de Nederlandse samenleving. In de uitgave van januari
2010 heeft socioloog Paul Schabel het over ‘korte lontjes’ en
‘aan het langste eind trekken’. Teksten die ook vaak gehoord worden bij expats die hernieuwd kennismaken met ons land.
8
Passend leiderschap elke school de beste baas
Voor de thuisblijvers voltrekken de meeste veranderingen zich geleidelijk
Naar aanleiding van deze vragen zijn we in gesprek gegaan met de directie
en het karakter en de richting ervan worden ons soms pas goed duidelijk
en medewerkers van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS). Al snel
door een ingrijpende gebeurtenis zoals de moord op regisseur Theo van
werd duidelijk dat we op dit gebied tot een mooie samenwerking zouden
Gogh op 2 november 2004. Deze moord veranderde de inhoud van het
kunnen komen. Na enige voorbereidende bijeenkomsten zijn we van start
debat over de multiculturele samenleving op een bepalende manier.
gegaan met een grootschalig onderzoek onder schoolleiders. Dit boek is het resultaat daarvan. Het is de eerste keer dat in het basisonderwijs
Schoolleiders van nu moeten leidinggeven aan hun school tegen een
op deze schaal onderzoek is gedaan naar passend leiderschap. De leden
decor van veranderingen die ongekend groot zijn. Die veranderingen
van de AVS hebben we gevraagd een vragenlijst in te vullen, waaraan
hebben hun weerslag op drie onderwerpen.
op grote schaal gehoor is gegeven. Het onderzoek is gebaseerd op een
zz De positie en de verantwoordelijkheden van de schoolleider. zz De relatie tussen schoolleider en ontwikkeling van de school.
theoretisch model dat we in de eerste hoofdstukken uitwerken. In grote lijnen ziet het model er als volgt uit.
zz De relatie tussen school en omgeving. Hoe gaat een schoolleider om met deze veranderingen? Is hij in staat om te voldoen aan de eisen die worden gesteld? De ene schoolleider zal daar beter in zijn dan de andere.
9
