PARTICIPERENDE OVERHEID IN PERSPECTIEF

                 

PARTICIPERENDE  OVERHEID                                              IN  PERSPECTIEF  

     EEN  EXPLORATIEF  ONDERZOEK  NAAR  DE  SPANNINGEN  TUSSEN                                              VIJF  STURINGSFILOSOFIEËN  BIJ  BEWONERSINITIATIEVEN              

David  Bos     10833498      

               

 

Leiden  |  augustus  2015    

Masterscriptie  Politicologie  |  specialisatie  Bestuur  &  Beleid     UNIVERSITEIT  VAN  AMSTERDAM     Scriptiebegeleider     dhr.  dr.  I.  (Imrat)  Verhoeven    

Tweede  lezer     1   dhr.  prof.  dr.  J.  (John)  Grin

Voorwoord     Gewaardeerde  lezer,    

Na  zesenhalve  maand  hard  werken  ligt  hij  voor  u:  de  masterscriptie.  De  kers  op  de  taart  van  vijf  jaar   wetenschappelijk  onderwijs  in  de  banken  van  respectievelijk  de  universiteiten  van  Leiden  en   Amsterdam.  Terugkijkend  op  die  jaren  en  op  het  tussenjaar  bij  ProDemos  zie  ik  een  student  die  zich   steeds  meer  politicoloog  is  gaan  voelen.  Met  het  voltooien  van  de  scriptie  komt  een  einde  aan  de   student,  maar  de  politicoloog  blijft.      

In  deze  scriptie  staat  de  lokale  democratie  centraal.  Het  is  de  bestuurslaag  die  het  dichtst  bij  de   burger  staat.  Zeker  in  de  afgelopen  jaren  is  de  aandacht  voor  gemeenten  gegroeid.  De  drie   decentralisaties  zijn  volop  in  het  nieuws  geweest  en  de  participatiesamenleving  is  een  populair   begrip  geworden  –  of  we  daar  nu  blij  mee  zijn  of  niet.  Mijn  interesse  voor  de  lokale  democratie  is   vooral  aangewakkerd  door  Hans  Vollaard,  die  in  het  derde  jaar  van  de  bachelor  Politicologie  een  vak   gaf  over  Democratie  in  Stad  en  Dorp.  Het  onderwerp  van  burgerparticipatie  had  meteen  mijn   aandacht.  En  prompt  volgde  het  jaar  daarna  een  onderzoeksstage  bij  ProDemos  over  het  beleid  en   de  activiteiten  van  gemeenten  op  het  gebied  van  burgerparticipatie.  Meer  en  meer  ontstond  bij  mij   het  besef  dat  burgerparticipatie  en  overheidsparticipatie  raken  aan  zowel  politicologische  als   bestuurskundige  vragen.  Het  zijn  die  vragen  die  elkaar  in  deze  scriptie  ontmoeten.        

Het  schrijven  van  een  scriptie  is  een  pittige  exercitie.  Graag  wil  ik  hen  bedanken  die  mij  daarbij   geholpen  hebben.  In  de  eerste  plaats  dank  ik  KWINK  groep  voor  de  ruimte  om  het  schrijven  van  de   scriptie  te  combineren  met  een  stage  in  de  commerciële  adviespraktijk.  Zo  kwam  ik  ook  in  contact   met  Steven  Broers  van  de  gemeente  Den  Haag,  die  mij  toestemming  heeft  gegeven  voor  het   empirisch  onderzoek.  In  het  speciaal  wil  ik  ook  mijn  dank  betuigen  aan  Gert-­‐Willem  van  Mourik  die   met  zijn  enthousiasme  en  proactieve  houding  mijn  gang  door  de  gemeentelijke  organisatie  heeft   versoepeld.  Daarnaast  ben  ik  Martijn  van  der  Steen  erkentelijk  voor  het  oriënterende  gesprek  dat  ik   met  hem  heb  kunnen  voeren  in  de  beginfase  van  het  traject.  Imrat  Verhoeven,  mijn  scriptie-­‐  en   stagebegeleider,  wil  ik  danken  voor  zijn  voortdurende  bereikbaarheid  en  het  enthousiasme  waarmee   ik  telkens  weer  huiswaarts  keerde  na  een  scriptiebespreking.  Ten  slotte  dank  ik  mijn  lieve  vriendin   Pauline  voor  de  momenten  van  steun  en  de  praktische  hulp  toen  het  met  mij  en  de  scriptie  wat   minder  hard  ging.  Zonder  hen  zou  ik  u  nu  niet  veel  leesplezier  kunnen  toewensen!      

David  Bos  

 

2  

Inhoudsopgave   VOORWOORD  

2  

  1.  INLEIDING  

4  

 

2.  DE  VIJF  STURINGSFILOSOFIEËN   2.1.  WAT  ONDER  EEN  ‘STURINGSFILOSOFIE’  WORDT  VERSTAAN   2.2.  RECHTMATIGE  OVERHEID   2.3.  PRESTERENDE  OVERHEID   2.4.  NETWERKENDE  OVERHEID   2.5.  BURGERBETREKKENDE  OVERHEID   2.6.  PARTICIPERENDE  OVERHEID   2.7.  SEDIMENTATIE  VAN  STURINGSFILOSOFIEËN  

9   9   11   14   17   20   23   27  

 

3.  ONDERZOEKSVERANTWOORDING   3.1.  KWALITATIEF  ONDERZOEK   3.2.  ONDERZOEKSDESIGN   3.3.  OPERATIONALISERING   3.4.  CASUÏSTIEK  

29   29   29   32   34  

 

4.  BEWONERSINITIATIEVEN  IN  SEGBROEK   4.1.  HOE  BOTTOM-­‐UP  INITIATIEF  GEVOLGD  WORDT  DOOR  EEN  OVERHEIDSPROGRAMMA   4.2.  HOE  DE  GEMEENTE  ZICH  ORGANISEERT  RONDOM  BEWONERSINITIATIEVEN   4.3.  HOE  NIEUWE  NETWERKEN  DE  OUDE  (MOETEN)  VERVANGEN   4.4.  HOE  DE  VERANTWOORDING  VERSCHUIFT   4.5.  HOE  (DE  CAPACITEIT  VAN)  DE  AMBTENAAR  STEEDS  BELANGRIJKER  WORDT   4.6.  HOE  EXPERIMENTEREN  EN  BEHOEFTE  AAN  KADERS  ELKAAR  BIJTEN   4.7.  HOE  AMBTENAREN  KIJKEN  NAAR  BEWONERS  EN  PARTICIPATIE  

36   36   41   43   46   50   52   56  

 

5.  CONCLUSIE  

58  

  REFERENTIELIJST  

65  

BIJLAGE  I:  RESPONDENTENLIJST                        

71  

 

3  

1. Inleiding    “Ik  ben  geen  projectontwikkelaar,  ik  ben  geen  politicus,  ik  ben  geen  ambtenaar,  ik   ben  geen  grondeigenaar,  gewoon  maar  burger.  En  ik  heb  zeg  maar  bedacht  wat  ik   zou  doen  met  de  binnenstad.”   Het  zijn  de  woorden  van  een  Leidse  burger  die  in  2009  het  idee  opwierp  om  de  singelranden  van  Leiden   weer  groen  te  maken  met  een  aaneengesloten  stadspark  (VPRO  Tegenlicht,  2013).  Het  initiatief  werd   omarmd  door  de  gemeente  Leiden  die  er  9,3  miljoen  euro  voor  uittrok  (Het  Singelpark,  2015).  Niet  alleen   in  Leiden,  maar  in  heel  Nederland  ontstaan  dergelijke  initiatieven,  zo  ook  in  stadsdeel  Segbroek  in  Den   Haag.  Naar  eigen  zeggen  is  het  stadsdeel  “een  proeftuin  voor  bewonersinitiatieven”  (Respondent  7-­‐U).   Bewoners  hebben  samen  een  stadstuin  laten  verrijzen  waar  eerst  een  oud  patronaatsgebouw  stond,  op   het  dak  van  een  sporthal  staan  binnenkort  meer  dan  200  zonnepanelen  en  weer  een  andere  groep   bewoners  heeft  zich  verenigd  rond  een  sociaalecologisch  woonproject.  Deze  en  andere   bewonersinitiatieven1  in  ‘proeftuin  Segbroek’  staan  centraal  in  dit  onderzoek.  Hij  die  ‘gewoon  maar   burger’  is,  ontplooit  initiatieven  in  het  publieke  domein.  Burgers  worden  niet  uitgenodigd  door  de   overheid  om  te  participeren,  maar  nemen  zelf  initiatief.     Deze  ontwikkelingen  worden  door  Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.18)  aangeduid  als   vermaatschappelijking:  de  initiatieven  die  in  de  gemeenschap  en  markt  ontstaan  worden  belangrijker  in   “de  borging  en  productie  van  publieke  waarde”.  De  overheid  gaat  haar  centrale  positie  in  het  publieke   domein  steeds  meer  delen  met  anderen.  In  lijn  hiermee  werd  in  2010  al  het  begrip  doe-­‐democratie   gemunt  door  Van  de  Wijdeven  en  Hendriks.  Hieronder  verstaan  zij  “het  volk  dat  mee  regeert  door   ‘simpelweg’  te  doen”  (Van  de  Wijdeven  en  Hendriks,  2010,  p.16).  Zij  claimen  echter  dat  “de  inspanningen   van  de  ‘doeners’  nog  vaak  onzichtbaar”  blijven  “in  het  academische  en  maatschappelijke  debat  alsook  in   de  publieke  besluitvorming,  onder  meer  omdat  de  overheid  burgers  vanuit  de  eigen  beleidsvisie  vrijwel   uitsluitend  als  klant,  onderdaan,  kiezer  of  coproducent  beziet”  (Van  de  Wijdeven  en  Hendriks,  2010,  p.17).   In  de  afgelopen  jaren  is  de  aandacht  voor  de  burger  als  doener  en  de  nieuwe  rol  voor  de  overheid  zowel   vanuit  academische  als  bestuurlijke  hoek  sterk  toegenomen  getuige  de  vele  literatuur  en  de  rapporten   van  de  adviesraden  voor  de  Nederlandse  regering  en  parlement  (WRR,  2012;  Rob,  2012;  RMO,  2013).     De  gedachte  is  dat  de  overheid  namelijk  vroeg  of  laat  op  enigerlei  wijze  in  aanraking  komt  met   ‘doeners’  en  hun  initiatieven.  Hoogenboom  (2011,  p.389)  onderscheidt  hierin  twee  reflexen:  “Dit  betreft   enerzijds  de  ‘reflex’  van  particuliere  initiatieven  om  financieel  of  anderszins  de  steun  van  de  overheid  te                                                                                                                           1

 Bewonersinitiatieven:  “collectieve,  informele  en  vrijwillige  vormen  van  zelforganisatie  waarin  burgers  werken  aan  publieke  zaken  in  hun   gemeenschappen”  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015a,  p.1).    

 

4  

zoeken  bij  het  verwezenlijken  van  hun  doelstellingen,  en  anderzijds  de  ‘reflex’  van  de  overheid  om  zich  al   in  een  vroeg  stadium  met  particuliere  initiatieven  te  bemoeien”.  In  2013  publiceerde  het  ministerie  van   Binnenlandse  Zaken  en  Koninkrijksrelaties  (BZK),  onder  meer  geleid  door  de  adviezen  van  de  adviesraden,   dan  ook  een  Kabinetsnota  over  dit  thema.  Er  zouden  wijzigende  verhoudingen  zijn  ontstaan  tussen   overheid,  gemeenschap  en  markt  die  een  overheid  vereisen  die  haar  sturende  rol  meer  loslaat  en   zeggenschap  overdraagt  (Ministerie  van  BZK,  2013,  p.9).  In  dit  licht  gebruikt  het  ministerie  (2013,  p.18)  de   term  ‘doe-­‐democratie’  als  uitdrukking  van  de  nieuwe  verhoudingen.  Het  ministerie  (2013,  p.3)  wil  actief   bijdragen  aan  de  transitie  naar  meer  doe-­‐democratie  (“een  vorm  van  meebeslissen  van  burgers  door  zelf   maatschappelijke  vraagstukken  op  te  pakken”)  door  ruimte  en  vertrouwen  te  bieden  aan  maatschappelijk   initiatieven  en  het  aansluitingsvermogen  van  de  overheid  hierbij  te  vergroten.     Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.19)  werpen  de  vraag  op  welke  gevolgen  de  vermaatschappelijking   heeft  voor  “sturing  door  de  overheid  en  hoe  de  overheid  zich  productief  tot  dit  soort  initiatieven  en   ontwikkelingen  kan  verhouden”.  De  bottom-­‐up  initiatieven,  kenmerkend  voor  de  zogeheten  doe-­‐ democratie,  gaan  nu  vaak  gepaard  met  een  overheidsstrategie  om  meer  van  dergelijke  initiatieven  aan  te   jagen.  Gemeenten  en  ambtenaren  worstelen  met  hun  nieuwe  rol,  zo  blijkt  uit  onderzoek  onder   Nederlandse  gemeenten:  “Onvoldoende  tijd,  capaciteit  en  geld  is  met  stip  het  meest  genoemde  knelpunt   (vaak  of  regelmatig:  71%).  Ook  houding  en  cultuur  speelt  een  belangrijke  rol:  veel  gemeenten  constateren   een  beperkte  bereidheid  om  los  te  laten,  bij  raad,  college  (vaak  of  regelmatig:  56%)  én  ambtelijke   organisatie  (vaak  of  regelmatig:  49%)”  (De  Jong  et  al.,  2013,  p.5).2   Die  nieuwe  rol  van  de  overheid  wordt  door  Van  der  Steen  et  al  (2014)  omschreven  als  de   sturingsfilosofie  van  de  participerende  overheid.3  Dat  is  een  overheid  die  zich  prudent  en  bescheiden   opstelt  en  in  relatie  met  de  markt  en  gemeenschap  probeert  zij  waar  mogelijk  ruimte  en  ondersteuning   te  bieden  aan  maatschappelijk  initiatief  en  samen  te  werken  met  georganiseerde  én  ongeorganiseerde   partijen  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.22).  In  dit  verband  wordt  ook  wel  gesproken  van   overheidsparticipatie,  waarbij  sprake  is  van  “een  soort  ‘omgekeerde  participatie’  want  de  overheid   participeert  als  het  ware  in  een  initiatief  van  burgers”  (Van  der  Heijden  et  al.,  2007,  p.  17).  Juist  op  het   terrein  van  bewonersinitiatieven  zou  de  participerende  sturingsfilosofie  verwacht  mogen  worden.  Deze   nieuwe  sturingsfilosofie  komt  bovenop  reeds  bestaande  sturingsfilosofieën  die  hun  sporen  hebben   nagelaten  in  de  formele  organisatie,  maar  ook  in  het  informele,  in  de  hoofden  van  ambtenaren  en  de   cultuur  binnen  de  organisatie.  Deze  erfenis  leidt  nu  nota  bene  tot  een  experimentprogramma  ‘Opruimen                                                                                                                           2

 Partners  en  Pröpper  heeft  in  2013  in  opdracht  van  het  ministerie  van  Binnenlandse  Zaken  en  Koninkrijksrelaties  een  online  enquête   gehouden  onder  Nederlandse  gemeenten  over  het  ondersteunen  en  stimuleren  van  de  doe-­‐democratie.  De  enquête  is  breed  uitgezet   onder  medewerkers  met  ‘overzicht’  en  affiniteit  met  het  begrip  ‘doe-­‐democratie’,  waaronder  de  gemeentesecretaris,  beleidsmedewerkers   maatschappelijke  ontwikkeling/welzijn/Wmo,  een  projectleiders  burgerparticipatie,  wijkmanagers,  teamleiders  of  afdelingshoofden   samenleving  of  communicatieadviseurs.  Er  is  een  respons  (24%)  gerealiseerd  van  126  respondenten  uit  98  gemeenten.   3  In  hoofdstuk  2  volgt  een  nadere  toelichting  op  het  begrip  sturingsfilosofie.  De  definitie  die  in  de  scriptie  wordt  aangehouden  is  de   volgende:  een  specifiek  politiek-­‐bestuurlijk  arrangement  waarmee  de  overheid  ontwikkelingen  in  de  maatschappij  en  markt  stuurt.    

 

5  

Knelpunten  in  de  Doe  Democratie’  (Platform31,  2014).  Er  zijn  bij  bewonersinitiatieven  kortom   spanningen  te  veronderstellen  tussen  sturingsfilosofieën  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.27).  Verdiepend   inzicht  in  de  typen  spanningen  en  waar  ze  vandaan  komen  is  nu  gewenst.   Het  is  mijn  overtuiging  dat  deze  spanningen  alleen  aan  het  licht  komen  vanuit  een  breed   perspectief  op  de  eigenheid  van  de  overheid.  In  dat  opzicht  is  het  theoretische  model  van  Van  der  Steen   et  al  (2014,  p.22)  bij  uitstek  geschikt  om  te  exploreren  in  de  gemeentelijke  praktijk.  De  door  de  auteurs   onderscheiden  sturingsfilosofieën  van  de  rechtmatige,  presterende,  netwerkende  en  participerende   overheid,  geven  het  gewenste  brede  perspectief.  Burgerparticipatie  als  sturingsvorm  is  geen  onderdeel   van  dit  model.  Aangezien  vanuit  bestuurlijke  hoek  vaak  wordt  gerefereerd  aan  de  overgang  van   burgerparticipatie  naar  overheidsparticipatie  en  omdat  in  de  literatuur  inhoudelijk  verschil  wordt   gemaakt  tussen  beide,  is  de  burgerbetrekkende  overheid  aan  het  model  toegevoegd.     Hoewel  de  vijf  sturingsfilosofieën  chronologisch  gezien  na  elkaar  zijn  ontstaan,  bestaan  ze  in  de   praktijk  vaak  naast  elkaar:  “Ze  liggen  over  elkaar  heen,  staan  naast  elkaar,  of  zijn  juist  met  elkaar   verstrengeld”  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.26).  Elke  sturingsfilosofie  kent  haar  eigen  opvattingen  over  de   gewenste  wijze  van  sturing,  rol  van  beleid,  organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording,  rol  van   publieke  participatie,  de  wijze  van  doelbepaling  en  wanneer  een  ambtenaar  het  goed  doet.  De   spanningen  tussen  die  opvattingen  zijn  opgespoord  aan  de  hand  van  de  volgende  hoofdvraag:   Welke  spanningen  ontstaan  er  tussen  de  verschillende  sturingsfilosofieën  van  de   overheid  bij  bewonersinitiatieven?   De  verhoudingen  en  passendheid  tussen  sturingsfilosofieën  verschillen  per  dossier,  per  ambtenaar,   binnen  systemen  en  binnen  organisaties  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.26).  Welke  filosofieën  overheersen   is  niet  alleen  een  technische  aangelegenheid,  maar  vaak  ook  sterk  ingegeven  door  de  menselijke   motivatie  (Stoker,  2006,  p.43).  Het  hangt  nauw  samen  met  de  manier  waarop  ambtenaren  binnen  een   overheid  willen  werken  of  gewend  zijn  te  werken  en  welke  waarden  zij  daarbij  een  hoger  belang   toekennen.  Voor  dit  onderzoek  zijn  interviews  gehouden  met  ambtenaren  en  daarbij  is  specifiek   stilgestaan  bij  mogelijke  intra-­‐organisatorische  sturingsconflicten  tussen  de  verschillende  niveaus   (politiek,  beleid  en  uitvoering)  binnen  de  gemeente  Den  Haag.  Te  meer  omdat  elk  niveau  zijn  eigen   belangen  en  manier  van  denken  heeft.  Participerende  overheid  zijn  is  uiteindelijk  niet  alleen  een  diep   gekoesterde  wens  van  de  wethouder  of  simpelweg  het  probleem  van  de  uitvoerende  ambtenaar:  heel  de   organisatie  moet  meebewegen.  De  deelvragen  van  het  onderzoek  sluiten  hierop  aan:       In  hoeverre  roepen  de  verschillende  sturingsfilosofieën  van  de  overheid                                   op  politiek  niveau  spanning  op?  

 

6  

In  hoeverre  roepen  de  verschillende  sturingsfilosofieën  van  de  overheid                                   op  beleidsniveau  spanning  op?   In  hoeverre  roepen  de  verschillende  sturingsfilosofieën  van  de  overheid                                   op  uitvoeringsniveau  spanning  op?   In  hoeverre  roepen  de  verschillende  sturingsfilosofieën  van  de  overheid  spanning   op  tussen  de  verschillende  niveaus  binnen  de  gemeente?   De  veronderstelde  spanningen  tussen  de  sturingsfilosofieën  zijn  vanuit  concrete  voorbeelden  en   praktijken  onderzocht  in  de  gemeentelijke  praktijk  van  Den  Haag.  Het  begrip  ‘sturingsfilosofie’  klinkt   echter  nog  vrij  technisch.  Het  streven  van  dit  onderzoek  is  altijd  geweest  om  de  arrangementen,   denkpatronen  en  hieraan  verbonden  implicaties  overtuigend  voor  het  voetlicht  te  brengen.  Van  hieruit   kan  verdere  reflectie  plaatsvinden  op  de  nieuwe  uitdagingen  en  dilemma’s  rondom  bewonersinitiatieven.   Het  is  zoeken  naar  passende  verhoudingen  tussen  de  verschillende  sturingsfilosofieën.  De  doelstelling  is   kortom  niet  alleen  om  spanningen  te  tonen,  maar  ook  om  oplossingsrichtingen  aan  te  reiken.  In  de   conclusie  volgt  een  vijftal  aanbevelingen  waarmee  de  gemeente  Den  Haag  aan  de  slag  kan.  Waar  zijn   sturingsfilosofieën  onoverkomelijk  onverenigbaar  en  waar  laten  ze  zich  goed  verenigen  en  ontstaat   productieve  spanning?        

 

  Figuur  1:  Focus  van  het  onderzoek.  

 

7  

Leeswijzer   De  scriptie  is  opgebouwd  uit  drie  duidelijk  te  onderscheiden  delen  die  uitlopen  op  de  conclusie  in   hoofdstuk  5.  In  hoofdstuk  2  worden  de  vijf  sturingsfilosofieën  van  de  rechtmatige,  presterende,   netwerkende,  burgerbetrekkende  en  participerende  overheid  nader  uiteengezet.  Het  hoofdstuk  begint   met  een  plaatsbepaling  van  het  begrip  ‘sturingsfilosofie’  in  de  governance  literatuur  en  het  eindigt  met   een  visie  op  de  interactie  tussen  sturingsfilosofieën  en  hoe  hierbij  spanningen  te  veronderstellen  zijn.  In   het  hierop  volgende  hoofdstuk  3  wordt  verantwoording  afgelegd  over  de  wijze  waarop  het  empirisch   onderzoek  is  uitgevoerd.  De  verschillende  fases  van  het  onderzoek,  de  gebruikte  methoden  en  de   geselecteerde  casussen  in  stadsdeel  Segbroek  worden  toegelicht  en  voorzien  van  motivatie.  Ook  volgt   hier  een  operationalisering  van  de  dimensies  van  een  sturingsfilosofie,  zoals  gebruikt  in  de  topic  list  voor   de  interviews.  In  hoofdstuk  4  zijn  de  resultaten  van  de  interviews  en  documentenstudie  gevat  in  zeven   spanningsvelden  die  laten  zien  hoe  verschillende  sturingsfilosofieën  hun  werk  doen  in  de  hoofden  van   ambtenaren,  in  de  gemeentelijke  systemen  en  op  verschillende  niveaus  van  de  gemeentelijke  organisatie.   De  conclusie  in  hoofdstuk  5  brengt  theorie  en  empirie  weer  samen  en  toont  hoe  deze  spanningen   daadwerkelijk  spanningen  tussen  sturingsfilosofieën  behelzen.                                          

 

8  

2. De  vijf  sturingsfilosofieën   Voordat  de  vijf  sturingsfilosofieën  aan  bod  komen,  is  het  van  belang  om  te  weten  wat  onder  een   sturingsfilosofie  wordt  verstaan.  Het  hoofdstuk  begint  daarom  met  een  nadere  definiëring  en  lokalisering   van  het  begrip  ‘sturingsfilosofie’  in  de  brede  governance  literatuur.  Vervolgens  worden  de   sturingsfilosofieën  van  de  rechtmatige,  presterende,  netwerkende,  burgerbetrekkende  en  participerende   overheid  in  aparte  paragrafen  toegelicht.  Elke  paragraaf  vangt  aan  met  een  tijdsbepaling  en  contextuele   duiding  van  de  betreffende  sturingsfilosofie.  Deze  wordt  daarna  omschreven  aan  de  hand  van  zes   dimensies:  doelbepaling,  rol  van  beleid,  ambtenaar,  organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording,  rol   van  publieke  participatie  en  sturing.  Het  merendeel  van  de  dimensies  is  afkomstig  van  het   oorspronkelijke  model  van  Van  der  Steen  et  al  (2014).  De  dimensies  verantwoording  en  rol  van  publieke   participatie  zijn  toegevoegd  op  basis  van  de  categorisering  die  Budding  (2014)  en  Verhoeven  &  Tonkens   (2015a)  aanhouden.  In  de  afsluitende  paragraaf  van  het  hoofdstuk  volgt  een  visie  op  de  interactie  tussen   de  sturingsfilosofieën  en  de  verschillende  typen  spanningen  die  te  onderscheiden  zijn.    

2.1. Wat  onder  een  ‘sturingsfilosofie’  wordt  verstaan   “Governance  is  een  vage  en  betwiste  term”,  zo  stelt  Mark  Bevir  (2010,  p.1)  op  de  eerste  pagina  van  zijn   boek  ‘Democratic  Governance’.  Enige  verdieping  in  de  literatuur  leidt  al  snel  tot  bevestiging  van  deze   claim.  Er  doemt  een  waslijst  aan  governance  vormen  op:  netwerk  governance  (self-­‐organizing  networks),   multi-­‐level  governance,  social-­‐political  governance  (socio-­‐cybernetic  governance),  deliberative   governance,  good  governance,  global  governance,  governance  als  new  public  management,  corporate   governance,  economic  governance  (governing  the  economy  or  economic  sectors),  minimal  state   governance,  ‘steuerung’  (sturing)  en  governance  and  governmentality  (Rhodes,  1996,  p.653;  Kooiman,   1999,  pp.68-­‐69;  Hajer  et  al.,  2004,  p.12;  Torfing,  et  al.,  2012,  p.12).  Toch  moet  het  begrip   ‘sturingsfilosofie’  wel  bezien  worden  in  de  brede  context  van  governance.  Om  niet  te  verdwalen  in  het   bos  van  definities  kunnen  de  drie  visies  die  Bevir  (2007,  pp.364-­‐365)  aanreikt  in  zijn  ‘Encyclopedia  of   Governance’  overzicht  bieden.       Ten  eerste  is  er  de  visie  op  governance  als  een  beschrijving  van  de  veranderingen  in  de  aard  en   rol  van  de  staat  als  gevolg  van  de  hervormingen  van  de  publieke  sector  in  de  jaren  ’80  en  ’90.  Het   benadrukt  het  theoretische  idee  dat  de  overheid  in  toenemende  mate  afhankelijk  is  van  andere   organisaties  voor  het  bereiken  van  haar  doelen.  Ten  tweede  is  governance  te  benaderen  als  elk  patroon   van  bestuur  dat  ontstaat  wanneer  de  overheid  ofwel  afhankelijk  is  van  anderen  ofwel  een  kleine  of  geen  

 

9  

rol  speelt.  In  deze  betekenis  ligt  meer  nadruk  op  het  bewustzijn  van  maatschappij  en  markt  van  hun   zelforganiserende  vermogen  bij  (enige)  afwezigheid  van  overheidsactiviteit.  De  derde  visie  verbindt   governance  in  algemene  zin  met  alle  patronen  van  bestuur,  zo  ook  met  de  meer  hiërarchische  staat  van   voor  de  jaren  ’80  en  ‘90.  Deze  visie  op  governance  past  het  best  bij  de  brede  scope  van  het  onderzoek  en   sluit  aan  bij  het  dynamische  karakter  van  governance.  Het  behelst  immers  de  interactie  tussen  structuren   (publieke  en  private  actoren),  waarbij  meer  op  de  staat  gerichte  en  meer  maatschappijgerichte  vormen   zich  voordoen  (Hajer  et  al.,  2004,  p.10).  In  het  eerste  geval  betreft  het  government  volgens  het   hiërarchische  controle  model.  In  het  tweede  geval  gaat  het  om  meer  pluralistische  governance  waarbij   publieke  en  private  actoren  vermengd  en  in  wederzijdse  afhankelijkheid  van  elkaar  bestaan  (Hajer  et  al.,   2004,  p.11;  Bevir,  2010,  p.1).  Bovendien  blijft  de  laatste  visie  op  governance  niet  beperkt  tot  een   theoretisch  idee,  maar  is  deze  gericht  op  concrete  patronen  van  bestuur.   In  lijn  met  dit  laatste  punt  is  ook  te  rechtvaardigen  waarom  governance  in  dit  onderzoek  wordt   opgevat  als  analytisch  model  en  niet  als  sturingstheorie.  Governance  als  sturingstheorie  verwijst  naar   “een  specifieke  manier  van  kijken  naar  en  het  begrijpen  van  bestuurlijke  processen”,  waarbij  governance   wordt  beschouwd  als  “reflectie  van  een  meer  fundamentele  verandering  in  opvattingen  over  hoe  aan   politieke  en  bestuurlijke  processen  vorm  dient  te  worden  gegeven  in  de  huidige  maatschappij”  (Hajer  et   al.,  2004,  p.9).  Governance  verwijst  dan  met  name  naar  de  nieuwe  bril  waarmee  vanaf  de  jaren  ‘80  naar   politieke  en  bestuurlijke  processen  wordt  gekeken.  Als  analytisch  model  beschouwd  is  governance  “de   analyse  van  een  empirisch  waarneembaar  fenomeen  (bijvoorbeeld  om  specifieke  nieuwe  politiek-­‐ bestuurlijke  arrangementen  aan  te  duiden  of  de  analyse  van  specifieke  vormen  van  sturing)”  (Hajer  et  al.,   2004,  p.9).  Deze  benadering  is  meer  gericht  op  de  concrete  “patronen  van  bestuur”,  ofwel  “specifieke   vormen  van  sturing”,  en  om  deze  te  analyseren  en  te  herkennen  in  de  gemeentelijke  praktijk.     Er  moet  daarom  ook  afstand  worden  gedaan  van  governance  vormen  die  zich  op  andere   schaalniveaus  manifesteren.  Kooiman  (1999,  p.70)  maakt  een  nader  onderscheid  in  stromen  die  wat  hij   noemt  een  ‘gunstige  invloed’  hebben  gehad:  international  relations,  good  governance  en  'Steuerung'.  De   stroom  van  international  relations  richt  zich  op  de  invloed  van  globale  ontwikkelingen  op  de  rol  van   nationale  overheden,  terwijl  good  governance  betrekking  heeft  op  politieke  vernieuwing  in  termen  van   politieke  legitimiteit  en  neutraliteit  (Kooiman,  1999,  p.71).  ‘Steuerung’  (sturing)  verwijst  naar  een  Duits   debat  over  de  capaciteit  van  moderne  overheden  om  te  regeren  en  ontwikkelingen  in  de  maatschappij  te   sturen  en  leiden  (Kooiman,  1999,  p.72).  Het  kamp  van  Luhmann  enerzijds  benadrukt  de  zelf-­‐referentiële   en  autopoietische  aard  van  sociale  systemen,  die  niet  van  buiten  gestuurd  kunnen  worden,  terwijl  de   school  van  Mayntz  dit  slechts  als  één  van  de  variabelen  beschouwt  en  stelt  dat  modi  van  directe   governance  wel  effect  sorteren.  In  het  vervolg  van  de  scriptie  zal  blijken  hoe  zelfs  een  ‘bescheiden’  

 

10  

sturingsfilosofie  als  de  participerende  overheid  nog  richting  geeft  aan  sociale  systemen.  Mijn  standpunt   wordt  kortom  het  best  vertegenwoordigd  door  de  school  van  Mayntz.     In  het  perspectief  van  dit  onderzoek  wordt  echter  voornamelijk  aansluiting  gezocht  bij  enkele   theoretische  implicaties  van  het  debat.  Het  beperkt  zich  namelijk  tot  de  nationale  en  lokale  schaal  en   benadrukt  de  wisselwerking  tussen  overheid  en  maatschappij.  Daarbij  ligt  de  focus  op  de  rol  van  de   overheid  in  die  wisselwerking  en  de  sturingscapaciteit  waarover  zij  beschikt.  Daar  komt  ook  strategie  bij   kijken.  Relatief  nieuwe  arrangementen,  zoals  de  netwerkende,  burgerbetrekkende  en  participerende   overheid,  worden  gezien  als  een  strategie  van  de  overheid  om  aansluiting  te  zoeken  bij  de  maatschappij   of  om  het  overzicht  over  andere  actoren  te  behouden  (Hajer  et  al.,  2004,  p.10;  Bevir,  2010,  p.33).  De   sturing  van  relatief  oudere  arrangementen  zoals  de  rechtmatige  en  presterende  overheid  is  echter  ook   van  invloed  op  dit  proces.  Bovenstaande  discussie  resulteert  –  in  samenspraak  met  Bevir  (2007,  pp.364-­‐ 365)  en  Hajer  et  al  (2004,  p.9)  –  uiteindelijk  in  onderstaande  definitie  van  het  begrip  ‘sturingsfilosofie’:     Een  specifiek  politiek-­‐bestuurlijk  arrangement  waarmee  de  overheid   ontwikkelingen  in  de  maatschappij  en  markt  stuurt.  

2.2. Rechtmatige  overheid   Opkomst   Blom  en  Schillemans  (2010,  p.343)  beschouwen  de  jaren  ’60  en  ’70  als  “de  hoogtijdagen  van  de  (verticale)   overheidsplanning  en  het  (verticale)  maakbaarheidsideaal”.  De  burgerij  had  groot  vertrouwen  in  de   overheid  die  in  de  sociale  en  economische  behoeften  zou  voorzien  (Osborne,  2006,  p.378).  Een   combinatie  van  democratische  sturing  en  bureaucratische  controle  zou  in  instrumentele  zin  bijdragen  aan   het  verwezenlijken  van  de  gehoopte  doelen  (Torfing  et  al.,  2012,  p.17).  Die  bureaucratische  controle   wordt  door  Budding  (2014,  p.34)  ook  wel  bureaucratische  beheersing  genoemd  en  betreft  “het  adequaat   vastleggen  van  te  volgen  procedures  en  het  bewaken  van  de  kwaliteit  daarvan,  oftewel  het  bewaken  van   de  rechtmatigheid  van  de  besteding  van  de  middelen  van  de  overheid”.  De  expansie  van  de  publieke   sector  leidde  tot  een  groeiende  behoefte  aan  coördinatie  en  uitgebreide  planning,  die  weer  resulteerden   in  een  gedetailleerde  regulering  van  de  samenleving  en  economie  middels  hiërarchische  sturing  (Torfing   et  al.,  2012,  p.17).  Dit  was  een  middel  om  in  korte  tijd  grote  stappen  te  maken.        

 

11  

Doelbepaling   Het  vaststellen  van  publieke  belangen  is  in  de  visie  van  de  rechtmatige  overheid  geheel  en  al  een   aangelegenheid  van  de  politiek  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.22).4  Publieke  waarde  wordt  alleen  door  de   overheid  ‘gemaakt’  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.25).  Hier  geldt  het  primaat  van  de  politiek.  De  politieke   leiders  verkrijgen  hun  mandaat  vanuit  verkiezingen:  “In  this  electoral  politics  there  is  a  pre-­‐given  public   that  elects  its  leaders  who  will  ensure  that  its  ideas,  interests,  and  value-­‐preferences  are  represented  in   the  councils  of  representative  democracy”  (Hajer,  2009,  p.23).  In  het  politieke  debat  tussen  gekozen   volksvertegenwoordigers  worden  vervolgens  de  publieke  belangen  gedefinieerd  en  vindt  de  doelbepaling   plaats.  De  politiek  vastgestelde  doelen  worden  vervolgens  door  de  ambtelijke  bureaucratie  binnen   vastgestelde  randvoorwaarden  uitgevoerd  en  gemonitord  (Stoker,  2006,  p.44;  Van  der  Steen  et  al.,  2015,   p.25).    

Rol  van  beleid   De  rol  van  beleid  is  cruciaal  in  het  omzetten  van  de  politieke  ambities  en  doelen  naar  regels,  procedures   en  inzet  van  middelen  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.22).  Ook  Osborne  (2006,  p.383)  ziet  de  focus  op  het   beleidssysteem  en  beleidsimplementatie  als  kenmerkend  voor  de  rechtmatige  overheid.  Beleid  in  termen   van  regels  en  procedures  moet  ervoor  zorgen  dat  ambtenaren  binnen  de  gestelde  randvoorwaarden   opereren  en  zonder  willekeur  handelen.  In  die  zin  heeft  beleid  de  cruciale  rol  om  politieke  ambities   zorgvuldig  in  bijpassende  beleidsimplementatie  om  te  zetten.  Bijgevolg  van  de  focus  op  beleid  is  dat  er   minder  aandacht  is  voor  delivery  en  uitvoering,  “die  min  of  meer  als  gegeven  wordt  verondersteld”  (Van   der  Steen  et  al.,  2013,  p.30).    

Ambtenaar   Ambtenaren  dienen  bij  de  uitvoering  van  beleid  vooral  zorgvuldig,  onpartijdig  en  integer  te  handelen   (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Door  de  bestuurlijke  regels  is  de  discretionaire  bevoegdheid  zeer   beperkt,  stelt  Bevir  (2010,  p.103).  Stoker  (2006,  p.44)  vult  aan  dat  managers  vooral  de  rol  hebben  om  te   verzekeren  dat  de  regels  en  procedures  gevolgd  worden.  De  ambtenaar  is  daarmee  in  feite  ingesnoerd,   maar  de  rechtmatige  overheid  plaatst  juist  een  positieve  noot  bij  deze  rolopvatting  en  houding.  Het   volgen  van  procedures  en  gelijke  behandeling  van  soortgelijke  zaken  is  juist  efficiënt  en  getuigt  van   billijkheid  (Stoker,  2006,  p.50).  Een  andere  eigenschap  van  de  rechtmatige  ambtenaar  is  dat  deze  sterk   gericht  is  op  de  politieke  omgeving  en  reageert  op  politieke  aanwijzingen  (Binnema  et  al.,  2013,  p.12;   Budding,  2014,  p.37).  Het  primaat  van  de  politiek  maakt  dat  de  ambtenaar  volgt.              

                                                                                                                        4

 Max  Weber,  grondlegger  van  dit  denken,  was  overigens  niet  geheel  tegen  directe  vormen  van  democratie,  maar  de  representatieve   democratie  heeft  in  zijn  optiek  het  voordeel  flexibel  te  kunnen  balanceren  tussen  verschillende  belangen  en  beleid  te  kunnen  ontwikkelen   dat  bestand  is  tegen  veranderende  omstandigheden  (Stoker,  2006,  p.43).  Voorts  bepleit  Weber  een  strikte  scheiding  tussen  het  politieke   primaat  en  bureaucratie  (Osborne,  2006,  p.378;  Hajer,  2009,  p.23;  Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  

 

12  

Organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording   De  overheid  is  hiërarchisch  georganiseerd,  hetgeen  blijkt  uit  het  onderscheid  tussen  het  politieke  primaat   en  ambtelijke  loyaliteit  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Ook  binnen  het  ambtelijk  apparaat  zelf  geldt   een  top-­‐down  relatie  (Bevir,  2010,  p.103).  De  bureaucratie  kent  een  helder  gedefinieerde  functionele   verdeling  van  arbeid  (Stoker,  2006,  p.45).  Daardoor  is  duidelijk  wie  welke  rol  heeft  (gespeeld)  in  het   werkproces,  zodat  ambtenaren  effectiever  ter  verantwoording  kunnen  worden  geroepen  door  hun   superieuren  (Bevir,  2010,  p.35).  Verantwoording  werkt  vervolgens  hiërarchisch  via  ambtelijke  afdelingen   naar  politiek  verantwoordelijken  en  via  hen  naar  het  parlement  en  tot  slot  het  electoraat  (Budding,  2014,   p.37).  Procedurele  verantwoording  is  dus  het  dominante  model.  Het  handelen  van  de  overheid  berust   daarmee  sterk  op  input-­‐legitimiteit.5  In  dit  model  verkrijgen  gezagsdragers  electoraal  mandaat  en   ambtenaren  ontlenen  hun  legitimiteit  vervolgens  aan  hun  relatie  tot  dit  politiek  leiderschap  én  aan  hun   eigen  bureaucratische  professionaliteit  (Hajer,  2009,  p.23).      

Rol  van  publieke  participatie   De  nadruk  op  input-­‐legitimiteit  verklaart  ook  waarom  de  rol  van  publieke  participatie  beperkt  blijft  tot   stemmen  bij  verkiezingen  en  het  uitoefenen  van  invloed  op  gekozen  volksvertegenwoordigers  (Budding,   2014,  p.37).  Mede  door  de  democratiseringsbeweging  van  de  jaren  ’60  en  ’70  kreeg  inspraak  wel  een   wettelijke  positie  in  het  besluitvormingsproces  (Ministerie  van  BZK,  2010,  p.8).  Kenmerkend  voor  de   rechtmatige  overheid  is  dat  het  burgers  toch  voornamelijk  ziet  als  ‘kiezers’  (Bevir,  2010,  p.103).  Van  de   Wijdeven  en  Hendriks  (2010,  p.16)  noemen  naast  de  term  ‘kiezers’  ook  de  term  ‘onderdanen’.      

Sturing   Hoewel  de  term  ‘onderdanen’  enigszins  zwaar  is  aangezet,  is  het  volgens  Stoker  (2006,  p.51)  wel  de   manier  waarop  de  rechtmatige  overheid  naar  de  wereld  kijkt:  een  hiërarchisch  wereldbeeld  met  als   centraal  credo  “people  need  rules  to  follow”.  In  dit  sturingsmodel  van  analyse  en  instructie  wordt  de   wereld  meer  als  object  beschouwd  en  is  het  leervermogen  gecentraliseerd  (bij  de  overheid)  in  het  begin   van  het  proces  geplaatst  (Hajer,  2011,  p.49).  Sturing  van  de  maatschappij  en  markt  is  er  daarom  een  van   rechten  en  plichten  uitoefenen  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Het  betreft  verticale  sturing  door   hiërarchieën  (Osborne,  2006,  p.383;  Rob,  2012,  p.66).  Actoren  (maatschappij  en  markt)  zijn   ondergeschikt  aan  de  overheid,  hebben  beperkte  autonomie,  en  gedragsbeïnvloeding  en  communicatie   vinden  asymmetrisch  en  in  de  gebiedende  wijs  plaats  (Blom  &  Schillemans,  2010,  p.343).  De  overheid  is   sterk  gericht  op  de  implementatie  van  beleid  en  levering  van  diensten,  met  nadruk  op  de  aanbodkant   (beleid/dienst)  en  minder  op  de  vraagkant  van  maatschappij  en  markt  (Bevir,  2010,  pp.103,  180).                                                                                                                           5

 Input-­‐legitimiteit:  “Nadruk  op  de  steun  van  de  burgers  voor  gezagsdragers  en  de  heersende  spelregels  van  het  systeem;  participatie  van   degenen  die  worden  geraakt  door  een  beslissing;  en  de  representatie  van  hun  belangen  en  preferenties”  (Engelen  &  Sie  Dhian  Ho,  2004,   p.19).  

 

13  

2.3. Presterende  overheid   Opkomst   De  presterende  overheid  is  een  andere  benaming  voor  de  stroming  van  new  public  management  (hierna   NPM)  die  eind  jaren  ’70  en  begin  jaren  ’80  zijn  intrede  deed  (Hood,  1991,  p.3;  Osborne,  2006,  p.378;   Blom  &  Schillemans,  2010,  p.343;  Van  den  Berg  &  Van  der  Meer,  2011,  p.159;  Torfing  et  al.,  2012,  p.18;   Budding,  2014,  p.38).  Er  ontstond  een  discussie  over  wat  Torfing  et  al  (2012,  p.18)  de  “overload  of   government”  noemen.  Mede  onder  invloed  van  de  economische  tegenspoed  werd  de  onbetaalbaarheid   van  de  verzorgingsstaat  onderwerp  van  gesprek  (Osborne,  2006,  p.378;  Blom  &  Schillemans,  2010,   p.343).  Tegelijkertijd  had  zich  in  de  naoorlogse  jaren  een  verschuiving  voltrokken  naar  een  sociaal   heterogenere  bevolking  die  zich  verzette  tegen  de  uniforme  en  op  de  staat  gerichte  benaderingen  in  het   overheidsbeleid  (Hood,  1991,  p.7).  Blom  en  Schillemans  (2010,  p.343)  schrijven  dat  “het  geloof  in  de   stuurbaarheid  van  de  samenleving  en  in  de  mogelijkheden  van  overheidsplanning”  snel  afnemen  in  die   tijd.  Juist  dit  functioneren  en  sturen  van  de  overheid  kwam  nu  dus  onder  druk  te  staan.6  De  economische   crisis  dwong  de  overheid  tot  bezuinigingen  en  een  herbezinning  op  haar  taken.  De  noodzakelijk  geachte   omslag  kreeg  al  snel  vorm  via  deregulering,  decentralisatie,  verzelfstandiging  en  privatisering  van   overheidstaken  (Blom  &  Schillemans,  2010,  p.343).  Daarnaast  zouden  ook  de  normen  en  technieken  van   de  publieke  sector  meer  in  lijn  worden  gebracht  met  die  van  de  private  sector  (Bevir,  2010,  p.71).  Op  het   niveau  van  de  provincie  en  gemeente  wordt  1985  gezien  als  het  jaar  dat  deze  vernieuwingen  in   Nederland  zijn  doorgevoerd  (Ter  Bogt,  2006,  p.170).7      

Doelbepaling   De  vaststelling  van  publieke  belangen  blijft  in  de  visie  van  de  presterende  overheid  een  zaak  van  de   politiek:  “De  sturing  op  en  uitvoering  van  publieke  waarden  blijven  binnen  de  overheid  georganiseerd”   (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.21).  Een  belangrijk  verschil  is  echter  de  betekenisgeving  aan  deze  doelen.   De  aandacht  verschuift  van  puur  ‘politiek’  gedreven  doelen  naar  een  focus  op  het  realiseren  van   prestaties  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.30).  Naast  de  politieke  input  is  doelbepaling  meer  op  de  output   gericht.  Zo  ontstaat  er  meer  aandacht  voor  de  responsiviteit  ten  aanzien  van  burgers  (Stoker,  2006,  p.44).   Een  publiek  belang  wordt  nu  gedefinieerd  als  een  aggregatie  van  individuele  voorkeuren  afgeleid  uit  de   keuzes  van  burgers,  ofwel  klanten  (Bevir,  2010,  p.103;  Budding,  2014,  p.37).            

                                                                                                                        6

 Budding  (2014,  p.34)  vat  deze  druk  samen  in  drie  algemene  kritiekpunten:  de  overheid  zou  (1)  te  groot  en  omvangrijk  zijn;  (2)  betrokken   zijn  bij  te  veel  activiteiten;  (3)  met  haar  werkmethoden  in  vergelijking  met  het  bedrijfsleven  niet  effectief  en  efficiënt  werken.   7  De  planning  en  control  van  gemeenten  gaat  zich  vanuit  het  zogeheten  BBI-­‐project  (project  Beleids-­‐  en  BeheersInstrumentarium)  meer   richten  op  producten  en  outputs,  en  de  organisatiecultuur  en  houding  van  ambtenaren  wordt  meer  verzakelijkt  en  klantgericht  (Ter  Bogt,   2006,  p.170).  

 

14  

Rol  van  beleid   Beleid  heeft  in  de  visie  van  de  presterende  overheid  een  minder  prominente  positie.  Het  gaat  om  het   omzetten  van  politieke  ambities  naar  managementafspraken  en  te  realiseren  prestaties  (Van  der  Steen  et   al.,  2014,  p.20).  Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.24)  weten  deze  verschuiving  op  treffende  wijze  te   verwoorden:  “Natuurlijk  worden  ook  hier  nog  steeds  doelen  geformuleerd  en  wordt  er  beleid  gemaakt,   maar  de  aandacht  voor  uitvoering  en  het  leveren  van  prestaties  wordt  cruciaal.  Beleid  wordt  in  de   uitvoering  gemaakt  is  een  uitdrukking  die  hierbij  past.  Net  als  discussies  over  verplaatsing  van  de  politiek.   Onbegrijpelijk  vanuit  een  klassiek  perspectief  waarin  beleid  (en  politiek)  voor  uitvoering  komen  en   uitvoering  het  verlengstuk  van  beleid  is”.  Beleid  bestaat  daarmee  minder  in  regels,  procedures,   methoden,  technieken  en  processen  (Van  der  Steen  et  al.,  2015,  p.26).  Deels  in  plaats  daarvan  maar  ook   aanvullend  daarop  komt  een  breed  instrumentarium  aan  prestatie-­‐indicatoren  (Hood,  1991,  p.4).      

Ambtenaar   Ambtenaren  doen  het  goed  als  ze  resultaatgericht,  klantbewust  en  doelmatig  werken  (Van  der  Steen  et   al.,  2014,  p.20).  Waarden  van  efficiëntie  en  effectiviteit  tellen  zwaarder,  getuige  de  intrede  van   individuele  prestatiemetingen  en  output  van  de  individuele  ambtenaar  als  een  van  de  criteria  van   competentiemanagement  (Dijkstra,  2008,  p.55).  De  individuele  ambtenaar  en  zijn  prestaties  en  met   name  de  managers  worden  belangrijker  binnen  de  overheid.  Deze  managers  zijn  in  plaats  van  het   besturen  van  handelingen  (volgens  regels  en  procedures)  meer  bezig  met  het  sturen  van  prestaties  met   ruimere  discretionaire  bevoegdheid  (Budding,  2014,  pp.34-­‐35).  Tegelijkertijd  kan  die  (te  sterke)   gerichtheid  op  prestatiedoelstellingen  door  ambtenaren  als  beperkend  worden  ervaren  (Bevir,  2010,   p.103).          

Organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording   Doelen,  resultaten  en  prestatieafspraken  zijn  in  de  organisatie  van  de  overheid  dominant  geworden  (Van   der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  De  ambtelijke  loyaliteit,  uitgedrukt  in  een  uitgesproken  publieke  sector   ethos,  zou  tot  inefficiënties  leiden  (Budding,  2014,  p.37).  De  dienstverlening  zou  centraler  moeten  komen   te  staan.  Daarom  volgde  een  privatisering-­‐  en  verzelfstandigingsslag,  waarmee  activiteiten  en  functies  in   specialistische  agentschappen  en  zelfstandige  bestuursorganen  (op  armslengte)  werden  georganiseerd   (Osborne,  2006,  p.379).  Zo  vond  een  taak-­‐  en  organisatiescheiding  tussen  beleid,  uitvoering  en  toezicht   plaats  (Van  den  Berg  &  Van  der  Meer,  2011,  p.159).  Het  idee  achter  die  knip  is  dat  de  competitie  tussen   verschillende  uitvoerende  dienstaanbieders  zou  leiden  tot  efficiëntere  dienstverlening.  Private  waarden   van  de  markt  en  efficiëntie  kregen  grip  op  de  organisatie  van  de  overheid.     In  de  verantwoording  wordt  de  nadruk  verlegd  van  processen  naar  performance  verantwoording   door  resultaten  (Ter  Bogt,  2006,  p.171;  Bevir,  2010,  p.19).  Deze  vorm  van  verantwoording  is  minder  

 

15  

hiërarchisch  en  meer  markt-­‐gedreven  via  prestatiecontracten  (Budding,  2014,  p.37).  Desalniettemin  zien   Hupe  en  Hill  (2007,  p.289)  hierin  een  variant  van  de  rechtmatige  top-­‐down  politieke  verantwoording   terug:  “Performance  indicators  and  similar  New  Public  Management  tools  are  meant  to  function  as   alternative  ways  for  holding  civil  servants  in  agencies  and  similar  public  organizations  accountable”.  Het   handelen  van  de  overheid  is  bovendien  meer  gaan  berusten  op  output-­‐legitimiteit.8  Effectief  beleid   (output)  dat  als  legitiem  wordt  ervaren  compenseert  een  beperkte  input-­‐legitimiteit  (Hajer  et  al.,  2004,   p.11).  De  mate  van  klantgerichtheid,  doelmatigheid  en  kwaliteit  van  de  dienstverlening  bepalen  dan  de   legitimiteit  van  de  overheid  (Dijstelbloem  &  Meurs,  2004,  p.122).    

Rol  van  publieke  participatie   De  rol  van  publieke  participatie  blijft  onder  de  presterende  overheid  beperkt.  De  burger  moet  vooral   beter  bediend  worden,  maar  niet  zozeer  meer  betrokken  worden.  Kenmerkend  is  dat  de  burger  wordt   gedefinieerd  als  ‘klant’  en  ‘consument’  van  diensten  van  de  overheid,  hetgeen  geheel  tot  uiting  komt  in   het  streven  naar  verbetering  van  de  cliëntgerichtheid  (Bevir,  2010,  p.103;  Van  de  Wijdeven  &  Hendriks,   2010,  p.16;  Van  Houwelingen  et  al.,  2014,  p.33).  De  participatie  in  politieke  zin  wordt  dus  niet  uitgebreid.   Door  middel  van  klanttevredenheidsonderzoeken  en  andere  middelen  worden  burgers  wel  geraadpleegd   over  het  verbeteren  van  de  dienstverlening  (Budding,  2014,  p.37).            

Sturing   De  sturing  van  de  presterende  overheid  is  verticaal,  maar  minder  overheid-­‐  en  aanbodgericht,  want  meer   klant-­‐  en  vraaggericht  (Rob,  2012,  p.66).  Marktsturing  (privatisering  en  uitbesteding)  door  competitie,   prijsmechanismen  en  contractuele  relaties  leidt  ertoe  “dat  burgers  de  controle  over  de  publieke   dienstverlening  kunnen  terugwinnen  op  beleidsambtenaren  en  professionele  belangengroepen”  (WRR,   2004,  p.47;  Osborne,  2006,  p.382).  Het  idee  is  dat  door  de  concurrentie  tussen  private  dienstverleners   publieke  dienstverlening  als  vanzelf  meer  vraaggericht  wordt  en  de  overheid  responsief  is  ten  aanzien   van  de  consument  (Denhardt  &  Denhardt,  2000,  p.554).  Nog  steeds  is  ook  sprake  van  een  verticale  relatie   met  de  overheid  als  opdrachtgever  en  marktpartijen  als  opdrachtnemers.  Een  belangrijke  consequentie   hiervan  is  dat  de  overheid  niet  langer  alleen  zelf  publieke  waarde  produceert,  maar  stuurt  op  de   voorbrenging  hiervan  door  andere  partijen  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  pp.8-­‐9).  Deze  rolopvatting  wordt   aangeduid  als  steering  (Bevir,  2010,  p.103).  Cruciaal  is  dat  zowel  het  initiatief  als  de  controle  nog  steeds   bij  de  overheid  zijn  gelegen  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.12).    

                                                                                                                        8

 Output-­‐legitimiteit:  “de  legitimiteit  van  collectieve  besluitvorming  schuilt  vooral  in  de  mate  waarin  die  uitkomst  overeenkomt  met  de   wensen  en  preferenties  van  de  beleidsobjecten  (responsiviteit  van  beleid)”  (Engelen  &  Sie  Dhian  Ho,  2004,  p.19).  

 

16  

2.4. Netwerkende  overheid   Opkomst   Volgens  Blom  en  Schillemans  (2010,  p.343)  staat  vanaf  begin  jaren  ’90  “niet  langer  ‘minder  sturen’  door   de  overheid  centraal,  maar  ‘anders  sturen’”.  Er  was  sterke  behoefte  aan  integraliteit  om  daarmee  de   fragmentatie  (die  NPM  had  veroorzaakt)  tegen  te  gaan  en  de  overheid  meer  in  te  richten  naar  de  aard   van  vraagstukken  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  pp.24-­‐25).  In  dit  perspectief  is  de  notie  van  wicked   problems9  noemenswaardig:  vraagstukken  die  niet  in  brokken  verdeeld  kunnen  worden  om  vervolgens   apart  aangepakt  te  worden,  maar  waarvoor  alle  betrokken  specialisaties  integraal  ingezet  moeten   worden  (Hajer,  2003,  p.185;  Bevir,  2010,  p.77;  Torfing  et  al.,  2012,  pp.18-­‐19).  Termen  zoals  whole-­‐of-­‐ government,  joined-­‐up  governance  en  partnerships  (Publiek-­‐Private  Samenwerking)  raakten  in  zwang   (Bevir,  2010,  p.75;  Torfing  et  al.,  2012,  p.19;  Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.24).  Dit  betreft  samenwerking   en  coördinatie  tussen  verschillende  organisaties,  agentschappen  en  afdelingen  binnen  de  publieke  sector   en  netwerken  met  partijen  van  buiten  de  overheid,  zoals  maatschappelijke  organisaties  en  bedrijven   (Bevir,  2010,  pp.78-­‐79).  In  de  door  Paul  Schnabel  (in  Blom  &  Schillemans,  2010,  p.343)  omschreven   “overgang  van  de  ‘oude  piramide  van  verantwoordelijkheden’  naar  een  ‘eilandenrijk  van  relatief   autonome  eenheden’”,  zijn  niet  langer  alleen  regels  en  procedures  leidend,  maar  moet  samenhang   ontstaan  door  onderlinge  afspraken  te  maken.  Hier  ontstaan  netwerken.    

Doelbepaling   Voor  de  netwerkende  overheid  is  de  doelbepaling  een  maatschappelijke  exercitie  in  overleg  tussen   partners  in  een  netwerk  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  De  overheid  interacteert  met  partners  uit  het   maatschappelijk  middenveld  en  het  bedrijfsleven,  vanuit  het  besef  dat  het  van  hen  afhankelijk  is  om  de   eigen  doelen  te  behalen  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.31).  Daarin  verschilt  het  fundamenteel  van   voorgaande  sturingsfilosofieën.  Politiek  is  niet  alleen  aan  de  voorzijde  van  het  proces  (input)  aanwezig,   maar  het  wordt  gezien  als  “the  process  that  breathes  life  into  the  whole  process”  (Stoker,  2006,  p.46).  Dat   betekent  dat  de  voorkeuren  van  nieuwe  partijen  in  het  proces  ook  gaan  meewegen  en  effect  hebben  op   het  eindbesluit  (Van  der  Steen  et  al.,  2015,  p.26).  Het  publiek  belang  is  daarmee  het  product  van  dialogen   in  netwerken  (Bevir,  2010,  p.103).  “Publieke  waarde  wordt  dan  niet  door  de  overheid  ‘gemaakt’,  maar   wordt  samen  met  anderen  gecreëerd”  (Van  der  Steen  et  al.,  2013,  p.25).        

                                                                                                                        9

 “Wicked  problems  are  generally  defined  in  terms  such  as  these:  a  problem  of  more  or  less  unique  nature;  the  lack  of  any  definitive   formulation  of  such  a  problem;  the  existence  of  multiple  explanations  for  it;  the  absence  of  a  test  to  decide  the  value  of  any  response  to   it;  all  responses  to  it  being  better  or  worse  rather  than  true  or  false;  and  each  response  to  it  has  important  consequences  such  that  there  is   no  real  chance  to  learn  by  trial  and  error.  Typically  these  features  strongly  imply  that  wicked  problems  are  interrelated.  For  example,  a   particular  wicked  problem  might  be  explained  in  terms  of  its  relationship  to  others,  or  any  response  to  it  might  impact  others.  Classic   examples  of  wicked  problems  include  pressing  issues  of  governance  such  as  security,  environment,  and  urban  blight.  Yet  other   contemporary  policy  issues—housing,  economic  development,  and  welfare—also  appear  too  complex  to  be  divided  into  neat  parts  that   might  then  be  handed  over  to  distinct  bureaucratic  units”  (Bevir,  2010,  p.77).  

 

17  

Rol  van  beleid   Beleid  heeft  vooral  de  rol  om  maatschappelijke  voorkeuren  om  te  zetten  naar  onderling  afgestemde   handelingspraktijken  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Beleid  is  veel  meer  een  horizontaal  construct  van   de  overheid  samen  met  betrokken  partijen.  De  aandacht  is  zodoende  ook  verschoven  van  intra-­‐ organisatorisch  management  naar  inter-­‐organisatorische  governance  (Osborne,  2006,  p.383).  Beleid   bestaat  dus  veel  meer  in  akkoorden,  convenanten  en  contracten  waarin  afspraken  worden  gemaakt  hoe   men  collectief  zal  handelen  om  gemeenschappelijk  gewenste  uitkomsten  te  behalen.          

Ambtenaar   Ambtenaren  doen  het  in  de  filosofie  van  de  netwerkende  overheid  goed  als  ze  omgevingsbewust,   responsief  en  samenwerkingsgericht  opereren  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Ambtenaren  moeten   verbindingen  leggen,  gemaakte  afspraken  vastleggen  en  de  voortgang  van  processen  bewaken  (Van  der   Steen  et  al.,  2015,  p.26).  Het  managen  van  interacties  tussen  partijen  wint  aan  betekenis  (Van  der  Steen   et  al.,  2013,  p.26).  Managers  spelen  dus  een  actieve  en  vaak  ook  leidende  rol  in  het  sturen  van  netwerken   (Stoker,  2006,  p.44).  In  plaats  van  het  bewustzijn  van  de  politieke  omgeving,  is  de  netwerkende   ambtenaar  meer  omgevingsbewust.  Hij  moet  reageren  op  de  grilligheid  van  de  omgeving  ‘buiten’.   Aanpassingsvermogen  en  flexibiliteit  zijn  daarom  belangrijke  ambtelijke  vaardigheden  (Stoker,  2006,   p.49).      

Organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording   De  organisatie  van  de  overheid  berust  vooral  op  de  verbondenheid  en  afstemming  met  een  netwerk  van   gevestigde  actoren  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  De  overheid  is  horizontaal  georganiseerd  in   enerzijds  samenwerkingsverbanden  en  beleidsnetwerken  binnen  de  publieke  sector  en  anderzijds  met   partijen  van  buiten  de  publieke  sector  (Bevir,  2010,  p.103).  Horizontaal  bestuur  kenmerkt  zich  door   gelijkwaardigheid  en  wederkerigheid,  nevenschikking  van  actoren,  gedragsbeïnvloeding  via   onderhandeling,  symmetrische  communicatie  en  meer  autonomie  voor  de  betrokkenen  (Blom  &   Schillemans,  2010,  p.343).  Het  proces  wint  weer  aan  betekenis  (in  plaats  van  vooral  de  output),  maar  niet   in  de  rechtmatige  zin  van  het  bewaken  van  regels  en  procedures,  maar  juist  in  het  bewaken  van  het   vertrouwen  en  de  legitimiteit  van  de  partners  die  betrokken  zijn  in  het  proces  (Budding,  2014,  p.37).  De   throughput-­‐legitimiteit  is  bijgevolg  van  grotere  betekenis.10  Het  publieke  belang  gezien  als  een  product   van  dialoog,  maakt  dat  de  legitimiteit  van  overheidshandelen  afhangt  van  de  kwaliteit  van  dit  proces.     Verantwoording  krijgt  daarbij  ook  een  veelzijdiger  gezicht  (Bevir,  2010,  p.103).  Verantwoording   functioneert  niet  meer  alleen  hiërarchisch,  omdat  meerdere  partijen  in  het  netwerk  invloed  uitoefenen                                                                                                                           10

 Throughput-­‐legitimiteit:  “de  billijkheid,  redelijkheid  en  rechtmatigheid  van  het  besluitvormingsproces”  (Engelen  &  Sie  Dhian  Ho,  2004,   p.19).  

 

18  

en  bijdragen  aan  het  product/beleid  (Rhodes,  1996,  p.667).  Zo  ontstaan  nieuwe  relaties  en  werkwijzen   (convenanten,  contracten,  publiek-­‐private  samenwerking),  gebaseerd  op  meer  vrijwillige   overeenkomsten  tussen  meer  nevengeschikte  partijen  (Schillemans,  2010,  p.310).  Abram  de  Swaan  (in   Schillemans,  2010,  p.310)  vat  dit  samen  als  “de  overgang  van  een  bevels-­‐  naar  een   onderhandelingshuishouding”.  Verantwoording  moet  dan  begrepen  worden  als  “a  social  relationship  in   which  an  actor  feels  an  obligation  to  explain  and  to  justify  his  conduct  to  some  significant  other”  (Hupe  &   Hill,  2007,  p.286).  Dat  betekent  dat  een  netwerkende  ambtenaar  niet  alleen  aan  zijn  superieuren,  maar   vooral  in  de  sociale  relaties  met  netwerkpartners  verantwoording  aflegt  (Bevir,  2010,  p.37).      

Rol  van  publieke  participatie   De  rol  van  publieke  participatie  wordt  bij  de  netwerkende  overheid  weer  belangrijker.  Hierbij  gaat  het   met  name  om  de  meer  gevestigde  partijen,  zoals  koepelorganisaties,  vakbonden  en  bedrijven  (Van  der   Steen  et  al.,  2014,  p.21).  De  Green  Deal-­‐aanpak  van  de  Rijksoverheid  –  een  voorbeeld  van  Publiek-­‐ Private-­‐Samenwerking  –  laat  zien  dat  de  overheid  toch  snel  geneigd  is  om  de  gevestigde  marktpartijen  op   te  zoeken  (Crommelin, 2012).  Omdat  dergelijke  partijen  in  de  politieke  sfeer  onderhandelen  met  de   overheid  hebben  ze  invloed  op  het  beleid  en  creëren  ze  mede  publieke  waarde.  Burgers  binnen  dergelijke   partijen  worden  vooral  gezien  als  potentiële  ‘partners’  (Damgaard  &  Lewis,  2014).  De  gerichtheid  op  de   gevestigde  partijen,  maakt  dat  de  rol  van  de  ‘gewone’  burger  niet  zozeer  groter  wordt.          

Sturing   Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.30)  schetsen  de  verandering  van  sturen  van  (markt  en  maatschappij)  naar   sturen  met  (markt  en  maatschappij).  Deze  polycentrische  sturingsopvatting  gaat  uit  van  een  grote   diversiteit  aan  sturende  actoren  in  markt  en  maatschappij  en  de  wederzijdse  afhankelijkheid  van  publieke   en  private  actoren  (Hajer  et  al.,  2004,  p.16).  Cruciaal  is  dat  de  overheid  hierin  de  leiding  blijft  houden   (hoewel  ze  ook  deelneemt  aan  bestaande  samenwerkingsverbanden).  De  overheid  stuurt  door   compromissen  en  akkoorden  te  sluiten  met  haar  overlegpartners  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).   Netwerken  worden  gezien  als  een  correctie  op  het  hiërarchische  controlemodel  van  de  rechtmatige   overheid  en  de  marktprincipes  van  de  presterende  overheid  (Hajer  et  al.,  2004,  p.16).  Het  strakke   opdrachtgever-­‐opdrachtnemer  model  raakt  meer  op  de  achtergrond;  lange  termijn  relaties  aangaan  en   afspraken  nakomen  zijn  belangrijker  dan  de  precieze  inhoud  van  het  contract  (Stoker,  2006,  p.48).   Resultaat  telt  nog  steeds,  maar  goede  netwerkrelaties  en  interacties  op  basis  van  vertrouwen  worden   gezien  als  het  belangrijkste  governance  mechanisme  (Hajer  et  al.,  2004,  p.16;  Osborne,  2006,  p.383;   Bevir,  2010,  p.103).  

 

19  

2.5. Burgerbetrekkende  overheid   Opkomst   In  de  jaren  ’90  komt  in  navolging  van  de  bij  wet  geregelde  inspraak  een  nieuwe  vorm  van   burgerparticipatie  op,  namelijk  die  van  ‘interactieve  beleidsvorming  en  coproductie’  (Lenos  et  al.,  2006,   p.5).11  Deze  sturingsvorm  van  burgerparticipatie  wordt  in  deze  scriptie  aangeduid  als  de   burgerbetrekkende  overheid:  de  overheid  die  burgers  betrekt  bij  beleid  of  de  uitvoering  van  beleid  (Van   der  Steen  et  al.,  2013,  p.13).  Van  Houwelingen  et  al  (2014,  p.11)  spreken  van  beleidsbeïnvloedende   burgerparticipatie:  “invloed  uitoefenen  op  het  beleid  van  een  instantie”.  De  vermeende  kloof  tussen   burger  en  bestuur  of  overheid  en  samenleving  wordt  vaak  genoemd  als  belangrijkste  oorzaak  voor  de   hernieuwde  aandacht  voor  participatie  (Hendriks,  2006,  p.10;  Michels,  2006,  p.328;  Ministerie  van  BZK,   2012,  p.9;  Denktank  VNG,  2013,  p.59).  De  lage  opkomst12  bij  de  gemeenteraadsverkiezingen  van  1990   maakte  dit  pijnlijk  zichtbaar.  Frank  Hendriks  (2006,  p.10)  omschrijft  de  kloof  als  burger  en  bestuur  die  van   elkaar  afgedreven  zouden  zijn:  “Dit  zou  niet  alleen  de  legitimiteit,  het  draagvlak,  maar  ook  de  effectiviteit,   het  probleemoplossend  vermogen,  van  de  democratie  bedreigen.  De  aangedragen  oplossing  is  in  veel   gevallen  ‘meer  democratie’  of  ‘democratische  hervorming’”.  Een  motie  in  1993  van  Wilbert  Willems   (GroenLinks)  en  enkele  andere  Kamerleden  is  hierin  funderend  geweest  (Herold,  2013).  De  regering  werd   verzocht  “te  experimenteren  met  het  op  diverse  wijzen  voorleggen  van  maatschappelijke  problemen  en   beleidsvoornemens  aan  burgers”  (Herold,  2013).  Die  plannen  zijn  terug  te  zien  in  veel  collegeakkoorden   in  die  tijd  en  het  regeerakkoord  van  1998  (Enthoven,  2005,  p.22).  Concluderend  is  de  burgerbetrekkende   overheid  zowel  een  correctie  op  de  enkel  politieke  participatie  van  de  rechtmatige  overheid  als  op  de   presterende  overheid  die  de  rol  van  politiek  min  of  meer  had  gereduceerd:“The  state  is  the  problem,  not   the  solution”  (Fung  &  Wright,  2001,  p.6).      

Doelbepaling   Er  is  pas  sprake  van  burgerparticipatie  wanneer  het  publiek  belang  in  het  geding  is  en  een  gedeelde  notie   van  het  publiek  belang  (als  resultaat  van  een  dialoog  tussen  burgers  onderling  en  de  overheid)  is  het  doel   van  burgerparticipatie  (Denhardt  &  Denhardt,  2000,  p.554;  Callahan,  2007,  p.1182;  Van  Houwelingen  et   al.,  2014,  p.21).  Doelbepaling  is  vooral  een  product  van  de  interactie  tussen  ambtenaren  en  burgers   binnen  door  de  politiek  vastgestelde  randvoorwaarden  en  kaders.  Die  bepalen  de  beleidsfase  waarin   burgers  betrokken  worden,  de  mate  van  invloed  die  burgers  krijgen,  het  doel  van  de  participatie  en  welke   (selectie  van)  burgers  betrokken  worden.  De  overheid  houdt  controle  over  de  doelbepaling  (top-­‐down),                                                                                                                           11

 In  het  werkboek  ‘Help  een  burgerinitiatief!’  (Ministerie  van  BZK,  2010,  p.8)  wordt  grofweg  gesproken  van  “de  laatste  twee  decennia  van   e de  20  eeuw”  waarin  interactieve  beleidsvorming  opkwam,  Pollitt  (2003,  p.101)  situeert  het  nieuwe  enthousiasme  over  participatie  met   name  in  de  late  jaren  ’90  en  ook  Enthoven  (2005,  p.22)  noemt  de  tweede  helft  van  de  jaren  ’90  als  de  bloeiperiode  van  interactief  besturen   in  Nederland.   12  Destijds  de  laagste  opkomst  sinds  de  afschaffing  van  de  stemplicht  in  1970  (NOS,  2014).  

 

20  

omdat  zij  bepaalt  op  welk  onderwerp  en  hoe  burgerparticipatie  wordt  toegepast.  Uiteindelijk  wordt   binnen  die  kaders  wel  publieke  waarde  gecreëerd  door  burgers,  maar  deze  wordt  door  Van  der  Steen  et   al  (2013,  p.13)  getypeerd  als  “door  de  overheid  gewenste  en  afgebakende  publieke  waarde”.    

Rol  van  beleid   Er  is  een  zekere  tweezijdigheid  van  beleid  voor  burgerparticipatie  en  burgerparticipatie  voor  beleid.   Beleid  heeft  een  centrale  rol  in  het  vaststellen  van  de  randvoorwaarden  en  kaders  waarbinnen   burgerparticipatie  plaatsvindt.  Uit  onderzoek  van  ProDemos  in  2013  blijkt  dat  veel  gemeenten  beschikken   over  een  nota  burgerparticipatie13,  verordening  burgerinitiatief14  en/of  afspraken  zijn  gemaakt  in  het   collegeprogramma  (Bos,  2014,  pp.10-­‐11).  Tegelijkertijd  wordt  ook  vaak  de  waarde  van  burgerparticipatie   voor  beleid  benadrukt.  Dit  is  het  instrumentele-­‐  of  beleidsperspectief  op  burgerparticipatie  (Geurtz  &  Van   de  Wijdeven,  2010,  p.533;  Michels,  2011,  p.77).  Met  name  voor  interactieve  beleidsvorming  geldt  dat  het   beleidsperspectief  dominant  is:  de  overheid  zet  interactief  beleid  in  om  bepaalde  beleidsdoelen  te   bereiken  (Michels,  2011,  p.77).  De  kwaliteit  van  en  het  draagvlak  voor  beleid  zijn  in  dat  perspectief   gebaat  bij  de  expertise  (local  knowledge)  en  steun  van  burgers.      

Ambtenaar   Voor  de  ambtenaar  is  een  tamelijk  centrale  rol  weggelegd,  hetgeen  volgens  Kelly  (2004,  p.39)  meer   discretionaire  bevoegdheden  vereist:  “In  creating  collaborative  government,  administrators  must  design   forms  of  participation,  disseminate  information,  highlight  issues,  share  responsibility,  raise  questions,  and   perhaps  even  serve  as  advocates  for  marginalized  citizens”.  Idealiter  draagt  hij  een  deel  van  zijn   zeggenschap  in  de  plan-­‐  en  besluitvorming  over  aan  burgers  (empowering)  en  vervult  hij  de  rol  van   ‘neutrale  procesbewaker’  (Denhardt  &  Denhardt,  2000,  p.556;  Smith,  2010,  p.246).  Hij  bewaakt  de   kwaliteit  van  de  participatie-­‐instrumenten.  Callahan  (2007,  p.1182)  noemt  dit  het  faciliteren  van  de   dialoog  tussen  burgers.  Daarnaast  helpt  hij  burgers  om  hun  behoeften  te  definiëren  en  zo  toe  te  werken   naar  een  collectieve  en  gedeelde  notie  van  het  publieke  belang  (Callahan,  2007,  pp.1181-­‐1182;  Smith,   2010,  p.244).  Hierin  is  een  zekere  sturing  van  de  participatie  waarneembaar.  In  de  praktijk  heeft  de   ambtenaar,  mede  gezien  de  initiëring  en  financiering  vanuit  zijn  overheidsorgaan,  dan  ook  een   controlerende  rol  in  het  proces  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015b,  p.4).      

Organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording   De  attitude  van  de  burgerbetrekkende  overheid  wordt  door  Verhoeven  en  Tonkens  (2015b,  p.5)   omschreven  als  ambitieus:  “Citizens  are  called  to  participate  in  policy  making  or  in  implementation                                                                                                                           13

 Nota  burgerparticipatie:  een  formeel  document  waarin  de  uitgangspunten  en  spelregels  voor  de  inzet  van  het  instrument   burgerparticipatie  worden  vastgesteld  (Bos,  2014,  p.10).     14  Verordening  burgerinitiatief:  een  formeel  document  waarin  de  voorwaarden  en  procedures  van  het  formele  burgerinitiatief  in  de   gemeente  zijn  vastgelegd  (Bos,  2014,  p.11).    

 

21  

practices  to  increase  their  legitimacy,  to  hold  governmental  agencies  and  service  providers  accountable   and  to  improve  their  responsivity”.  Die  visie  op  de  overheid  toont  gelijkenissen  met  de  politieke  rationale   van  Durose  en  Lowndes  (2010,  p.344)  waarin  de  nadruk  wordt  gelegd  op  verbeteringen  in  de   toegankelijkheid,  verantwoording  en  responsiviteit  van  besluitvorming.  Bijpassende  ontwikkelingen  in  de   organisatie  van  de  overheid  zijn  participatie  in  beleidsprocessen,  de  verlening  van  dorps-­‐  en   wijkbudgetten  en  deliberatieve  fora  zoals  consensusconferenties,  burgerpanels,  burgerjury’s,  wijkraden   en  diverse  gemeenschapsfora.  Enerzijds  zijn  dergelijke  participatie-­‐instrumenten  structureel  ingebed15,   anderzijds  is  er  ook  sprake  van  incidentele  en  experimentele  inzet.  Deze  praktische  en  projectmatige   oriëntatie  in  de  organisatie  van  de  overheid  wordt  in  de  literatuur  ook  aangestipt  (Fung  en  Wright,  2001,   p.18;  Newman  et  al.,  2004,  pp.204-­‐205).  Volgens  Bovens  (2000,  p.7)  is  interactief  bestuur  bij  uitstek  het   “domein  van  ambtenaren”:  “Het  zijn  de  senior  beleidsambtenaren,  daarbij  geholpen  door  externe   adviseurs  en  procesmanagers,  die  onderhandelen,  regisseren,  makelen  en  het  proces  bewaken  en  niet  de   bewindslieden,  gedeputeerden  of  wethouders  -­‐  laat  staan  de  volksvertegenwoordigers”.     Verantwoording  bestaat  enerzijds  in  de  sociale  relatie  tussen  ambtenaar  en  burger  die  elkaar   houden  aan  gemaakte  afspraken  (Fung  &  Wright,  2001,  p.18;  Hupe  &  Hill,  2007,  p.290).  Anderzijds  doet   de  verticale  verantwoording,  bijvoorbeeld  de  verantwoording  van  een  participatieproces  in  de   gemeenteraad,  nog  sterk  opgeld.  Dat  hangt  mogelijk  nauw  samen  met  het  op  de  staat  gerichte  karakter   van  burgerparticipatie.  De  idee  is  dat  burgerparticipatie  in  termen  van  (1)  input,  (2)  throughput  en  (3)   output  legitimiteit  verleent  aan  de  overheid  en  haar  beleid.  Er  is  (1)  meer  participatie  van  burgers  bij   beleid  en  dat  beleid  zou  in  directere  zin  de  preferenties  en  belangen  van  burgers  reflecteren;  (2)  er  is   sprake  van  actieve  deelname  aan  het  besluitvormingsproces  en  er  is  expliciete  aandacht  voor  de  kwaliteit   van  argumentatie  en  deliberatie  in  het  proces;  en  (3)  de  responsiviteit  van  beleid  (de  overeenstemming   van  beleid  met  de  voorkeuren  van  het  publiek)  zou  door  voorgaande  verhoogd  worden  (Engelen  &  Sie   Dhian  Ho,  2004,  pp.20-­‐24).                

Rol  van  publieke  participatie   De  rol  van  publieke  participatie  staat  centraal.  Vanuit  het  ‘kloofdenken’  werd  betoogd  dat  het  vergroten   van  de  participatie  van  burgers  veel  goeds  zou  voorbrengen:  verbetering  van  de  (efficiëntie  en   duurzaamheid  van)  publieke  dienstverlening;  empowering  van  burgers  (invloed  en  insluiting  van   individuele  burgers  in  de  besluitvorming)  en  verdieping  van  democratie;  verhoging  van  de  responsiviteit   en  verantwoording  van  de  lokale  overheid;  verhoging  van  de  legitimiteit  en  kwaliteit  van  besluiten   (Michels,  2012,  p.287;  Speer,  2012,  p.2379).  Veel  van  deze  voordelen  van  participatie  zijn  te  herleiden  tot   voordelen  voor  de  overheid  primair  en  burgers  secundair.  Participatie  krijgt  daarmee  een  zekere                                                                                                                           15

 De  Inspraak-­‐  en  participatieverordening  (2012)  van  gemeente  Den  Haag  schrijft  voor  dat  bij  elk  beleid  belanghebbenden  zo  goed   mogelijk  betrokken  moeten  worden  op  basis  van  de  verschillende  participatieniveaus  die  de  participatieladder  voorschrijft.      

 

22  

instrumentele  lading  als  middel  om  de  kloof  te  dichten  en  het  vertrouwen  in  de  overheid  te  herstellen.   Burgerparticipatie  heeft  niettemin  ook  een  intrinsieke  democratische  waarde  (Geurtz  &  Van  de  Wijdeven,   2010,  p.533;  Michels,  2011,  p.77).  Het  gaat  om  het  direct  betrekken  van  de  ‘gewone’  burger  buiten   intermediaire  organisaties  om  en  het  vormt  een  nieuw  kanaal  voor  voorheen  uitgesloten  groepen   (Denhardt  &  Denhardt,  2000,  p.554;  Akkerman  et  al.,  2004,  p.84;  Speer,  2012,  p.2379).      

Sturing   De  burgerbetrekkende  overheid  wil  zich  vooral  opnieuw  verhouden  tot  de  samenleving.  Andersom  is  de   bereidheid  van  de  samenleving  tot  participatie  tevens  een  noodzakelijke  voorwaarde  voor  het   functioneren  van  de  burgerbetrekkende  overheid  (Speer,  2012,  p.2383).  De  overheid  zoekt  naar  een   meer  horizontale  verhouding  (serving)  gericht  op  directe  samenwerking  en  deliberatie  tussen  burgers  en   ambtenaren  (Denhardt  &  Denhardt,  2000,  p.549).  Fung  en  Wright  (2001,  p.20)  contrasteren  deze  wijze   van  besluitvorming  met  de  meer  verticale  wijzen  van  command  and  control  door  experts  en  stemmen,  en   de  strategische  onderhandeling  die  meer  past  bij  de  netwerkende  overheid.  Tegelijkertijd  blijven  er  bij   sturing  door  burgerparticipatie  nog  hiërarchische  vormen  van  macht  en  controle  aanwezig,  zeker   wanneer  bedacht  wordt  dat  de  overheid  initieert  en  financiert.  Verhoeven  en  Tonkens  (2015b,  p.4)   spreken  daarom  ook  wel  van  een  “government  of  governance”.        

2.6. Participerende  overheid   Opkomst   De  opkomst  van  de  sturingsfilosofie  van  de  participerende  overheid  of  overheidsparticipatie  wordt  door   diverse  auteurs  in  het  begin  van  de  21ste  eeuw  gesitueerd  (Lenos  et  al.,  2006,  p.5;  Ministerie  van  BZK,   2010,  p.8;  Van  Houwelingen  et  al.,  2014,  p.23).  Het  betreft  de  sturing  die  past  bij  het  burgerinitiatief  (niet   te  verwarren  met  het  formele  burgerinitiatief16),  waarbij  het  initiatief  nadrukkelijk  bij  burgers  zelf  ligt.   Hier  is  een  accentverschuiving  waarneembaar  van  beleidsbeïnvloedende  naar  meer  zelfredzame   participatie  (Van  Houwelingen  et  al.,  2014,  p.15).  De  WRR  (2012,  p.11),  Rob  (2012,  pp.9-­‐10)  en  RMO   (2013,  p.5)  zien  de  vorm  (kleinschalige,  losse  en  informele  groepen  in  plaats  van  geformaliseerde   organisaties)  van  participatie  veranderen  en  de  mate  waarin  de  overheid  een  beroep  doet  op  de  eigen   verantwoordelijkheid  en  zelfredzaamheid  van  de  burger  toenemen.  Daarnaast  is  van  onderop  een   beweging  naar  (andersoortig)  actief  burgerschap  en  eigen  kracht  waarneembaar  (Van  der  Steen  et  al.,   2013,  p.11).  De  overheid  zou  haar  sturende  rol  los  moeten  laten  en  zeggenschap  overdragen.  In  dit   verband  wordt  gesproken  van  overheidsparticipatie  (hier  ‘participerende  overheid’):  “een  soort                                                                                                                           16

 Formele  burgerinitiatief:  het  recht  van  de  burger  om  een  onderwerp  op  de  agenda  van  de  volksvertegenwoordiging  te  zetten  (Ministerie   van  BZK,  2010,  p.11).    

 

23  

‘omgekeerde  participatie’  want  de  overheid  participeert  als  het  ware  in  een  initiatief  van  burgers”  (Van   der  Heijden  et  al.,  2007,  p.17).  Deze  sturingsfilosofie  zou  productiever  inspelen  op  de  veranderde   samenleving.      

Doelbepaling   De  doelbepaling  is  in  de  visie  van  de  participerende  overheid  geheel  en  al  bij  burgers  en  bedrijven  zelf   gelegen:  zij  ontwikkelen  maatschappelijke  waarde  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Burgers  bepalen  zelf   wat  ze  willen  doen,  hoe  ze  het  willen  doen,  met  en  voor  wie  ze  het  willen  doen.  Bewonersinitiatieven  zijn   een  uitingsvorm  van  deze  publieke  waarde  productie  door  burgers.  Cruciaal  is  dat  bewonersinitiatieven   zich  begeven  op  domeinen  waar  de  overheid  reeds  actief  is,  dat  publieke  waarde  niet  voortkomt  uit  een   politiek  geformuleerd  publiek  belang,  maar  uit  (een  verzameling  van)  individuele  belangen.  Actief   burgerschap  is  volgens  Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.15)  “nooit  een  ‘afspiegeling’  en  afweging  van  alle   belangen  en  waarden  die  aan  de  orde  zijn”,  want  “het  gaat  per  definitie  om  een  afweging  die  particulier   en  selectief  is”.  Op  een  zeker  moment  kan  de  overheid  wel  regulerend,  regisserend,  stimulerend  of   faciliterend  betrokken  raken  in  een  initiatief  (Rob,  2012,  p.67).  Zo  heeft  de  overheid  in  verschillende  mate   inhoudelijke  of  procesmatige  invloed  op  het  initiatief.  Doelbepaling  kan  dus  verworden  tot  een   coproductie  van  publieke  waarde.    

Rol  van  beleid   De  rol  van  beleid  is  meer  op  de  achtergrond  geraakt.  Beleid  heeft  vooral  de  functie  om  maatschappelijke   initiatieven  om  te  zetten  naar  kaders  en  ondersteuning  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Beleid  is  nu   vaker  niet  het  beginpunt  maar  het  sluitstuk.  Het  idee  is  dat  de  overheid  wil  meebewegen  op  de  dynamiek   van  de  samenleving.  Daarbij  is  niet  het  bestaande  beleid  leidend,  maar  is  juist  continue  bijstelling  van   beleid  gewenst.  Of  in  de  woorden  van  Van  der  Steen  et  al  (2014,  p.55):  “Goed  beleid  is  niet  of  consistent   of  beweeglijk,  maar  goed  beleid  is  beweeglijk  en  is  daarin  consistent”.          

Ambtenaar   Hoewel  de  houding  van  de  ambtenaar  in  het  perspectief  van  de  participerende  overheid  wordt   omschreven  als  ingehouden,  beheerst,  voorzichtig  en  verbindend  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20),   betekent  dit  allerminst  dat  de  ambtenaar  zich  moet  terugtrekken.  De  rol  van  de  ambtenaar  lijkt   belangrijker  dan  ooit  tevoren:  “(…)  je  dient  als  professional  heel  wat  in  huis  te  hebben.  Denk  aan  een  sterk   empathisch  vermogen,  een  grote  interesse  in  de  bewoners  en  hun  persoonlijke  groei,  het  kunnen   schakelen  tussen  de  leef-­‐  en  systeemwereld,  en  soms  ook  een  stevig  weerwoord  kunnen  bieden  aan  de   systeemwereld”  (Oude  Vrielink  &  Van  de  Wijdeven,  2011,  p.451).  De  ambtenaar  vervult  een  tussenfunctie   in  het  verbinden  van  de  logica’s  van  de  eigen  organisatie  en  burgers  (Ministerie  van  BZK,  2010,  inleiding;  

 

24  

Andringa  et  al.,  2012,  p.9;  Van  de  Wijdeven  et  al.,  2013,  p.31).  Een  participerende  ambtenaar  dient   daarbij  vooral  te  beschikken  over  goede  communicatieve  kwaliteiten  en  vaardigheden  (Oude  Vrielink  &   Van  de  Wijdeven,  2011,  p.451;  WRR,  2012,  pp.83-­‐84;  Rob,  2012,  p.65;  Ministerie  van  BZK,  2013,  p.22).  Hij   gaat  ‘buiten’  relaties  aan  met  bewoners  en  initiatiefnemers  en  is  daarin  niet  controlerend  en  sturend,   maar  stelt  zich  faciliterend,  ontvankelijk  en  flexibel  op.  Waar  mogelijk  kan  hij  iets  toevoegen  aan  een   initiatief  of  initiatieven  samenbrengen  zodat  ze  elkaar  kunnen  versterken,  maar  alleen  desgewenst  en   beheerst  (Andringa  et  al.,  2012,  p.20;  Denters  et  al.,  2013,  p.43).      

Organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording   Van  de  participerende  overheid  wordt  prudentie,  afstandelijkheid  en  bescheidenheid  gevraagd  (Van  der   Steen  et  al.,  2014,  p.20).  “De  overheid  past  betrokken  bescheidenheid”,  aldus  het  ministerie  van  BZK   (2013,  p.49).  In  het  denken,  maar  ook  in  het  doen  en  in  haar  systemen  dient  ze  meer  ‘burgergericht’  te   zijn  (Oude  Vrielink  &  Verhoeven,  2011,  p.383).  Er  moet  een  veelvoud  aan  arrangementen  en  praktijken   worden  ontwikkeld  om  initiatieven  in  al  hun  variëteit  productief  te  kunnen  bedienen  (Van  der  Steen  et   al.,  2013,  p.31).  In  plaats  van  het  gebruikelijke  juridische  en  financiële  overheidsinstrumentarium,  zou   juist  het  sociaal  instrumentarium  meer  aangewend  moeten  worden  (Andringa  et  al.,  2012,  pp.8-­‐9).  De   overheid  zet  dan  in  op  kennis,  vaardigheden  en  methodieken  die  de  competenties  en  vaardigheden  van   initiatiefnemende  burgers  en  bedrijven,  maar  ook  van  ambtenaren  versterken  (DuurzaamDoor,  2015).   Juist  de  persoonlijke  benadering  wordt  in  de  literatuur  onderstreept,  opdat  initiatiefnemers  zich  gehoord   en  gesteund  voelen  en  waardering  en  erkenning  ontvangen  voor  hun  prestaties  (Oude  Vrielink  &  Van  de   Wijdeven,  2011,  p.441;  Denters  et  al.,  2013,  p.42).  De  organisatie  van  de  overheid  berust  sterk  op  een   bepaald  type  ambtenaar.17   De  nadruk  op  het  sociale  komt  ook  terug  in  de  wijze  van  verantwoording:  “Element  in  die  nieuwe   visie  is  in  elk  geval  minder  leunen  op  ‘tellen’  en  meer  ruimte  geven  aan  het  ‘vertellen’,  en  zo  de  waarde  te   honoreren  van  wat  niet  eenvoudig  in  kwantitatieve  termen  valt  uit  te  drukken”  (Ministerie  van  BZK,  2013,   p.23).  Een  dominant  model  is  nog  niet  aanwezig.  Net  als  het  initiatief  zou  ook  de  verantwoording  bij   burgers  moeten  beginnen.  De  Wereldbank  (in  Sahni  &  Vayunandan,  2010,  p.507)  noemt  dit  sociale   verantwoording:  “an  approach  towards  building  accountability  that  relies  on  civic  engagement,  namely  a   situation  whereby  ordinary  citizens  and/or  civil  society  organizations  participate  directly  or  indirectly  in   exacting  accountability”.  Deze  vorm  van  verantwoording  kan  het  initiatief  zijn  van  de  overheid,  burgers  of   beide,  maar  vaak  werkt  deze  bottom-­‐up  (Sahni  &  Vayunandan,  2010,  p.507)  Story  telling  en  andere   communicatieve  vormen  passen  bij  de  aard  van  bewonersinitiatieven  en  de  genoemde  persoonlijke   benadering  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015a,  p.15).  In  de  sociale  relatie  tussen  ambtenaar  en                                                                                                                           17

 In  de  Kabinetsnota  Doe-­‐democratie  staat  opgetekend  dat  er  aanleiding  is  om  bij  de  werving  en  selectie  meer  aandacht  te  besteden  aan   de  vereiste  psychische  capaciteiten  (Ministerie  van  BZK,  2013,  p.22).    

 

25  

initiatiefnemers  staan  het  delen  van  informatie,  de  dialoog  en  mogelijke  nieuwe  gedeelde  ideeën  en   acties  centraal  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015a,  p.15).  Op  eenzelfde  kwalitatieve  wijze  zou  de  ambtenaar   ook  binnen  zijn  organisatie  verantwoording  kunnen  afleggen.        

Rol  van  publieke  participatie   Anders  dan  de  beleidsparticipatie  van  de  burgerbetrekkende  overheid,  is  de  participerende  overheid   meer  gericht  op  doe-­‐participatie,  dingen  aanpakken  in  de  eigen  buurt.  Aanvullend  op  de  gebruiken  van   kiezen,  stemmen,  inspreken  en  onderhandelen  wordt  hier  ‘gewoon  doen’  onderscheiden  als  publieke   participatie  (Van  de  Wijdeven  &  Hendriks,  2010,  p.11).  Dit  beeld  wordt  bevestigd  door  de  notie  van  de   zogeheten  doe-­‐democratie:  “een  vorm  van  meebeslissen  van  burgers  door  zelf  maatschappelijke   vraagstukken  op  te  pakken”  (Ministerie  van  BZK,  2013,  p.3).  In  lijn  daarmee  spreekt  men  niet  langer  van   een  puur  politieke  demos,  maar  van  een  politieke  én  functionele  demos  (Engelen  &  Sie  Dhian  Ho,  2004,   p.29).  De  burger  is  in  de  ogen  van  de  participerende  overheid  vooral  een  ‘doener’  (Van  de  Wijdeven  &   Hendriks,  2010,  p.16).          

Sturing   De  overheid  biedt  ruimte  en  ondersteuning  aan  maatschappelijk  initiatief  en  werkt  samen  met   georganiseerde  én  ongeorganiseerde  partijen  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.22).  Ze  zoekt  aansluiting  bij   de  vorm,  dynamiek  en  inhoud  van  initiatieven.  Hier  doet  het  sturingsmodel  van  variëteit  en  selectie   opgeld.  Publieke  doelen  staan  voor  de  overheid  nog  steeds  centraal,  maar  in  de  uitwerking  vormen  de   wensen,  ideeën  en  capaciteiten  van  de  lokale  gemeenschap  het  uitgangspunt  (Hajer,  2011,  p.49).  Een   dergelijke  sturingsfilosofie  zou  volgens  Andringa  et  al  (2012,  p.5)  ook  meer  gericht  moeten  zijn  op  “het   losmaken  van  dynamiek,  het  bieden  van  experimenteerruimte  en  accepteren  dat  er  soms  iets  mislukt”.  De   publieke  doelen  van  de  overheid  werken  soms  echter  sturend  op  welke  initiatieven  wel  en  niet   ondersteund  worden  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.20).  Een  bedoeld  of  onbedoeld  effect  hiervan  is  wat   Van  Dam  et  al  (2015,  p.163)  de  subjectification  van  bewonersinitiatieven  noemen:  “We  argue  that   discourses  produced  by  governmental  organizations  on  what  it  entails  to  be  an  active  citizen  have  a   performative  effect  on  citizens’  initiatives,  which  adapt  themselves,  anticipate  on  what  is  expected  from   them  and  act  strategically  towards  these  discourses”.  Kortom,  ook  in  de  filosofie  van  de  participerende   overheid  is  sturing  subtiel  aanwezig.          

 

26  

2.7. Sedimentatie  van  sturingsfilosofieën     Chronologie  én  sedimentatie   De  volgtijdelijkheid  van  de  sturingsfilosofieën  is  al  aan  de  orde  gekomen.  De  vraag  is  hoe  de   sturingsfilosofieën  zich  nu  tot  elkaar  verhouden.  Op  dit  punt  is  de  redeneerlijn  van  Van  der  Steen  et  al   (2013,  p.10)  leidend,  die  spreken  van  chronologie  én  sedimentatie.  Dat  behelst  enerzijds  de   onderkenning  van  een  opeenvolging  van  sturingsfilosofieën  in  het  verleden  en  anderzijds  het  huidige   gelijktijdige  bestaan  ervan:  de  sturingsfilosofieën  liggen  als  sedimentaire  lagen  “over  elkaar  heen,  staan   naast  elkaar,  of  zijn  juist  met  elkaar  verstrengeld”  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.26).  Pollitt  (in  Budding,   2014,  p.38)  stelt  aanvullend  hierop  dat  “er  geen  sprake  is  van  een  vervanging  van  het  ene   managementparadigma  door  het  andere,  maar  een  gelijktijdig  bestaan  van  verschillende  doctrines  en   stijlen”.  Eenzelfde  redeneerlijn  is  herleidbaar  uit  het  werk  van  Torfing  et  al  (2012,  p.13)  die  spreken  van   sturingsfilosofieën  als  “several  layers  that  are  added  on  top  of  one  another  (…)  support  and  build  upon  as   well  as  interact  and  merge  with  one  another”.      

Drie  effecten   Van  der  Steen  et  al  (2013,  p.40)  hebben  het  sedimentair  bestaan  van  sturingsfilosofieën  nader  uitgewerkt   in  drie  variabelen:  het  kwantitatieve  effect,  het  cumulatieve  effect  en  het  interactieve  effect.  Het  eerste   kwantitatieve  effect  betreft  de  massa  die  een  sturingsfilosofie  vertegenwoordigt  in  de  organisatie:   hoeveel  onderwerpen  in  de  organisatie  worden  volgens  een  bepaalde  sturingsfilosofie  gedaan?  Het   cumulatieve  effect  betekent  enerzijds  dat  een  nieuwe  sturingsfilosofie  bovenop  de  reeds  aanwezige   sturingsfilosofieën  komt  en  anderzijds  de  snelle  of  geleidelijke  afbouw  van  laatstgenoemden.  Het  derde   interactieve  effect  behandelt  het  met  elkaar  verstrengeld  zijn  (“merge  with  one  another”)  van   sturingsfilosofieën  in  de  werkpraktijk.  De  gedachte  is  dat  door  die  interactie  de  oorspronkelijke   beginselen  van  sturingsfilosofieën  veranderen.  Op  basis  van  de  drie  variabelen  onderscheiden  Van  der   Steen  et  al  (2013,  pp.41-­‐42)  vervolgens  vier  variaties  van  (1)  opvolging,  (2)  aanspoelen  en  afzetten,  (3)   aanzetten  en  (4)  vermenging.  Nieuwe  sturingsfilosofieën  (1)  lossen  het  bestaande  af,  (2)  komen  bovenop   het  bestaande  terwijl  het  bestaande  langzaam  verdwijnt,  (3)  veranderen  het  beeld  maar  niet  de   onderliggende  praktijk  en  (4)  vermengen  met  bestaande  sturingsfilosofieën  tot  nieuwe  vormen.    

Veronderstelde  spanningen   Wanneer  preciezer  wordt  gekeken  naar  deze  processen  zal  volgens  Van  der  Steen  et  al  (2014,  p.26)   blijken  dat  de  verhoudingen  en  passendheid  verschillen  per  dossier,  per  ambtenaar,  binnen  systemen  en   binnen  organisaties.  Het  ene  dossier  gaat  meer  volgens  de  ene  sturingsfilosofie,  terwijl  een  ander  dossier   meer  volgens  de  wetten  van  een  andere  sturingsfilosofie  wordt  aangesneden.  Ambtenaren  kunnen  aan  

 

27  

hetzelfde  onderwerp  werken,  maar  met  verschillende  sturingsfilosofieën  in  het  hoofd.  Binnen  een   systeem  kunnen  verschillende  sturingsfilosofieën  aanwezig  zijn  en  ook  de  interne  regels  en  procedures   binnen  een  organisatie  kunnen  gelieerd  zijn  aan  verschillende  sturingsfilosofieën.  De  conclusie  luidt   zodoende  dat  de  sturingsfilosofieën  in  wisselende  combinaties  naast  elkaar  bestaan  en  dat  leidt  tot   spanning  (Van  der  Steen  et  al.,  2014,  p.23).  Die  spanning  is  volgens  Van  der  Steen  et  al  (2014,  p.4)   inherent  aan  het  combineren  van  de  klassieke  rollen  van  de  overheid  met  de  nieuwe  rollen.  Stoker  (2006,   p.43)  herkent  de  spanningen  tussen  de  sturingsfilosofieën  die  naar  zijn  smaak  vaak  geframed  worden  als   technische  geschillen.  Hij  ziet  deze  echter  meer  als  verschillen  in  de  menselijke  motivatie  en  de   verschillende  mate  waarin  waarden  zoals  efficiëntie,  verantwoording  en  billijkheid  benadrukt  worden   (Stoker,  2006,  p.43).  Kortom,  de  spanningen  hangen  nauw  samen  met  de  manier  waarop  ambtenaren   binnen  een  overheid  willen  werken  of  gewend  zijn  te  werken  en  welke  waarden  zij  daarbij  een  hoger   belang  toekennen.      

RECHTMATIGE     OVERHEID  

PRESTERENDE     OVERHEID  

NETWERKENDE     OVERHEID  

BURGERBETREKKENDE   PARTICIPERENDE   OVERHEID   OVERHEID  

Doelbepaling  

Politieke  primaat  bij   vaststelling  publieke   belangen  

Politiek  en  betekenis-­‐ geving  in  afrekenbare   prestatieafspraken  

Maatschappelijk:   vaststelling  in  overleg   tussen  partners  in  het   netwerk  

Product  van  interactie   ambtenaren  en     burgers  binnen     politieke  kaders  

Burgers  en  bedrijven   ontwikkelen   maatschappelijke     waarde  

Rol  van  beleid  

Politieke  ambities     naar  regels,     procedures  en  inzet   middelen  

Politieke  ambities     naar  management-­‐ afspraken  en  te     realiseren  prestaties  

Maatschappelijke   voorkeuren  naar     onderling  afgestemde   handelingspraktijken  

Vaststellen  van  de   randvoorwaarden  en     kaders  voor   burgerparticipatie  

Maatschappelijke   initiatieven  naar     kaders  en     ondersteuning  

Ambtenaar  

Zorgvuldig,  onpartijdig     en  integer  

Resultaatgericht,   klantbewust  en     doelmatig  

Omgevingsbewust,   Faciliteren  van  de     responsief,   dialoog,  controle  op     samenwerkingsgericht   proces  

Ingehouden,     beheerst,  voorzichtig,   verbindend  

Organisatie  van  de   overheid  en   verantwoording  

Hiërarchisch,  politiek   primaat  en  ambtelijke   loyaliteit  

Doelen,  resultaten  en   prestatieafspraken  

Verbondenheid  en   afstemming  met     netwerk  van     gevestigde  actoren  

Prudentie,   afstandelijkheid,   bescheidenheid    

Rol  van  publieke   participatie  

Beperkt,  burger  als     kiezer  

Beperkt,  burger  als     klant  

Onderhandeling  met     Burgerparticipatie  en     Doe-­‐participatie  en     gevestigde  partijen  en   burger  als  coproducent   burger  als  doener   burger  als  ‘partner’   of  politieke  burger    

Sturing  

Rechten  en  plichten   uitoefenen,     bureaucratisch  

Prestatieafspraken,   doelen  vaststellen  

Compromissen  en   akkoorden  sluiten     met  overlegpartners  

Ambitieus  

Initiëren  en  financieren   van  samenwerking  en   deliberatie  tussen     en/of  met  burgers  

Vanuit  publieke     doelen  maar     aansluiting  zoekend     bij  maatschappelijk   initiatief  

  Tabel  1:  Overzicht  sturingsfilosofieën  (geïnspireerd  op  Van  der  Steen  et  al  (2014,  p.22).  

 

28  

3. Onderzoeksverantwoording   3.1. Kwalitatief  onderzoek   De  centrale  aanname  is  dat  er  spanningen  zijn  te  veronderstellen  tussen  sturingsfilosofieën.  De   hoofdvraag  is  echter  welke  spanningen  er  zijn.  Vanwege  dit  exploratieve  karakter,  is  gekozen  voor   een  kwalitatief  onderzoek.  Er  moet  een  beter  begrip  ontstaan  van  de  spanningen  die  zich  voordoen   én  hoe  sturingsfilosofieën  zijn  te  herkennen  in  het  geschrevene  en  gesprokene.  Kwalitatief   exploratief  onderzoek  is  bij  uitstek  geschikt  om  hierin  nieuwe  inzichten  te  verschaffen  (Babbie,  2010,   p.92).  De  criteria  van  Swanborn  (2004)  zijn  daarbij  leidend  geweest.  Ten  eerste  is  de  in  beginsel   brede  probleemstelling  –  er  zijn  spanningen  te  verwachten  –  lopende  het  onderzoek  uitgelopen  op   meer  precieze  probleemstellingen,  namelijk  de  opgespoorde  spanningen  (Swanborn,  2004,  p.8).  Een   tweede  eigenschap  van  exploratief  onderzoek  is  dat  de  onderzoeker  “zich  niet  expliciet  laat  leiden   door  van  tevoren  bekende  theorieën,  hypothesen,  modellen  en  interpretatieschema's”  (Swanborn,   2004,  p.8).  Weliswaar  is  gewerkt  vanuit  een  theoretisch  model,  maar  er  zijn  vooraf  geen  hypothesen   opgesteld  over  de  te  verwachten  spanningen  tussen  sturingsfilosofieën.  Ten  derde  is  gevraagd  dat  de   onderzoeker  “zich  bij  de  voortgang  van  het  onderzoek  in  sterke  mate  laat  leiden  door  zijn/haar  ad   hoc  interpretaties  van  de  verkregen  data”  (Swanborn,  2004,  p.8).  Vanuit  het  groeiende  gevoel  voor   waar  de  spanningen  zitten,  is  zowel  in  de  veld-­‐  als  bureaustudie  gerichter  op  bepaalde  thema’s   doorgevraagd  dan  wel  doorgelezen.  Hier  heeft  dus  al  analyse  en  reflectie  plaatsgevonden  op  de   onderlinge  relaties  tussen  de  sturingsfilosofieën.  Zo  is  een  dialoog  ontstaan  tussen  theorie  en   empirie.  De  theoretische  ideeën  van  de  sturingsfilosofieën  zijn  geëxploreerd  in  de  gemeentelijke   praktijk,  en  de  praktijk  op  zijn  beurt  toont  de  (door  de  onderzoeker  geïnterpreteerde)  relaties  tussen   de  sturingsfilosofieën,  hetgeen  de  theorie  van  sedimentatie  verdiept.    

3.2. Onderzoeksdesign   Het  onderzoek  kent  een  triangulatie  van  methoden,  die  uiteenvalt  in  een  bureaustudie   (literatuurstudie  en  documentenanalyse)  en  veldstudie  (semigestructureerde  interviews).  De  drie   methoden  komen  op  verschillende  momenten  terug  in  de  drie  fases  van  het  onderzoek:   oriëntatiefase,  onderzoeksfase  en  analysefase.        

 

29  

Onderzoeksfase  

Onderzoeksmethoden  en  doelen  

Oriëntatiefase  

Observaties   Gevoel  krijgen  voor  de  taal,  kennis  en  ervaringen  van  ambtenaren.  

 

Literatuurstudie   Inzicht  verkrijgen  in  de  conceptuele  inhoud  van  de  sturingsfilosofieën  en   relevantie  op  het  gebied  van  bewonersinitiatieven.    

 

Documentenstudie   Inzicht  verkrijgen  in  de  bewonersinitiatieven  en  de  activiteiten/beleid  van  de   gemeente  op  dit  gebied.  

Onderzoeksfase  

Semigestructureerde  interviews   Inzicht  verkrijgen  in  de  spanningen  die  zich  op  en  tussen  verschillende  niveaus   binnen  de  gemeente  voordoen  en  deze  proberen  te  herleiden  tot   sturingsfilosofieën.    

 

Documentenstudie   Verkregen  inzichten  vanuit  de  interviews  nader  onderzoeken  in  documenten  en   van  daaruit  verdieping  aanbrengen  in  volgende  interviews.    

Analysefase  

Triangulatie  van  methoden   Inzichten  uit  documentenstudie  en  interviews  op  basis  van  literatuurstudie   herleiden  tot  sturingsfilosofieën  en  spanningen  construeren.    

  Tabel  2:  Onderzoeksdesign  in  drie  fases.  

Observaties   In  het  kader  van  een  adviestraject  in  de  gemeente  Den  Haag  ben  ik  in  de  oriëntatiefase  aanwezig   geweest  bij  interviews  met  ambtenaren  op  beleid-­‐  en  uitvoeringsniveau.  Dat  heeft  geholpen  om   gevoel  te  krijgen  voor  de  taal  van  ambtenaren,  de  parate  (beleids)kennis,  ontwikkelingen  en   onderwerpen  die  spelen  en  waar  mogelijke  spanningen  zitten.  Deze  observaties  hebben  inzicht   gegeven  in  welke  onderwerpen  op  welk  niveau  van  de  gemeente  relevant  zijn  en  hoe  de   sturingsfilosofieën  vertaald  kunnen  worden  naar  een  bij  het  dagelijks  werk  aansluitende   gespreksvorm.  Deze  inzichten  zijn  verwerkt  in  de  topic  list  voor  de  interviews.      

Literatuurstudie   Een  goed  begrip  van  de  theorie  is  van  belang  om  in  de  onderzoeksfase  de  verschillende   sturingsfilosofieën  te  herkennen.  De  literatuurstudie  heeft  daarom  in  de  oriëntatiefase   plaatsgevonden.  Als  leidraad  hiervoor  is  het  theoretische  model  van  Van  der  Steen  et  al  (2014,  p.22)   gehanteerd.  Naast  de  vier  bestaande  sturingsfilosofieën  is  een  vijfde,  de  burgerbetrekkende   overheid,  hieraan  toegevoegd.  Het  model  omschrijft  een  sturingsfilosofie  aan  de  hand  van  zes   dimensies.  De  aspecten  van  verantwoording  en  rol  van  publieke  participatie  zijn  op  basis  van  de   categorisering  die  Budding  (2014)  en  Verhoeven  &  Tonkens  (2015b)  aanhouden,  toegevoegd  aan  het   model.  In  de  literatuurstudie  staan  voorts  de  volgende  zes  dimensies  centraal:  (1)  doelbepaling,  (2)   rol  van  beleid,  (3)  ambtenaar,  (4)  organisatie  van  de  overheid  en  verantwoording,  (5)  rol  van  publieke  

 

30  

participatie  en  (6)  sturing.  Hierbij  is  aanvullende  literatuur  verzameld.  Deze  dimensies  vormen  samen   de  theoretische  lens  voor  de  onderzoeksfase  en  zijn  als  zodanig  verwerkt  in  de  topic  list.  In  de   analysefase  zijn  de  dimensies  als  nadere  categorisering  van  de  verzamelde  data  gebruikt  en  als  kader   om  empirische  beelden  in  te  plaatsen.      

Documentenstudie   In  de  oriëntatiefase  zijn  relevante  beleidsdocumenten  en  informatie  over  bewonersinitiatieven   geraadpleegd.18  De  documenten  zijn  in  eerste  instantie  opgespoord  via  het  Raadsinformatiesysteem   (RIS)  van  Den  Haag  en  aanvullend  zijn  documenten  verkregen  via  medewerkers  van  de  gemeente.  In   de  oriëntatie-­‐  en  onderzoeksfase  hebben  deze  documenten  vooral  gefunctioneerd  als  voorbereiding   op  de  interviews.  In  de  analysefase,  waar  de  triangulatie  van  methoden  plaatsvindt,  zijn  de   interviewdata  gecontrasteerd  met  de  documenten.  Op  politiek  niveau  is  vanwege  het  niet  bereiken   van  respondenten,  de  documentenstudie  geïntensiveerd  door  bestudering  van  partijprogramma’s  en   collegeprogramma’s.      

Semigestructureerde  interviews   De  interviews  moesten  inzicht  bieden  in  de  spanningen  die  zich  op  en  tussen  verschillende  niveaus   binnen  de  gemeente  voordoen,  om  deze  vervolgens  te  herleiden  tot  de  sturingsfilosofieën.  Omwille   hiervan  zouden  de  sturingsfilosofieën  en  de  verschillende  niveaus  van  politiek,  beleid  en  uitvoering  in   de  topic  list  voor  de  interviews  verwerkt  moeten  worden.  Een  semigestructureerde  aanpak  zorgt   ervoor  dat  enerzijds  de  theoretische  ideeën  in  een  ‘ander  jasje’  zeker  aan  de  orde  komen  en   anderzijds  voldoende  ruimte  is  om  op  thema’s  door  te  vragen  en  om  echt  een  gesprek  te  hebben.  De   praktijk  heeft  uitgewezen  dat  ‘echte  gesprekken’  hebben  plaatsgevonden,  waardoor  de  spanningen  –   nota  bene  het  onderwerp  van  onderzoek  –  ook  echt  waarneembaar  werden.  Hiervan  zijn  notities   gemaakt,  die  gebruikt  zijn  in  volgende  interviews.     De  respondenten  zijn  eerst  op  basis  van  purposive  sampling  verzameld.  Op  beleidsniveau  zijn   respondenten  geselecteerd  die  inhoudelijk  betrokken  zijn  bij  het  onderwerp  van   bewonersinitiatieven.  Dit  betreft  medewerkers  van  de  beleidsafdeling  van  de  sector  Stadsdelen  &   Wijken  van  de  Dienst  Publiekszaken  (DPZ).  Op  uitvoeringsniveau  zijn  respondenten  gezocht  bij  de   casussen.  Deze  zijn  niet  alleen  werkzaam  bij  de  stadsdeelorganisatie,  maar  ook  bij  de  diensten   Stedelijke  Ontwikkeling  en  Stadsbeheer.  Op  politiek  niveau  konden  geen  interviews  worden   afgenomen.19  Geïnterviewde  respondenten  droegen  vaak  nieuwe  namen  aan,  die  in  veel  gevallen                                                                                                                           18

 Onder  andere  geraadpleegd  zijn  coalitieakkoorden,  partijprogramma’s,  stadsdeelplannen,  activiteitenprogramma’s,  subsidieregelingen   en  handreikingen  en  allerhande  beleid-­‐  en  visiedocumenten.     19  Wethouders  konden  geen  tijd  vrijmaken  in  hun  agenda.  Een  evenwichtig  beeld  van  de  visie  van  de  gemeenteraad  zou  meerdere   interviews  vereisen.  Dat  was  gezien  de  scope  van  het  onderzoek  echter  een  te  grote  opgave.    

 

31  

ook  relevant  bleken  te  zijn.  Zo  is  ook  sprake  geweest  van  snowball  sampling.  Er  hebben  uiteindelijk   zes  gesprekken  plaatsgevonden  op  beleidsniveau  en  vijf  op  uitvoeringsniveau  (zie  bijlage  I).     In  de  analysefase  zijn  de  interviews  eerst  volledig  getranscribeerd.  Daarna  zijn  ze   geïmporteerd  in  het  kwalitatieve  data-­‐analyse  en  onderzoeksprogramma  ATLAS.ti.  Hierop  is  open   codering  toegepast.  In  de  eerste  ronde  zijn  alle  interviews  gecodeerd  op  basis  van  de  vijf   sturingsfilosofieën,  de  zes  dimensies  van  sturingsfilosofieën  en  de  drie  niveaus  (politiek,  beleid,   uitvoering).  Aanvullend  hierop  zijn  enkele  van  de  in  de  onderzoeksfase  genoteerde  spanningen  als   codes  gebruikt.  De  eerste  ronde  had  vooral  tot  doel  om  de  sturingsfilosofieën,  dimensies  en  invloed   van  de  organisatieniveaus  in  kaart  te  brengen.  Er  is  gezocht  naar  patronen,  causale  verbanden  en   resonantie  van  thema’s  in  de  interviewdata  (Vromen,  2010,  p.259).  Op  basis  hiervan  is  een  zevental   thema’s  geïdentificeerd.  In  de  tweede  ronde  zijn  de  interviewdata  opnieuw  doorlopen  en   gestructureerd  op  basis  van  deze  thema’s.  Hierna  is  binnen  de  thema’s  de  methode  van  constante   vergelijking  aangehangen  “om  tot  variatie  in  en  verdieping  van  concepten  en  categorieën  te  komen”:   “Er  vindt  voortdurend  vergelijking  plaats:  van  het  eerste  tekstfragment  met  het  volgende,  van  de   eerste  dataset  met  de  tweede,  van  ontdekte  concepten  in  de  data,  van  categorieën  en  hun  relatie  ten   opzichte  van  elkaar”  (De  Boer,  2011,  p.25).  Door  de  continue  vergelijking  van  tekstfragmenten  zijn   overlappende  visies  én  tegenstrijdigheden  ontdekt.  Dit  proces  heeft  geculmineerd  in  de  zeven   empirieparagrafen.          

3.3. Operationalisering   Het  theoretische  model  is,  met  uitzondering  van  de  participerende  overheid,  niet  geijkt  op   bewonersinitiatieven.  Daarom  was  een  vertaalslag  nodig.  Allereerst  is  een  lijst  met  onderwerpen  en   vragen  opgesteld  rond  de  zes  dimensies  van  een  sturingsfilosofie.  Hierin  zijn  reeds  bekende   empirische  verschijnselen  meegenomen,  zoals  ambitie  en  visie  van  het  college,  positie  van   bewonersorganisaties  en  subsidieregelingen.  Daarnaast  is  aandacht  besteed  aan  de  specifieke   positionering  van  politiek,  beleid  en  uitvoering,  door  vragen  over  de  collegevisie,  de  rol  van  beleid  en   het  type  ambtenaar  dat  nodig  is.  De  onderwerpen  zijn  vervolgens  verwerkt  in  een  topic  list  waarin   onderstaande  volgorde  niet  is  aangehouden.  Om  een  goed  gesprek  te  bevorderen  zijn  de  eerste   onderwerpen  vrij  informatief  waarna  de  complexere,  opiniërende  en  ‘gevoelige’  thema’s  volgen.   Voor  zowel  beleid-­‐  als  uitvoeringsniveau  is  dezelfde  topic  list  gehanteerd,  maar  de  onderwerpen  zijn   naar  gelang  de  relevantie  voor  het  betreffende  niveau  aan  bod  gekomen.        

 

32  

Dimensie  

Topic  

Algemeen    

Persoonlijke  visie  op   De  persoonlijke  kijk  op  bewonersinitiatieven  en   bewonersinitiatieven     specifieker  bewoners  die  initiatieven  nemen.    

Doelbepaling  

Rol  van  beleid  

Ambtenaar  

Organisatie  van  de  overheid   en  verantwoording  

Omschrijving  

Visie  en  ambitie   college  

Opinievorming  over  de  visie  en  ambitie  van  het   college  en  wat  concreet  is  gedaan  om   bewonersinitiatieven  beter  te  ondersteunen.    

Doelstelling  

De  vraag  of  bewonersinitiatieven  dienen  aan  te   sluiten  bij  de  doelen  die  de  gemeente  voor  de  wijk   heeft  gesteld.      

Voorwaarden  voor   ondersteuning  

De  aanwezigheid  en  het  belang  van  voorwaarden   voor  (financiële)  ondersteuning.    

Belang  van  beleid  

De  aanwezigheid  en  wenselijkheid  van  beleid  op   bewonersinitiatieven.    

Targets  

Het  bijhouden  van  actieve  bewonersinitiatieven  en   aanwezigheid  van  targets.  

Subsidieregelingen  

De  handzaamheid  van  de  subsidieregelingen  voor   het  werken  met  bewonersinitiatieven.    

Eigenschappen  

De  wijze  waarop  een  ambtenaar  zich  zou  moeten   verhouden  tot  bewonersinitiatieven,  en  de   competenties/eigenschappen  die  hierbij   genoodzaakt  zijn.    

Rugdekking  

De  vraag  of  uitvoerende  ambtenaren  voldoende   ruimte  (moeten)  hebben  om  te  experimenteren  met   bewonersinitiatieven  en  om  risico’s  te  nemen.  

Informele  en  formele   organisatie  

De  mate  waarin  de  informele  en  formele  organisatie   voldoende  is  ingericht  op  bewonersinitiatieven.  De   vraag  of  men  liever  samenwerkt  met   bewonersorganisaties  of  met  initiatieven  van  losse   (ad-­‐hoc)  bewonersgroepen?  

Verantwoording  

Het  belang  van  (schriftelijke)  verantwoording  van   publiek  geld  door  bewoners.  De  administratieve  last   hieraan  verbonden.    

Resultaat    

Het  belang  en  de  beoordeling  van  (aantoonbare)   resultaten  van  bewonersinitiatieven.  

Rol  van  publieke  participatie   Verschil  tussen   participatievormen  

Andere  rol  bij  bewonersparticipatie  (participerende)   ten  opzichte  van  beleidsparticipatie   20 (burgerbetrekkende).    

Sturing  

Noodzaak  en  aanwezigheid  van  sturing  op   bewonersinitiatieven  en  voorbeelden  waar  het   initiatief  verschoof  van  initiatiefnemers  naar  de   gemeente.  

Sturen  

  Tabel  3:  Operationalisering  dimensies  sturingsfilosofie  in  topic  list.  

                                                                                                                        20

 De  termen  bewonersparticipatie  en  beleidsparticipatie  zijn  de  termen  die  in  de  gemeente  worden  gehanteerd  om  de  verschillende   gezichtspunten  van  overheidsparticipatie  en  burgerparticipatie  mee  aan  te  duiden.    

 

33  

3.4. Casuïstiek     Het  empirisch  onderzoek  heeft  plaatsgevonden  in  de  gemeente  Den  Haag.  Deze  selectiekeuze  is   vooral  ingegeven  door  de  schaalgrootte.  In  een  grote  gemeente  als  Den  Haag  zijn  beleid,  uitvoering   en  politiek  tamelijk  strak  gescheiden.  Dat  zou  in  een  kleinere  gemeente  minder  het  geval  zijn   geweest.  In  een  grote  gemeente  kunnen  de  spanningen  tussen  organisatieniveaus  dus  effectief   worden  onderzocht.  Vooral  de  Haagse  stadsdeelorganisaties  moeten  in  de  uitvoering  steeds  meer   het  samenspel  met  bewoners  verzorgen.  De  Dienst  Publiekszaken  (DPZ)  is  beleidsvormend  op  dit   terrein.  Het  tweede  argument  geldt  voor  veel  gemeenten  in  Nederland  maar  is  desalniettemin  een   belangrijke  voorwaarde  om  spanningen  rondom  sturing  op  bewonersinitiatieven  te  kunnen   onderzoeken:  bewonersinitiatieven  staan  blijkens  het  laatste  coalitieakkoord  hoog  op  de  agenda  in   Den  Haag.  In  politieke-­‐  en  beleidsdocumenten  wordt  de  wens  uitgesproken  een  participerende  rol   aan  te  nemen.  Een  volgend  argument  is  praktisch  van  aard.  Bij  adviesbureau  KWINK  groep  heb  ik   meegewerkt  aan  een  adviestraject  over  de  positie  van  de  Haagse  stadsdelen,  waardoor  ik   waardevolle  contacten  opdeed  in  de  gemeente  en  bekend  raakte  met  de  gemeentelijke  praxis.  Een   laatste  argument  is  de  levendige  praktijk  van  bewonersinitiatieven  in  Den  Haag,  vooral  in  de  als   zodanig  zelfbenoemde  “proeftuin  Segbroek”  (Respondent  7-­‐U).     In  stadsdeel  Segbroek  is  vervolgens  een  aantal  initiatieven  geselecteerd.  Deze  casussen   functioneren  in  de  interviews  (met  name  op  uitvoeringsniveau)  als  concrete  voorbeelden  om   specifieker  te  kunnen  praten  over  de  ervaringen  van  ambtenaren.  Het  idee  is  immers  dat  spanningen   zich  juist  in  concrete  gevallen  openbaren.  Bovendien  zijn  de  praktijkvoorbeelden  een  nuttige   aanvulling  op  het  mogelijk  hoge  abstractieniveau  van  de  analyse.  De  empirie  zal  dus  niet  specifiek   gericht  zijn  op  deze  voorbeeldinitiatieven,  maar  ze  vormen  een  illustratie  van  de  geconstrueerde   spanningen.  Een  belangrijke  voorwaarde  was  dat  de  casussen  zouden  passen  binnen  de  definitie  van   bewonersinitiatieven.21  De  casusselectie  zou  bovendien  de  variëteit  aan  bewonersinitiatieven  en   mate  van  ondersteuning  moeten  blootleggen.  Daarom  zijn  initiatieven  gekozen  op  verschillende   onderwerpen  en  van  korte  of  langere  levensduur,  met  ondersteuning  vanuit  verschillende   gemeentelijke  organisatieonderdelen.                                                                                                                                     21

 Bewonersinitiatieven:  “collectieve,  informele  en  vrijwillige  vormen  van  zelforganisatie  waarin  burgers  werken  aan  publieke  zaken  in  hun   gemeenschappen”  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015a,  p.1).  

 

34  

Onderwerp  

Bewonersinitiatief  

Beschrijving  

Duurzaamheid  

Zon  der  Gaslaan  

Een  groep  bewoners  die  zich  heeft  verenigd  in  een   energiecoöperatie.  De  coöperatie  heeft  het  dak  van  de   sporthal  op  de  Gaslaan  200  gehuurd  van  de  gemeente  om   daarop  een  zonnepark  te  realiseren  en  exploiteren  met   iedereen  die  mee  wil  doen  (Groene  Regentes,  2015).  

Groen  

Guerrillagardeners  

In  de  Uitvinderswijk  is  een  groep  bewoners  op  eigen   gelegenheid  de  (publieke)  leefomgeving  groener  gaan   maken.  Boomspiegels,  geveltuintjes,  bloembakken  en   verwaarloosde  plekken  werden  omgetoverd  tot  groene,   bloemrijke  verfraaiingen  van  de  stad.  Het  stadsdeel  levert   nu  materiaal  aan  de  bewoners  (Meer  groen?  Zelf  doen!,   2015).    

Groen  

‘t  Gras  van  de  Buren  

Op  een  braakliggend  terrein,  eigendom  van   woningcorporatie  Staedion,  hebben  buurtbewoners  een   (tijdelijke)  stadstuin  laten  verrijzen.  Het  initiatief  is   financieel  ondersteund  door  het  stadsdeel  en  diverse   fondsen.  Vrijwilligers  uit  de  buurt  onderhouden  de  tuin  en   organiseren  activiteiten  ('t  Gras  van  de  Buren,  2015).  

Groen  

Emma’s  Hof  

Een  groep  bewoners  heeft  met  financiële  hulp  van  de   gemeente  Den  Haag  en  diverse  fondsen  een  oud   patronaatsgebouw  laten  slopen  om  in  het  binnengebied   van  een  huizenblok  een  stadstuin  te  laten  verrijzen.  Het   project  kostte  in  totaal  €  1.468.030.  Een  team  van   ongeveer  65  vrijwilligers  onderhoudt  de  tuin  en   organiseert  maandelijks  diverse  activiteiten  (Emma's  Hof,   2015).    

Veiligheid  

Bewonersinitiatieven   veiligheid:   -­‐  Nachtpreventie  Regentes-­‐ Valkenbos   -­‐  Straatvertegenwoordigers   Regentes-­‐Valkenbos   -­‐  Straatvertegenwoordigers   Bomenbuurt  

In  Den  Haag  zijn  ongeveer  30  bewonersinitiatieven   veiligheid  actief.  Bewoners  surveilleren  in  de  buurt  en   helpen  zo  mee  aan  een  betrokken,  veilige  en  nette  buurt.   Deze  bewonersinitiatieven  staan  in  contact  met  de  politie   en  worden  ondersteund  door  het  stadsdeel  en  de   stedelijk  coördinator  (DPZ)  van  het  netwerk  van   bewonersinitiatieven  veiligheid  (Gemeente  Den  Haag,   2015a).    

Wonen  

De  Groene  Mient  

Een  sociaalecologisch  woonproject  van  de  33  leden  van   de  vereniging  Groene  Mient.  Het  plan  is  om  ongeveer  33   (particuliere)  duurzame  woningen  te  bouwen  op  een   aangekocht  kavel  met  een  gezamenlijke  ecologische  tuin   (Groene  Mient,  2015).  

  Tabel  4:  Overzicht  en  beschrijving  geselecteerde  casussen.  

   

 

35  

4. Bewonersinitiatieven  in   Segbroek   In  het  voorgaande  is  kennis  ontwikkeld  over  het  begrip  ‘sturingsfilosofie’  en  specifiek  de   verschillende  sturingsfilosofieën  die  in  dit  onderzoek  centraal  staan.  Het  is  tijd  om  te  beschouwen   hoe  de  vijf  sturingsfilosofieën  zichtbaar  zijn  in  de  gemeentelijke  organisatie  rondom   bewonersinitiatieven.  In  dit  hoofdstuk  volgen  de  zeven  spanningsvelden  die  op  basis  van  interviews   met  gemeenteambtenaren  zijn  geconstrueerd.  Voor  verdere  duiding  van  en  ter  ondersteuning  van   de  interviews  wordt  in  dit  hoofdstuk  ook  gerefereerd  aan  gemeentelijke-­‐  en  politieke  documenten.   De  zeven  spanningsvelden  tonen  hoe  verschillende  sturingsfilosofieën  hun  werk  doen  in  de  hoofden   van  ambtenaren,  in  gemeentelijke  systemen  en  op  verschillende  niveaus  van  de  gemeentelijke   organisatie.  Hier  zullen  vooral  de  ambtenaren  zelf  aan  het  woord  zijn.  In  hun  betogen  klinken  de   spanningen  die  zij  ervaren  vaak  al  door.  Ambtenaren  praten  echter  niet  in  termen  van   sturingsfilosofieën.  Het  is  tenslotte  de  interpretatieve  taak  van  de  onderzoeker  om  aan  te  tonen  hoe   de  opgespoorde  spanningsvelden  daadwerkelijk  spanningen  tussen  sturingsfilosofieën  behelzen.  In   de  conclusie  zullen  de  zeven  spanningsvelden  daarom  worden  gebundeld  in  vijf  concrete   sturingsconflicten.            

4.1. Hoe  bottom-­‐up  initiatief  gevolgd  wordt  door  een   overheidsprogramma   De  gemeente  Den  Haag  kent  veel  bewonersinitiatieven.  Een  blik  op  de  kaart  van  Jouw  Initiatief   (2015)  toont  zo  al  650  bewonersinitiatieven  verspreid  over  de  stadsdelen.  Deze  gemeentewebsite   om  bewonersinitiatieven  in  kaart  te  brengen,  laat  zien  dat  het  fenomeen  op  de  politieke  agenda   staat.  Sterker  nog,  het  laatste  coalitieakkoord  is  met  de  titel  ‘Vertrouwen  op  Haagse  Kracht’  helemaal   gericht  op  de  gedeelde  verantwoordelijkheid:  “Die  Haagse  Kracht  wordt  gevormd  door  de   Hagenaars,  door  de  inwoners  en  ondernemers  van  onze  mooie  stad.  Door  mensen  die  samen  vooruit   willen,  die  samen  uit  de  crises  willen  komen.  Het  is  aan  het  stadsbestuur  om  samen  met  de  stad  werk   te  maken  van  een  mooie  toekomst.  Vertrouwen  op  Haagse  Kracht,  op  de  inwoners  en  ondernemers   die  de  stad  maken,  staat  daarbij  centraal”  (D66  et  al.,  2014,  p.4).  De  coalitiepartijen  D66,  PvdA,   Haagse  Stadspartij,  VVD  en  CDA  (2014,  p.4)  schetsen  in  dit  coalitieakkoord  een  visie  waarin  ruimte  en   vertrouwen  moet  worden  geboden  aan  mensen  die  zelf  iets  willen  ondernemen  (“Kom  maar  op.  

 

36  

Helpen  mogelijk  maken,  dat  is  het  uitgangspunt.”)  met  een  ontvankelijke  houding  richting   initiatieven  uit  de  stad:  “Dat  is  dus  meer  dan  participatie  alleen  op  de  momenten  en  manieren  die  de   overheid  mogelijk  maakt”.  De  gemeente  wil  een  overgang  bewerkstelligen  van  burgerparticipatie   naar  overheidsparticipatie.  De  grootste  coalitiepartij,  D66,  heeft  dit  ook  letterlijk  in  haar   verkiezingsprogramma  opgenomen:  “D66  vindt  dat  de  gemeente  een  beweging  moet  maken  van   burgerparticipatie  (we  vragen  de  burger  om  invloed  uit  te  oefenen)  naar  overheidsparticipatie  (de   burger  vraagt  de  gemeente  om  iets  te  faciliteren)”  (D66,  2014,  p.54).  Maar  ook  oppositiepartij   GroenLinks  (2014,  p.32)  denkt  in  deze  richting:  “De  gemeente  wordt  meer  een  faciliterende  gemeente   in  plaats  van  een  ‘alles  zelf  bedenkende  gemeente’”.  Bewoners  die  initiatief  nemen  verdienen  kortom   meer  waardering  en  goede  ondersteuning.   Dit  standpunt  wordt  breed  gedeeld,  zo  blijkt  uit  een  analyse  van  de  verkiezingsprogramma’s   van  de  Haagse  politieke  partijen.  Bepaalde  initiatieven  worden  specifiek  genoemd  als  ‘succesvol’  of   initiatieven  ‘waarmee  men  verder  wil’.  Op  het  thema  veiligheid  spelen  de  Buurt  Interventie  Teams   (BIT)  “een  sleutelrol”  zo  stelt  het  coalitieakkoord  (D66  et  al.,  2014,  p.41),  het  CDA  (2014,  p.32)  is  trots   op  de  BIT  en  wil  bewoners  blijven  “uitdagen  om  de  ogen  en  oren  van  de  wijk  te  worden”,  D66  (2014,   p.41)  ziet  ze  als  “spil  in  een  veilige  wijk”,  Groep  de  Mos  (2014,  p.7)  stelt  dat  ze  bijdragen  aan  veilige   wijken  en  VVD  (2014,  p.22)  en  SP  (2014,  p.16)  willen  ook  dat  de  BIT  worden  ondersteund.  Ook  ligt  in   enkele  verkiezingsprogramma’s  sterke  nadruk  op  bewonersinitiatieven  in  de  sfeer  van   duurzaamheid.  GroenLinks  (2014,  p.32)  spreekt  uit  een  natuurlijke  bondgenoot  te  zijn  voor  inwoners   die  iets  willen  op  duurzaamheidsgebied,  de  PvdA  (2014,  p.35)  steunt  burgerinitiatieven  “zoals  het   produceren  van  groene  energie  met  de  buurt”  en  D66  (2014,  p.22)  stimuleert  “initiatieven  die   aantoonbaar  leiden  tot  minder  uitstoot”.     In  de  sfeer  van  groen  verwijzen  enkele  partijen  naar  Emma’s  Hof  en  de  Zeeheldentuin  als   succesvoorbeelden,  die  ‘van  Den  Haag  een  mooiere  stad  maken’  en  ‘een  geweldig  positief  effect  op   de  buurt  hebben’  (D66,  2014,  p.23;  GroenLinks,  2014,  p.14).  Het  zijn  allemaal  succesvoorbeelden  die   navolging  verdienen.  Een  bedoeld  of  onbedoeld  effect  hiervan  is  wat  Van  Dam  et  al  (2015,  p.163)  de   subjectification  van  bewonersinitiatieven  noemen,  dat  burgers  gaan  anticiperen  op  het  discours  van   de  gemeente.  Of  burgers  daadwerkelijk  anticiperen  op  dit  discours  is  vanuit  deze  studie  niet   duidelijk.  Volgens  respondent  3-­‐B  is  van  subjectification  wel  sprake:  “We  willen  graag  dat  bewoners   met  initiatieven  komen,  maar  eigenlijk  willen  we  wel  dat  het  problemen  in  de  wijk  oplost.  Dan  is  het   voor  ons  van  belang,  anders  is  het  niet  van  belang.  En  wie  bepaalt  dat  dan?  Bepaalt  het  college  wat   de  problemen  in  de  wijk  zijn,  of  bepalen  de  bewoners  dat?”.  Er  zijn  dus  bewonersinitiatieven  die  de   politiek  in  het  speciaal  graag  ziet  én  waar  op  (aan)gestuurd  wordt.    

 

37  

Een  verdere  uitwerking  van  deze  redenatie  is  dat  meerdere  partijen  aangeven  dat   braakliggende  terreinen  bij  uitstek  geschikt  zijn  voor  bewonersinitiatieven  en  dat  mensen  die  hier   initiatieven  ontplooien  zeker  op  ondersteuning  kunnen  rekenen  (D66,  2014,  p.23;  Haagse  Stadspartij,   2014,  p.11;  PvdD,  2014,  p.5).  Hierin  is  een  vorm  van  sturing  waarneembaar,  namelijk  het  uitlokken   van  initiatieven  op  braakliggende  terreinen.  In  het  coalitieakkoord  (D66  et  al.,  2014,  pp.25,  30)   schrijven  de  partijen  “we  gaan  braakliggende  grond  met  hulp  van  de  buurt  tijdelijk  nuttig  gebruiken   of  vergroenen  (…)  om  deze  stadslandbouw  een  impuls  te  geven”.  Hier  ontstaat  enige  ambiguïteit   rondom  de  vraag  wie  nu  het  initiatief  heeft.  Dat  is  precies  de  spanning  die  ontstaat  als  een  gemeente   gaat  sturen  op  initiatieven.  De  politieke  visie  gaat  dan  ook  verder  dan  waardering  en  goede   ondersteuning  voor  initiatieven:  men  wil  initiatieven  actief  stimuleren.  Coalitiepartij  PvdA  (2014,   p.42)  heeft  dit  ook  letterlijk  in  haar  verkiezingsprogramma  opgenomen:  “Stadsdeelkantoren  gaan   actief  op  zoek  naar  buurtinitiatief  en  jagen  dat  aan”.  In  een  beleidsmemo  van  DPZ  staat  ook   geschreven  dat  de  “verandering  van  een  consumerende  naar  een  participerende  samenleving”  vraagt   om  andere  betrokkenheid  van  bewoners:  “Die  beweging  van  stadsbetrokkenheid  wil  de  gemeente   Den  Haag  aanjagen,  ondersteunen.  (…)  En  wel  door  partners/netwerken  in  de  wijk  hiervoor  in  te   zetten  (bewoners,  bewonersgroepen,  zorg-­‐  en  welzijnsinstellingen”  (Gemeente  Den  Haag,  2014a,   p.2).  Dat  is  een  interessant  punt.  Het  betekent  dat  de  gemeente  niet  alleen  reageert  op  bottom-­‐up   initiatief,  maar  ook  bottom-­‐up  initiatief  wil  stimuleren  of  uitlokken  met  een  eigen  overheidsstrategie.     Illustratief  voor  deze  overheidsstrategie  is  de  visie  ‘Den  Haag  klimaatneutraal  in  2040’.  Het  is   iets  wat  de  gemeente  wil  en  waarbij  het  met  een  impuls  (subsidieregeling  Initiatievenbudget   Duurzaamheid  door  Haagse  wijken)  bewoners  en  bedrijven  in  beweging  wil  krijgen  op  het  thema   duurzaamheid  (Gemeente  Den  Haag,  2015b).  Of  zoals  respondent  4-­‐U  het  omschrijft:  “Het  idee  met   het  initiatievenbudget  was  wij  roepen  duurzaamheid  en  wat  komt  er  dan  uit  de  stad?”.   Onderzoeksinstituut  DRIFT  doet  in  een  verkenning  van  de  duurzaamheidsparticipatie  van  de   gemeente  echter  de  aanbeveling  om  hierin  meer  samen  op  te  trekken  met  de  stad:  “Een  echt   gezamenlijke  visie  zou  een  meerwaarde  kunnen  hebben  voor  duurzaamheidsparticipatie.  Zonder  de   eigen  visie  direct  op  te  geven,  adviseren  we  daarom  om  gezamenlijk  met  inwoners  en  bedrijven  een   visie  van  een  duurzaam  Den  Haag  in  2040  te  gaan  creëren”  (Beers  et  al.,  2015,  p.6).     Wanneer  een  onderwerp  politiek  op  de  agenda  staat,  wordt  over  het  algemeen  ook  de   behoefte  gevoeld  om  resultaten  te  boeken,  “dan  zie  je  dat  het  beleidsperspectief  weer  dominanter   wordt”  (Respondent  1-­‐B).  Die  dynamiek  wordt  door  de  respondenten  verschillend  waargenomen  en   ervaren.  Sommigen  vragen  zich  af  of  het  überhaupt  de  taak  is  van  de  gemeente  om  actief  te  sturen   op  meer  initiatieven:    

 

38  

“De  wethouder  zit  je  op  de  huid,  de  wethouder  wil  nieuwe  initiatieven  weten,  ja.   Dus  we  moeten  leveren.  En  dat  is  natuurlijk  heel  dubbel,  want  aan  de  ene  kant  wil   je  dat  de  beweging  zich  in  de  samenleving  gaat  ontwikkelen  (…)  maar   tegelijkertijd  betekent  dat  dat  je  als  overheid  moet  loslaten.  (…)  Nee,  ze  zeggen  nu   allemaal  Haagse  Kracht,  het  moet  allemaal  van  onderop  komen,  maar   tegelijkertijd  willen  ze  wel  hun  eigen  beleidsdoelstellingen  halen.  Dat  maakt  het   moeilijk”  (Respondent  3-­‐B).     Respondent  9-­‐U  sluit  daarop  aan:  “…het  is  nog  wel  wat  anders  of  je  echt  gaat  stimuleren  dat  er   collectieven  zijn  of  dat  je  er  ruimte  aan  geeft.  Nou,  het  heeft  volgens  mij  geen  zin  om  coûte  que  coûte   collectieven  te  stimuleren,  want  het  vereist  nogal  wat”.  Enerzijds  zien  we  hier  dus  pogingen  tot   overheidsparticipatie,  anderzijds  is  er  de  reflex  om  meer  initiatieven  te  ‘realiseren’.     Het  is  in  de  gemeente  een  wet  van  Meden  en  Perzen  dat  als  je  je  budget  niet  opmaakt,  je  het   kwijtraakt.  Dat  leidt  er  volgens  meerdere  respondenten  toe  dat  wel  bepaalde  druk  wordt  ervaren  om   ‘initiatieven  te  draaien’.  Vanuit  politieke-­‐  en  beleidshoek  wordt  bijvoorbeeld  gevraagd  om  lijstjes  van   nieuwe  bewonersinitiatieven:     “Ik  zat  bij  een  commissievergadering  en  toen  werd  er  ook  gevraagd  hoeveel   nieuwe  initiatieven  er  waren.  En  voorheen  werd  dat  wel  bijgehouden  en  nu   minder.  En  dan  denk  ik:  waar  gaat  dat  over?  (…)  Uiteindelijk  wordt  er  vooral  door   wethouders  enzo  gekeken  naar  kwantiteit,  terwijl  ik  denk:  kijk  vooral  naar  de   kwaliteit.  Het  maakt  mij  niet  uit  hoeveel  groepjes  er  actief  zijn:  het  gaat  erom  wat   ze  ermee  doen,  wat  voor  effect  ze  hebben  en  wat  ze  loskrijgen  in  een  wijk”   (Respondent  4-­‐B).     Dit  wordt  door  respondent  3-­‐B  onderschreven:     “Het  is  niet  zo  dat  ze  van  tevoren  zeggen  ‘target  is  50  bewonersinitiatieven’,  maar   als  ze  (stadsdeel)  er  maar  10  hebben  dan  is  er  wel  een  probleem  (…)  Nou,  het  is   niet  zozeer  het  target,  in  de  zin  van  hoeveelheden,  maar  altijd  wel  de  vernieuwing.   We  moeten  altijd  met  nieuwe  en  energieke  dingen  aan  komen  zetten,  zodat  we   maar  goede  voorbeelden  hebben  voor  de  wethouder.  Daar  ligt  de  druk  vooral  heel   erg”.     De  politieke  druk  kan  soms  ook  leiden  tot  ongewenste  praktijken,  zoals  min  of  meer  dwingend  sturen   op  de  aanwezigheid  van  initiatiefnemers  bij  een  netwerkbijeenkomst  of  het  uitputten  van  het   budget:    

 

39  

“De  volgende  wethouder  organiseert  een  Lab  070,  die  wil  weer  dat  daar  zoveel   mogelijk  initiatiefnemers  naartoe  komen,  dan  wil  de  volgende  wethouder  een   bijeenkomst  met  alle  mensen  van  de  bewonersorganisaties.  En  wij  verwachten   maar  elke  keer  dat  al  die  mensen  daar  naartoe  komen.  Daar  zijn  we  dwingend  in,   want  anders  krijgen  we  op  onze  flikker  van  de  wethouder  als  ze  er  niet  zijn”   (Respondent  3-­‐B);     “Het  beste  is  als  een  ambtenaar  aansluit  bij  iets  wat  al  is,  maar  het  niet  kapot   gaat  sponsoren  of  subsidiëren.  Niet  doen,  dat  is  zo  gevaarlijk.  Maar  als  je   instrument  je  subsidieregeling  is  en  je  wordt  daarop  afgerekend.  En  als  je  het   initiatief  hebt,  maar  je  hebt  je  budget  nog  niet  opgemaakt,  wil  je  het  initiatief  heel   graag  pamperen  en  helpen:  hier  10.000  euro”  (Respondent  2-­‐B).     Respondent  4-­‐B  geeft  aan  dat  de  breedte  van  de  subsidieregeling  Leefbaarheid  &   Bewonersparticipatie  (L&B)22  weliswaar  de  ruimte  geeft  om  beter  in  te  spelen  op  de  wens  van   burgers,  “maar  dan  komt  er  een  wethouder  bij  bijvoorbeeld  de  club  van  discriminatie  en  daarna  bij   ons  van  wat  gebeurt  er  zo  weinig  op  dat  gebied,  hoe  kan  dat?  Ja,  de  mensen  komen  daar  zelf  niet   mee,  we  gaan  ze  niet  dwingen.  Dus  dat  is  af  en  toe  nog  wel  een  spannende”.  Ook  in  de  sfeer  van  de   bewonersinitiatieven  veiligheid  doet  de  politieke  prestatiedruk  opgeld:     “Als  er  mensen  af  gaan  vallen,  wat  sinds  dit  jaar  het  geval  is,  dan  schaalt  dat  op   binnen  de  organisatie  van  jongens,  de  burgemeester  wil  juist  dat  er  mensen   bijkomen  en  waar  de  veiligheidsbeleving  onder  het  gemiddelde  ligt  van  Den  Haag   daar  moeten  de  bewonersinitiatieven  veiligheid  bijkomen.  Dus  ja,  uit  voorzorg  ben   ik  daar  wel  een  beetje  op  aan  het  sturen  voor  zover  dat  mogelijk  is”           (Respondent  5-­‐B).     Respondent  4-­‐U  neemt  eenzelfde  dynamiek  waar  bij  de  initiatieven  duurzaamheid:  “Ja,  zeker  onder   de  vorige  wethouder  werd  toch  vaak  gevraagd  wat  is  nu  de  CO2  reductie”.  Een  andere  respondent   (11-­‐U)  heeft  wel  het  idee  dat  de  wethouder  die  over  stadsdelen  en  wijken  gaat  “heel  erg  vorderingen   wil  zien  binnen  de  stadsdelen  als  het  gaat  om  wijkinitiatieven  en  bewonersinitiatieven,  dat  voel  je   gewoon”,  maar  deze  ervaart  dat  niet  als  druk.  Ook  in  stadsdeel  Segbroek  wordt  die  druk  niet   ervaren:  “Nee  daar  hebben  we  hier  geen  last  van.  We  hebben  er  eerder  teveel  dan  te  weinig”.  De   politieke  druk  wordt  kortom  wisselend  ervaren.  Wat  wel  gezegd  kan  worden  is  dat  de  politieke  visie                                                                                                                           22

 Een  16-­‐tal  kleine  regelingen  is  gebundeld  in  de  subsidieregeling  Leefbaarheid  &  Bewonersparticipatie.  Deze  subsidieregeling  is  per  1   januari  2012  van  kracht.  De  regeling  heeft  tot  doel  om  de  positie  van  de  stadsdeelwethouders  te  versterken  voor  het  oplossen  van  kleine   leefbaarheidsproblemen  en  het  stimuleren  van  sociale  verantwoordelijkheid  in  de  wijken.  Hieruit  worden  initiatieven  van  bewoners  ten   behoeve  van  de  leefbaarheid  en  participatie  financieel  ondersteund.      

 

40  

en  ambitie  om  bewonersinitiatieven  te  ondersteunen  en  faciliteren  breed  gedragen  wordt,  maar  dat   betwijfeld  wordt  of  initiatieven  ook  actief  door  de  gemeente  moeten  worden  aangejaagd.  Juist  bij  die   tweede  rol  ontstaat  vaak  de  neiging  tot  het  kwantitatieve  en  prestatiegerichte.  

4.2. Hoe  de  gemeente  zich  organiseert  rondom   bewonersinitiatieven   In  dit  onderzoek  is  een  strak  onderscheid  tussen  politiek,  beleid  en  uitvoering  gemaakt.  De  scheiding   tussen  beleid  en  uitvoering  doet  zich  in  de  gemeentelijke  organisatie  van  Den  Haag  voor,  ook  rond   bewonersinitiatieven.  De  beleidsvormende  dienst  op  dit  onderwerp  is  de  Dienst  Publiekszaken  (DPZ)   en  specifieker  hierbinnen  de  sector  Stadsdelen  &  Wijken.  De  subsidieregelingen  L&B  en   Bewonersinitiatieven  Veiligheid  zijn  bijvoorbeeld  door  DPZ  ontworpen.  Het  beleid  op  de   bewonersorganisaties  is  echter  weer  bij  de  dienst  Onderwijs,  Cultuur  en  Welzijn  (OCW)  gelegen.  De   uitvoering,  dat  wil  zeggen  de  directe  contacten  met  initiatiefnemers,  is  met  name  een  taak  van  de   medewerkers  in  de  stadsdeelorganisaties,  die  ook  onder  de  sector  Stadsdelen  &  Wijken  vallen.  De   praktijk  leert  dat  het  onderscheid  niet  zo  scherp  is  als  het  zich  doet  aanzien.  Beleidsmedewerkers  van   DPZ  organiseren  bijvoorbeeld  netwerkbijeenkomsten  voor  initiatiefnemers,  voeren  overleggen  met   medewerkers  in  de  stadsdelen  en  de  bewonersinitiatieven  veiligheid  worden  grotendeels  vanuit  dit   punt  gecoördineerd.  Daarnaast  is  de  Kavelwinkel  vanuit  de  Dienst  Stedelijke  Ontwikkeling  (DSO)   bijvoorbeeld  betrokken  bij  het  wooncollectief  De  Groene  Mient  en  werkt  een  projectteam  vanuit  de   Dienst  Stadsbeheer  (DSB)  aan  duurzaamheidsinitiatieven  zoals  Zon  der  Gaslaan.     De  gewenste  beweging  is  echter  wel  om  het  onderwerp  van  participatie  steeds  meer  bij  DPZ   neer  te  leggen.  DPZ  zou  bijvoorbeeld  beleidsvormend  moeten  worden  op  bewonersorganisaties.  Per   1  juli  2015  wordt  bovendien  het  projectteam  van  DSB  overgeplaatst  naar  DPZ.  Dit  is  volgens   respondent  10-­‐U  echt  een  sturingskeuze  om  resultaatgerichter  te  werken:  “Omdat  deze  projectgroep   volgens  de  directie  niet  zo  goed  past  binnen  DSB.  (…)  Hier  hebben  ze  gekozen  voor  een   beleidsafdeling,  maar  wij  zijn  een  uitvoerende  club,  dus  wij  passen  niet  bij  die  beleidsafdeling”.   Tegelijkertijd  ziet  respondent  10-­‐U  juist  de  snelle  wisselwerking  tussen  beleid  en  uitvoering  als   succesformule:  “Wat  ik  zelf  altijd  heel  interessant  vind:  binnen  deze  gemeente  wordt  heel  erg  een   onderscheid  gemaakt  tussen  beleid  en  uitvoering.  Maar  in  mijn  ogen  is  het  zo:  om  goed  deze   bewonersinitiatieven,  bottom-­‐up  initiatieven,  verder  te  kunnen  helpen,  moet  je  beide  kanten  heel  erg   goed  beheersen”.  Enerzijds  voelt  DPZ  als  de  natuurlijke  habitat  van  zo’n  projectteam,  maar  anderzijds   wordt  de  directe  verbinding  met  relevante  beleidsdiensten  cruciaal  geacht.  

 

41  

Het  onderwerp  van  bewonersparticipatie  komt  dus  meer  en  meer  bij  DPZ  te  liggen:  “Een   heldere  taakverdeling  tussen  DPZ  en  de  diensten,  waarbij  DPZ  de  participatie-­‐deskundige  en  – makelaar  bij  uitstek  is  en  ook  in  die  rol  wordt  erkend”  (Gemeente  Den  Haag,  2014c,  p.3).  Is  het  ook   verstandig  om  het  onderwerp  op  één  centraal  punt  te  organiseren  of  moet  het  breder  worden   opgezet?  In  de  beleidsstukken  wordt  DPZ  in  de  frontlinie  gepositioneerd.  Het  uitvoeringsbeleid  moet   dan  aansluiten  op  het  werken  in  de  frontlijn.  DPZ  zou  een  formele  positie  moeten  krijgen  in  de   ontwikkeling  van  uitvoeringsbeleid-­‐  en  kaders  én  in  de  bijstelling  van  beleid  dat  belemmerend  werkt.   In  de  stadsdelen  wordt  bijvoorbeeld  gewerkt  met  experts.  Zo  is  er  bijvoorbeeld  één  expert   bewonersparticipatie  die  de  geluiden  uit  de  stadsdelen  teruglegt  bij  de  beleidsdiensten.  Ze  komen   hier  volgens  respondent  3-­‐B  echter  onvoldoende  aan  toe  en  voor  die  problematiek  is  nog  te  weinig   aandacht.  Respondent  2-­‐B  stelt  bovendien  dat  Haagse  kracht  wel  heel  erg  vanuit  DPZ  wordt  gevoed,   maar  dat  het  soms  nog  zoeken  is  naar  draagvlak  bij  de  andere  diensten.   Ook  een  respondent  (8-­‐U)  in  de  uitvoering  ziet  die  discrepantie:  “Wij  zijn  natuurlijk  als  DPZ   vooruitgeschoven  en  wij  worden  natuurlijk  vooral  gevraagd  om  maar  mee  te  denken  met  bewoners   en  te  kijken  van  waar  kunnen  we  ze  ondersteunen.  Andere  afdelingen,  binnen  DSB,  die  hebben  dat   helemaal  niet.  Die  zitten  nog  echt  in  hun  materie  (…)  ,heel  technisch,  zo  kijken  zij  naar  hun  werk”.  En   de  vakdiensten  gaan  ook  eigenhandig  aan  de  slag  in  de  stadsdelen,  wat  volgens  respondent  11-­‐U  iets   is  waar  de  stadsdelen  “behoorlijk  van  balen”:  “Het  is  in  alle  eerlijkheid  wel  een  uitdaging  voor  ons   allemaal  in  de  gemeente  om  intern  de  zaak  goed  op  orde  te  hebben.  Want  we  hebben  genoeg   voorbeelden  in,  noem  maar  een  wijk  als  Benoordenhout,  waar  bepaalde  vakdiensten  naar  de  wijk   komen  en  een  project  opstarten  zonder  betrokkenheid  van  ons”.  Andersom  klinkt  vanuit  het   projectteam  Duurzaamheid  van  DSB  een  tegengesteld  geluid:  “Ik  denk  dat  het  heel  goed  is  dat  wij   naar  DPZ  toegaan,  omdat  ik  denk  dat  DPZ  niet  heel  goed  weet  dat  wij  er  zijn  en  wat  wij  doen  als   projectteam  duurzaamheid”  (Respondent  10-­‐U).   In  beleidsstukken  en  ook  in  de  interviews  wordt  dus  wel  een  centraal  punt  bepleit,  maar   tegelijkertijd  is  de  realiteit  weerbarstiger.  Op  politiek  niveau  zou  volgens  respondent  2-­‐B  duidelijk   moeten  worden  wie  nou  de  participatiewethouder  is,  maar  anderzijds  is  de  bedoeling  “dat  het  van   alle  wethouders  is”:  “Het  is  balanceren  tussen  aan  de  ene  kant  het  zo  breed  mogelijk  houden  –   iedereen  moet  zich  erin  kunnen  vinden  –  en  aan  de  andere  kant  is  het  wel  mijn  wethouder  die  er  af  en   toe  voor  zal  moeten  gaan  rennen  en  strijden”.  Op  beleidsniveau  zou  dus  DPZ  meer  centraal  moeten   komen  te  staan  en  op  uitvoeringsniveau  wordt  gesproken  over  een  zogeheten  groene-­‐golf   ambtenaar,  die  fungeert  als  centraal  aanspreekpunt/initiatievenmakelaar  en  initiatieven  door  de   gemeentelijke  organisatie  leidt  en  bureaucratische  barrières  slecht  (Gemeente  Den  Haag,  2014a,   p.2).  Respondent  2-­‐B  denkt  echter  dat  dit  niet  werkt  omdat  ambtenaren  vrezen  voor  een  te  grote  

 

42  

zichtbaarheid:  “Dus  die  ambtenaren  zijn  bang  dat  ze  allerlei  zaken  krijgen  waar  ze  niks  mee  kunnen,   waardoor  de  mensen  vervolgens  weer  teleurgesteld  raken,  boos  worden,  waardoor  vervolgens  weer   een  wethouders  boos  wordt  en  zegt:  waarom  doen  jullie  hier  niks  mee”.  Bovendien  is  de  realiteit  dat   initiatiefnemers  vaak  met  veel  verschillende  thema’s  te  maken  hebben  waardoor  zo’n  ambtenaar   ook  geen  regie  kan  voeren:  “Mensen  zitten  niet  stil  en  proberen  ook  door  te  gaan.  Ze  kunnen  het  niet   altijd  via  één  persoon  laten  lopen”  (Respondent  10-­‐U).  De  behoefte  aan  overzicht  en  regie  voeren   wordt  wel  sterk  gevoeld  binnen  het  stadsdeel.  Respondent  11-­‐U  denkt  dat  de  stadsdelen  door  hun   goede  partnerschap  op  wijkniveau  wel  een  “toenemende  invloedrijke  rol”  verwerven  ten  opzichte   van  de  vakdiensten.  Het  is  nog  zoeken  naar  de  juiste  aanpak,  te  meer  omdat  bewoners  zich  ook  niet   altijd  laten  sturen  richting  het  centrale  punt  waar  de  gemeente  ze  wil  hebben.    

4.3. Hoe  nieuwe  netwerken  de  oude  (moeten)  vervangen   Onder  het  vorige  college  (2010-­‐2014)  is  de  subsidiesystematiek  rond  bewonersorganisaties   aangepakt.  De  aanwezige  subsidiesystematiek  zou  te  weinig  kwantitatieve  prikkels  bevatten  (“biedt   geen  ruimte  voor  maatwerk,  is  niet  prestatiegericht  en  bevat  te  weinig  efficiencyprikkels”)  en  het   streven  was  om  op  zoek  te  gaan  naar  nieuwe  mensen  en  nieuwe  groepen  (Gemeente  Den  Haag,   2014b,  pp.1-­‐2).  Een  subsidiesystematiek  die  niet  naar  doelmatigheid  en  doeltreffendheid  kijkt  vindt   het  college  “niet  meer  van  deze  tijd”.  De  bewonersorganisatie  wordt  hierbij  wel  gezien  als   aanspreekpunt  in  de  wijk,  maar  niet  als  spreekbuis.  Haar  taak  zou  juist  zijn  om  de  wijk  aan  het  woord   te  laten  en  “dat  gebeurt  in  de  praktijk  tot  nog  toe  in  verschillende  mate”,  aldus  het  oordeel  van  het   college  in  2010  (Gemeente  Den  Haag,  2014b,  p.2).  Het  democratisch  functioneren  werd  dus  aan  de   kaak  gesteld  en  ook  werd  de  verwachting  uitgesproken  dat  een  bewonersorganisatie  samenwerkt   met  bewonersinitiatieven  in  de  buurt  of  wijk  (Gemeente  Den  Haag,  2014b,  p.3).  Met  de  nieuwe   subsidieregeling  L&B  (vanaf  2012)  wilde  het  college  juist  deze  nieuwe  groepen  aantrekken,  daar  waar   de  energie  zit,  en  mogelijk  ook  resultaten  en  doeltreffendheid.  Subsidie  kan  echter  niet  direct   worden  uitgekeerd  aan  een  bewoner(sgroep),  maar  alleen  aan  een  rechtspersoon.  Vanwege  dat   vereiste  kregen  en  hebben  de  bewonersorganisaties  (maar  ook  welzijnsorganisaties  en  stichtingen  en   verenigingen  in  de  buurt)  een  belangrijke  intermediaire  rol  om  het  geld  door  te  sluizen.     Anno  2015  is  de  positie  van  de  bewonersorganisaties  in  sommige  gevallen  een  heikel  punt.   Enerzijds  is  er  de  onderkenning  dat  bewonersorganisaties  nodig  zijn  in  hun  intermediaire  rol  bij   subsidies  of  handig  zijn  als  aanspreekpunt  in  de  wijk:     “Je  wilt  gesprekspartners  hebben  in  een  wijk  en  je  kunt  moeilijk  overal  aan  gaan   bellen”  (Respondent  1-­‐B);    

 

43  

“Je  kunt  wel  afgeven  op  die  mensen,  maar  ze  staan  er  wel  en  ik  zie  het  iemand   anders  nog  niet  doen”  (Respondent  3-­‐B);     “(…)  en  dan  is  het  heel  fijn  dat  je  natuurlijk  nog  wel  kunt  leunen  op  die   bewonersorganisaties,  die  dan  misschien  geen  goede  vertegenwoordiging  zijn,   maar  die  voelen  wel  de  verantwoordelijkheid  om  voor  alle  initiatieven  die  worden   aangedragen  die  intermediaire  rol  te  spelen”  (Respondent  4-­‐B);     “(…)  zo’n  BO  vormt  een  aanspreekpunt  voor  bewoners  richting  de  gemeente.  Nu   wil  ik  ze  niet  opwerpen  als  buffer,  want  iedereen  mag  hier  binnenkomen,  maar  zij   weten  als  geen  ander  wat  er  in  die  wijk  speelt”  (Respondent  7-­‐U).     Anderzijds  klinkt  ook  het  geluid  dat  bewonersorganisaties  een  barrière  (kunnen)  vormen  bij  het   bereiken  van  nieuwe  mensen.  De  representativiteit  laat  volgens  meerdere  respondenten  nog  steeds   te  wensen  over,  zoals  de  volgende  kwalificaties  bewijzen:  “de  oude  grijze  mannelijke   bewonersorganisaties”  (4-­‐B);  “oude  mannen  aan  het  roer”  (10-­‐U);  “een  autochtone,  een  wat  oudere   groep”  (3-­‐B).  Dat  de  bewonersorganisaties  in  stand  worden  gehouden  heeft  in  zekere  zin  dan  ook   een  politieke  lading:  “Soms  meer  door  een  politieke  kleur  ook,  soms  zitten  er  heel  veel  VVD’ers  in  of  is   het  meer  PvdA-­‐achtig”  (2-­‐B);  “(…)  ze  hebben  meestal  politiek  gezien  wel  een  goede  achterban,  dus  er   zitten  bijvoorbeeld  veel  PvdA’ers  en  PvdA  is  best  een  grote  partij.  Je  wilt  die  mensen  niet  zomaar  laten   vallen,  dan  sta  je  ook  morgen  in  de  krant”  (3-­‐B).     Vanuit  die  overwegingen  bestaan  wisselende  beelden  over  de  toegankelijkheid  van  de   bewonersorganisaties.  In  sommige  gevallen  is  sprake  van  “een  soort  eigen  koninkrijk,  waar  men   vervreemd  is  van  de  eigen  achterban”  en  respondent  10-­‐U  krijgt  van  initiatiefnemers  geluiden  door   dat  de  bewonersorganisaties  “ook  heel  erg  hiërarchisch  en  gelaagd  en  juist  weer  een  belemmering   zijn”:  “Ik  heb  wel  eens  van  mensen  gehoord,  dan  werd  het  geld  overgemaakt  naar  de   bewonersorganisatie,  en  het  duurde  heel  lang  voor  ik  dat  geld  dan  kreeg.  Ik  kon  alleen  op   dinsdagochtend  tussen  10  en  11  daar  terecht”.  Mogelijk  hangt  dit  samen  met  het  feit  dat  ze  bij  een   exploitatiesubsidie  vaak  al  een  deel  vanuit  de  eigen  reserves  voorschieten.  Dan  doet  zo’n   bewonersorganisatie  wel  graag  een  eerste  toets  op  het  initiatief:  “Dat  is  niet  in  opdracht  van  ons,   maar  die  willen  natuurlijk  alleen  zichzelf  als  rechtspersoon  uitlenen  op  het  moment  dat  zij  daar  heil  in   zien”  (Respondent  7-­‐U).  Twee  respondenten  zouden  dan  ook  liever  geen  gehoor  geven  aan  de  wens   van  de  wethouder  om  verbindingen  te  maken  tussen  bewonersorganisaties  en  bewonersgroepen:   “Want  dat  is  bijna  zonde  of  zielig  voor  een  bewonersgroep,  laat  ze  zelf  acteren”  (Respondent  4-­‐B);   “Dit  is  best  een  uitdaging,  want  die  bewonersgroepen  voelen  zich  vaak  niet  gehoord  door  de   bewonersorganisaties,  vinden  het  een  ouderwets  bestuur  waar  ze  niet  mee  willen  samenwerken.  De  

 

44  

bewonersorganisaties  vinden  de  groepen  vaak  een  anarchistisch  zooitje,  daar  hebben  ze  vaak  een   mening  over”  (Respondent  2-­‐B).  Het  beeld  is  dus  niet  dat  ambtenaren  expliciete  voorkeur  hebben   voor  georganiseerde  partijen  (bewonersorganisaties).  Juist  de  nieuwe  bewonersgroepen  worden  nu   door  veel  ambtenaren  in  de  armen  gesloten,  want  dat  is  een  “wat  ander  kaliber  mensen  met  meer   energie”  (4-­‐B).     De  beschreven  ontwikkeling  past  goed  in  de  redenatie  van  de  Rob  (2012,  p.  9-­‐10)  dat   kleinschalige,  losse  en  informele  groepen  aan  belang  winnen  ten  koste  van  geformaliseerde   organisaties.  Respondent  1-­‐B  ziet  dat  die  bewonersgroepen  en  initiatieven  –  “nieuwe  dingen  waar   we  heel  enthousiast  over  zijn”  –  niet  “in  die  rol  van  bewonersorganisaties  gaan  zitten”.  Tegelijkertijd   is  wel  de  wens  dat  de  initiatieven  van  die  energieke  mensen  niet  incidenteel  blijven,  maar  een   structureel  en  duurzaam  karakter  krijgen.  Kortom,  er  wordt  gezocht  naar  ‘nieuwe  netwerken’  om   initiatieven  met  elkaar  te  verbinden,  een  initiatief  structureel  uit  te  rollen  of  om  initiatiefnemers  ook   later  nog  te  kunnen  benaderen  voor  iets.  Dat  gebeurt  volgens  respondenten  5-­‐B  en  7-­‐U  niet  op  een   dwingende  manier,  want  “je  kunt  het  niet  van  ze  gaan  verwachten”  en  ze  worden  “helemaal  tot  niets   verplicht,  juist  niet”.  Wel  wordt  opgemerkt  dat  vanuit  de  subsidie  mogelijk  wel  een  bepaalde   afhankelijkheidsrelatie  wordt  gecreëerd:  “Vooral  mensen  die  subsidie  van  de  gemeente  krijgen  en   een  uitnodiging  krijgen  (voor  een  bijeenkomst),  die  voelen  zich  ook  altijd  wel  weer  semi  verplicht”   (Respondent  4-­‐B);  “Nou,  die  mensen  worden  er  moe  van.  Dan  hebben  ze  de  zoveelste  bijeenkomst  en   denken:  ik  wil  de  relatie  goed  houden,  dus  ik  kom  wel  een  uurtje,  maar  daarna  verdwijnen  ze  omdat   ze  er  niks  aan  vinden”  (Respondent  3-­‐B).     Respondenten  (7-­‐U;  11-­‐U)  uit  de  stadsdelen  geven  aan  dat  men  juist  niet  uit  is  op  het   creëren  van  afhankelijkheid,  maar  dat  relaties  op  vertrouwen  gebaseerd  moeten  zijn,  en  “op  basis   van  vertrouwen  kun  je  een  beetje  sturen,  maar  nooit  meer  dan  de  mensen  zelf  toelaten”.  In  dat   perspectief  klinken  nuanceringen  zoals  “koesteren,  verleiden,  maar  geenszins  belasten”,  proberen  “er   creatief  in  te  zijn”  en  “het  op  een  wat  speelsere  manier”  brengen  (11-­‐U;  7-­‐U;  5-­‐B).  Voorbeelden  zijn   een  bewonersgroep  die  expliciet  gevraagd  wordt  om  mee  te  denken  over  het  gebiedsprogramma  of   de  bewonersinitiatieven  veiligheid  die  benaderd  worden  voor  de  beheerfunctie  van  de  ondergrondse   afvalcontainers:  “Daar  wilde  men  graag  mensen  in  de  wijk  hebben  die  een  soort  beheerfunctie   zouden  vervullen.  Dan  wordt  er  meteen  gedacht  aan  de  bewonersinitiatieven  veiligheid,  want  die   mensen  wonen  in  de  buurt.  (…)  Ik  kan  niet  voorkomen  dat  mijn  collega  van  DSB  daar  mensen  voor   benadert”  (Respondent  5-­‐B).  Maar  de  bewoners  gaven  geen  gehoor  aan  de  oproep.  DSB  heeft  dus   bepaalde  verwachtingen  die  niet  altijd  vervuld  worden:  “En  dan  denk  ik,  jongens,  het  zijn   vrijwilligers”  (Respondent  5-­‐B).  De  instrumentalisering  van  de  burger  ligt  hier  op  de  loer.    

 

45  

De  respondenten  tonen  zich  wel  min  of  meer  bewust  van  deze  spanningen,  ook  met   betrekking  tot  de  rol  die  de  gemeente  zou  moeten  hebben  in  deze  ‘nieuwe  netwerken’.  De  wens   moet  volgens  hen  altijd  bij  de  bewoners  zelf  liggen.  Respondent  2-­‐B  beschouwt  de  website  Jouw   Initiatief,  ontstaan  vanuit  de  behoefte  van  initiatiefnemers,  in  die  zin  als  een  succesvoorbeeld.  En  het   netwerk  van  de  duurzaamheidsinitiatieven  wordt  ook  als  iets  positiefs  gezien:  “De  groepen  werken   samen  en  versterken  elkaar,  en  er  ontstaat  sociale  controle/  een  groepsgevoel”  (Respondent  10-­‐U).   Respondent  4-­‐B  is  echter  bij  genoeg  netwerkbijeenkomsten  geweest,  waarbij  de  gedachte   opborrelde:  “Goh,  hoeveel  tijd  heeft  in  de  organisatie  hiervan  gezeten  en  wat  levert  het  op?”.   Bezinning  op  dit  punt  lijkt  nodig.  Netwerken  die  je  opricht,  moet  je  immers  ook  onderhouden.  En  de   gemeente  wordt  dan  toch  snel  gezien  als  het  centrale  punt.  Dat  gevaar  wordt  onderkend:     “Daar  moet  je  voor  oppassen,  dat  gevaar  is  er  zeker.  Dat  gevaar  is  er  van  twee   kanten.  De  overheid  die  gaat  sturen,  dat  is  het  ene  gevaar  en  aan  de  andere  kant   bewoners  die  achterover  leunen  en  toch  weer  aan  de  subsidieslurf  komen.  Of  die   denken,  prima,  we  laten  ons  helpen  en  de  afhankelijkheid  weer  vergroten”   (Respondent  1-­‐B).   Het  initiatief  komt  dan  meer  bij  de  gemeente  te  liggen,  wat  bij  de  bewonersinitiatieven  veiligheid  al   zichtbaar  is.  Als  een  bewonersinitiatief  afhaakt  gaan  de  stedelijk  coördinator  en  het  betreffende   stadsdeel  aan  de  slag  om  er  weer  één  van  de  grond  te  krijgen  (Respondent  5-­‐B).  Nu  zijn  de   bewonersinitiatieven  al  tamelijk  geïnstitutionaliseerd,  maar  juist  daar  kunnen  lessen  uit  worden   getrokken.  Lenen  kleinschalige,  losse  en  informele  groepen  zich  voor  duurzame  netwerken  en  hoe   kan  dat  slim  worden  ingericht?  

4.4. Hoe  de  verantwoording  verschuift   Niet  alleen  in  netwerken,  maar  ook  in  de  verantwoording  van  participatie  zijn  verschuivingen   waarneembaar.  De  meest  prominente  verschuiving  is  die  van  rechtmatig  georiënteerde   verantwoording  naar  verantwoording  op  basis  van  resultaat.  Die  verschuiving  is  te  lezen  in  een   beleidsmemo:  “Met  andere  woorden:  de  gemeente  moet  minder  normatief  worden  in  HOE  bewoners   hun  zaakjes  regelen  maar  vooral  stimuleren  DAT  ze  dat  doen  en  ze  afrekenen  op  resultaat  en  minder   dan  nu  op  de  manier  hoe  dat  tot  stand  is  gekomen  en  of  dat  wel  helemaal  conform  onze  eigen   inzichten  is”  (Gemeente  Den  Haag,  2014c,  p.3).  Verantwoording  is  dan  nog  steeds  verticaal   georiënteerd.  Ambtenaren  moeten  de  omschakeling  maken  van  “de  rol  van  toetser  van  door   bewoners  ingediende  plannen  aan  beleids-­‐  en  procesregels  naar  stimulator  en  facilitator”  (Gemeente  

 

46  

Den  Haag,  2014c,  p.3).  Respondent  1-­‐B  schetst  dat  men  bij  de  subsidieregeling  L&B  de   “procesdingen”  eruit  probeert  te  halen:  “We  geven  subsidie  omdat  we  vinden  dat  het  belangrijk  is   dat  er  in  die  straat  iets  gebeurt.  (…)  Volgens  mij  zie  je  in  toenemende  mate  dat  we  alleen  nog  maar   kijken  naar  de  resultaten  en  niet  naar  de  manier  waarop  het  gaat”.  Respondent  1-­‐B  denkt  dat  er  bij   kleine  subsidies  niet  “hele  strakke  afrekencriteria  in  de  vorm  van  resultaatverplichtingen”  worden   gesteld,  maar  bij  grotere  subsidies  zoals  de  Emma’s  Hof  geldt  dat  meer:  “Hoe  groter  het  initiatief,  hoe   groter  we  de  waarborg  willen  hebben  dat  het  resultaat  behaald  wordt.  Dat  vind  ik  ook  een  gezond   systeem”.     Om  die  verandering  te  stimuleren  is  bijvoorbeeld  de  waarderingssubsidie23  van  5.000   verhoogd  naar  10.000.  Deze  subsidie  kan  in  één  keer  worden  vastgesteld  en  de  aanvragers  krijgen   dan  meteen  het  bedrag.  Achteraf  kan  nog  om  een  inhoudelijk  en  financieel  verslag  worden  gevraagd.   Steekproefsgewijs  wordt  ook  controle  uitgeoefend  (Respondent  3-­‐B).  Uit  de  interviews  blijkt  dat   ambtenaren  in  de  uitvoering  inderdaad  toetsen  op  de  doelen  en  in  hoeverre  die  gehaald  zijn:  “Ik   vraag  wel  consequent  altijd  om  een  inhoudelijk  verslag.  Ik  wil  toch  weten  of  de  doelen  die  men  toen   gesteld  heeft  –  want  dat  moet  men  in  de  aanvraag  goed  formuleren  –  gehaald  heeft.  Dan  wil  ik  dat   wel  getoetst  hebben”  (Respondent  11-­‐U).  Respondent  7-­‐U  toetst  op  het  stadsdeelplan  en  de   activiteitenprogramma’s  (“beleidskaders”)  en  de  haalbaarheid.  Het  gaat  dan  om  vragen  of  er  genoeg   vrijwilligers  zijn,  of  het  doel  haalbaar  is,  of  het  voor  het  stadsdeel  van  belang  is  en  of  het  beklijft/een   duurzaam  effect  realiseert.  Respondent  3-­‐B  geeft  aan  dat  ook  initiatieven  sneuvelen  op  basis  van  het   stadsdeelplan/activiteitenprogramma:  “Maar  wel  altijd  na  een  gesprek.  Dus  het  wordt  nooit  meer  zo   afgeketst.  (…)  Of  er  wordt  om  aanpassingen  gevraagd”.     De  subsidieregeling  wordt  door  meerdere  respondenten  echter  wel  als  een  klassiek   instrument  gezien.  Men  weet  echter  ook  niet  hoe  het  anders  zou  kunnen:  “Ik  kan  mij  goed   voorstellen  dat  mensen  zeggen:  een  traag  instrument  die  overheid.  Maar  de  overheid  is  natuurlijk  ook   gebonden  aan  wetmatigheid,  noem  maar  allemaal  dat  soort  principes,  verantwoording  af  kunnen   leggen”  (Respondent  1-­‐B).  Een  subsidieregeling  ziet  respondent  10-­‐U  als  een  gevolg  van  de  top-­‐down   gerichtheid  van  de  organisatie  “en  dat  wringt  eigenlijk  met  de  nieuwe  beweging  die  er  in  de  stad  is”:   “Dus  de  mensen  die  meedoen  aan  het  initiatievenbudget  lopen  er  vroeg  of  laat  tegenaan  dat  het  aan   boekjaren  gebonden  is,  dus  dat  ze  voor  een  bepaalde  datum  hun  spullen  moeten  inleveren,  terwijl   zo’n  project  loopt  wanneer  het  loopt,  dus  daar  zitten  altijd  nadelen  aan”.  In  de  subsidieregelingen   zitten  in  zekere  zin  wel  bepaalde  elementen  die  horizontale  verantwoording  stimuleren.  Bij  de   duurzaamheidsinitiatieven  zoals  Zon  der  Gaslaan  moeten  initiatiefnemers  verslagen  aanleveren  die  

                                                                                                                        23

 Naast  de  waarderingssubsidie  bestaat  ook  de  exploitatiesubsidie.  Deze  subsidie  betreft  bedragen  vanaf  10.000  en  hoger.  Hierbij  wordt   90%  op  voorhand  uitgekeerd  aan  de  aanvrager  en  de  resterende  10%  wordt  uitgekeerd  na  de  financiële  verantwoording.    

 

47  

tot  doel  hebben  om  hen  bewust  te  maken  van  het  belang  om  de  wijk  er  goed  bij  te  betrekken  en   waar  anderen  van  kunnen  leren.     Subsidies  uit  de  subsidieregeling  L&B  worden  getoetst  op  de  stadsdeelplannen  /   activiteitenprogramma’s.24  Deze  plannen  worden  samen  met  de  wijk  opgesteld,  via  een  consultatie   per  enquête.  Deze  plannen  zijn  door  de  inzet  van  digitale  tools  volgens  respondent  3-­‐B  steeds  meer   een  product  van  de  wijk  en  respondent  2-­‐B  vindt  dat  ze  daarmee  democratische  legitimatie  hebben,   hoewel  deze  respondent  ook  aangeeft  dat  slechts  een  bovenlaag  reageert.  De  gemeenteraad  stemt   de  plannen  in,  maar  bemoeit  zich  er  inhoudelijk  niet  mee.  Respondent  3-­‐B  is  van  mening  dat  toetsing   op  basis  van  de  plannen  voor  de  wijk  niet  onbehoorlijk  is:  “Het  moet  natuurlijk  wel  zin  hebben.  (…)   Het  bewonersinitiatief  op  zich  is  niet  altijd  het  doel.  Het  doel  is  dat  bewoners  iets  voor  de  wijk  doen”.   Daarom  wordt  geredeneerd  vanuit  het  probleem  of  de  noodzaak  die  er  in  een  wijk  is  om  initiatieven   daar  zo  veel  mogelijk  bij  te  laten  aansluiten.  Respondent  2-­‐B  ziet  deze  randvoorwaarde  ook  als  stok   achter  de  deur  om  krachtiger  de  discussie  met  “controlfreakerige  managers”  te  kunnen  voeren:  “Je   moet  dus  voldoen  aan  een  aantal  randvoorwaarden,  het  is  niet  helemaal  losgeslagen”.  Tegelijkertijd   onderkent  deze  respondent  dat  bewoners  eigenlijk  niet  met  de  activiteitenprogramma’s  bezig  zijn.     Gezien  een  aantal  voorbeelden  die  in  de  interviews  naar  voren  kwamen  lijkt  horizontale   verantwoording  van  toenemend  belang.  Zo  kan  een  bewonersinitiatief  veiligheid  ook  spanningen   opleveren  in  een  wijk:  “De  vergadering  was  afgelopen  en  die  (leden  van  het  BIT-­‐team)  liepen   huiswaarts  en  die  werden  door  andere  buurtbewoners,  door  jongeren,  voor  verrader  nageroepen”   (Respondent  5-­‐B).  Ook  ziet  respondent  7-­‐U  de  verschillende  wensen  van  bewoners:  “Je  kunt   bepaalde  stukken  wel  vrij  laten  voor  guerrillagardeners,  maar  is  iedereen  in  de  wijk  daar  wel  tevreden   mee?”.  Respondent  10-­‐U  heeft  het  nog  niet  meegemaakt,  maar  ziet  die  situatie  wel  voor  zich:  “En  als   overheid  ben  je  degene  die  het  algemeen  belang  moet  behartigen,  maar  nu  wil  je  de  beslissing  laten   nemen  door  de  mensen  en  die  ideeën  komen  van  de  mensen.  Op  een  goed  moment  kunnen  die  twee   dingen  gaan  botsen.”  Respondenten  geven  dan  ook  aan  meer  op  de  horizontale  verantwoording  te   willen  letten:     “We  hebben  natuurlijk  dat  inhoudelijk  en  financieel  verslag,  maar  nog  belangrijker   is  dat  je  gewoon  terugkoppeling  krijgt  vanuit  de  wijk:  hoe  de  mensen  het  daar   ervaren  hebben”  (Respondent  7-­‐U);     “Ik  denk  dat  degene  met  een  initiatief  geen  verantwoording  af  moet  leggen  aan   de  gemeente,  maar  aan  de  buurtbewoners.  (..)  Ik  vind  dat  wij  als  gemeente  hier                                                                                                                           24

 Respondent  3-­‐B  vergelijkt  dit  met  het  cascademodel:  “Je  begint  bij  de  hoofdlijnen  en  gaat  dan  naar  eens  steeds  lager  niveau,  waardoor  je   kunt  kijken  of  het  aansluit  op  een  activiteit.  De  activiteit  voldoet  dan  weer  aan  de  eisen  van  het  stadsdeelplan  en  dan  voldoet  het   stadsdeelplan  weer  aan  de  eisen  van  het  collegeprogramma.  De  activiteit  is  dan  in  die  zin  gerelateerd  aan  wat  het  college  wil”.      

 

48  

niet  meer  tussen  moeten  zitten,  maar  dat  de  mensen  het  zelf  onderling  moeten   oplossen.  En  ja,  dat  levert  een  risico  op,  maar  het  gaat  om  kleine  bedragen”   (Respondent  2-­‐B);     “Nee,  daar  sturen  we  niet  op.  Dat  zou  wel  moeten  en  gaat  in  de  toekomst  ook  wel   gebeuren.  Maar  we  zijn  er  nu  heel  erg  op  gericht  dat  we  vooral   bewonersinitiatieven  krijgen.  (…)  We  kijken  niet  echt  naar  de  verantwoording  naar   de  rest  van  de  wijk  wat  we  wel  en  niet  subsidiëren,  maar  we  kijken  wel  naar  ‘is  dit   zinvol  in  deze  wijk,  welke  bewoners  wil  je  ermee  bereiken’”  (Respondent  3-­‐B).     Respondent  5-­‐B  geeft  aan  dat  bewonersinitiatieven  veiligheid  ook  niet  verplicht  zijn  om  de  wijk  te   informeren,  maar  propageert  wel  dat  die  initiatieven  zich  bekend  maken  aan  de  wijk.  Op  de   representativiteit  van  groepen  wordt  ook  wisselend  gestuurd:     “In  principe  niet.  Kijk  je  probeert  natuurlijk  wel  uit  alle  lagen  van  de  bevolking   mensen  aan  tafel  te  krijgen.  Dat  is  natuurlijk  heel  belangrijk,  die  verbinding  ook   tussen  die  verschillende  mensen  te  maken”  (Respondent  7-­‐U);   “Wij  hebben  daar  geen  oordeel  over.  (…)  Het  is  aan  de  groep  zelf  om  te  bepalen,  in   principe  kan  iedereen  daarbij  aansluiten”  (Respondent  5-­‐B);   “Als  er  verzoeken  komen  dan  zeg  ik  wel  van  nou  ga  eens  kijken  of  je  draagvlak  kan   vinden”  (Respondent  8-­‐U);   “Representativiteit  is  in  die  zin  niet  zo  heel  belangrijk,  als  het  maar  voldoet  aan  die   regels  van  het  activiteitenprogramma  en  het  stadsdeelplan.  Als  je  iets  wilt,  dan   gaan  we  je  helpen,  dat  is  eigenlijk  het  idee.  Als  je  niets  wilt,  dan  zien  we  je  ook   niet,  ook  prima”  (Respondent  2-­‐B).     Enige  voorwaarde  is  wel  dat  activiteiten  open  en  toegankelijk  zijn  en  “niet  alleen  voor  het  eigen   kringetje  bedoeld”  zijn  (Respondent  2-­‐B).  In  Segbroek  zijn  het  bijvoorbeeld  vooral  hogeropgeleide   mensen  die  activiteiten  organiseren,  maar  kwetsbare  mensen  worden  daar  wel  in  meegenomen   (Respondent  2-­‐B).  Zeker  kritische  ambtenaren  stellen  vaak  de  representativiteitsvraag  volgens   respondent  2-­‐B:  “Mijn  antwoord  is  steevast:  waar  energie  is,  daar  doen  mensen  dingen”.  Respondent   1-­‐B  denkt  dat  het  gegeven  dat  de  mensen  die  nu  vaak  betrokken  zijn  niet  per  definitie  representatief   zijn  voor  de  wijk,  wel  een  probleem  gaat  vormen  als  bewonersparticipatie  geïntensiveerd  wordt:   “Bewonersparticipatie  leuk,  maar  hoe  zit  het  met  de  representatievraag?”.  

 

49  

4.5. Hoe  (de  capaciteit  van)  de  ambtenaar  steeds  belangrijker   wordt   In  de  kabinetsnota  staat  geschreven  dat  ambtenaren  in  de  doe-­‐democratie  zich  “flexibel  en   ontvankelijk”  dienen  op  te  stellen  “voor  initiatieven  en  ideeën  die  ze  zelf  niet  hebben  bedacht  of  die   niet  in  hun  actuele  werkpakket  voorkomen  en  worden  geacht  maatwerk  te  leveren  in  passende   reacties”  (Ministerie  van  BZK,  2013,  p.22).  Tegelijkertijd  is  de  veronderstelling  dat  “niet  iedereen  in   gelijke  mate  over  de  vereiste  psychische  capaciteiten”  beschikt,  dus  hier  moet  bij  werving  en  selectie   aandacht  aan  worden  besteed  (Ministerie  van  BZK,  2013,  p.22).  De  gemeente  Den  Haag  bedient  zich   van  eenzelfde  retoriek:  “Deze  omslag  vergt  van  medewerkers  een  andere  ‘mindset’,  anders  denken,   anders  doen.  (…)  Anders  dan  de  beleidssturing  van  de  diensten  gaat  het  bij  de  stadsdeelorganisatie   om  frontlijnsturing:  de  actielogica  van  de  wijk  –  de  denkwijze  van  de  bewoners  &  ondernemers  –   bepaalt  het  handelen”  (Gemeente  Den  Haag,  2014a,  p.1).  Zo  klinkt  ook  de  roep  om  “meer  en  betere   frontlijnwerkers”,  “mensen  met  een  stevig  profiel”,  de  eerder  genoemde  groene-­‐golfambtenaar  of   “wijkregisseurs,  integrale  omgevingsmanagers  en  stevige  aanjagers”  (Gemeente  Den  Haag,  2014c,   p.3;  Gemeente  Den  Haag,  2014a,  pp.3,  5).  Het  is  duidelijk  dat  het  werken  met  bewonersinitiatieven   bepaalde  capaciteiten  vergt  van  de  ambtenaar,  maar  welke  precies?     In  de  interviews  is  dit  punt  uitvoerig  besproken.  Goed  kunnen  communiceren  wordt  met  stip   gezien  als  de  belangrijkste  kwaliteit  en  vooral  het  continu  kunnen  schakelen  tussen  verschillende   niveaus:  “Dus  je  moet  het  ene  moment  met  een  bewoner  die  slecht  Nederlands  kan  goed  kunnen   praten,  het  volgende  moment  met  een  bewoner  die  er  verstandig  niet  zo  bij  is,  het  volgende  moment   met  iemand  uit  Benoordenhout  die  van  alles  weet  en  dat  moet  je  ook  nog  eens  netjes  naar  de   wethouder  rapporteren”  (Respondent  3-­‐B).  In  lijn  met  die  wisselende  sensitiviteit  is  een  aantal   specifiekere  kwaliteiten  genoemd.  Zo  is  door  vrijwel  alle  respondenten  het  belang  van  politiek-­‐ bestuurlijke  sensitiviteit  genoemd:  “Wij  zijn  bijvoorbeeld  bezig  met  de  vraag,  wat  betekent  een   bepaald  initiatief  voor  de  wethouder?”  (Respondent  7-­‐U).  Hieruit  blijkt  hoe  ambtenaren  in  het  veld   ook  met  een  top-­‐down  bril  moeten  kijken  naar  een  initiatief.  De  ambtenaar  moet  ook  sensitief  zijn   richting  beleid  en  andere  onderdelen  van  de  organisatie.  Volgens  respondent  10-­‐U  ben  je  dan  ook   niet  “iemand  van  het  beleid  of  van  de  uitvoering”,  maar  een  meewerkend  voorman  die  wel  al  die   aspecten  moet  kennen  en  moet  begrijpen  welke  processen  daarop  zitten.  Een  breed  beeld  van  de   gemeentelijke  organisatie  en  de  stad  is  pure  noodzaak  om  verbindingen  te  kunnen  maken:  “Want  als   je  alleen  maar  weet  hoe  het  stadsdeel  in  elkaar  zit,  dat  is  niet  genoeg.  Je  moet  weten  dat  ze  bij  DSO   subsidies  hebben  voor  duurzaamheid  en  dat  ze  bij  OCW  subsidies  hebben  om  welzijndingen  te  kunnen   doen”  (Respondent  1-­‐B).  De  kwaliteit  van  verbindingen  kunnen  maken  en  netwerken  opbouwen  en   onderhouden  wordt  ook  belangrijk  gevonden.  In  het  opbouwen  van  die  relaties  wordt  de  houding  

 

50  

van  de  ambtenaar  cruciaal  geacht:  je  moet  vertrouwen  hebben  in  burgers  en  je  eigen   professionaliteit  durven  loslaten.  Kortom,  “je  moet  een  zekere  bescheidenheid  hebben  over  je  eigen   rol”  (Respondent  10-­‐U).  Respondent  11-­‐U  beschrijft  die  nieuwe  houding  heel  treffend  als  de  ‘nieuwe   professionaliteit’.     Wanneer  het  gaat  over  de  vraag  of  de  ambtenaren  in  de  stadsdelen  aan  die  capaciteiten   voldoen,  ontstaat  een  genuanceerd  beeld.  Vooral  vanuit  beleidsniveau  komen  signalen  dat  niet   iedereen  hiertoe  in  staat  is:  “We  komen  er  steeds  meer  achter  dat  niet  iedereen  dat  gewoon  kan”   (Respondent  2-­‐B);  “Ik  denk  dat  we  nog  onvoldoende  mensen  hebben  die  helemaal  geëquipeerd  zijn   om  het  te  doen”  (Respondent  1-­‐B).  Tegelijkertijd  geven  zij  aan  dat  er  vier  jaar  geleden,  toen  de   nieuwe  manier  van  werken  was  ingedaald,  onvoldoende  aandacht  is  besteed  aan  wat  het  inhoudt  om   “een  faciliterende  ambtenaar  te  zijn”  (Respondent  2-­‐B).  Er  zijn  weliswaar  trainingen  voor   frontlijnwerken  verzorgd,  maar  respondent  1-­‐B  constateert  dat  het  te  weinig  is  geweest.  Zowel  in   sollicatatieprocedures  als  in  het  opleidingsprogramma  wordt  hier  nu  meer  aandacht  aan  besteed.   Bovendien  ontwikkelt  de  afdeling  Organisatieontwikkeling  (BSD)  een  visie  op  de  benodigde   capaciteiten.  Vanuit  uitvoeringsniveau  wordt  vooral  betoogd  dat  niet  de  capaciteiten,  maar  de   beschikbare  capaciteit  het  probleem  is.  Administratieve  romslomp  (vanuit  de  subsidieaanvragen),   veel  vragen  vanuit  de  diensten  en  contacten  met  bewoners(initiatieven)  die  tijd  vreten  zijn  de  meest   genoemde  factoren.  Dat  leidt  ertoe  dat  men  minder  ‘op  straat’  kan  zijn.  Die  geluiden  zijn  op   beleidsniveau  bekend.  Er  wordt  daarom  aangestuurd  op  versterking  met  “20  mensen  die  juist  op   frontlijnkennis-­‐  en  vaardigheden  zijn  uitgezocht”  en  tegelijkertijd  wordt  onderkend  dat  misschien  ook   niet  iedereen  in  de  stadsdelen  het  hoeft  te  kunnen:  “Ik  vind  het  fijn  als  beheerders  het  kunnen,  maar   ik  vind  het  geen  functie-­‐eis”  (Respondent  1-­‐B).     De  vraag  of  iedereen  het  moet  kunnen  wordt  dus  beantwoord  met  ‘bij  voorkeur  wel’,  maar   de  realiteit  leert  dat  niet  iedereen  die  met  bewonersinitiatieven  omgaat  de  ‘nieuwe  professionaliteit’   meester  is.  De  sturingsfilosofie  van  de  participerende  overheid  lijkt  in  die  zin  sterk  van  de   persoon(lijkheid)  van  de  ambtenaar  afhankelijk  te  zijn.  Respondent  1-­‐B  onderschrijft  die  redenering.   Hoewel  er  voor  bijvoorbeeld  subsidies  bepaalde  voorwaarden  en  procedures  gelden,  heeft  de  wijze   waarop  een  ambtenaar  erin  staat  veel  invloed  op  het  proces  én  de  uitkomst:     “Je  ziet  wel  dat  de  één  er  heel  anders  mee  omgaat  dan  de  ander.  Het  is  heel   afhankelijk  van  de  persoon.  (…)  Daar  is  dus  weer  het  karakter  van  de  persoon  en   zijn  of  haar  werkwijze  van  invloed  op  datgene  wat  ze  kiezen  om  als  vervolgstap  te   ondernemen”  (Respondent  2-­‐B);  

 

51  

“WJP’ers  (stadsdeelmedewerkers  Welzijn,  Jeugd  en  Participatie)  beoordelen  dan   zo’n  aanvraag  en  de  één  is  gewoon  wat..  dat  is  wel  subjectief.  De  één  is  gewoon   wat  soepeler  dan  de  ander.  (…)  Maar  dat  is  moeilijk  gelijk  te  trekken,  want   mensen  zijn  verschillend”  (Respondent  4-­‐B);   “Nu  is  het  nog  heel  erg  een  persoon  (…)  je  hebt  mensen  nodig  die  zich  daar   helemaal  in  vastbijten  en  daarvoor  gaan,  die  over  gaan  leuren  en  proberen  om   zo’n  idee  verder  te  brengen.  Dat  heb  je  in  een  beginfase  nodig,  maar  op  een  goed   moment  wordt  het  gewoon  gemeengoed  om  het  op  zo’n  manier  aan  te  pakken”   (Respondent  10-­‐U).     De  spanning  zit  hem  in  de  willekeur  die  kan  ontstaan  en  de  variëteit  in  behandeling  van  initiatieven.   Respondent  1-­‐B  is  echter  bang  dat  het  “weghalen  van  die  individuele  verschillen”  zorgt  voor   “normering  en  bureaucratisering”,  wat  ook  weer  niet  gewenst  is.  Het  is  in  die  zin  schipperen  tussen   twee  kwaden  en  misschien  vervagen  de  verschillen  en  wordt  het  “gewoon  gemeengoed”.   Desondanks  klinkt  vanuit  de  uitvoering  wel  de  roep  om  handvatten  om  zich  te  kunnen  wapenen   tegen  het  gevaar  van  willekeur.    

4.6. Hoe  experimenteren  en  behoefte  aan  kaders  elkaar   bijten   Wanneer  het  gaat  om  het  werken  met  bewonersinitiatieven  valt  vaak  het  woord  ‘ruimte’.  Het  gaat   dan  meestal  om  de  ruimte  die  aan  bewoners  moet  worden  gegeven.  Tegelijkertijd  hebben   ambtenaren  die  met  bewoners  werken  ook  ruimte  nodig  om  te  kunnen  handelen  en  waar  nodig   experimenteren.  In  algemene  zin  wordt  die  ruimte  wel  ervaren  door  de  ambtenaren  die  in  Segbroek   initiatieven  ondersteunen:  “Ik  heb  zelf  op  het  niveau  waar  ik  dat  doe  alle  ruimte  om  er  snel  in  te   handelen”  (Respondent  8-­‐U);  “We  hebben  wel  redelijk  wat  discretionaire  bevoegdheid,  binnen  de   kaders  die  wij  hebben,  en  soms  moet  je  muurtjes  slechten,  ja  natuurlijk”  (Respondent  7-­‐U);  “Ik  kan   heel  goed  uitleggen  aan  collega’s  waar  dit  project  over  gaat  en  heb  daar  nu  ook  credits  opgebouwd.   En  dus  heb  ik  die  vrijheid  nu  verworven”  (Respondent  10-­‐U).  Respondent  10-­‐U  ziet  het  projectteam   dan  ook  als  “koplopers  in  het  experimenteren  en  werken  met  de  nieuwe  faciliterende  rol  vanuit  de   gemeente”.  Ook  vanuit  de  stadsdeelorganisatie  worden  voorbeelden  genoemd  van  experimenteren.   Zo  is  een  stukje  groen  weggegeven  aan  bewoners  die  daar  een  buurttuintje  houden  volgens  de   principes  van  permacultuur.  Het  ziet  er  nu  onverzorgd  uit  en  voldoet  niet  aan  de  kwaliteitsstandaard   van  DSB:  “Maarja,  dat  is  een  risico  wat  je  loopt”  (Respondent  8-­‐U).  Of  rondom  ’t  Gras  van  de  Buren  

 

52  

waar  andere  fondsen  niet  over  de  brug  wilden  komen:  “Dus  toen  heb  ik  op  een  gegeven  moment   gezegd:  hoe  we  het  doen  weet  ik  niet,  maar  wij  stellen  het  geld  bij  dezen  ter  beschikking.  Klaar.  (…)  Ik   had  er  wel  vertrouwen  in,  want  anders  neem  je  natuurlijk  een  risico”  (Respondent  8-­‐U).  Vanuit   beleidsniveau  is  het  algemene  beeld  echter  dat  de  ruimte  er  wel  is,  maar  nog  onvoldoende  wordt   gepakt  en  dat  ook  het  experimenteren  beperkt  is:  “Ik  denk  dat  de  meeste  subsidies  die  verstrekt   worden  niet  heel  erg  experimenteel  van  aard  zijn.  De  meeste  initiatieven  zelf  ook  niet  heel   experimenteel  van  aard  zijn”  (Respondent  1-­‐B);  “Nu  zitten  wij  als  beleid  vaak  dingen  te  ontwerpen  en   willen  de  stadsdelen  niet  meedoen  omdat  ze  het  veel  te  eng  vinden”  (Respondent  2-­‐B).25     De  voorbeelden  van  experimenten  gaan  vaak  gepaard  met  de  woorden  ‘risico’,   ‘risicoanalyse’  of  ‘risico-­‐inschatting’.  Die  lading  van  het  experimenteren  heeft  alles  te  maken  met  de   druk  die  er  top-­‐down  is.  Daarin  wordt  een  zekere  dubbelzinnigheid  ervaren.  Enerzijds  geeft   respondent  8-­‐U  aan  dat  het  experimenteren  “tot  op  zekere  hoogte”  verwacht  wordt:  “Dat  is   natuurlijk  wel  de  wens  van  de  politiek”.  Ook  de  andere  respondenten  op  uitvoeringsniveau  ervaren   dat  de  politiek  die  richting  kiest.  Tegelijkertijd  constateert  respondent  1-­‐B  dat  die  “diepe  wens”  van   de  politiek  niet  altijd  overeenkomt  met  de  “opdracht”  van  de  politiek,  namelijk  te  waken  over  de   besteding  van  publiek  geld:  “Dat  is  één  van  de  grote  dilemma’s.  Aan  de  ene  kant  snelheid  hebben  en   flexibiliteit  en  niet  teveel  gezeur  en  eindeloze  verantwoordingsstructuur,  maar  aan  de  andere  kant   loop  je  politieke  risico’s”.  Die  spanning  om  enerzijds  snel  te  handelen  en  anderzijds  het  goed  te   kunnen  verantwoorden  wordt  door  meerdere  respondenten  genoemd  als  dilemma.     En  dat  werkt  beide  kanten  op.  Enerzijds  kan  een  ambtenaar  worden  teruggefloten  vanwege   een  remmende  werking:  “Alles  op  z’n  eigen  niveau,  maar  op  het  moment  dat  ik  ‘nee’  verkoop  en   iemand  gaat  direct  richting  wethouder  en  ik  voel  aan  mijn  water  aan  wat  die  wethouder  gaat  zeggen   tegen  mij  van  ‘zorg  dat  je  het  regelt’”  (Respondent  8-­‐U).  Anderzijds  dient  een  ambtenaar  ook   beducht  te  zijn  op  politieke  risico’s:  “Ja,  de  wethouder  wil  wel  snel,  maar  die  wil  ook  niet  in  de  krant   staan  met  ‘de  Surinaamse  vereniging  is  weggevlogen  met  zoveel  euro  wat  door  de  mensen  is   betaald’”  (Respondent  4-­‐B).  Respondent  3-­‐B  brengt  nog  een  extra  element  in,  namelijk  dat  loslaten   eigenlijk  zou  moeten  impliceren  dat  “dingen  mogen  mislukken,  maar  dat  willen  we  niet,  want  dan   kunnen  we  niet  aan  de  wethouder  vertellen  wat  voor  succes  het  allemaal  is”.  Deze  spanning  speelt   niet  alleen  tussen  politiek  en  uitvoering,  maar  ook  tussen  management  en  uitvoering.  Respondent  3-­‐ B  geeft  aan  dat  stadsdeeldirecteuren  heel  erg  verschillen  in  de  vrijheid  die  ze  aan  ambtenaren  laten   en  soms  angst  hebben  voor  de  wethouder,  respondent  11-­‐U  ziet  die  “teamgeest”  erg  verschillen  per   stadsdeel  en  respondent  2-­‐B  ziet  ook  veel  “bange  managers”.  Volgens  respondent  1-­‐B  is  dat  dodelijk:   “Wat  ik  niet  wil,  dat  is  dodelijk,  is  dat  we  mensen  op  pad  sturen  en  zeggen  je  moet  initiatieven                                                                                                                           25

 

 Mogelijk  is  stadsdeel  Segbroek  hierop  een  uitzondering  te  meer  omdat  het  een  ‘proeftuin  voor  bewonersinitiatieven’  wordt  genoemd.    

53  

ophalen  en  ze  dan  afschieten  als  het  mis  gaat.  Je  moet  rugdekking  geven  ook  als  mensen  iets  fout   doen”.     In  dat  verband  is  de  vraag  opgeworpen  of  beleid  die  rugdekking  kan  verlenen.  De  reacties  op   die  vraag  zijn  zeer  uiteenlopend.  Aan  de  ene  kant  is  het  verhaal  dat  beleid  zorgt  dat  een  onderwerp   belangrijk  wordt  gemaakt  (“geborgd”).  Dat  kan  er  voor  zorgen  dat  beleidsafdelingen  buiten  DPZ  ook   enthousiast  raken  over  bewonersinitiatieven:  “Daar  zie  je  dat  het  soms  heel  belangrijk  is  dat  mensen   het  soms  iets  meer  opgelegd  krijgen  om  serieus  te  luisteren  naar  ideeën  uit  de  stad”  (Respondent  10-­‐ U).  Richting  de  “op  zekerheid  ingestelde  ambtenarenwereld”  zou  beleid  richtinggevend  kunnen   werken:  “Dus  als  er  geen  expliciete  steun  komt  voor  iets  nieuws,  dan  blijven  ze  gewoon  doen  wat  ze   altijd  al  deden,  want  daar  zijn  regels  voor.  Als  er  iets  nieuws  komt,  moet  daar  echt  expliciete  steun   voor  zijn  en  expliciet  worden  uitgesproken  dat  je  daar  ook  in  mag  leren  en  fouten  mag  maken  en  dat   dat  prima  is”  (Respondent  2-­‐B).  Om  beleid  te  schrijven  is  echter  wel  een  opdracht  nodig  van  een   manager  of  directeur  en  er  moet  geld  bijzitten,  “want  anders  komen  ze  niet  in  beweging”   (Respondent  2-­‐B).  Die  beweging  is  er  vooralsnog  niet.  Niet  alleen  omdat  dit  volgens  respondent  2-­‐B   vanuit  de  uitvoering  geagendeerd  zou  moeten  worden,  maar  ook  omdat  men  er  vanuit  beleidsniveau   niet  helemaal  zeker  van  is  of  beleid  de  oplossing  is.  Respondent  2-­‐B  geeft  aan  dat  die  neiging  “om  het   in  te  kaderen”  er  soms  wel  is  vanuit  managers:     “Zo  van  die  doe-­‐democratie  is  gewoon  een  nieuwe  vorm  van  een   bewonersorganisatie,  daar  moet  beleid  voor  komen  en  dan  doen  we  ze  gewoon  in   een  hok  en  moeten  ze  niet  meer  zeuren.  En  daar  wilde  ik  niet  in  meegaan.  Ik  dacht   bij  mezelf:  als  ik  dat  ga  doen,  in  plaats  van  dingen  mogelijk  te  maken,  maken  we   ze  dan  juist  onmogelijk”.   Dat  is  over  het  algemeen  het  geluid  van  DPZ  waar  het  gaat  om  de  rol  van  beleid:  “Naarmate  je  meer   regelt,  beperk  je  ook  de  ruimte”  (Respondent  1-­‐B);  “Dus  dat  is  echt  maatwerk  en  dat  vind  ik  ook  goed   aan  de  stadsdelen  en  ik  denk  ook  dat  je  niet  aan  regels  moet  en  dat  je  daar  beleid  over  moet   schrijven”  (Respondent  3-­‐B);  “Maar  ik  geloof  gewoon  dat  er  per  stadsdeel  heel  veel  verschillen  zijn  en   dat  het  ook  heel  erg  met  de  instelling  van  de  mensen  te  maken  heeft.  (…)  Ik  twijfel  of  beleid  of  een   handreiking  dan  helpt”  (Respondent  4-­‐B).  Vanuit  de  uitvoering  klinkt  echter  wel  de  behoefte  aan   meer  houvast.  Als  motivatie  wordt  vooral  genoemd  dat  men  de  willekeur  die  soms  kan  ontstaan  wil   voorkomen  en  duidelijker  en  eenduidiger  wil  zijn  richting  bewoners:     “Soms  denk  ik  dan:  laat  die  richtlijnen  dan  daar  wat  duidelijker  in  zijn,  want  dan   kan  je  ook  naar  buiten  toe  daar  harder  in  optreden.  Mensen  zijn  ook  niet  gek,  die   gaan  met  elkaar  praten  dus  die  horen  van  mij  dit  mag  wel  dat  mag  niet,  en  dan  

 

54  

gaan  ze  naar  een  collega  toe,  niet  dat  hij  iets  heel  anders  gaat  zeggen,  maar  die   komt  met  een  heel  ander  verhaal.  En  dan  zeggen  zij;  hoe  kan  dat  nou?”   (Respondent  7-­‐U);   “Ik  zou  wel  handvatten  en  beleid  kunnen  gebruiken,  zodat  ik  ook  vaker  kan   verwijzen  naar  de  website  of  iets  anders.  Dat  je  ook  wat  achter  de  hand  hebt  als  je   ‘nee’  verkoopt.  (…)  Waar  kan  het  nu  wel  –  wat  voor  situaties  zeggen  we  ja  –  en   wat  voor  situaties  moet  je  het  nu  echt  niet  willen”  (Respondent  8-­‐U).     De  Groene  Mient  wordt  door  respondent  9-­‐U  als  pionieren  gezien  waarbij  “je  goed  de  kaders  moet   scheppen”,  “maar  in  principe  zou  het  neutraal  moeten  zijn  en  moeten  wij  gewoon  beleid  uitvoeren”.   Rondom  dit  project  ontstond  bovendien  de  spanning  “dat  je  collectieven  niet  beter  moet  behandelen   dan  individuen”:  “Collectieven  hebben  de  neiging  om  zichzelf  toch  uitzonderlijk  te  vinden”   (Respondent  9-­‐U).     De  behoefte  aan  kaders  en  handreikingen  heeft  dus  vooral  betrekking  op  de  uitlegbaarheid   aan  initiatiefnemers  én  andere  burgers.  Om  daaraan  te  werken  vindt  nu  al  collegiale  toetsing  plaats,   worden  dilemma’s  voorgelegd  aan  de  wethouder,  worden  in  het  expertoverleg  bewonersparticipatie   de  best  practices  en  situaties  gedeeld  en  respondent  8-­‐U  geeft  aan  dat  er  al  een  zekere   jurisprudentie  ontstaat  die  handvatten  biedt.  Nog  steeds  is  de  top-­‐down  politieke  druk  echter  een   factor  die  er  altijd  is:  “Dus  op  het  moment  dat  ik  me  onvoldoende  gedekt  voel  en  er  is  eigenlijk  geen   echt  beleid  en  het  is  allemaal  maar  een  beetje  fingerspitzengefühl  en  met  elkaar  en  mijn   leidinggevende  overleggen  en  als  er  opmerkingen  komen  dan  voel  ik  me  daar  dan  wel  in  gedekt.   Maar  ja,  op  het  moment  dat  er  brieven  naar  wethouders  gaan,  dan  gaan  die  zich  ermee  bemoeien”   (Respondent  8-­‐U).  Het  makkelijkste  is  dan  om  te  zeggen  “ik  doe  het  niet,  behalve  als  ik  weet  dat  ik   back-­‐up  heb”  (Respondent  8-­‐U).  Die  gerichtheid  op  de  wethouder  is  in  meerdere  gesprekken   teruggekomen.  Respondent  2-­‐B  bepleit  een  sterkere  gerichtheid  op  het  tussengebied  “van  wat  doen   we  nu  al  en  wat  kan  bijdragen  om  de  ambities  van  de  wethouder  te  realiseren”.  Respondent  1-­‐B  sluit   hierop  aan  en  stelt  dat  politiek-­‐bestuurlijke  sensitiviteit  dus  niet  per  se  negatief  geladen  hoeft  te  zijn:     “Dus  aan  de  ene  kant  het  gevoel  hebben  van  zo  kan  ik  de  bestuurder  bespelen.  Als   ik  het  nou  zo  breng  dan  past  het  ook  in  zijn  politieke  en  bestuurlijke  context  –   want  je  bent  goed  op  de  hoogte  van  het  coalitieakkoord  en  daar  weet  je  ook  je   voorstel  op  te  schrijven  –  en  ook  waakzaam  op  de  risico’s  die  een  bestuurder   loopt,  want  sommige  initiatieven  kan  gedonder  van  komen  dus  daar  moet  je  je   bewust  van  zijn”.        

 

55  

4.7. Hoe  ambtenaren  kijken  naar  bewoners  en  participatie   Rondom  de  participerende  overheid  wordt  vaak  verwezen  naar  een  nieuwe  cultuur  die  moet  indalen   in  de  formele-­‐  en  informele  organisatie,  dus  ook  in  de  hoofden  van  ambtenaren.  De  beleidsstukken   laten  zien  dat  de  gemeente  zich  hiervan  bewust  is:     “Mensen  zijn  mondig,  zijn  goed  geïnformeerd  (internet!)  en  zijn  goed  in  staat  hun   eisen  en  wensen  te  verwoorden.  Initiatieven  en  ideeën  ontstaan  en  verspreiden   zich  razendsnel,  zonder  dat  sprake  is  van  een  centrale  organisatie.  (…)  De   gemeente  moet  daarom  kunnen  omgaan  met  een  omgeving  die  zich  niet  zo  maar   planmatig  laat  sturen.  Het  betekent  het  ontwikkelen  en  effectueren  van  een   andere  taakvervulling  en  een  daarbij  behorende  cultuur.  Het  betekent  dat  de   gemeente  als  bestuursorgaan  meer  en  meer  de  rol  heeft  van  een  speler  temidden   van  andere  spelers”  (Gemeente  Den  Haag,  2012,  p.3).     Dat  bewustzijn  is  belangrijk.  Belangrijker  is  of  die  cultuur  en  positiebepaling  ook  zijn  geland  bij  de   ambtenaren  in  de  organisatie.  In  paragraaf  4.3  kwam  al  naar  voren  dat  de  bewonersinitiatieven  van   losse  bewonersgroepen  er  positiever  op  staan  dan  de  bewonersorganisaties.  In  de  gesprekken  werd   vaak  vol  lof  gesproken  over  initiatiefnemers:  “De  mensen  uit  de  stad  die  weten  heel  veel,  die  weten   veel  meer  dan  wij  hier  in  het  ijspaleis  wat  er  in  hun  eigen  buurt  moet  gebeuren.  (…)  Er  zitten  allemaal   slimme  mensen,  handige  mensen”  (Respondent  10-­‐U).  Dat  geldt  specifiek  ook  voor  de  casussen  ’t   Gras  van  de  Buren,  De  Groene  Mient,  Zon  der  Gaslaan  en  Emma’s  Hof.  Bij  de  start  van  ’t  Gras  van  de   Buren  heeft  een  kunstenaarscollectief  zich  sterk  gericht  op  de  subsidieaanvragen  –  “daar  zijn  die   heren  kunstenaars  natuurlijk  goed  in”  (Respondent  8-­‐U)  –  ;  in  het  bestuur  van  De  Groene  Mient   zitten  ook  een  “aantal  heel  capabele  mensen”  (Respondent  9-­‐U);  Zon  der  Gaslaan  werd  vanuit  de   gemeente  naar  voren  geschoven  als  item  voor  TV  West  en  Emma’s  Hof  is  volgens  respondent  8-­‐U  van   een  zeer  hoog  abstractieniveau:  “Dat  is  niet  een  vorm  van  participatie  van  we  gaan  met  elkaar  leuk   een  buurttuintje  in  het  stukje  openbaar  terrein  organiseren.  (…)  Maar  daar  zitten  natuurlijk  ook  wel   mensen  in,  in  die  groep,  die  zeg  maar  de  wegen  kennen  en  weten  hoe  het  werkt.  Dat  is  van  een   bepaald  kaliber”.   Maar  niet  elk  initiatief  is  zo  succesvol  en  niet  elke  initiatiefnemer  is  even  capabel.  Het  gaat   dan  om  groepen  die  de  gemeente  nog  als  tegenstander  percipiëren  of  die  “geen  medestanders   kunnen  vinden”  of  “echt  niet  goed  zijn  in  het  bijhouden  van  hun  boekhouding”,  “die  elke  keer  toch   maar  niet  begrijpen  wat  nou  wel  en  wat  niet  gesubsidieerd  kan  worden”  (Respondent  10-­‐U).  Dat   maakt  dat  uitvoerders  bij  deze  mensen  een  andere  aanpak  volgen:    

 

56  

“Bij  de  één  ben  je  heel  erg  nauw  betrokken  en  ben  je  veel  meer  aan  het  sturen  dan   bij  de  ander  en  dat  heeft  alles  te  maken  met  hoe  zelfstandig  die  mensen  zijn”   (Respondent  7-­‐U);     “De  ene  bewoner  is  de  andere  niet.  (…)  Je  hebt  wijken  waar  mensen  wat  minder   mondig  zijn  en  je  hebt  wijken  waar  mensen  heel  erg  mondig  zijn.  (…)  En  in  het  ene   geval  kan  je  alleen  maar  zeggen  doen  we  niet,  punt,  en  dan  wordt  het   geaccepteerd.  In  andere  wijken  niet”  (Respondent  8-­‐U).     Hetzelfde  geluid  klinkt  rond  de  bewonersinitiatieven  veiligheid.  Het  idee  is  soms  dat  mensen  zonder   werk  taken  zouden  moeten  oppakken  voor  hun  wijk.  Respondent  5-­‐B  is  hier  echter  sceptisch  over:   “Bij  iemand  van  55  of  56  kan  ik  me  voorstellen  dat  die  niet  aan  het  werk  kan,  maar  jongere  mensen   zitten  niet  zomaar  thuis.  (…)  Als  je  die  mensen  een  rol  wil  geven  voor  bewonersinitiatieven  veiligheid,   moet  je  daar  ook  een  professional  opzetten  om  dat  te  begeleiden”.     Er  bestaan  dus  heel  verschillende  beelden  van  initiatiefnemers  en  dat  beeld  is  bepalend  voor   de  mate  van  vertrouwen  en  sturing.  Respondent  2-­‐B  signaleert  bij  de  stadsdelen  waar  een  groot   aantal  initiatieven  zijn  een  zekere  “bovenlaag”.  Dat  zijn  vaak  dezelfde  mensen  die  dat  doen:  “Die   kennen  de  stadsdeelmedewerker,  en  hebben  daar  een  persoonlijk  nummer  van”  (Respondent  2-­‐B).   Ook  respondent  3-­‐B  denkt  dat  vaak  een  beroep  wordt  gedaan  op  “sleutelfiguren,  dezelfde  mensen”.   Daar  ontstaat  volgens  respondent  2-­‐B  soms  ook  een  soort  hybride  vrijwilliger,  buurtbewoner  en   zzp’er  met  een  sterk  ‘sociale  ondernemer’  gehalte:  “Dus  soms  krijgen  mensen  een  opdracht  van  de   gemeente  om  iets  te  doen  en  soms  zijn  ze  meer  in  de  rol  van  bewoner”.  Voor  respondent  7-­‐U  is  het   echter  een  klare  zaak  dat  initiatiefnemers/vrijwilligers  geen  geld  ontvangen:  “Omdat  je  wilt  dat   mensen  intrinsiek  gemotiveerd  zijn.  (…)  Het  gaat  niet  om  het  geld,  het  gaat  om  het  goede  gevoel  dat   je  eraan  overhoudt,  dat  je  iets  doet  voor  een  ander,  dat  je  samen  bent  met  mensen  en  dat  je  iets   moois  neerzet”.  De  succesvoorbeelden  zoals  Emma’s  Hof  en  de  Zeeheldentuin  zijn  mooi,  maar  het   betreft  toch  vaak  ook  de  intelligente  en  handige  bovenlaag.  Dat  is  ook  het  beeld  wat  de   respondenten  schetsen.  Zeker  wanneer  de  ambitie  van  het  college  is  om  initiatieven  te  verbreden  en   daar  meer  publieksgeld  aan  te  besteden,  kan  de  vraag  gesteld  worden  of  juist  niet  meer  aandacht   moet  worden  besteed  aan  de  minder  succesvolle  initiatieven.      

 

57  

5. Conclusie   Een  sturingsfilosofie  is  een  specifiek  politiek-­‐bestuurlijk  arrangement  waarmee  de  overheid   ontwikkelingen  in  de  maatschappij  en  markt  stuurt.  In  de  afgelopen  jaren  is  de  aandacht  voor  met   name  de  ontwikkelingen  in  de  maatschappij  geïntensiveerd  vanuit  academische  én  bestuurlijke  hoek.   Bewonersinitiatieven26  die  in  de  maatschappij  ontstaan  worden  steeds  belangrijker  in  “de  borging  en   productie  van  publieke  waarde”,  wat  wordt  aangeduid  als  vermaatschappelijking  (Van  der  Steen  et   al.,  2013,  p.18).  In  deze  studie  is  gereflecteerd  op  de  repercussies  voor  de  overheid,  namelijk  hoe  een   gemeente  stuurt  op  ontwikkelingen  zoals  bewonersinitiatieven.  De  nieuwe  sturingsfilosofie  die   gemeenten  hierbij  zou  passen  wordt  omschreven  als  de  participerende  overheid.  Dat  is  een  overheid   die  zich  prudent  en  bescheiden  opstelt  en  ruimte  en  ondersteuning  biedt  aan  initiatieven  (Van  der   Steen  et  al.,  2014,  p.22).  Tegelijkertijd  is  de  realiteit  dat  een  gemeente  en  haar  ambtenaren  met   andere  sturingsfilosofieën  in  het  hoofd  zitten.  In  deze  studie  zijn  naast  de  participerende  overheid   ook  de  rechtmatige,  presterende,  netwerkende  en  burgerbetrekkende  overheid  onderscheiden.     Elke  sturingsfilosofie  stelt  haar  eigen  eisen  aan  hoe  de  overheid  zich  organiseert  en  welke   houding  een  ambtenaar  past.  Het  is  te  herkennen  in  de  structuren  van  een  organisatie,  maar  vaak   ook  sterk  ingegeven  door  de  menselijke  motivatie:  de  manier  waarop  ambtenaren  binnen  een   overheid  willen  werken  of  gewend  zijn  te  werken  en  welke  waarden  zij  daarbij  een  hoger  belang   toekennen  (Stoker,  2006,  p.43).  Er  zijn  bij  de  ondersteuning  van  bewonersinitiatieven  kortom   spanningen  te  veronderstellen  tussen  sturingsfilosofieën.  Aan  de  hand  van  interviews  met   ambtenaren  op  beleid-­‐  en  uitvoeringsniveau  en  een  documentenstudie  is  onderzoek  gedaan  naar  de   spanningen  die  zich  in  de  gemeente  Den  Haag  voordoen.  De  spanningen  die  in  hoofdstuk  4  reeds   doorklonken,  culmineren  in  vijf  concrete  spanningen  tussen  sturingsfilosofieën.        

Spanning  1:  De  spanning  tussen  kwantitatieve  verantwoording  en  ambtenaren  die  daardoor  het   heft  weer  (te  veel)  in  eigen  handen  gaan  nemen.   De  gesprekken  met  ambtenaren  schetsen  het  beeld  dat  het  besef  aanwezig  is  dat  het  ‘van  onderop   moet  komen’,  maar  dat  men  vanuit  de  politiek  wel  –  weliswaar  wisselend  ervaren  –  bepaalde  druk   ervaart  om  ‘initiatieven  te  draaien’.  Dit  terwijl  het  college  in  zijn  participatieagenda  –  geïnspireerd   door  de  RMO  –  concludeert  dat  “niks  doen”  de  belangrijke  uitdaging  wordt  voor  de  overheid   (Gemeente  Den  Haag,  2013,  p.7).  Het  college  heeft  echter  wel  ambities.  Er  gelden  geen  concrete   formele  prestatie-­‐indicatoren  of  targets,  maar  er  ligt  wel  sterke  nadruk  op  continue  vernieuwing  (‘de                                                                                                                           26

 Bewonersinitiatieven:  “collectieve,  informele  en  vrijwillige  vormen  van  zelforganisatie  waarin  burgers  werken  aan  publieke  zaken  in  hun   gemeenschappen”  (Verhoeven  &  Tonkens,  2015a,  p.1).  

 

58  

wethouder  vraagt  om  lijstjes  met  de  nieuwste  voorbeelden’)  en  als  een  stadsdeel  ‘maar  10   initiatieven  heeft’  is  er  wel  een  probleem.  Op  subtiele  wijze  en  niet  zozeer  formeel  maar  informeel,   gelden  er  dus  wel  bepaalde  doelen  en  resultaten  die  passen  bij  de  presterende  overheid.  De   gemeente  acteert  daarom  niet  alleen  reagerend  en  faciliterend,  maar  het  wil  meer  initiatieven  en  dit   ook  stimuleren.  Dit  getuigt  niet  zozeer  van  ‘betrokken  bescheidenheid’,  maar  van  een  ambitieuze   overheid  die  bottom-­‐up  processen  probeert  uit  te  lokken.  Die  attitude  hoeft  niet  fout  te  zijn,  maar   neigt  wel  naar  de  principes  van  de  burgerbetrekkende  overheid.  Bovendien  heeft  het  de  neiging  om   meer  gericht  te  zijn  op  het  kwantitatieve,  terwijl  meerdere  respondenten  liever  de  kwalitatieve   aspecten  van  initiatieven  benadrukt  zien.  Het  aansturen  op  meer  initiatieven  leidt  bovendien  tot   ongewenste  praktijken  zoals  min  of  meer  dwingend  sturen  op  de  aanwezigheid  van  initiatiefnemers   bij  een  netwerkbijeenkomst  of  het  uitputten  van  het  budget.  Het  schuilende  gevaar  van  een   ambitieuze  gemeente  is  dat  ze  al  te  zeer  weer  het  heft  in  eigen  handen  neemt  om  alles  te  bolwerken.    

Spanning  2:  De  spanning  tussen  het  enerzijds  aansluiten  bij  de  energie  van  bewonersinitiatieven  en   anderzijds  die  energie  proberen  vast  te  houden.     Betrokken  bescheidenheid  is  de  houding  die  de  gemeente  zou  passen.  Het  devies  is  om  aan  te  sluiten   bij  de  energie  die  er  is.  Uit  de  interviews  blijkt  dat  ambtenaren  inderdaad  liever  aansluiten  bij   bestaande  energie  dan  deze  zelf  te  moeten  opwekken,  zoals  bij  beleidsparticipatie  het  geval  is.  De   subsidiesystematiek  sluit  hierop  aan,  omdat  het  de  subsidie  daar  wil  alloceren  waar  de  energie  zit.   Dat  past  bij  de  presterende  overheid  die  graag  prestaties  koppelt  aan  geldelijke  waardering.  De   bestaande  bewonersorganisaties  ontvangen  subsidies  naar  rato  van  de  activiteiten  die  ze   organiseren  en  de  hoop  is  dat  zich  nieuwe  bewonersgroepen  aandienen  met  initiatieven.  Deze   bewonersgroepen  hebben  echter  vaak  een  incidenteel  karakter.  De  Rob  (2012,  p.9-­‐10)  spreekt  niet   voor  niets  over  “kleinschalige,  losse  en  informele  groepen”.     Ambtenaren  sturen  echter  op  het  vasthouden  van  de  energie  en  zien  de  subsidie  hierbij  als   investering  om  een  duurzaam  effect  te  realiseren.  Dat  kan  door  initiatieven  met  elkaar  te  verbinden,   ze  structureel  uit  te  rollen  of  door  initiatiefnemers  later  nog  een  keer  te  benaderen.  Je  kunt  dit   enerzijds  duiden  als  waardering  voor  de  capaciteiten  van  bewoners,  anderzijds  is  het  een  governance   strategie  om  overzicht  te  houden  en  mogelijk  ook  om  nieuwe  netwerken  te  creëren,  zeker  daar  waar   bewonersorganisaties  afkalven.  Die  netwerken  zijn  een  middel  om  energie  vast  te  houden  én  te   vergroten.  Het  is  kenmerkend  voor  de  netwerkende  overheid  die  toch  weer  zoekt  naar  het   ‘georganiseerde’  en  niet  het  ‘losse’.  Netwerken  vergen  echter  ook  onderhoud,  en  dan  wordt  de   gemeente  al  snel  gezien  als  het  centrale  punt.  Dan  is  de  gemeente  niet  meer  een  partij  die  aansluit   bij  de  energie,  maar  een  partij  die  de  energie  moet  blijven  opwekken.  Zo  dreigt  het  initiatief  weer  te   verschuiven  naar  de  gemeente.    

 

59  

Spanning  3:  De  spanning  tussen  het  op  één  punt  of  organisatiebreed  alloceren  van  het   onderwerp/de  ondersteuning  van  bewonersinitiatieven.   Oude  Vrielink  en  Verhoeven  (2011,  p.383)  bepleiten  dat  een  participerende  overheid  in  het  denken,   maar  ook  in  het  doen  en  in  haar  systemen  meer  ‘burgergericht’  dient  te  zijn.  Hoe  een  burgergerichte   organisatie  van  de  gemeente  eruitziet,  is  echter  voor  discussie  vatbaar.  Die  discussie  kent  een   combinatie  van  op  de  staat  gerichte  en  maatschappijgerichte  sturingsargumenten  (Hajer  et  al.,  2004,   p.10).  Een  eerste  vraag  is  bijvoorbeeld  al  of  bewonersinitiatieven  de  hele  gemeentelijke  organisatie   aangaan  of  dat  ze  naar  één  centraal  punt  moeten  worden  geleid.  In  Den  Haag  worden   bewonersinitiatieven  vanuit  verschillende  onderdelen  van  de  organisatie  bediend,  maar  de  Dienst   Publiekszaken  (DPZ)  komt  steeds  meer  in  de  lead.  Hier  doet  zich  echter  ook  meteen  de  spanning   voor.  DPZ  als  de  ‘participatieclub’  zonder  dat  de  rest  van  de  organisatie  meebeweegt,  is  een   ongewenst  scenario.  Het  besef  leeft  sterk  dat  de  verbinding  met  en  draagvlak  bij  de  vakdiensten   cruciaal  is.  Hierin  zien  we  de  netwerkende  overheid  terug  die  goede  intra-­‐organisatorische   verbindingen  voorstaat  tussen  de  stadsdelen  en  de  vakdiensten.  Bovendien  is  de  sturingskeuze  om   participatie  nog  meer  bij  DPZ  te  leggen  –  zoals  bijvoorbeeld  het  projectteam  ‘Duurzaamheid  door   Haagse  wijken’  dat  van  de  Dienst  Stadsbeheer  verhuist  naar  DPZ  –  niet  geheel  ingegeven  door   burgergerichte  of  maatschappijgerichte  argumenten.  Het  was  vooral  een  resultaatgerichte  keuze  om   beleid  en  uitvoering  beter  te  scheiden,  wat  past  bij  de  filosofie  van  de  presterende  overheid.   Dergelijke  sturingskeuzes  lijken  soms  meer  op  de  interne  organisatie  gericht  dan  op  de  maatschappij.   Een  tweede  vraag  is  of  elke  ambtenaar  op  het  stadsdeel  dit  nieuwe  denken  en  doen  moet   beheersen  of  dat  er  specifieke  ambtenaren  voor  apart  worden  gezet.  De  gedachte  was  dat  iedereen   deze  nieuwe  participerende  rolopvatting  wel  zou  oppikken,  maar  er  blijken  ambtenaren  te  zijn  die   nog  met  de  denkpatronen  van  andere  sturingsfilosofieën  (netwerkende  en  rechtmatige)  in  het  hoofd   zitten.  Deze  voelen  zich  meer  senang  bij  de  usual  suspects  zoals  bewonersorganisaties  of  het   ontbreekt  ze  aan  de  nodige  flexibiliteit.  In  elk  stadsdeel  is  nu  een  ambtenaar  apart  gezet  als   zogeheten  groene-­‐golfambtenaar  die  initiatiefnemers  door  de  gemeenteorganisatie  leidt,  maar  de   vraag  is  of  initiatiefnemers  zich  wel  naar  een  centraal  punt  laten  sturen.  Zeker  wanneer  zo’n   ambtenaar  niet  meekan  met  de  snelheid  van  een  initiatief,  want  bewoners  gaan  wel  door.    

Spanning  4:  De  spanning  tussen  experimenteren/risico’s  nemen  en  de  roep  om  duidelijkere  kaders.   Het  sociaal  instrumentarium  is  bij  de  participerende  overheid  prominenter  aanwezig  dan  het   juridische-­‐  en  financiële  instrumentarium  (Andringa  et  al.,  2012,  pp.8-­‐9).  De  competenties  en   vaardigheden  van  ambtenaren  –  maar  ook  van  initiatiefnemers  –  zijn  essentieel.  In  de  interviews  is   naar  voren  gekomen  dat  de  persoonlijkheid  van  een  ambtenaar  ook  veel  gewicht  in  de  schaal  legt.  De   relaties  die  ambtenaren  aangaan  met  initiatiefnemers  zijn  gebaseerd  op  vertrouwen  en  getuigen  van  

 

60  

de  persoonlijke  benadering  waaraan  gerefereerd  is  in  de  theorie  (Oude  Vrielink  &  Van  de  Wijdeven,   2011,  p.441;  Denters  et  al.,  2013,  p.42).     Juist  omdat  de  persoonlijkheid  van  de  ambtenaar  invloed  heeft  op  het  proces,  kan  willekeur   ontstaan  in  de  behandeling  van  bewonersinitiatieven.  De  ene  ambtenaar  is  tot  meer  bereid  dan  de   ander  en  de  ene  keer  gaat  een  ambtenaar  verder  dan  de  andere  keer.  Dat  is  in  strijd  met  de   rechtmatige  overheid  die  gelijke  behandeling  hoog  in  het  vaandel  heeft  staan  (Stoker,  2006,  p.50).   Vooral  vanuit  de  uitvoering  klinkt  nu  de  roep  om  kaders  wat  wel  en  wat  niet  kan,  zodat  hun  handelen   uitlegbaar  is.  Deze  reflex  is  verklaarbaar  vanuit  de  waarde  van  rechtmatigheid,  maar  grijpt  ook  terug   op  de  vooraf  gestelde  randvoorwaarden  en  kaders  die  de  burgerbetrekkende  overheid  kenmerken.   In  de  filosofie  van  de  participerende  overheid  is  beleid  juist  niet  het  beginpunt  maar  het  sluitstuk.   Gevreesd  wordt  dat  nieuwe  kaders  leiden  tot  normering  en  bureaucratisering  die  de  ruimte   beperken  om  bewonersinitiatieven  adequaat  te  faciliteren.     De  participerende  overheid  zou  meer  gericht  moeten  zijn  op  “het  losmaken  van  dynamiek,   het  bieden  van  experimenteerruimte  en  accepteren  dat  er  soms  iets  mislukt”  (Andringa  et  al.,  2012,   p.5).  Daarvoor  is  politieke  durf  nodig,  maar  nu  voert  dubbelzinnigheid  de  boventoon.  Enerzijds  is  er   de  politieke  wens  om  te  experimenteren,  maar  anderzijds  trapt  men  ook  op  de  rem.  De  discrepantie   tussen  de  politieke  wens  en  opdracht  heeft  tot  gevolg  dat  uitvoerende  ambtenaren  soms   onvoldoende  rugdekking  ervaren,  omdat  ze  door  wethouders  worden  teruggefloten  ofwel  bij  te   grote  risico’s  ofwel  wanneer  bewoners  bij  de  wethouder  aankloppen  over  een  starre  ambtenaar.  De   politieke  vrees  dat  dingen  mislukken  is  wel  verklaarbaar  vanwege  de  verantwoordingsplicht  aan  de   raad  en  de  ambitie  van  succes,  maar  niet  bevorderlijk.  Zo  zien  we  een  politieke  top  die  de   participerende  filosofie  wil  omarmen,  maar  tegelijkertijd  het  rechtmatige  en  presterende  (te)  sterk   laat  meewegen.      

Spanning  5:  De  spanning  tussen  verticale  verantwoording  en  horizontale  verantwoording.     De  verantwoording  is  (nog)  sterk  verticaal  georiënteerd.  Eén  van  de  instrumenten  waarmee  de   gemeente  initiatiefnemers  tegemoet  komt  is  de  subsidieregeling  Leefbaarheid  &   Bewonersparticipatie,  maar  dit  wordt  gezien  als  een  klassiek  instrument.  Subsidieaanvragers  dienen   een  inhoudelijk  en  financieel  verslag  te  overleggen  en  initiatieven  moeten  passen  binnen  het   activiteitenprogramma  van  een  stadsdeel  –  wat  op  zichzelf  weer  voortvloeit  uit  het  stadsdeelplan  dat   wordt  ingestemd  door  de  gemeenteraad.  Ietwat  kunstmatig  is  hierin  de  verticale  sturing  van  politiek   en  stadsdeel  op  de  doelbepaling  waarneembaar,  kenmerkend  voor  de  rechtmatige  overheid.   Argument  hiervoor  is  onder  andere  om  aan  ‘kritische’  vakdiensten  te  kunnen  tonen  dat  het  ‘niet   helemaal  losgeslagen  is’.  De  verticale  oriëntatie  blijkt  ook  uit  het  feit  dat  politiek-­‐bestuurlijke   sensitiviteit  essentieel  wordt  geacht.  We  hebben  in  de  theorie  ontdekt  dat  Binnema  et  al  (2013,  p.12)  

 

61  

en  Budding  (2014,  p.38)  die  gerichtheid  op  de  politieke  omgeving  als  een  kenmerk  van  de   rechtmatige  ambtenaar  beschouwen.  De  participerende  overheid  vraagt  juist  ambtenaren  die  bij  tijd   en  wijle  ook  een  “stevig  weerwoord  kunnen  bieden  aan  de  systeemwereld”  (Oude  Vrielink  &  Van  de   Wijdeven,  2011,  p.451).   Er  is  wel  een  verschuiving  waarneembaar  van  het  rechtmatige  naar  het  presterende.  Hoewel   ambtenaren  nog  steeds  controleren  op  ‘hoe  bewoners  hun  zaakjes  regelen’,  wil  de  gemeente   initiatieven  juist  meer  afrekenen  op  het  behaalde  resultaat.  De  beoordeling  of  het  gewenste   resultaat  behaald  is,  blijft  echter  een  aangelegenheid  van  de  gemeenteambtenaar.  Zo  is  nog  steeds   sprake  van  verticale  verantwoording,  die  qua  strakheid  wel  verschilt  naar  gelang  de  schaal  van  een   initiatief.  Interessante  implicatie  van  die  verschuiving  van  het  rechtmatige  naar  het  presterende  is   deze:  wat  gebeurt  er  als  een  initiatief  het  beoogde  resultaat  niet  heeft  behaald?  De  vraag  is   geopperd  of  het  dan  aan  de  gemeente  is  om  het  oordeel  te  vellen.  Dit  lijkt  namelijk  te  schuren  met   het  zijn  van  een  participerende  overheid,  die  meer  horizontale  (sociale)  verantwoording  bepleit.     Deze  sociale  verantwoording  beoogt  maatschappelijk  engagement  los  te  maken  (Sahni  &   Vayunandan,  2010,  p.507).  Initiatiefnemers  zouden  zich  dan  verantwoorden  aan  de  buurt  zonder  dat   de  gemeente  hier  tussen  zit.  Ambtenaren  sporen  initiatiefnemers  nu  ook  al  aan  om  de  wijk  goed  te   betrekken.  Hier  is  echter  ook  een  spanning  gesignaleerd.  De  ervaring  leert  dat  de  gemeente  er  vroeg   of  laat  toch  aan  te  pas  moet  komen.  Wat  te  doen  als  er  uiteenlopende  actieve  meningen  zijn  over  het   esthetische  gehalte  van  bijvoorbeeld  stadslandbouw?  Vaak  wordt  de  gemeente  als  borger  van  het   algemeen  belang  uiteindelijk  verzocht  het  pleit  te  beslechten.  Hoewel  de  participerende  overheid   meer  horizontale  verantwoording  bepleit,  ziet  men  in  dat  het  rechtmatige  van  de  overheid  blijft.        

Aanbevelingen   De  geschetste  spanningen  laten  zien  hoe  verschillende  sturingsfilosofieën  hun  werk  doen  in  de   gemeente.  Het  is  belangrijk  om  evenwicht  aan  te  brengen  tussen  deze  filosofieën,  maar  ook  om   duidelijke  keuzes  te  maken.  Op  basis  van  het  gedane  onderzoek  verdient  het  volgende  aanbeveling:      

1.  Besluit  welke  sturingsvormen  u  daadwerkelijk  wilt  toepassen.   Er  zijn  in  Den  Haag  verschillende  sturingsvormen  waarneembaar  rond  bewonersinitiatieven.  Een   eerste  is  dat  u  als  gemeente  bereikbaar  bent  voor  bewoners  die  een  initiatief  nemen  (eerstelijns  rol).   Een  tweede  is  het  monitoren  van  bewonersinitiatieven,  zoals  dat  nu  al  gebeurt  op  Jouw  Initiatief   (monitorende  rol).  Zo  houdt  u  het  overzicht.  Een  derde  is  om  als  een  makelaar  initiatieven  met  elkaar   te  verbinden  zodat  ze  van  elkaar  kunnen  leren  en  elkaar  kunnen  versterken  (makelaarsrol).  Een   vierde  is  om  het  proces  te  faciliteren  door  faciliteiten  of  budget  beschikbaar  te  stellen  en  knelpunten   op  te  lossen  die  alleen  de  gemeente  kan  oplossen  (faciliterende  rol).  Een  vijfde  is  om  een  trekkers-­‐  en    

62  

aanjagersrol  te  vervullen  door  mensen  te  verleiden  tot  meer  initiatieven.  Het  is  belangrijk  om  u   bewust  te  worden  van  deze  sturingsvormen  en  om  (telkens  weer)  te  bepalen  hoe  ver  u  kunt  en  wilt   gaan.  Het  is  met  name  van  belang  om  u  goed  te  bezinnen  op  de  laatste  rol  omdat  het  initiatief  hierbij   weer  sterk  bij  de  gemeente  gaat  liggen.  Bedenk  dat  bewoners  in  de  eerste  plaats  vaak  gemotiveerd   zijn  om  iets  te  doen  voor  de  buurt  en  niet  zozeer  voor  de  gemeente.            

2.  Heroverweeg  nut  en  noodzaak  van  netwerken  en  de  positie  van  de  gemeente  hierin.     Netwerken  helpen  om  overzicht  te  houden  over  bewonersinitiatieven  en  ze  fungeren  als  platform   waar  initiatiefnemers  van  elkaar  kunnen  leren.  Lab  070  is  een  goed  voorbeeld.  Aan  de  andere  kant   zien  we  het  Stedelijk  Netwerk  Bewonersinitiatieven  Veiligheid.  Dit  netwerk  bestaat  al  langer  en  de   bewonersinitiatieven  hierbij  aangesloten  zijn  al  tamelijk  geïnstitutionaliseerd.  De  gemeente  is  het   centrale  punt  in  dit  netwerk  en  als  er  bewonersinitiatieven  wegvallen  wordt  er  door  de  stedelijk   coördinator  en  het  stadsdeel  geprobeerd  om  nieuwe  bewonersinitiatieven  van  de  grond  te  krijgen.   We  zien  een  gemeente  die  het  netwerk  onderhoudt  en  zodanig  in  de  lead  is.  Hoewel  netwerken  an   sich  niet  verkeerd  zijn  is  het  wel  belangrijk  om  enerzijds  te  zorgen  dat  deze  voor  bewoners   functioneel  zijn  en  niet  tot  een  oeverloos  overlegcircuit  verworden.  Blijf  daarom  peilen  of  er   behoefte  is  aan  het  netwerk.  Anderzijds  moet  de  gemeente  zich  niet  verliezen  in  het  onderhouden   van  dit  netwerk.  Zorg  dat  bewoners  zelf  de  waarde  inzien  van  het  netwerk  en  zich  ervoor  willen   inzetten.      

3.  Maak  de  stadsdelen  nog  meer  leidend  en  organiseer  intra-­‐organisatorische  kruisbestuiving.   Het  onderwerp  van  bewonersinitiatieven  komt  steeds  meer  bij  DPZ  en  de  stadsdelen  te  liggen.  De   stadsdelen  staan  fysiek  en  vaak  ook  gevoelsmatig  dicht  bij  bewoners  en  er  werken  over  het   algemeen  ambtenaren  die  meer  geschikt  zijn  voor  dit  type  werk.  De  vakdiensten  zijn  echter   evengoed  nodig,  aangezien  zij  beleid  dat  belemmerend  werkt  kunnen  wegnemen.  Het  besef  moet   groeien  dat  vakdiensten  (beleid)  en  stadsdelen  (uitvoering)  elkaar  nodig  hebben.  Organiseer  daarom   kruisbestuiving.  Zorg  dat  de  stadsdelen  en  DPZ  in  een  formele  rol  leidend  worden  in  de   ondersteuning  van  bewonersinitiatieven  en  zorg  dragen  voor  de  verbinding  met  vakdiensten.  Dit   betekent  niet  dat  het  bewoners  niet  vrijstaat  om  eigenhandig  hun  weg  te  zoeken  binnen  de   gemeentelijke  organisatie  –  want  dat  doen  ze  toch  –  maar  wel  dat  die  contacten  vanuit  de   organisatie  worden  teruggekoppeld  aan  de  betreffende  stadsdeelmedewerker.  Andersom  dienen  de   stadsdelen  de  vakdiensten  actief  te  informeren  over  de  initiatieven  die  ze  ondersteunen.  Door   vakdiensten  actief  te  betrekken  en  te  laten  zien  ‘dat  het  werkt’,  kunnen  de  stadsdelen  krediet   opbouwen,  ook  bij  de  meest  kritische  vakdiensten.  

 

63  

4.  Zorg  voor  ‘goede’  participerende  ambtenaren  in  de  stadsdelen.   Is  de  ondersteuning  van  bewonersinitiatieven  iets  wat  iedereen  moet  kunnen  of  vergt  het  specifieke   competenties  en  dus  specifieke  ambtenaren?  De  huidige  situatie  is  dat  beheerders  in  mindere  en   stadsdeelmedewerkers  in  meerdere  mate  bewonersinitiatieven  ondersteunen.  ‘Goede’   participerende  ambtenaren  zijn  echter  wisselend  aanwezig  in  de  stadsdeelorganisaties  en  vaak  is  het   een  toevallige  combinatie  van  factoren  die  maakt  dat  deze  ambtenaren  ‘het  goed  doen’.  Het   verdient  aanbeveling  om  vooral  stadsdeelmedewerkers  het  contact  te  laten  voeren  met  bewoners,   met  beheerders  in  een  uitvoerende  ondersteunende  rol.  Zorg  voor  voldoende  capaciteit,  zodat   stadsdeelmedewerkers  aan  deze  werkzaamheden  toekomen  en  intensiveer  de  training-­‐  en  opleiding,   zodat  ze  hun  participerende  rol  leren  verstaan.  Ook  is  het  raadzaam  om  bij  werving  en  selectie  te   selecteren  op  mensen  die  communicatief  vaardig  zijn,  politiek-­‐bestuurlijk  sensitief  zijn  en   verbindingen  kunnen  leggen  met  bewoners,  maar  ook  met  vakdiensten.  Overweeg  daarom  om   specifiekere  competenties  op  te  nemen  in  het  Haags  Generiek  Functiehuis  die  meer  recht  doen  aan   de  complexiteit  van  het  werken  in  de  stadsdelen.  Nu  blijft  het  beperkt  tot  ‘klantgerichtheid’  en   ‘aanpassingsvermogen’.  Overweeg  een  passende  salariëring  voor  het  werken  in  de  stadsdelen.  Stel   de  vraag  of  de  veelzijdigheid  en  complexiteit  van  het  werk  in  de  stadsdelen,  bijvoorbeeld  vergeleken   met  het  werk  van  een  beleidsmedewerker,  geen  betere  salariëring  rechtvaardigt.    

5.  Overweeg  om  een  handreiking  te  schrijven  over  het  werken  met  bewonersinitiatieven.   Beleid  op  bewonersinitiatieven  is  niet  gewenst,  dat  is  de  conclusie  die  zowel  op  beleid-­‐  als   uitvoeringsniveau  is  getrokken.  Tegelijkertijd  zoeken  uitvoerende  ambtenaren  soms  wel  naar  meer   vastigheid  onder  andere  omdat  men  bang  is  voor  willekeur,  het  handelen  uitlegbaar  moet  blijven  aan   burgers  en  omdat  soms  rugdekking  ontbreekt  vanuit  beleid-­‐,  management-­‐  en  politiek  niveau.  Een   handreiking  helpt  ambtenaren  om  hun  handelen  ergens  op  te  kunnen  baseren.  Het  heeft  niet  alleen   interne  maar  ook  externe  waarde.  Wanneer  een  ambtenaar  zich  binnen  de  organisatie  dient  te   verantwoorden  voor  gemaakte  keuzes,  kan  hij  zich  ergens  op  beroepen.  Maar  ook  richting  bewoners   is  een  handreiking  van  waarde.  Te  denken  valt  aan  een  duidelijk  stuk  op  de  website  waar  de   gemeente  omschrijft  hoe  het  bewonersinitiatieven  ondersteunt  en  wat  bewoners  wel  en  niet  mogen   verwachten.  Belangrijk  is  dat  het  ambtenaren  de  autoriteit  verleent  die  ze  soms  missen,  maar  dat  het   tegelijkertijd  niet  de  benodigde  ruimte  inperkt.                

 

64  

Referentielijst    

  Akkerman,  T.,  Hajer,  M.A.  &  Grin,  J.,  2004.  The  interactive  state:  democratisation  from  above?   Political  Studies,  52(1),  pp.82–95.   Andringa,  J.,  Lankreijer,  L.,  Van  Leenders,  C.  &  Reyn,  L.,  2012.  Tien  kansen  voor  de  energieke   ambtenaar.  Amsterdam:  Nieuw  Akademia.   Babbie,  E.,  2010.  The  practice  of  social  research.  12th  ed.  Wadsworth:  Cengage  Learning.   Beers,  P.J.,  Verhagen,  M.  &  Wittmayer,  J.,  2015.  Rapport  "Den  Haag  in  Beweging"  -­‐  Verkenning   duurzaamheidsparticipatie.  Rotterdam:  Dutch  Research  Institute  For  Transitions.   Bevir,  M.,  2007.  Encyclopedia  of  governance.  Thousand  Oaks:  SAGE  Publications,  Inc.   Bevir,  M.,  2010.  Democratic  governance.  Princeton  en  Oxford:  Princeton  University  Press.   Binnema,  H.,  Geuijen,  K.  &  Noordegraaf,  M.,  2013.  Verbindend  vakmanschap.  De  uitdaging  van   tegelijk  loslaten  en  samenbrengen.  Utrecht:  USBO  Advies.   Blom,  M.  &  Schillemans,  T.,  2010.  De  ondefinieerbare  staat.  Horizontale  en  verticale  sturing  door  de   rijksoverheid  sinds  1980.  Beleid  en  Maatschappij,  37(4),  pp.341-­‐54.   Bos,  D.C.,  2014.  Monitor  burgerparticipatie  2013.  Een  inventarisatie  van  gemeentelijk  beleid  en   activiteiten  op  het  gebied  van  burgerparticipatie.  Den  Haag:  ProDemos  -­‐  Huis  voor  democratie  en   rechtsstaat.   Bovens,  M.A.P.,  2000.  De  vierde  macht  revisited.  Over  ambtelijke  macht  en  publieke  verantwoording.   Utrecht,  2000.  Oratie.   Budding,  T.,  2014.  Management  paradigma's  binnen  de  publieke  sector:  zijn  de  dagen  van  NPM  nu   dan  echt  voorbij?  Management  Control  &  Accounting,  7(6),  pp.34-­‐38.   Callahan,  K.,  2007.  Citizen  participation:  models  and  methods.  International  Journal  of  Public   Administration,  30(11),  pp.1179-­‐96.   CDA,  2014.  Verkiezingsprogramma  CDA  Den  Haag  2014-­‐2018:  Durf  te  kiezen.  Den  Haag:  CDA.   Crommelin,  D.,  2012.  Green  Deals:  samenwerken  tussen  overheden,  bedrijfsleven  en  ngo’s  voor   duurzame  economie.  [Online]  Available  at:  http://www.duurzaamplus.nl/markt/green-­‐deals/   [Accessed  10  augustus  2015].   D66,  2014.  Verkiezingsprogramma  D66  Den  Haag  2014-­‐2018.  Den  Haag:  D66.   D66  et  al.,  2014.  Coalitieakkoord  2014-­‐2018:  Vertrouwen  op  Haagse  Kracht.  Den  Haag:  Gemeente   Den  Haag.   Damgaard,  B.  &  Lewis,  J.M.,  2014.  Accountability  and  citizen  participation.  [Online]  Oxford:  Oxford   Handbooks  Available  at:  

 

65  

http://www.oxfordhandbooks.com.proxy.uba.uva.nl:2048/view/10.1093/oxfordhb/9780199641253. 001.0001/oxfordhb-­‐9780199641253-­‐e-­‐020  [Accessed  10  augustus  2015].   De  Boer,  F.,  2011.  De  grounded  theory  approach:  een  update.  KWALON,  16(1),  pp.25-­‐33.   De  Jong,  J.,  Litjens,  B.  &  Pröpper,  I.,  2013.  De  'doe-­‐democratie'  naar  een  nieuwe  verhouding  tussen   overheid  en  samenleving.  Resultaten  van  een  online  enquête  onder  Nederlandse  gemeenten  over  het   ondersteunen  en  stimuleren  van  de  'doe-­‐democratie'.  Vught:  Partners  en  Pröpper.   Denhardt,  R.B.  &  Denhardt,  J.V.,  2000.  The  new  public  service:  serving  rather  than  steering.  Public   Administration  Review,  60(6),  pp.549-­‐59.   Denktank  VNG,  2013.  Van  eerste  overheid  naar  eerst  de  burger.  Over  maatschappelijke  initiatieven   die  de  lokale  overheid  uitdagen.  Den  Haag:  Vereniging  van  Nederlandse  Gemeenten.   Denters,  B.,  Tonkens,  E.,  Verhoeven,  I.  &  Bakker,  J.,  2013.  Burgers  maken  hun  buurt.  Den  Haag:   Platform31.   Dijkstra,  G.,  2008.  Outputmeting  van  overheidspersoneel:  een  simpele  prestatie?   Bestuurswetenschappen,  62(1),  pp.54-­‐68.   Dijstelbloem,  H.O.  &  Meurs,  P.L.,  2004.  Publieke  verantwoording  in  de  maatschappelijke   dienstverlening.  In  E.R.  Engelen  &  M.  Sie  Dhian  Ho,  eds.  De  staat  van  de  democratie.  Democratie   voorbij  de  staat.  Amsterdam:  Amsterdam  University  Press.  pp.113-­‐34.   Durose,  C.  &  Lowndes,  V.,  2010.  Neighbourhood  governance:  contested  rationales  within  a  multi-­‐ Level  setting  –  a  study  of  Manchester.  Local  Government  Studies,  36(3),  pp.341-­‐59.   DuurzaamDoor,  2015.  In  uitvoering.  [Online]  Available  at:   https://www.duurzaamdoor.nl/programma/uitvoering  [Accessed  11  augustus  2015].   Emma's  Hof,  2015.  Van  idee  tot  tuin.  [Online]  Available  at:   http://www.emmashof.nl/paginas/view/57  [Accessed  11  augustus  2015].   Engelen,  E.R.  &  Sie  Dhian  Ho,  M.,  2004.  Democratische  vernieuwing.  Luxe  of  noodzaak?  In  E.R.   Engelen  &  M.  Sie  Dhian  Ho,  eds.  De  staat  van  de  democratie.  Democratie  voorbij  de  staat.  Den  Haag:   WRR.  pp.17-­‐38.   Enthoven,  G.,  2005.  Representatief  en  participatief:  Een  tussenbalans  na  tien  jaar  interactief   besturen.  Bestuurskunde,  14(2),  pp.21-­‐29.   Fung,  A.  &  Wright,  E.O.,  2001.  Deepening  democracy:  innovations  in  empowered  participatory   governance.  Politics  &  Society,  29(1),  pp.5-­‐41.   Gemeente  Den  Haag,  2012.  Ontkokering:  gemeentelijke  organisatie  in  transitie.  Den  Haag:  Gemeente   Den  Haag.   Gemeente  Den  Haag,  2013.  Afdoening  Motie  Participatieagenda.  Den  Haag:  Gemeente  Den  Haag.   Gemeente  Den  Haag,  2014a.  Topdossier  3:  Gebiedsgericht  werken.  Den  Haag:  Gemeente  Den  Haag.  

 

66  

Gemeente  Den  Haag,  2014b.  Nieuw  beleidskader  bewonersorganisaties.  Den  Haag:  Gemeente  Den   Haag.   Gemeente  Den  Haag,  2014c.  Gebiedsgericht  werken:  waarom,  wat  en  hoe.  Den  Haag:  Gemeente  Den   Haag.   Gemeente  Den  Haag,  2015a.  Bewonersinitiatieven  veiligheid.  [Online]  Available  at:   http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Bewonersinitiatieven-­‐veiligheid.htm  [Accessed  11   augustus  2015].   Gemeente  Den  Haag,  2015b.  Subsidieregeling  Initiatievenbudget  Duurzaamheid  door  Haagse  wijken   2015.  [Online]  Available  at:   http://www.denhaag.nl/web/wcbservlet/com.gxwebmanager.gxpublic.risbis.fileservlet?fileid=6f53f5 5d-­‐7162-­‐444c-­‐99f5-­‐58aa2923b8dc  [Accessed  22  Juni  2015].   Geurtz,  C.  &  Van  de  Wijdeven,  T.,  2010.  Making  citizen  participation  work:  the  challenging  search  for   new  forms  of  local  democracy  in  the  Netherlands.  Local  Government  Studies,  36(4),  pp.531-­‐49.   Groene  Mient,  2015.  Groene  Mient:  Groen  dorp  in  de  grote  stad.  [Online]  Available  at:   http://www.groenemient.nl  [Accessed  11  augustus  2015].   Groene  Regentes,  2015.  Het  project.  [Online]  Available  at:  http://groeneregentes.nl/categorie/info/   [Accessed  11  augustus  2015].   GroenLinks,  2014.  Verkiezingsprogramma  2014-­‐2018:  Duurzaam,  Sociaal  en  Tolerant  Den  Haag.  Den   Haag:  GroenLinks.   Groep  de  Mos  /  Ouderen  Partij  Den  Haag,  2014.  Verkiezingsprogramma  2014-­‐2018  Groep  de  Mos  /   Ouderen  Partij  Den  Haag:  Terug  naar  de  Menselijke  Maat.  Den  Haag:  Groep  de  Mos  /  Ouderen  Partij   Den  Haag.   Haagse  Stadspartij,  2014.  Verkiezingsprogramma  2014  Haagse  Stadspartij.  Den  Haag:  Haagse   Stadspartij.   Hajer,  M.A.,  2003.  Policy  without  polity?  Policy  analysis  and  the  institutional  void.  Policy  Sciences,   36(2),  pp.175-­‐195.   Hajer,  M.A.,  2009.  Authoritative  governance.  Policy  making  in  the  age  of  mediatization.  Oxford:   Oxford  University  Press.   Hajer,  M.A.,  2011.  De  energieke  samenleving.  Op  zoek  naar  een  sturingsfilosofie  voor  een  schone   economie.  Den  Haag:  Planbureau  voor  de  Leefomgeving.   Hajer,  M.A.,  Van  Tatenhove,  J.P.M.  &  Laurent,  C.,  2004.  Nieuwe  vormen  van  governance.  Een  essay   over  nieuwe  vormen  van  bestuur  met  een  empirische  uitwerking  naar  de  domeinen  van   voedselveiligheid  en  gebiedsgericht  beleid.  Bilthoven:  RIVM.   Hendriks,  F.,  2006.  Vitale  democratie.  Theorie  van  democratie  in  actie.  Amsterdam:  Amsterdam   University  Press.   Herold,  M.,  2013.  Beleidsambtenaren,  ongeschreven  regels  en  openheid  in  de  beleidsontwikkeling.   [Online]  Available  at:    

67  

http://www.beleidsonderzoekonline.nl/tijdschrift/bso/2013/05/BELEIDSONDERZOEK-­‐D-­‐13-­‐00005   [Accessed  10  augustus  2015].   Het  Singelpark,  2015.  Het  Singelpark.  [Online]  Available  at:  http://www.singelpark.nl/het-­‐singelpark   [Accessed  10  augustus  2015].   Hood,  C.,  1991.  A  public  management  for  all  seasons?  Public  Administration,  69(1),  pp.3-­‐19.   Hoogenboom,  M.,  2011.  Particulier  initiatief  en  overheid  in  historisch  perspectief.  Beleid  en   Maatschappij,  38(4),  pp.388-­‐401.   Hupe,  P.  &  Hill,  M.,  2007.  Street-­‐level  bureaucracy  and  public  accountability.  Public  Administration,   85(2),  pp.279–99.   Jouw  Initiatief,  2015.  Jouw  Initiatief.  [Online]  Available  at:  https://join.denhaag.nl  [Accessed  11   augustus  2015].   Kelly,  T.,  2004.  Unlocking  the  iron  cage.  Public  administration  in  the  deliberative  democratic  theory  of   Jürgen  Habermas.  Administration  &  Society,  36(1),  pp.38-­‐61.   Kooiman,  J.,  1999.  Social-­‐political  governance.  Public  Management:  An  International  Journal  of   Research  and  Theory,  1(1),  pp.67-­‐92.   Lenos,  S.,  Sturm,  P.  &  Vis,  R.,  2006.  Burgerparticipatie  in  gemeenteland:  Quick  scan  van  34   coalitieakkoorden  en  raadsprogramma’s  voor  de  periode  2006  –  2010.  Amsterdam:  Instituut  voor   Publiek  en  Politiek.   Meer  groen?  Zelf  doen!,  2015.  Hoe  het  begon  in.  [Online]  Available  at:   http://meergroenzelfdoen.nl/hoe-­‐het-­‐begon-­‐in-­‐de-­‐haagse-­‐uitvinderswijk/  [Accessed  11  augustus   2015].   Michels,  A.M.B.,  2011.  De  democratische  waarde  van  burgerparticipatie:  interactief  bestuur  en   deliberatieve  fora.  Bestuurskunde,  20(2),  pp.75-­‐84.   Michels,  A.M.B.,  2012.  Citizen  participation  in  local  policy  making:  design  and  democracy.   International  Journal  of  Public  Administration,  35(4),  pp.285-­‐92.   Ministerie  van  BZK,  2010.  Help  een  burgerinitiatief!  Den  Haag:  Ministerie  van  Binnenlandse  Zaken  en   Koninkrijksrelaties.   Ministerie  van  BZK,  2012.  Beleidsdoorlichting  burgerparticipatie  2007-­‐  2011.  Den  Haag:  Ministerie   van  Binnenlandse  Zaken  en  Koninkrijksrelaties.   Ministerie  van  BZK,  2013.  De  doe-­‐democratie.  Kabinetsnota  ter  stimulering  van  een  vitale   samenleving.  Den  Haag:  Ministerie  van  Binnenlandse  Zaken  en  Koninkrijksrelaties.   Newman,  J.,  Barnes,  M.,  Sullivan,  H.  &  Knops,  A.,  2004.  Public  participation  and  collaborative   governance.  Journal  of  Social  Policy,  33(2),  pp.203-­‐23.   NOS,  2014.  Extreem  lage  opkomst  verwacht.  [Online]  Available  at:  http://nos.nl/artikel/624973-­‐ extreem-­‐lage-­‐opkomst-­‐verwacht.html  [Accessed  10  augustus  2015].  

 

68  

Osborne,  S.P.,  2006.  The  new  public  governance?  Public  Management  Review,  6(8),  pp.377-­‐87.   Oude  Vrielink,  M.  &  Van  de  Wijdeven,  T.,  2011.  Ondersteuning  in  vieren.  Zichtlijnen  in  het  faciliteren   van  burgerinitiatieven  in  de  buurt.  Beleid  en  Maatschappij,  38(4),  pp.438-­‐55.   Oude  Vrielink,  M.  &  Verhoeven,  I.,  2011.  Burgerinitiatieven  en  de  bescheiden  overheid.  Beleid  en   Maatschappij,  38(4),  pp.377-­‐87.   Platform31,  2014.  Experimentpartners  gezocht:  maatschappelijke  initiatieven  en  gemeenten.   Opruimen  knelpunten  in  de  doe  democratie.  [Online]  Available  at:   http://www.platform31.nl/nieuws/oproep-­‐opruimen-­‐knelpunten-­‐in-­‐de-­‐doe-­‐democratie  [Accessed   10  augustus  2015].   Pollitt,  C.,  2003.  The  essential  public  manager.  Maidenhead:  Open  University  Press.   PvdA,  2014.  Verkiezingsprogramma  voor  een  sociale  stad  2014-­‐2018:  Schouders  eronder,  dat  werkt.   Den  Haag:  PvdA.   PvdD,  2014.  Jouw  idealen  in  Den  Haag.  Verkiezingsprogramma  Partij  voor  de  Dieren  Den  Haag   Gemeenteraadsverkiezingen  2014.  Den  Haag:  Partij  voor  de  Dieren.   Rhodes,  R.A.W.,  1996.  The  new  governance:  governing  without  government.  Political  Studies,  44(4),   pp.652-­‐67.   RMO,  2013.  Terugtreden  is  vooruitzien.  Maatschappelijke  veerkracht  in  het  publieke  domein.  Den   Haag:  Raad  voor  Maatschappelijke  Ontwikkeling.   Rob,  2012.  Loslaten  in  vertrouwen:  naar  een  nieuwe  verhouding  tussen  overheid,  markt  én   samenleving.  Den  Haag:  Raad  voor  het  openbaar  bestuur.   Sahni,  P.  &  Vayunandan,  E.,  2010.  Administrative  theory.  New  Delhi:  PHI  Learning  Private  Limited.   Schillemans,  T.,  2010.  Het  gezicht  van  de  publieke  zaak.  Openbaar  bestuur  onder  ogen.  In  H.   Dijstelbloem,  P.  Den  Hoed  &  J.W.  Holts,  eds.  Onvoorspelbare  verantwoording.  Meervoudige   verantwoording  en  de  nieuwsmedia.  Amsterdam:  Amsterdam  University  Press.  pp.305-­‐32.   Smith,  N.,  2010.  The  public  administrator  as  collaborative  citizen:  three  conceptions.  Public   Administration  Quarterly,  34(2),  pp.238-­‐61.   SP,  2014.  Verkiezingsprogramma  SP  Den  Haag.  Den  Haag:  SP.   Speer,  J.,  2012.  Participatory  governance  reform:  a  good  strategy  for  increasing  government   responsiveness  and  improving  public  services?  World  Development,  40(12),  pp.2379–98.   Stoker,  G.,  2006.  Public  value  management.  A  new  narrative  for  networked  governance?  American   Review  of  Public  Administration,  36(1),  pp.41-­‐57.   Swanborn,  P.G.,  2004.  Kwalitatief  onderzoek  en  exploratie.  KWALON  26  ,  9(2),  pp.7-­‐13.   't  Gras  van  de  Buren,  2015.  't  Gras  v/d  Buren.  [Online]  Available  at:  http://www.tgrasvdburen.nl/t-­‐ gras-­‐vd-­‐buren/  [Accessed  11  augustus  2015].  

 

69  

Ter  Bogt,  H.J.,  2006.  Ambities  en  werkelijkheid  van  new  public  management:  de  moeizame   managementvernieuwingen  bij  lagere  overheden  in  Nederland.  Maandblad  voor  Accountancy  en   Bedrijfseconomie,  80(4),  pp.170-­‐79.   Torfing,  J.,  Guy  Peters,  B.,  Pierre,  J.  &  Sørensen,  E.,  2012.  Interactive  governance:  advancing  the   paradigm.  New  York:  Oxford  University  Press.   Van  Dam,  R.,  Duineveld,  M.  &  Durin,  R.,  2015.  Delineating  active  citizenship:  the  subjectification  of   citizens'  initiatives.  Journal  of  Environmental  Policy  &  Planning,  17(2),  pp.163-­‐79.   Van  de  Wijdeven,  T.,  De  Graaf,  L.  &  Hendriks,  F.,  2013.  Actief  burgerschap.  Lijnen  in  de  literatuur.   Tilburg:  Tilburgse  School  voor  Politiek  en  Bestuur.   Van  de  Wijdeven,  T.  &  Hendriks,  F.,  2010.  Burgerschap  in  de  doe-­‐democratie.  Den  Haag:  Nicis   Institute.   Van  den  Berg,  C.F.  &  Van  der  Meer,  F.M.,  2011.  Het  eigene  van  de  overheid  en  haar  personeel  in  een   systeem  van  'multi-­‐level  governance'.  In  L.  Spaans,  ed.  Het  eigene  van  de  overheid.  Input  voor  het   debat  over  de  rol  van  de  overheid.  Den  Haag:  CAOP.  pp.157-­‐68.   Van  der  Heijden,  J.,  Van  der  Mark,  L.,  Meiresonne,  A.  &  Van  Zuylen,  J.,  2007.  Help!  een   burgerinitiatief.  Den  Haag:  InAxis,  Ministerie  van  Binnenlandse  Zaken  en  Koninkrijksrelaties.   Van  der  Steen,  M.,  Hajer,  M.A.,  Scherpenisse,  J.,  Van  Gerwen,  O.  &  Kruitwagen,  S.,  2014.  Leren  door   doen.  Overheidsparticipatie  in  een  energieke  samenleving.  Den  Haag:  NSOB.     Van  der  Steen,  M.,  Scherpenisse,  J.  &  Van  Twist,  M.,  2015.  Sedimentatie  in  sturing:  Systeem  brengen   in  netwerkend  werken  door  meervoudig  organiseren.  Den  Haag:  NSOB.   Van  der  Steen,  M.,  Van  der  Twist,  M.,  Chin-­‐A-­‐Fat,  N.  &  Kwakkelstein,  T.,  2013.  Pop-­‐up  publieke   waarde.  Overheidssturing  in  de  context  van  maatschappelijke  zelforganisatie.  Den  Haag:  NSOB.   Van  Houwelingen,  P.,  Boele,  A.  &  Dekker,  P.,  2014.  Burgermacht  op  eigen  kracht?  Een  brede   verkenning  van  ontwikkelingen  in  burgerparticipatie.  Den  Haag:  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau.   Verhoeven,  I.  &  Tonkens,  E.,  2015a.  Democratic  value  of  citizens’  initiatives:  a  pragmatist  approach.   Ongepubliceerde  paper,  pp.1-­‐26.   Verhoeven,  I.  &  Tonkens,  E.,  2015b.  Join  the  citizens!  Government  participation  as  a  new  mode  of   governance.  Ongepubliceerde  paper,  pp.1-­‐15.   VPRO  Tegenlicht,  2013.  Gaten  in  de  markt.  [Online]  Available  at:  http://www.npo.nl/tegenlicht/28-­‐ 01-­‐2013/VPWON_1185922  [Accessed  10  augustus  2015].   Vromen,  A.,  2010.  Debating  methods:  rediscovering  qualitative  approaches.  In  D.  Marsh  &  G.  Stoker,   eds.  Theory  and  Methods  in  Political  Science.  Hampshire  &  New  York:  Palgrave  Macmillan.  pp.249-­‐66.   VVD,  2014.  Concept-­‐verkiezingsprogramma  2014:  Voorstellen  voor  een  sterk,  leefbaar  en  veilig  Den   Haag.  Den  Haag:  VVD.   WRR,  2012.  Vertrouwen  in  burgers.  Den  Haag/Amsterdam:  Wetenschappelijke  Raad  voor  het   Regeringsbeleid/Amsterdam  University  Press.    

70  

Bijlage  I:  respondentenlijst       Omwille  van  de  anonimiteit  van  de  respondenten  is  in  deze  versie  geen  respondentenlijst  bijgevoegd.              

71