Orgaan van de C u l t u u r H i s t o n s c h e V e r e n i g i n g " T r o m p ' s H u y s " Vlieland
Redactie:
E.J. Veerdig-Robijn Berkcnlaan 7 8899 BP V L I E L A N D Tel.: 05621 - 1049
Tweede jaargang, nr. 3, December 1992 ' Het auteursrechL/copyright van de inhoud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys", Vlieland. Wanneer artikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur.
r
Algemene ledenvergadering op maandag 28 december 1992
Op maandag 28 december a s. organiseren w i j een Algemeiie Ledenvergadering. De vergadering zal worden gehouden in de entourage die daarbij past, n l . "Tromp's Huys" en zal beginnen o m 20.00 nm. Ook deze ledenvergadering (omstreeks april 1993 houden w i j weer onze gebruikelijke Jaarvergadering) heeft weer tot doel o m tussentijds leden de gelegenheid te geven met het bestuur van gedachten te wisselen. Bovendien geeft ons dit de gelegenheid reeds in 1993 een contributieaanpassing i n te laten gaan.
AGENDA 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Opening. Mededelingen bestuur. Contributieverhoging 1993. Rondvraag. W at verder ter tafel korat, Sluiting.
Vanaf de aanvang onzer vereniging is de contributie al r u i m 20 j a a r / 10,-- per jaar en dat op zich rechtvaardigt zeker de voorge^telde verhoging tot / 15,-- per jaar. Daamaast hebben w i j de laatste I jaar een actiever verwervingsbeleid kunnen voeren waardoor waardevolle zakenaan deverzameling i n "Tromp's Huys" konden worden toegevoegd, maar waardoor onze aankoopreserve nogal geslonken is. Bij de presentatie van onze jaarcijfers op de volgende Jaarvergadering zuUen w i j dat meer i n detail toelichten. Verder streven w i j er naar 3x per jaar ons tijdschrift "Tien E«uwen Eijlandt Flielandt" aan onze leden toe te zenden, waardoor Jeze meer dan tot nu toe op de hoogte blijven van de zaken waar we ons mee bezig houden. 1
We hebben gemeend de oude regeling, waarbij een tweede gezinslid siechts/ 5 , - contributie behoeft te betalen, te laten vervallen. D i t sluit meer aan b i j de praktijk t.a.v. de Vlieiander ieden waarbij toegang tot het Museum toch niet strikt tot het gezinshoofd werd beperkt. De nieuwe contributie a d / 1 5 , ~ zal dus een gezinscontiibutie z i j n die alle gezinsleden vrije toegang tot "Tromp's Huys" biedt. Z i j die hun warme belangstelling voor Vlieland's cultuurhistorie willen laten blijken, behoeft de nieuwe regeling natuurii jk niet te beletten dat ook meer gezinsleden lid worden. De desbetreftende wijziging i n het Huishoudelijk Reglement zal u ter vergadering ter goedkeuring worden voorgelegd. De tweede reden van deze vergadering i n de Kerstvakantie is om extra aandachtte geven aan de door de heer B. Huiskes, conservator van "Tromp's Huys", georganiseerde en heel interessantuitgevallen tentoonstelling "Met Betzy op reis". waarin h i j speciaal de door Betzy Akersloot-Berg buiten Nederland gemaakte schilderwerken heeft belicht en aandacht heeft gegeven aan de vele buitenlandse reizen die zij voor en tijdens haar wonen op Vlieiand maakte. In dit kader is mevrouw Prof. D r . A . van Marken, emeritus hoogleraar in de Scandinavische talen en cultuur aan de Rijksuniversiteit te Groningen, bereid gevonden om naar Vlieiand te komen om ons iets te vertellen over de Noorse samenleving en cultuur i n de tweede helft van de vorige eeuw waaruit Betzy Akersloot-Berg voortkwam; een achtergrond die men moet kennen om haar leven en werk beter te leren begrijpen. Z i j was niet alleen een zeer verdienstelijk internationaal bekend schilder, zij was vooral ook een van de vroegste vrouwelijke schilders die de wereld van de kunst heeft voortgebracht en wellicht i n die tijd de enige vrouw die de zee schilderde. Mevrouw Van Maiken zal in haar voordracht, die met enige dia's zal worden geillustreerd, ook schilderstijdgenoten van Betzy Berg in de Scandinavische landen belichten en ons laten zien hoe z i j zich van haar tijdgenoten onderscheidde zowel i n maatschappelijk als i n artistiek opzicht. De positie van een vrouwelijke schilder bracht i n 2
die tijd duidelijke beperkingen met zich mee al zal het feit dat zulke vrouwelijke schilders haast per definitie alleen uit gefortuneerde kringen voortkwamen ook in gunstige zin gewerkt hebben. W i j hopen dat velen, zowel van Vlieland als van buiten, hun belangstelling zullen tonen. Ook niet-leden (en dus zij die het kunnen worden) zijn op daze vergadermg van harte welkom. Hieronder vindt u een, door de heer B. Hiiiskes gemaakte toelichting, die u alvast iets vertelt over Betzy en haar werk zoals op de genoemde tentoonstelling is te zien.
"Met Betzy op reis": van Noordkaap tot Napels Betzy Berg Betzy Berg werd geboren in 1850 op een landgoed in het zuiden van Noorwegen, met ver van het huidige Oslo. Ze werkte als verpleegster onder de Lappen maar besloot zich verder te bekwamen i n de kunst. Tijdens haar leerjaren reisde ze al door Europa: Miinchen, Wenen. Den Haag (waar ze lesnam bij H . W . Mesdag) en Parijs. In 1896 vestigde ze zich op Vlieland maar tot het eind van haar leven bleef z i j reizen om te schilderen. Herhaaldeliik ging ze weken lang tenig naar Noorwegen. Betzy overleed m 1922 op 18 december. Met deze tentoonstelling herdenkt museum "Tromp's Huys" haar 70ste sterfdag. D e schilderijen De tentoongestelde schilderijen wisselen sterk van formaat. De grote en middelgrote werken zijn naar we aannemen door Betzy i n haar atelier (o.a. op Vlieland) geschilderd. Tijdens haar reizen maakte ze schetsjes met potlood en olieverf. De kleine formaten zijn olieverfschetsen. Het schetsen in olie naar de natuur heeft Betzy waarschijnl i j k opgedaan bij Mesdag. Weinig jaren eerder maakte de uitvinding van de tube het werken met olieverf in de natuur mogelijk. Mesdag en andere vertegenwoordigers van de Haagse school hadden speciaal voor het werk buiten een koffertje ingericht. Dat was van alie benodigde spullen voorzien, onder meer van kleine, voorbewerkte paneeltjes. 3
D e tekeningen Veel tekeningen zijn bedoeld als schetsen. Als zelfstandig werk moeten de enkele tekeningen in inkt beschouwd worden. Ook tekeningen i n potlood kunnen we als zelfstandig werk opvatten, maar de oorspronkelijke bedoeling van Betzy is niet meer te achterhalen. Niet eUce potloodschets leidde tot een schilderij en bovendien is bekend dat ze veel schilderijen heeft vemietigd. Wellicht hebben we van die laatste groep nog wel de voorbereidende schets. D e prentbriefkaarten Betzy verzamelde haar leven lang met veel zorg ansichtkaarten. M u seum "Tromp's Huys" beschikt nog over de albums met kaarten die ze kocht en onbeschreven meebracht, kaarten die ze zelf had verstuurd naar haar man thuis en kaarten die ze toegestuurd kreeg van familie en vrienden. De onbeschreven kaarten hebben denkelijk ook tot haar documentatie gediend als ze haar schetsen thuis uitwerkte. Van bijna al haar reisdoelen hebben we zovvel kaarten als schilderijen. Opvallend is de groep kaarten uit Nice, Monte Carlo en Menton; die vindt geen tegenhanger i n haar schilderijen. Dit l i j k t een bevestiging van het idee dat haar artistieke voorkeur uitging naar de onherbergzame en woeste natuur: vulkaanuitbarstingen en grillige kusten waar hoge golven op uiteenspatten. Wel wordt ze kennelijk geboeid door de (resten van de) Romeinse beschaving. Het Forum Romanum is uitgebreid vertegenwoordigd i n haar coUectie en i n haar schilderijen. Betzy op reis Van Betzy's garderobe o f schildersgerei is i n de collectie van "Tromp's Huys" niets bewaard gebleven. Het echtpaar AkerslootBerg stierf kinderloos en liet zijn gehele bezit na aan Jet Visser, de huishoudster. Naar verluid droeg Jet de jurken en mantels van mevrouw af. Een bruikleen van museum "Stedhus Sleat" geeft echter een goed idee hoe rond de eeuwwisseling een dame van stand zich op reis begaf. De hutkoffer is na enige omzwervingen sinds kort weer terug in de coUectie van museum "Tromp's Huys". Ze heeft v r i j w el zeker toebehoord aan de familie Akersloot-Berg. Met enige bruiklenen van historisch textiel kon de koffer "authentiek" gevuld worden. 4
'Bfftgy MgrslQpt-Bgrs'-prijs 1992 Op de i n ons vorige nummer aangekondigde bijeenkomst ter afsluiting van de 1992-tentoonstelling van Vlieiander amateurschilders op 23 oktober j l . , werd de uitslag bekend gemaakt van de door het publiek uitgebrachte stemmen. Van de 4.960 mensen die de tentoonstelling bezochten vulden 3.250 een sterabiljet i n . T i n i Bianchetti-Luttekes was met 876 stemmen voor haar 4 werken de absolute topper van de 12 deehiemers. Haar "Duinlandschap" kreeg met 371 stemmen deeersteprijs, waarvoor haar door de Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys" ten derde male de 'Betzy Akersloot-Berg"-penning werd uitgereikt, ditmaal vergezeld van een firaaie oorkonde gemaakt door Lies Homan. Goede tweede met 225 stemmen werd "Pony op het Westerse V e l d " , van een onzer "jongste" Vlielanders Barbara Minear (nog niet zolang geleden van dat andere eiland Hawaii gekomen). Z i j werd op de penseel gevolgd door EUy Elsinga, die 215 stemmen oogstte voor haar "Wadgezicht" en daarmee b l i j k gaf hoe vele Vlieiander jaren haar talenten tot ontplooiing brachten. Jammer dat siechts enkele Vlielanders b i j de prijsuitreiking hun belangstelling kwamen tonen. W i j geven nog even een overzicht van de deehiemers en hun tentoongestelde werken en het aantal op deze werken uitgebrachte stemmen:
Tini BiahCbetti: 876 "Poes"; 117 "Duinlandschap"; 371 "Bosenduin";283 "Fietsers i n het Bomenland"; 105 5
Barbara Minear; 359 Zonder titel ( p o n y ) ; 134 Zonder titel (pony op Westerse veld); 225
EUy Elsinga; 415 "Tromp's Huys"; 103 "Vlielands landschap"; 97 "Wadgezicht"; 215
Hgtty Boom; 219 Zonder titel (bloemen); 48 Zonder titel (vaart); 171
D i r k Sijtsma; 404 " M o e d e r e n k i n d " ; 131 "Schoen op strand"; 85 "Strand"; 158 "Vaas metbloemen"; 30
Ina Kuiper; 227 "Grachtje";37 "Strekdam"; 155 "Wadgezicht"; 35
Elisabeth Visser: 190 "Voorjaarsboeket"; 42 "Hortensia"; 148
Jan-Wim van der Veen: 151 "Vuurtoren"; 51 "Fazanten"; 82 "Gezicht op het wad": 18
Janneke Hpogeland; 113 "Waterlelie"; 37 "Avond{v)lucht"; 54 "Eersteschooldag"; 22
Aant-Durk van der Veen: 63 "Kroonspolder"; 50 "Kieviet op pier"; 13
Nel Cupido: 54
Marieke van der Veen;
"Landschap"; 12 "Boten": 42
"Nestkastje pimpelmees"; 37
Ook willen w i j u niet het commentaar onthouden dat een bezoekster van de tentoonstelling. mevrouw M . BoUestein-Hattinga, schreef in het gastenboek van "Tromp's Huys":
iederdie
"Eigenlijk goat het niet om kiezen; iets moois maakt, is winnaar voor zichzelf."
6
Van onze leden:
Van ons l i d mevrouw Tot-Rooijers ontvingen w i j informatie over Vlielanders, Friezen en andere Nederlanders die naar Danzig vertrokken in de 17e en 18e eeuw. De gegevens zijn afkomstig uit het burgerboek van Danzig en uit geloofsbrieven en zijn verzameld door de heer Tonko Ufkes en gepubliceerd in het Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie. Hieronder volgt een samenvatting van de ingezonden teksten. waarbij w i j ons, voor zover dit mogelijk was, beperkt hebben tot de Vlielanders:
Vlielanders i n Danzig (tegenwoordig Gdansk) Als sinds de middeleeuwen was de stad Danzig een belangrijk reisdoel voor de Nederlandse handelsvloot. Uit deze Oostzeehaven werd hoofdzakelijk graan maar ook hout gehaald. Naar Danzig brachten de schippers vooral zout en w i j n uit Frankrijk of Portugal en daarnaast haring en textiel uit Nederland. De schepen passeerden daarbij de Sont. Van de tolheffing aldaar zijn uitgebreide registers bewaard met gegevens over de herkomstplaats van de schipper, de vertrek- en bestemmingshaven en de lading. De grote rol van de Nederlandse zeelui i n het vervoer van en naar de Oostzee wordt bij de bestudering van de Sonttolregisters al snel duidelijk. Zo werd tijdens de hier behandelde periode (16001800) meer dan de helft van al het passerende graan vervoerd door Nederlanders. Het grootste deel van dit graan was ingescheept i n Danzig. Over de omvang en het belang van deze handel is reeds veel gepubliceerd en ook de interpretaties van de Sonttolregisters zijn legio. Toch is tot nu toe de geschiedenis van deze handelsbetrekkingen hoofdzakelijk beschreven vanuit Nederlandse bronnen. De t i j d leek daarom gekomen i n Danzig verder onderzoek te doen naar sporen 7
van de vele handelscontacten van die stad met ons land. Nog steeds staan daar in de binnenstad woon- en pakhuizen die in Amsterdam niet zouden misstaan, gebouwd onder leiding van Nederiandse architecten zoals Abraham van den Block en Anthony van Obbergen. De vroegere aanwezigheid van Nederiandse handelaren, zeelui o f ambachtslieden is natuurlijk minder opvallend, maar het stadsarchief bevat vele documenten die daarvan getuigen. Zodra duidelijk werd dat een aantal Nederlanders zich i n deze Oostzeestad vestigde, is besloten deze groep afzonderlijk te bestuderen en gekeken is naar dat deel van deze groep dat burgerrechten verkreeg. Van hen zijn i n de archieven van Danzig de inschrijvingen in het burgerboek bewaard en bovendien van een groot deel van deze nieuwe burgers de geloofsbrieven: geboortebrieven en getuigenverklaringen die zij b i j hun aanvraag overlegd hebben. Deze documenten - een belangrijke genealogische bron - bevatten gegevens over de ouders van de aanvrager, over getuigen die de gegevens bevestigden, hun beroep en leeftijd enz. Niet alle Nederiandse immigranten i n Danzig worden hier dus behandeld maar alleen diegenen die burgerrecht verkregen i n de 17e en 18e eeuw. Behalve de archiefstukken die verband houden met de aanvraag en het verkrijgen van burgerrecht zijn er andere bronnen over de aanwezigheid van Nederlanders in Danzig. Zo bevat de correspondentie tussen de Republiek en Danzig vaak verwikkelingen rond i n Danzig wonende Nederlanders. Vooral tussen 1667 en 1700 werd een grote groep Nederiandse zeelieden burger van Danzig. Er was volop werk op de snel groeiende handelsvloot van Danzig terwijl dit juist terughep i n Nederland. De vooral op de Waddeneilanden en het overige kustgebied van Noord-Nederland geboren schippers maakten toen de overstap. Dat het om emigratie ging en niet alleen om het varen onder een andere vlag, b l i j k t uit feit dat vaak de echtgenote meeging. In het lidmatenboek van Oost-Vlieland zijn attestaties (bewijs van lidmaatschap van Hervormde o f Gereformeerde Kerk) te vinden van geemigreerde Vlielanders o.a. van Jan Comelissen Geweldt, Peter Janssen en Peter Jantzen Groot en hun met name genoemde vrouwen. 8
Uit de uittreksels uit geloofsbrieven, die w i j aan het einde van ditartikel zuUen pubhceren, b l i j k t dat veel Viielandse schippers onderhng verwant waren. Andere zich in Danzig vestigende schippers hadden soms weer familiebanden met VHelanders, zoals de Terschellinger Jan Regnier; hij groeide op Vlieiand op en keerde i n 1700 terug naar Vlieiand. Een jaar eerder waren Rinse Pietersz Blauw en zijn vrouw teruggekomen uit Danzig naar Vlieiand. Ook Blauw woonde waarschijnlijk i n zijn jeugd al op Vlieiand, zo zou althans zijn af^ wijkende geboortebrief verklaard kunnen worden. Het kwam trouwens veel vaker voor dat schippers na verloop van t i j d terugkeerden naar Nederland.
Het burgerrecht Bewoners van Danzig vroegen vaak burgerrechten aan omdat dit nodig was om als handelaar o f ambachtsman te mogen werken. Wie geen burgerrecht bezat kon bijv. geen grond bezitten en mocht geen goederen verhandelen o f verzenden. Een Danziger schipper moest eveneens het burgerrecht van zijn stad bezitten. Normaal gesproken ging het eenmaal verkregen burgerrecht daama over van vader op zoon. De aanvrager moest bewijzen dat hij als v r i j man was geboren (hij mocht geen lijfeigene zijn), dat hij geen onecht kind was en de lutherse, calvinistische o f rooms-katholieke geloofsrichting aanhing. Dit alles kon h i j bewijzen met een geboortebrief uit de plaats van herkomst o f anders via getuigen. Het Stadsarchief in Danzig bezit, naast de inschrijvingsboeken, nog een groot aantal van deze bewijsstukken die, behoudens een klein hiaat, vanaf 1364 bewaard zijn gebleven. Opgemerkt dient overigens te worden dan een aanzienlijk deel van de Danziger inwoners geen burger was en dat bepaalde groepen, b i j v . mennonieten (veelal van Nederlandse afkomst) vanwege hun godsdienst uitgesloten waren van burgerrecht. Ook mannen van buiten de stadspoort vroegen het burgerrecht aan.
9
Van de Nederlandse nieuwkomers waren velen afkomstig uit het huidige Friesland, met het Waddeneiland Vlieland als de absolute uitschieter. Omdat na 1577 de nieuw ingeschreven burgers meestal zowel chronologjsch als alfabetisch in de burgerboeken te vinden zijn, konden de meeste namen nog eens gecontroleerd worden.
De geloofsbrieven De te Danzig opgestelde getuigenverklaringen uit de 17e en 18e eeuw zijn steeds volgens een vast patroon opgemaakt: de namen van de verschenen getuigen, hun leeftijd en beroep en de vermelding waar zij burger zijn. De getuigen zijn per definitie afkomstig uit de vroegere woonplaats van de nieuwe burgers omdat zij de ouders moesten kennen. D i t was noodzakelijk om te kunnen bewijzen dat de aanvrager geen onecht kind o f een onvrij man was. I n de jaren voor ongeveer 1606 l i j k t een wat andere procedure te zijn gevolgd met onder meer als resultaat veel kortere akten. Van 36 Vlielanders zijn akten bewaard gebleven en hier is vanwege het grote aantal het verschil i n opmaak het beste te zien. De in Danzig met behulp van getuigen vervaardigde documenten zijn steeds volgens hetzelfde, reeds geschetste, stramien opgesteld. Op Oost-Vlieland is van een zekere ontwikkeling sprake: de eerste geloofsbrief, van Comelis Jacobsen Heldt uit 1667, is door de buren ondertekend echter zonder de ouders ook maar te noemen. I n Danzig is voor Heldt de daar gebruikelijke standaardakte gemaakt; de V l i e landse akte l i j k t niet voldoende te zijn geweest. Een geboortebrief, eveneens afkomstig van Vlieland, is van Gerrit Uijlckesz uit 1680. De inhoud is wat vaag, maar zegt toch iets over zowel de ouders als de getuigen. De in 1680 en 1691 op WestVlieland gemaakte brieven geven zowel de doopdatum als het aantal kinderen van de ouders: dit b l i j ft de gewoonte. Vanaf 1692 worden op Oost-Vlieland juist de geboortedatum en de huwelijksdatum van de ouders vermeld. Uijlckesz was een van de eersten die het geboorte10
eiland verliet en omdat h i j meerdere malen in Danzig als getuige optrad was h i j vermoedelijk een gezien man i n de Nederiandse gemeenschap. De Oost-Vlielander Wouter Tjeertsz werd i n december van 1692 i n het burgerboek ingeschreven, na de West-Vlielander Bouw Theunis en de zoon van de zojuist genoemde Gerrit Uijlckesz. Het zou dus kunnen zijn dat de Oost-Vlielander burgemeesters inmiddels hadden gehoord hoe een geaccepteerde geloofsbrief er uit moest zien. Zoals bekend komen persoonsnamen i n de 17e en 18e eeuw i n verschillende spellingvarianten voor. D i t werd nog eens versterkt b i j een vertaling. Veel van de in Nederland opgestelde geloofsbrieven gaan vergezeld van een i n Danzig gemaakte vertaling. I n enkele gevallen is alleen deze vertaling bewaard gebleven want in het duitstalige Danzig wist men met Friese namen vaak geen raad. Er is een akte bekend waarvan de namen van de Vlielander zusters Trijntie en Marie Krop worden vertaald in Catharina en Margarethe Krop. Soms zijn de leeftijden van de getuigen b i j benadering gegeven en de geloofsbrief kan veel eerder zijn opgemaakt dan de i n schrijving. Net als bij de spelling zijn daardoor de gegeven data en jaren niet altijd eensluidend.
Van de onderstaande Vlielanders genoemd in het burgerboek zijn geen geloofsbrieven bewaard. Ook hier is het vermelde jaartal het jaar waarin burgerrecht werd verkregen. Allen zijn zeevarende/schipper: Cornells Gertsen, 1603 Cornells Classen Swaan, 1702 Johan Bentessen, 1704 Johann Petersen Haye, 1711 Pieter Volckerts, 1719* Comelis Comelisse Jonck, 1728*
Hessel Comelissen, 1701 Johan Abels, 1704 Bauwe Janssen, 1708 Heerdjen Jansen, 1717 Simon Klein, 1719* T e n i s M o i j , 1729
* ingeschreven i n het archief, maar later doorgestreept. 11
Van de hiernavolgende lijst van Vlielanders die naar Danzig zijn vertrokken is het beroep schipper. Het achter de naam vermelde jaartal is het jaar waarin burgerrecht is verkregen te Danzig. Comelis Jacobsen Heldt, 1667 Alcke Siebrandts, Jacob Willemssen, 1676 Jan Ares, Gerrit Uijlckesz, 1680 Ebert Comelissen, Lambert Comelissen Geweldt, 1688 JanTheunisz, Joost Douwsen, 1689 Jan Comelissen Grassmeijer, WouterTjeertsz. 1691 BouwTheunisz, Ulcke Gerrith, 1691 Denius Bau, Peter Janssen, 1691 Peter Ares, Rieuwert Allertsz Krop. 1692 Barent Jansz, Jacob Jacobsen, 1692 Comelis Hendrichs, Claes Buff, 1692 Peter Jantzen Groot, Johan Martensen Winckels, 1693 Jan Jansz Pelser, Comelis Theunissen, 1693 Jan Comelissen Geweldt, Jan Comelisson, 1693 Heij Abelssen, Lambert Comelissen, 1693 Aris Jantzen, Evert Jansz, 1694 Willem Coraelisz Vetgat, Willem Ghillesz. i695 Abel Frantz. Wemer Isebrandtsen, 1695 Dirck Comelissen Grasmeijers,
1675 1678 1682 1689 1690 1691 1691 1691 1692 1692 1692 1693 1693 1693 1694 1695 ] 695 1695
Het kan natuurlijk best zo zijn dat in uw familie bekend is o f er al dan nieteen oud familielid i n genoemde periode i n Danzig heeft gewoond en gewerkt. Mocht u als lezer van dit blad meer informatie hebben over de genoemde "geemigreerde" Vlielanders, dan vememen w i j dat natuurlijk graag. Helaas hebben w i j op dit moment geen voorbeelden van genoemde geloofsbrieven. W i j hopen toch in een van de volgende nummers een kopie van een van de best bewaard gebleven geloofsbrieven, het liefst van een van bovengenoemde Vlielanders natuurlijk, af te kunnen dmkken.
12
1
Fragment van een kaart van Danzig en omgeving eerste helft 18e eeuw (collectie en foto Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage). 13
Lutinekanon
Toen jaren geleden een van de kanonnen van het bekende "goudschip" de "Lutine", dat in 1799 voor onze kust verging, voor "Tromp's Huys" werd opgesteld, werd daarvoor een replica gemaakt van een rolpaard (onderstel) zoals die waarop de scheepskanonnen in die periode aan boord stonden. Twee jaar geleden bleek het rolpaard, als gevolg van een minder gelukkige constructie en houtkeuze, totaal verrot te zijn en moest het kanon worden opgeborgen. Het laten bouwen van een goed, nieuw rolpaard bleek een kostbare aangelegenheid te worden die het gemeentelijk budget (toch al niet ruim) voor "Tromp's Huys" te boven ging. Na enig onderzoek bleek het probleem met hulp van onze vereniging op te lossen te zijn. 0ns l i d de heer L . Ockhuysen, gepensioneerd timmerman te Linschoten, bleek bereid zijn schouders er onder te zetten. Met hulp van firma's die hem materiaal op gunstige voorwaarden ter beschikking stelden en met veel enthousiasme en voortrelfelijk vakmanschap heeft de heer Ockhuysen een prachtig werkstuk afgeleverd en konden w i j de Gemeente het nieuwe rolpaard aanbieden tegen een fractie van de prijs die het anders gekost zou hebben. Houtkeuze en vakmanschap van de heer Ockhuysen staan er borg voor dat het "Lutine"-kanon op het nieuwe rolpaard "Tromp's Huys" tot i n lengte van jaren zal kunnen verdedigen. In "Tromp's Huys" ligt momenteel een fotoboek ter inzage, waarin u de gehele procedure van het maken van genoemd rolpaard precies kunt volgen.
14
Maancn Harpens?. Tromp in "Trqmp's Hiiy$"? Egn mythc! I n "Vlieland, van Hors tot Horn" schreef i k in 1970 reeds het woord "misschien" b i j het veronderstelde verblijf van Maarten Harpertsz. Tromp in "Tromp's Huys". Bestudering van alle, wetenschappelijke, werken die over Tromp's leven geschreven zijn en de documenten waarin zijn loopbaan in de oude archieven gevolgd kan worden, geven een v r i j nauwkeurig beeld van alle reizen die hij maakte. Daaruit is maar een conclusie mogelijk: Maarten Harpertszn. Tromp is, i n tegenstelling tot zijn zoon Comelis, nimmer op Vlieland geweest! Geboren in 1598 in Den Briel vaart hij reeds op 9-jarige leeft i j d met zijn vader, kapitein Harpert Tromp, als scheepsjongen uit en maakt in 1607 de Slag in de Baai van Gibraltar mee, waarbij een Spaanse vloot vemietigd wordt. Het zijn de zuidelijke Noordzee. het Kanaal, de Golf van Biscaye en de Middellandse Zee waar Tromp's zeevarend leven zich afspeelt en dat b l i j f t zo als hij in 1624 reeds op 26-jarige leeftijd Kapitein wordt. Ook nadat h i j in 1637 de hoogste rang in ons zeewezen bereikt, Luitenant-Admiraal van Holland en West-Friesland, spelenzijn wapenfeiten, waarondervemietigingvan de tweede Spaanse Armada i n 1639 bij Duins, zich af in de zuidelijke Noordzee en het Kanaal. Pas in het laatste jaar van zijn leven komt hij noordelijker. In augustus 1652 achtervolgt hij de Engelse vloot tot bij de Shetland eilanden (Hitland in Tromp's joumaal); zijn vloot wordt door storm uiteengeslagen en keert temg. Tromp loopt niet onze noordelijke zeegaten binnen maar keert temg naar de Maas. Pas in mei 1653 l i j k t het er even op o f Tromp het latere "Tromp's Huys" zal betreden. Z i j n eskader vaart van Texel uit om een konvooi koopvaardijschepen naar het noorden te begeleiden en b i j Hitland keert hij temg om de. i . v . m . de Eerste Engelse Oorlog om Schotland gekomen, retourvloot uit Frankr i j k te escorteren. Eind mei voor het Vlie gekomen, loopt een deel van deze vloot hier binnen; de rest gaat naar het Marsdiep.
15
Tromp's eskader zeilt langs de kust van Vlieiand (met de kerktoren van West-Vlieland nog boven de duinen te zien) en loq>t de rede van Texel binnen. Maarten Harpertszn. Tromp heeft Vlieiand even vanuit zee gezien en niet meer dan dat! Tweeeneenhalvemaand later, lOaugustus 1653, sneuvelthij, 55 jaar oud, i n de slag b i j Terheide. Het zal zijn zoon, Comelis Tromp, zijn die enige malen op Vlieiand kwam en zo de latere naam van "Tromp's Huys" rechtvaardigde. I n om volgende nunmier komen w i j daar nog op terug. T.F.J. Pronker
Kapen op Vlieiand
Onderstaand volgt een beschrijving van kapen op Vlieiand, opgetekend i n een i n 1891 uitgegeven "Gids i n de Zuiderzee en de Noordelijke zeegaten" geschreven door E. van der Ley, indertijd leraar aan de Zeevaartschool te Amsterdam. Deze gids is alkomstig van Jan Snooij Bsz., onze laatste Aannemer der Klaringsdienst (d.w.z. reeder van douaneschepen), en is i n het bezit van diens achteraeef, ons l i d J. Molenaar. Ten einde te voorzien in het gemis van uit zee kenbare punten, en om het binnenkanen en uitgaan der zeegaten veiliger te niaken, zijn op het Oosteinde van het eiland Vlieiand drie kapen opgericht; Duin-. Strand- en Veldkaap genaamd. De Duinkaap. ook wel Landkaap genoemd, staat op een hoog duin aan de Zuiddjde van het eiland, dicht bij en even beoosten den Uchttoren, en bestaat uit een scherm of roam van houten ribben. 6 meter in het vierkant, met het front naar Noord aan een geschoorden houten koning, alles zwart geschilderd.
16
De Veldkaap stoat sedert 1853 tegen den binnenofZuidkant van het duin, beoosten den Uchttoren, op den Z. O.-hoek van Vlieland, en bestaat uit een vierkant scherm ofraam van houten ribben, met het front naar Z. O. te Z., aan een geschoorden houten honing, alles mart geschilderd en 16 meter hoog. De groote ofStrandkaap. die sedert 1861 op eene derduinen aan den Noordkant van het eiland N. 3/4 01080meter van de vorige kaap stond. en sinds Augustus 1890 580 meter om de Z. W. te W. 112 W. verplaatst is, bestaat uit een zwart ijzeren zeshoekig geraamte van vijfverdiepingen, voerendeeen vierkant scherm van raamwerk, 6,25 meter hoog en 6,6 meter breed, met het front naar Noord. De kaap compleet. is 1 Jmeterboven den grond en 37,5 meter hoven hoog water, gevende met de Duinkaap in een leiding voor uiterton van het zeegat Stortemelk. 1) Een zwarte seinpaal heeft bij genoemde verplaotsing van de Strandkaap hare plaats ingenomen op den hoogen Noorderduinrand. 2) Hij voert een naar het N. gekeerd scherm, 36,5 meter boven water, 3,5 meter hoog en breed, ruitvormig, zwart geschilderd en van houten ribben voorzien, naar de roode ton van de N. W. -gronden. De eerste kapen dienen tot verkenning in de zeegaten, en de laatste tot merk binnenwaarts. "Duinkaap en Strandkaap Z. 314 W. ineen" is een dwarsmerk in het buitengedeelte van het zeegat Stortemelk en het N. W. -gat, en "Strandkaap en Lichttoren Z.Z. W. 118 W. ineen" in het binnengedeelte van dezelfde vaarwaters. "Veldkaap W. N. W. 518 W. ineen met duinkaap, en W. 718 N. met Lichttoren" is een dwarsmerk in den Vliestroom, terwijl "Strandkaap met Veldkaap N. W. 314 N. ineen" het merk is voor het aanloop van de Blauwe Slenk.
1) 2)
Deze grote kaap is op vooroorlogse prentbriefkaarten nog te zien op de hoek van de Badweg en de huidige Kampweg. Dat is Kaap B o l .
17
De kaap Robbebol op West- Vlieland Tot verkenning van de lage zandgronden aan den Noordkant van het Eyerlandse gat, is in 1853 ene kaap geplaatst op de zandplaat de Horst ofWest-Vlieland. ook Vlie-Hors genoemd, bestaande uit een ovaal scherm ofraam van ijzeren ribben, overkruis dubbel gesteld, met het front naar N. W. en N. O., aan een geschoorden ijzeren koning, alles zwart geschilderd. De Vlie-Hors is de eigenlijke Zuidwestpunt van het eiland Vlieland, die met gewone springtijen niet geheel ondervloeit. Het iicht van Vlieland Dit licht staat op nagenoeg de hoogste der duinen, Vuurduin genaamd, aan het Oostgedeelte van het eiland, bij het dorp Oost-Vlieland en brandtsedert 1843. Het is een vast licht, 45 meter boven hoog water, en zichtbaar rood tot op 4zeemijlen, in Z. t. O., door O., tot O. 112 N., en wit tot op 12 zeemijlen, in O. 112 N., door N. en W., tot Z. W. 3/4Z., zijnde verduisterd opde Wester- en Noorderbuitengronden; het lichttoestel is geplaatst op ee ronden steenen toren, die rood geschilderd en 14 meter hoog is. HetWitteLid In September 1890 is op het Oostelijk duin van het zoogenaamde Witte Lid een wit vast licht ontstoken, 28,4 meter boven water, zichtbaar van Z. W. tot Z., door W., tot N. w., hetwelk, ineen methet voorgaande roode licht, leiding geeft voor de witte boei nr. 4 in het zeegat Stortemelk. De lichtopstand is een lichtgrijs geschilderd huisje, en staat op 2540 meter O. 112 N. van den lichttoren van Vlieland.
Nieuwe aanwinsten Dit jaar konden w i j een, voor de historische cartografie van Vlieland, bijzonder waardevoUe kaartkopen. Lucas Janszn. Waghenaer van Enckhuysen gaf in 1584 zijn "Spieghel der Zeevaerdt" uit. Zelf "van iongs aen opgehetogen ende oudt gheworden i n de zeevaerdt", vestigde h i j zich op 45-jarige leeftijd aan de wal en wijdde 18
zich geheel aan de cartografie. Reeds als stuurman had h i j kaarten getekend en gepubliceerd. In 1584 publiceerde hij een zeemansgids met daarin 45 kaarten van de kusten van West-Europa van Gibraltar tot Noorwegen en Finland, vele getekende kustprofielen, uitvoerige zeilaanwijzingen ( d . w . z . aanwijzigingen voor de navigatie) en zeevaartkundige instructies. Deze "Spieghel der Zeevaerdt" was een doorbraak op alles wat er tot dan toe t.a.v. kaarten en zeilaanwijzingen voor zeevarenden was verschenen; het eerste exemplaar werd aan Prins W i l l e m van Oranje, kort voor diens dood, aangeboden. De nu door ons verworven kaart is uit deze "Spieghel der Zeevaerdt" afkomstig. Het is een kopergravure uit 1583, herdrukt in 1589 en toont de Zuiderzee alsmede de kust van "NoortwijcktotAmelandt, beschrijvinge van de vermaerde stroemen, Tvlie ende Tmarsdiep, opgestreckende inde Zuyderzee voerbij Enchuijsen wtAmstelredam, met alle de sandeplaeten en ondiepteop de selve stroemen gheleghen." De kaart toont hoe het oostelijk deel van Vlieland toen veel hreder was als nu en hoe het "Stortemelck" toen al betond vaarwater was, net als trouwens het Wester- en het Noordergat, zoals ook de reeds vele boeien langs de Vliestroom tot Enkhuizen nauwkeurig staan aangegeven. Belangrijk is ook dat de kaart het profiel van de Rust van Vlieland toont met de kerktoren van " ' t Westeijnde" uitstekende boven het duin. W i j hadden gehoopt ook nog een andere voor ons bijzondere kaart te kunnen verwerven, n l . "Pascaart behelzende't Inkomende van't VlielandscheGatofdeZogenoemdeHoUePoort", uit 1780 dat ons zeegat en ook het oosteinde van Vlieland met ons dorp gedetailleeerd weergeeft, alsmede een uitvoerig "berichr om zonder gevaar de Nolle Poort in te zeilen, opgesteld door Capitein Thomas Poote." Op de betreffende veiling werd ons bod helaas overstemd door dat van het Zuiderzee Museum te Enkhuizen. W i j zullen met dit museum contact opnemen om de zien o f we tenminste nog een goede fotokopie van die, bij ons niet eerder bekende, kaart kunnen krijgen. 19
Tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieiand"
Traditiegetrouw zal ook in het jaar 1993 weer een tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieiand" worden georganiseerd waarbij de gasten weer worden uitgenodigd hun werken ten toon te stellen met als onderwerp "Vlieiand". Meer hierover in ons volgende nummer.
Inleveren kopij
De sluitingsdatum voor het inleveren van kopij bestemd voor het volgende nummer van Tien Eeuwen is gesteld op 1 maart 1993. U kunt de kopij inleveren op het redactieadres Berkenlaan 7 op Vlieiand.
Contributie Sommige leden hebben hun contributie voor het jaar 1992 nog niet voldaan. W i j verzoeken u vriendelijk uw contributie ad / 10,~ ( g e z i n / 1 5 , - ) zo spoedig mogelijk over te maken op een van onderstaande nummers ten name van Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys"; Rabobank 36.76.50.029 of Postgiro 3433565. Desgewenst kan men ook de contributie contant betalen b i j "Tromp's Huys" aan de balie o f thuis b i j de heer J. van Grinsven, Dorpsstraat 188 op Vlieiand. Zoals in vorige nummers reeds vermeld, hebben w i j reprodukties voor onze leden beschikbaar van een 17e-eeuwse zeekaart van Vlieiand tegen / 5 , - (toezending na overmaking v a n / 1 0 , - op een van genoemde rekeningnummers t.n.v. Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys" te Vlieiand). 20
De Cultuur Historische Vereniging Tromp's Huys stelt zich ten doel de bestudering van de cultuurhistorie van Vlieland en de ondersteuning van de activiteiten van het gemeentemuseum Tromp's Huys. Uit de contributies vormt zij een reserve om waardevoUe voorwerpen met betrekking tot de Vlielander historie voor het museum aan te kopen. Daamaast vemcht en stimuleert zij het opsporen van voor de Vlielander geschiedenis belangrijke documenten, verslagen en beschnjvingen uit oude archieven elders in het land. Met het lidmaatschap van / 1 5 , - per jaar per gezin ondersteunt u ons werk.
Bestuur
Telefoon:
T.F.J. Pronker, voorzitter F.R. Wagenaar, sccrctaris J . M . vanGrinsven, penningmeester E.J. Veerdig-Robijn, redactie H . M . vanEck D . van der Veen
0562M454 05621-1568 05621-1959 05621-1049 05621-1388 05621-1100
21
Ovc^aan vant^e ruUuur txigtotmhi Pmmginj (2tvm^5 0u^^'' Vlkianb.
Tweedejaargang, nr. 3, December 1992
