Oprukkend MOS. Milieuzorg Op School. Wat vinden de scholen van MOS? Motivatie en organisatie

Oprukkend MOS Milieuzorg Op School Motivatie en organisatie De MOS-begeleiders in het werkveld zijn levende reclame voor MOS: ongeveer de helft van de MOS-scholen leerde het project via contact met een MOS-begeleider kennen. De MOS-folder, nascholingen, het tijdschrift Klasse en de gemeenten zijn andere stimulerende promotiekanalen. De MOS-acties op school vertrekken meestal vanuit een MOS-werkgroep. In bijna elke MOSwerkgroep draait een leerkracht mee. In het secundair zijn er, in vergelijking met het basisonderwijs, meer leerlingen en minder ouders in vertegenwoordigd. De leerlingen van het basisonderwijs krijgen wel inspraak, maar zijn niet erg bij het planningsproces betrokken. Scholen starten met MOS omdat ze met een milieuprobleem worden geconfronteerd, maar ze verwachten dat het project ook andere resultaten zoals het aanscherpen van kritische ingesteldheid oplevert. Vele scholen werken aan milieuzorg om aan de eindtermen tegemoet te komen, voor het imago van de school of om kosten te besparen. De goede band met de leerlingen speelt ook een rol. De provinciale MOS-begeleiders zijn de belangrijkste hulp bij de goede werking van het milieuproject. De begeleiding gebeurt via schoolbezoek en van op afstand (met telefoon of e-mail). Door de samenwerking met de gemeenten, vooral voor het basisonderwijs, kunnen scholen ook bij hun gemeentelijk MOS-contactpunt terecht.

Wat vinden de scholen van MOS? In 2004 vonden alle scholen die aan MOS deelnemen een enquête in hun mailbox. 12 % van de MOS-scholen vulden ze in: 162 basis- en 87 secundaire scholen. Op basis van de antwoorden stelde MOS een evaluatierapport op over:

P

Motivatie en organisatie: Hoe leerden de scholen MOS kennen en waarom stapten ze in MOS? Wie op school neemt deel aan de organisatie van het project en hoe gebeurt de begeleiding?

P

Thema's of aandachtsvelden: Aan welke thema's werken de scholen en welke acties ondernemen ze hiervoor?

P

Oordeel: Wat vinden de scholen van de MOS-producten en de MOS-begeleiding?

P

En nu?: Suggesties, opmerkingen, bedenkingen van de scholen om het project te verbeteren.

Waarom bent u met uw school in het MOS-project gestapt (SO)? 95 87

57 52 44 34 29

8 3

eindtermen

milieuproblemen

band leerlingen

plezierig

imago school

kritische burgerzin

5

besparen kosten

avontuur

1 op aandringen gemeente

andere

Waarom stapte uw school in het MOS-project (BaO)? 97 88

51

48

32

49

35

11

12

op aandringen gemeente

andere

6

eindtermen

milieuproblemen

band leerlingen

plezierig

imago school

kritische burgerzin

besparen kosten

avontuur

Thema’s of aandachtsvelden De respons op de vragen over milieumaatregelen was beperkt: vele scholen beantwoordden de vraag hoe ze het project aanpakten niet, of vermeldden niet alle acties die de school ondernam. Sommige acties zijn blijkbaar zo vanzelfsprekend dat ze in de ogen van de scholen het vermelden niet meer waard zijn. l Afvalpreventie is het populairste thema. 73% van de basisscholen en 86% van de secundaire scholen werken eraan. Het gebruik van brooddozen, het bannen van blik en brik en sorteermaatregelen komen het meest voor in het basisonderwijs. Secundaire scholen sorteren goed, waardoor er ook minder zwerfvuil in de school te vinden is en de restfractie daalt. Secundaire scholen beperken het verpakkingsafval en composteren.

l Planten en dieren krijgen een eigen stek op de speelplaats, in de schooltuin en in de klas van heel wat basisscholen. Aan het thema natuur op school werkte al 42% van de basisscholen. Secundaire scholen vergroenen vooral met planten in de klas, beplanten de speelplaats, plaatsen er bloembakken of leggen een schooltuin aan. Dieren vind je er amper terug, op enkele kippen na. 64% van de secundaire MOS-scholen die de enquête invulden vergroenen hun school.

l Om het watergebruik in te perken pakken basisscholen hun lekkende kranen aan. Vele scholen installeren een drinkwaterfonteintje (leidingwater in plaats van flessenwater of frisdranken). Secundaire scholen beperken het waterverbruik in de toiletten. Technische ingrepen aan de kranen komen op de tweede plaats. 43% van de basis- en 48% van de secundaire scholen beweren aan het thema water te hebben gewerkt of er aan te werken.

l Het thema energie valt moeilijk voor een basisschool. Zeker om er met de leerlingen aan te werken. 27% werkt of werkte aan energie. Die scholen roepen de leerlingen vooral op om ramen en deuren te sluiten en bij het verlaten van de school de lichten te doven. Om hun energieverbruik te beperken, pasten enkele scholen hun verwarmingsinstallatie aan. Secundaire scholen (64 %) zetten wél hun tanden in energie. Ook hier zijn de 'deur toe en licht uit'-slogans niet meer weg te denken. Die acties worden vooral aangevuld met technische maatregelen aan de verwarming.

l Aan het thema verkeer werken 41% van de basisscholen en 54% van de secundaire scholen. Basisscholen organiseren fiets- en stappools, voeren knelpuntenonderzoeken uit en stellen schoolvervoerplannen op. Secundaire scholen zijn nog niet 'poolrijp'; ze organiseren vooral sensibiliserende acties als 'verkeersdagen'. Maar ook secundaire scholen zien een schoolvervoerplan als een goede maatregel voor de reorganisatie van hun verkeerssituatie.

l De extra thema's materialen en keuken & kantine in het secundair leunen sterk aan bij thema's als afvalpreventie, water- en energieverbruik. Respectievelijk 44% en 39% van de scholen geven aan dat ze het aandachtsveld expliciet belichten. De populairste acties zijn de aanpak van de papierberg op school, het gebruik van milieuvriendelijk schoolmateriaal en de invoer van retourflesjes.

6

Oordeel De scholen staan positief tegenover de ontwikkelde MOS-instrumenten en de instrumenten die MOS nog in petto heeft. Een relatief groot percentage van scholen kent of gebruikt bepaalde instrumenten niet. Daarom zal MOS in de toekomst via verschillende kanalen meer aandacht besteden aan de bekendmaking ervan. De scholen vinden de MOS-begeleiding die ze krijgen goed: 85 % van de basisscholen en 86% van de secundaire scholen spreken er zich positief over uit. Vele scholen vragen meer persoonlijke begeleiding ter plaatse. Dat wordt een van de grote uitdagingen voor MOS: op zoek gaan naar manieren om met het beperkte personeel deze vraag van de scholen zo efficiënt mogelijk te beantwoorden. Een hele opgave als het aantal MOS-scholen blijft stijgen.

En nu? n

n

Suggesties voor instrumenten

Het bestaande aanbod is gewogen en goed bevonden. De basisscholen vragen onder meer naar de themabundels 'Natuur op school' en 'Energie', omdat die het eigen opzoekwerk verlichten. Het Poppelepee-pasje voor gratis gebruik van het lijnvervoer voor MOS-uitstappen wordt goed onthaald. Scholen dromen van meer bestemmingen en eenzelfde pasje voor de trein. De scholen roepen MOS op om meer aandacht te besteden aan kleuters en een specifiek aanbod voor Technologische Opvoeding, TSO, BSO en BuSO. Specifiek materiaal voor deze doelgroepen is schaars. MOS hield bij de uitwerking van de meerjarenplanning 2005-2010 al rekening met deze opmerking. Scholen blijven op zoek naar logistieke en financiële steun. Waar mogelijk verwijst MOS naar andere organisaties die scholen materieel en financieel kunnen ondersteunen. Uitwisseling met andere scholen is een verrijking. Op die manier leren scholen van elkaars aanpak. Een webstek en een provinciale digitale nieuwsbrief met contactgegevens van MOS-scholen, een praktijkboek met een bundeling van schoolvoorbeelden en studiedagen kunnen scholen met elkaar in contact brengen en uitwisseling bevorderen. MOS moet volgens de scholen bij de aanmaak van zijn publicaties zelf altijd het milieu in het achterhoofd houden.

Suggesties voor begeleiding

De scholen hebben meestal lof voor het project MOS, maar vragen méér persoonlijke begeleiding: het bezoek van de MOS-begeleider staat hoog op het verlanglijstje van de scholen. Meteen een van de grootste uitdagingen van MOS: hoe beantwoorden we met het huidige aantal MOS-begeleiders aan die vraag? Op trefdagen willen scholen vooral concrete tips en bruikbare voorbeelden uitwisselen. Zij doen ook enkele suggesties om met andere organisaties, zoals jeugdverenigingen en Dynamo² samen te werken. Scholen stellen voor infoavonden te organiseren voor ouders en nascholing voor leerkrachten. Op trefmomenten willen ze scholen opgesplitst zien in MOS- en niet-MOS-scholen, zodat de MOS-scholen niet telkens opnieuw dezelfde uitleg krijgen en daardoor afhaken. MOS zal met deze suggesties rekening houden. In het secundair klinkt de roep naar een aantal uren vrijstelling van de MOS-verantwoordelijke op school, zodat de milieuwerking niet meer 'tussendoor' moet gebeuren.

n

Resultaten

We vroegen de scholen aan te duiden wat er sinds hun deelname aan MOS in de school ten goede is veranderd. Op nummer één staat milieuwinst. Hoewel ze er geen exacte cijfers over opgeven, hebben bijna alle scholen de stellige indruk dat ze dank zij MOS daadwerkelijk milieuwinst boeken. MOS werkt daarom aan een laagdrempelig meetinstrument om de milieuwinst van de school in beeld te brengen. Leerlingenparticipatie en educatieve winst staan op twee en drie. MOS brengt een dynamiek

7

op gang die zich ook vertaalt in een verandering van het gedrag en de inspraak van de leerlingen op school. Als we die resultaten vergelijken met de redenen waarom scholen in MOS stappen, komen ze niet bedrogen uit: hun milieuproblemen worden aangepakt, de leerlingen participeren meer en krijgen de kans om zich als kritische en verantwoordelijke burgers op te stellen.

Wat is er verbeterd/toegenomen sinds uw deelname aan MOS (BaO)? 73

58 52

52

49 44 35

33 28 25 20 15

Andere

Blanco

8

7

Andere

Blanco

Uitstraling van de school

Algemene schoolsfeer

Samenwerking met andere scholen of verenigingen

Onderlinge samenwerking op school

Doordachte aanpak schoolopdrachten

Comminicatie naar externen

Comminicatie op school

Besparingen

Milieuwinst

Educatieve winst

Leerlingenparticipatie

4

Wat is er verbeterd/toegenomen sinds uw school in het MOS-project stapte (SO)? 77 68 63 53

52

41

41

38 31

Uitstraling van de school

22

Algemene schoolsfeer

Samenwerking met andere scholen of verenigingen

Onderlinge samenwerking op school

Doordachte aanpak schoolopdrachten

Comminicatie naar externen

Comminicatie op school

Besparingen

Milieuwinst

Educatieve winst

Leerlingenparticipatie

18

Opmerkingen/vragen/bedenkingen De basisscholen benadrukken de dynamiek die MOS op de school teweegbrengt. Ze onderstrepen het belang van de eigenheid van elke school: MOS geeft de school de vrijheid om op haar eigen tempo aan milieuzorg te werken. Een aantal secundaire scholen vindt het moeilijk om iedereen in de school over het project te informeren en ervoor te motiveren. In een secundaire school, waar elke leerkracht voor zijn of haar vakgebied instaat, komt MOS soms in één

hokje terecht. Een vakoverschrijdende aanpak blijkt niet zo eenvoudig. Misschien geeft het praktijkboek voor het secundair onderwijs 'Een goede cocktail is het lekkerst' en specifiek het hoofdstuk over communicatie hier een antwoord op (zie beschikbaar materiaal bij de rubriek MOS secundair). De MOS-begeleiders organiseren studiedagen waarop communicatie en motivatie centraal staan. De secundaire scholen roepen MOS op om de

8

schoolwereld realistisch te bekijken. Het project mag niet wegdromen van de dagelijkse schoolpraktijk. Daarom besteedt MOS aandacht aan eindtermen en ontwikkelingsdoelen én uitdagingen als leerlingenparticipatie. Via studiedagen en bijdragen in onder andere MOSterd slaat MOS de brug met al die andere uitdagingen waar een school voor staat. Secundaire scholen beklemtonen dat ze het Groene Schoollogo als een kwaliteitslogo ervaren. De criteria en de procedure voor jurering moeten op een eenduidige manier worden toegepast om die kwaliteit te garanderen. De scholen willen dat de logojury hen zonder te veel administratie op basis van hun effectieve realisaties beoordeelt, zodat het logo geen 'papieren' logo wordt. MOS staat hier zelf 100% achter en doet al het mogelijke om die kwaliteit en eenduidigheid te garanderen. Maar zorgen voor kwaliteitsgarantie in meer scholen met een zelfde aantal MOS-begeleiders blijft een grote uitdaging. Enkele scholen, zowel basis- als secundaire scholen, knappen af op de planlast die op de leerkrachten afkomt: ze kreunen onder een hoop informatie en verwachtingen en zien er niet meer klaar in. Daarom wil MOS in de eerste plaats een kader zijn: een raamwerk om andere deelprojecten in onder te brengen. Eerder dàt dan nog eens, te pas en te onpas, met nieuw educatief materiaal uit te pakken. En als MOS toch voor nieuw materiaal zorgt, moet het vlot consumeerbaar zijn. Maar MOS zonder extra werk kan niet. De aanvraag van een MOS-logo vraagt nu eenmaal om de samenstelling van een bondig dossier dat de milieuwerking van de school illustreert. Hierbij zijn de schoolprestaties belangrijker dan de zorg en de tijd die de school aan de samenstelling van het dossier besteedt.

RECHTZETTING In MOSterd nr.4 sloop er een fout in de opsomming van de laureaten logo-scholen. Waarvoor excuses. Scholen die niet of verkeerd werden vermeld:

Behaalden Logo 1: - Instituut Agnetendal (vestiging Kloosterstraat), Peer; - Instituut Agnetendal (vestiging Collegelaan), Peer; - Basisschool Graaf van Egmont, Zottegem. Behaalden Logo 2: - Sint-Franciscuscollege (campus Berkenbos), Heusden-Zolder; - BuSO Sint-Jansberg, Maaseik; - College Heilig Kruis - Sint-Ursula 1 (vestiging Eerste Straat), Maaseik; - College Heilig Kruis - Sint-Ursula 1 (vestiging Zandbergerstraat), NeeroeterenMaaseik. Je vindt de namen van de laureaten ook op www.milieuzorgopschool.be

MOS- webstek Benieuwd hoe andere scholen milieuzorg aanpakken? Zin om met andere MOS'ers in contact te komen? Op de MOS-webstek vind je een databank van MOS-scholen, gerangschikt per thema of aandachtsveld waaraan ze werk(t)en. Vanaf de homepage surf je naar websites van scholen met een MOS-luik. Misschien steek je bruikbare ideeën van elkaar op. Zo groeit er een netwerk van scholen die milieuprojecten uitwisselen. Verder houdt de agenda op de webstek je op de hoogte van MOS-trefdagen en MOS-studiedagen in je provincie. Daar ontmoet je collega-leerkrachten die mee aan de MOS-kar trekken.

Algemene conclusie MOS mag er dus zijn. Scholen die instappen, komen niet bedrogen uit. Het project zorgt voor milieuwinst, een aantal procesmatige verbeteringen in de schoolwerking en educatieve winst bij de leerlingen. Een basisschool drukte het als volgt uit: "MOS is een must, de crème fraîche van de school". Samen met de scholen hoopt MOS dat zijn begeleiders de milieuwerking in de scholen kunnen blijven ondersteunen. Een verdere verankering van de opgebouwde expertise van Milieuzorg Op School in de onderwijswereld is dus essentieel. Daarom moet MOS kwantitatief en kwalitatief blijven groeien.

9

Milieuzorg in de hogeschool Hogescholen zitten in het algemeen met een slecht werkend milieuzorgsysteem. Omdat MOS niet helemaal op de maat van hogescholen is gesneden, werkt de Cel Natuur- en Milieueducatie van het departement Leefmilieu naast MOS een specifieke werking 'Milieuzorg in de hogeschool' uit. Via een bevraging bij 23 vestigingsplaatsen van 9 hogescholen spitte de Cel NME&I de volgende milieuknelpunten en -behoeften van hogescholen naar boven:

Meer info over het project 'Milieuzorg in de hogeschool' vind je op www.milieueducatie.be/milieuzorg-ho

O studenten en docenten moeten meer bij het milieubeleid van de hogeschool worden betrokken. Hiervoor kunnen we creatieve pistes aanboren, zoals een aanbod voor fuiven en studentenkoten; O voor het personeel dat bij het milieubeleid op de hogeschool is betrokken, bestaan er te weinig opleidingen; O vestigingsplaatsen die een milieubeleidsverklaring hebben ondertekend, voelen zich sterker door hun directie ondersteund. De uitwerking van een algemeen milieuconvenant of een intentieverklaring voor alle hogescholen kan een stap vooruit beteknen; O de Milieukoopwijzer moet in de hogescholen sterker worden gepromoot; O subsidiemogelijkheden en -kanalen voor milieumaatregelen op hogescholen moeten worden gebundeld en bekend gemaakt; O milieuzorgaspecten moeten in alle opleidingsgebieden doordringen, van gezondheidszorg tot architectuur; O er is nood aan een digitale Vlarempel (milieuwetgeving voor scholen) op maat van de hogeschool; O er is vraag naar een specifiek milieuzorgsysteem voor hogescholen, waarbij zowel het educatieve als het technische aspect aan bod komt.

Conclusies studiedagen en rapport met conclusies van de bevraging bestellen bij [email protected]

Groen Bestek geeft het voorbeeld Negen scholen, zes lokale besturen en drie administratieve entiteiten vergroenen hun aankopen onder begeleiding van de Bond Beter Leefmilieu (BBL). De actie Groen Bestek sluit aan bij het project Milieukoopwijzer, de webstek voor milieusparend aankoopadvies. Op die webstek kan je de actie online volgen. De actie Groen Bestek helpt de deelnemers om daadwerkelijk milieubewust aan te kopen, want vele organisaties hebben geen tijd of technische kennis om een milieubewuste keuze te maken. De BBL-begeleiding verlaagt die drempel. Groot of klein: iedereen kan stappen zetten naar een milieuvriendelijker aankoopbeleid. De resultaten van de achttien deelnemers zullen dat bewijzen. De deelnemers aan de campagne zijn erg divers. Bij de negen scholen zitten zowel kleuter-, basisals secundaire scholen en een centrum voor volwassenenonderwijs van verschillende schoolnetten en provincies. Sommige van die scholen zetten hun eerste stappen voor interne milieuzorg, andere behaalden al hun derde MOS-logo. Wat is de beginsituatie van de verschillende scholen? Hoe kopen zij aan en hoe buigen ze hun aankoopbeleid om? Waar liggen de knelpunten om duurzamer te gaan kopen? Wat is het uiteindelijke resultaat? Je volgt hun belevenissen op www.milieukoopwijzer.be

è Om de milieuzorg in hogescholen alvast een zetje te geven en ze ertoe aan te moedigen de milieuwetgeving na te leven, organiseerde de Cel NME&I in maart 2005 twee studiedagen over de milieuregelgeving. Meer over de resultaten van die studiedagen vind je op www.milieueducatie.be/milieuzorg-ho è Begin 2006 verschijnt de handleiding 'Milieuzorg in de gezondheidszorg' voor het opleidingsgebied gezondheidszorg.

10

Deelnemende scholen

Protocol van Kyoto

s Kleuterschool Familia, Edegem s BSGO De Buurt, Schaarbeek s De Droomballon, Nieuwkerken en Gavertje Vier, Belsele in samenwerking met de stad Sint-Niklaas s Centrum voor Basiseducatie Noorderkempen, Turnhout s Sint-Niklaasinstituut, Zwevegem s Middenschool De Graaf, Dilsen-Stokkem s Sancta Maria, Aarschot s Gemeentelijke BuSO, Opwijk s Scholengroep 8, Brussels Gewest

De opwarming van de aarde is geen lokaal probleem, maar een probleem waar de hele wereld mee te maken heeft. Afspraken om aan zo'n milieuprobleem op wereldschaal te werken, worden onder de vlag van de Verenigde Naties gemaakt. Het Raamverdrag over de Klimaatverandering van de VN (3) riep een eerste maal alle landen op om samen aan oplossingen te werken. Hierbij moesten de industrielanden, de grote vervuilers, een voortrekkersrol spelen. Maar er gebeurde te weinig. Daarom onderhandelden de industrielanden in 1997 in het Japanse Kyoto over een strenger protocol (4). Het resultaat, het inmiddels bekende Protocol van Kyoto, verplicht alle industrielanden om de uitstoot van broeikasgassen in de periode van 2008 tot 2012 gemiddeld met 5% te verminderen ten opzichte van de hoeveelheid gassen die ze in 1990 uitstootten. België moet in de periode 2008-2012 7,5% minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. De ontwikkelingslanden hebben met het Protocol geen verplichtingen. Zij kunnen wel een beroep doen op financiële steun om zich aan de gevolgen van klimaatverandering aan te passen: meestal worden zij het eerst en het hardst door klimaatrampen als overstromingen en orkanen getroffen.

Info: Bond Beter Leefmilieu, Benjamin Clarysse, tel. 02 282 19 42, [email protected] en www.milieukoopwijzer.be

De Milieukoopwijzer geeft ranglijsten van milieusparende producten, criteria ervoor en een overzicht van de leveranciers in jouw buurt. Het is de ideale starterskit voor wie in de school aan interne milieuzorg wil werken. De Cel Natuur- en Milieueducatie en -Informatie van Aminabel en de Vlaamse minister van Leefmilieu steunen het project.

In de eerste plaats vraagt het Protocol dat de industrielanden de uitstoot of emissie van broeikasgassen in eigen land verminderen. Dat bereiken ze het vlugst door op alle mogelijke terreinen energie te besparen. Naast de beperking van de uitstoot mag een land ook extra CO2 opslaan in bossen of andere zogenaamde 'koolstofputten'(5). Als het te moeilijk of te duur is om in eigen land dé doelstelling volledig te halen, kan een industrieland de uitstoot van broeikasgassen ook doen dalen door de financiering van klimaatvriendelijke projecten, bijvoorbeeld over wind- of zonneenergie, in Centraal- en Oost-Europa en de ontwikkelingslanden. Tot slot bestaat er een heuse markt in 'emissierechten' (6). Daar kunnen industrielanden extra rechten aankopen van landen die meer reduceren dan verplicht en daarom rechten te veel hebben. Minstens 55 landen die samen minstens 55% van de totale broeikasgasuitstoot in 1990 vertegenwoordigen, waren er nodig om het Protocol in werking stellen. Ondanks de terugtrekking van de grootste vervuiler, de VSA, werd deze drempel dankzij de Russische bekrachtiging van het Kyoto Protocol toch gehaald. Op 16 februari 2005 trad het Kyoto Protocol in werking.

Kyoto in de klas: de uitdagingen van het Protocol van Kyoto De gemiddelde temperatuur op aarde steeg in de twintigste eeuw met ongeveer 0.6°C. Op het eerste gezicht niets om je zorgen over te maken, maar toch gaat het waarschijnlijk om de grootste temperatuursstijging van de laatste duizend jaar. Bovendien zijn er steeds meer wetenschappelijke bewijzen dat je die temperatuurstoename sinds 1950 niet langer alleen aan natuurlijke verschijnselen als vulkaanuitbarstingen kan toeschrijven: ook de mens kookt een aardig potje mee. Vele van onze activiteiten jagen extra broeikasgassen (1) de atmosfeer in, die het natuurlijke broeikaseffect (2) alleen maar versterken. De gevolgen van deze opwarming laten zich hoe langer hoe meer gevoelen: gletsjers smelten, stormen en droogteperiodes nemen toe, het zeepeil stijgt en koraalriffen verbleken en sterven af.

11

In 2002 stootte België ongeveer evenveel broeikasgassen uit als in 1990. De Vlaamse emissies in 2002 lagen iets meer dan 3% boven het niveau van 1990, terwijl Vlaanderen zich engageerde om tegen 2012 voor gemiddeld 5,2% minder uitstoot te zorgen: er is voor Vlaanderen dus nog werk aan de klimaatwinkel om in 2012 een goed Kyoto-rapport te krijgen. Ook jij en je school kunnen hier een flinke stoot aan geven, want de beste energie blijft diegene die je niét verbruikt. Buig je daarom over het energieverbruik van je school en zoek samen naar oplossingen om dat te verminderen: de verwarming een graad lager zetten, spaarlampen in de klassen aanbrengen, het licht tijdens de pauzes doven, de computer op tijd uitzetten, meer met de fiets er op uit trekken … Meer voorbeelden van hoe je op school energie bespaart vind je bij het thema energie van MOS, de lesbrieven Energie van VIREG….

Mijn klas geen broeikas Mijn klas geen broeikas 16 februari was Dikke-truiendag in Vlaanderen. In 500 scholen duffelden leerlingen en leerkrachten zich extra warm in dikke trui, sjaal, muts of handschoenen. Op die manier gaven de scholen een signaal aan de regering om het Kyotoverdrag, dat die dag van start ging, ernstig te nemen. De scholen draaiden hun verwarming minstens één De schoorsteen rookt graad lager. Daardoor verminderden want mama stookt de deelnemende scholen hun CO2Ik kom erbij uitstoot met 57 ton. maar ben niet blij Ik draag mijn dikke trui De Dikke-truiendag was een en ik zweet want MOS-initiatief. het is veel te heet Aan hun Dikke Weet je wat ik doe? Met een warme trui truien breiden Ik draai het vuur maar toe! voelen wij ons goed de scholen Tweede leerjaar en verbruiken allerlei De Acacia/De Feniks, minder mazout Gent ernstige en Tweede leerjaar ludieke acties: De Acacia/De Feniks, Ik liep buiten een energiedeGent blauw van de kou. bat, een Kyotoboom, Mama keek door de ruiten de langste sjaal, een energierap, en riep: "Een truitje meer helpt, keer op keer. een workshop 'creatief met wol', Zowel binnen als buiten." opwarmingsoefeningen, warme Tweede leerjaar chocolademelk, Kyoto-wafels, De Acacia/De Feniks, temperatuurmetingen, energieGent berekening en factuurontleding. In de klas van juffrouw Hilde stond de thermometer om 10u. toch nog op 22 graden. “Wij profiteren hierboven van de warmte van beneden, het wordt straks wel kouder”', zegt de juf, die alvast haar dikste trui uit de kast haalde. Haar 27 kinderen zien het helemaal zitten om de temperatuur ook in de toekomst wat lager te houden. Bij een vraag over Kyoto was Muriel niet uit haar lood te slaan: zij wist feilloos dat het én om een stad ging én dat die in Japan ligt. En de warmbloedige Eddy vulde aan "Omdat daarmee de luchtvervuiling vermindert. En zo wordt ook de opwarming van de aarde tegengegaan." De directeur is blij dat slechts één van de 400 ouders negatief reageerde. "Ze vond zo'n onverwarmde (?) klas toch niet verantwoord. Toen ik haar het verschil uitlegde tussen 'onverwarmd' en 'enkele graden minder' ging ze akkoord. Ook onze schoolarts zegt trouwens dat koudere klassen gezonder zijn. Want verkoudheden krijg je niet van de kou, maar door virussen en die broeden het best in een te warme klas. In de nabije toekomst hopen we met nieuwe dubbele ramen onze moordende stookkosten te drukken." De Dikke-truien kwamen massaal in de pers. VTM en VRT en heel wat regionale zenders maakten er een reportage van. De heren ministers Frank

Els Van den Broeck Beleidsmedewerkster klimaat, Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid

(1) Broeikasgassen zijn vooral CO2 (koolstofdioxide), CH4 (methaan), N2O (lachgas) en een aantal gefluoreerde broeikasgassen (HFK's, PFK's en SF6). CO2 is daarvan veruit het belangrijkste (83%), en komt voornamelijk vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen voor het opwekken van energie (voor verwarming, elektriciteitsproductie, verplaatsingen met auto, vliegtuig, bus). (2) Het natuurlijk broeikaseffect zorgt ervoor dat de gemiddelde temperatuur op aarde +15°C is in plaats van -18°C. (3) In het Engels de United Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). Dat verdrag werd in 1992 opgesteld op de Top over Duurzame Ontwikkeling in Rio (Brazilïe) en trad - ook voor België - in 1994 in werking. (4) Een door de deelnemers plechtig ondertekende overeenkomst met bindende kracht. Als België niet aan alle verplichtingen van het protocol van Kyoto voldoet, moet het boetes betalen en strenge juridische procedures doorlopen. (5) Koolstofputten zijn processen waarbij via fotosynthese CO2 in organisch materiaal wordt vastgelegd. Zo heeft een boom tijdens zijn groei koolstof onder de vorm van CO2 als bouwstof nodig. Ook bij goed bosbeheer of een doordacht bodemgebruik wordt er uit de atmosfeer CO2 opgenomen. (6) Tijdens de periode 2008-2012 krijgt elk land een bepaalde hoeveelheid emissierechten die overeenkomt met het maximum aantal emissies dat mag worden uitgestoten. Bij de eindafrekening in 2012 moet elk land evenveel rechten kunnen voorleggen als er emissies waren.

12

Vandenbroucke (Onderwijs) en Kris Peeters (Leefmilieu) staken de leerlingen een priem onder de trui. Eendrachtig en met rolkraag bezochten ze samen de Victor Hortaschool in Evere, waar allerlei Kyoto-werkwinkels de hele voormiddag open bleven. MOS hoopt dat deze symbolische actie scholen aanzet om hun energieverbruik structureel aan te pakken.

Don Bosco Kortrijk We mogen de Dikke-truiendag op onze school een succes noemen. Vooral wat bewustmaking en belangstelling betreft. We kwamen in de verschillende media aan bod (middagnieuws VTM en VRT, nieuws WestVlaamse TV, kranten De Standaard, Het Nieuwsblad en Krant van West-Vlaanderen). Ik stuur je hierbij enkele artikels en een kort filmpje van het VTM-nieuws. We berekenden hoeveel lucht we met onze actie minder vervuilden en probeerden dat via ballonnen te visualiseren. Je vindt deze berekening als bijlage. Je vindt de gegevens ook op de website van onze school. Pieter Hanssens, milieuwerkgroep Don Boscocollege Kortrijk [email protected] www.donboscokortrijk.be

GINKGO

BILOBA

Naar aanleiding van de Dikke Truiendag van 16 februari 2005 plantten we een Kyotoboom op ons schooldomein: een Japanse notenboom, de vaak geprezen en duurzame Ginkgo biloba. Kan de keuze sprekender? We roepen alle basisscholen in Melle op om ook een Kyotoboom te planten. Onze Tuinbouwschool wil hen zo'n boom schenken en voor de aanplanting ervan instaan. Voor de leerlingen organiseren we een Haikugedichtenwedstrijd. De beste 'haiku voor Kyoto' sturen we naar premier Verhofstadt, met de vraag alles in het werk te stellen het Kyotoprotocol te doen slagen en Bush ervan te overtuigen om ook het Kyoto-protocol te ondertekenen.

Paul Pals, Koninklijk Technisch Atheneum Melle

VOLTYPOWER De Dikke-truiendag kadert in ons MOS-jaarthema 'energie'. De kinderen verkennen de wereld van de energie met hun mascotte 'Voltypower'. Die verkent gedurende het hele schooljaar de volledige school: de klas, de refter, de turnzaal. Aan de voorgevel van de school hangen de leerlingen een groot, wit laken met de namen van de kinderen in de vorm van een trui. Elk kind draagt een kartonnen badge in de vorm van een trui en met de K van Kyoto. Deelname Dikke-truiendag: 83 leerlingen, 18 leerkrachten

PSBLO Meetjesland, Zelzate

WEDSTRIJD De leerkrachten verschijnen in opvallende, warme kledij in de klas: muts, oorverwarmers, sjaal, handschoenen. We koppelen hieraan de wedstrijd 'Best geklede leerkracht'. Op het grasperk plaatsen we stokken of poppen die we met muts en sjaal aankleden. We hangen spandoeken op met de vermelding hoeveel C02 we die dag hebben bespaard. Deelname Dikke-truiendag: 468 leerlingen, 52 leerkrachten Sint-Janscollege, Meldert

13

ENERGIETIPS We doen samen enkele opwarmingsoefeningen, het leerlingenparlement duidt het thema 'Kyoto' in de klassen, we hangen in de hele school energietips op en zoeken uit hoe we ze in de toekomst kunnen toepassen. Deelname Dikke-truiendag: 200 leerlingen, 15 leerkrachten

Vrije Basisschool De Zonnebloem, Waanrode

LEER

BREIEN

De school organiseert allerlei werkwinkels: 'Hou jezelf warm', Kyoto, een ruimtelijke trui creëren, leren breien, warme chocolademelk en wafels maken en 'Wees creatief met resten wol'. Deelname Dikke-truiendag: 266 leerlingen, 46 leerkrachten

Victor Horta, Evere

SLOGAN Iedere klas hangt zowel langs de binnen- als de buitenkant van het venster een trui en verzint er een leuke slogan bij. De refter wordt met truien aangekleed. Iedere graad bekijkt een filmpje van 15 minuten over de opwarming van de aarde. De leerlingen van het 5de jaar maken een presentatie om het geheel te kaderen en in te leiden. Deelname Dikke-truiendag: 600 leerlingen, 60 leerkrachten

College Hagelstein, Sint-Katelijne-Waver

GRAFIEK De school maakt met ballonnen een driedimensionale grafiek waarmee ze de bespaarde CO2 voorstelt. Deelname Dikke-truiendag: 800 leerlingen, 80 leerkrachten

Don-Boscocollege, Marke

WIJ

DOEN MEE

De school ontwerpt een eigen affiche om reclame te maken voor Dikke-truiendag onder het motto "Wij doen mee voor minder CO2". De opbrengst van de verkoop van warme chocolademelk gaat naar de aankoop van boompjes: onze bijdrage tot de aanplanting van drie nieuwe bossen in Vlaanderen. Deelname Dikke-truiendag: 960 leerlingen, 109 leerkrachten

KTA Alicebourg, Lanaken

Méér over het project Milieuzorg Op School (MOS) vind je op de MOS-webstek www.milieuzorgopschool.be

14

Oprukkend MOS MOS in de basisschool In elk geval, met de MOS-themabundel 'Natuur op school' zijn er geen argumenten meer om je school mét de leerlingen te vergroenen.

MOS themabundel 'Natuur op school'

Jouw exemplaar van 'Natuur op school' vraag je aan via je provinciale MOS-begeleider

Hij is er eindelijk: 'Natuur op school'. Deze vierde MOS-themabundel is een vrij lijvig maar gebruiksvriendelijk naslagwerk voor scholen die de natuur binnen willen halen. De bundel reikt ideeën aan voor de vergroening van stedelijke én landelijke scholen. Je vindt er zowel materiaal voor kleuters als voor lagere schoolkinderen in terug. De kern van iedere MOS-themabundel zijn de MOS-acties. Hier zijn dat de initiatieven die de school vergroenen. Voor het thema 'Natuur op school' zijn ze in vier kringen uitgeschreven: de klas, de school, de schoolstraat en groenelementen op wandelafstand van de school. Per kring zijn er dieren-, planten- en mensentips die oog hebben voor het ecologische én het pedagogische. De tips zijn laagdrempelig, maar er zitten er ook bij die wat meer werk vragen. Via de verkenningsactiviteiten ga je op zoek naar de 'natuurbeelden' bij de kinderen, bekijk je de school en de schoolomgeving of ga je op zoek naar mensen die je bij de vergroening van je school kunnen helpen. Deze drie invalshoeken noemen we de 'drie brillen'. Bij elke bril vind je methodieken, leerlingenmateriaal en een duidende achtergrond. Het aanbod van leermiddelen en externe activiteiten over natuur is groot. Daarom zitten er in de bundel méér geselecteerde leermiddelen en schakels (externe activiteiten over natuur) dan in de drie andere MOS-themabundels.

Beschikbaar materiaal MOS basis µ µ µ µ µ µ µ

MOS-folder 'Nogal wiedes' Handleiding MOS basisonderwijs Themabundel 'Afvalpreventie' Themabundel 'Water' Themabundel 'Verkeer' Themabundel 'Natuur op school' Affiches 'Binnenkort groeit er MOS in onze school…'; 'Vanaf nu groeit er MOS in onze school…'; 'Kijk, zo groeit er MOS in onze school…' µ Brochure 'Toelichting voor het aanvragen van het MOS-logo basisonderwijs' µ MOS-Poppelepees en de 'Leidraad voor schakelbezoek met De Lijn' voor gratis vervoer met je klas naar de MOS-schakel van je keuze. Je krijgt het MOS-materiaal via je provinciale MOS-begeleider(s).

15

tper-contac S O M es onze so' zijn bevalt Hondj en 'Ver ' rd nr.4 o e t t c S e O M s 'R van an van hondje weten opensla ee. De t mede t e id e M h ig . chool ij ld n s B gewe il doe o' op s w n r e e e e e 'V n m a als ts soon v erkleed hij er ie met de rijdag v tig dat t v a ffiches ij h a c h s t n n e ij zo g h n c a s tie er ral h zoekac llega v d. Ove één co ren een en ron e s is s e met n fj la a k ie g r t de rooib We or t ' s ? o n s e en trek r e Ve ollega's 'Waar is . en de c n slogan e r rsoon e toppen d ntactpe de kin n ton s o e ij c e b r S a in O a w eM oord elt onz de antw verzam d het goe n ier. e k p e op pa het we zet ze n e Tijdens iefjes s b eetje met r l id o e v k l u o o ch alle le gt de s nden? .' ag han al gevo onthuld o Maand s r e V eheim ie g ll t ju e h n dt 'Hebbe o, en wor oneel. an Vers ele dag p het t k o n e o t r c e nd is v e ie R Ov r t uit wat v n e ij g Hij le t t hij d versch a . de d g is a r n d e s ie Din pap fje met klass an het in alle looibrie v p lt e t e d t e r ij h e e z r all gt Hij v e achte en aan een krij Verso d o word n ieder s e r e 's, is V g n n en dat e e coll a to e piër is. Rec we de erso ko u n v h e r r o t a o c a p . e s r en mee n gen. Zo erbruik onden ok in l gehan ier te v o p o a twee h h p c maar o r s , e e n d d e in s n s m a la sv om t de ek printer kel in d las vind ers aan k n d e u n t o e E ie n n . t de ne tie ond in so' loop e direc kindere cto-Ver knuffelh u van d e a n 'R e en e r g e u ie o t b r et is m at e De ac er en h naar hu stisch d m a a e t k e n s r m fa a zo een de lera beurten 'Verso' rso' in eren om ht naar van 'Ve d c n o in t e k r k u e e t n zo t, die d de avo rschijn noteren n e klas ve r e d in . Alle k nemen . schriftje

r, Reet

roenlaa BSBO G

het ei? ip of eerst k e d t s r e E

arkt." it de superm else ndaan?" "U va k it een Bruss el m r e td ze kleute u eu ri "Waar kom se n ee n h." antwoord va aan?" "Euu Een ernstig p dan vand ki e d t thuis nog m ft ko "Waar ezin - hee sg er w u o b basisschool. d it te een lan ool eieren u gegroeid in t om op sch jp De juf - op ri l- en n la p af et in ons va broeikas. H past perfect at D een kleine met . en ee d id u o het kippen te h ters onthalen eu kl broeden en en . n e ti ei irec root dom De juffen, d r een vrij g ve o t ik tuinproject. ch l bes bleem e. De schoo us geen pro enthousiasm erken kan d w in tu e d den en in Kippen hou zijn. en, Jette l Goudenreg o o ch rs te u Kle 16

Tovertuin In onze school hebben wij al heel lang een een moestuin, kinderboerde heel wat bom rij, en en struiken Tweemaal pe en een vijver. r jaar overlope n we met het le ons schoolwer erkrachtenteam kplan. Daarin nemen we activiteite n en observat dieren en vijv ies over tuin, er op. Zo stel de n we een gedr op over hoe w agscode e met onze vi jver moeten om ijs op ligt. De springen als er kinderen obse rveren de padd dan uitleg ov entrek en krijg er de levenscy en cl us van de pa de eerste trek d. Als we in de kende pad te le nte ge nkomen, zet emmer. Daaro juf Lin ze in ee p kleeft een bl n ad met een korte gaat alle klas uitleg. De em sen rond. Som mer s organiseren de diertjes in we een explor de vijver of sn at ie van oe ien we water Tijdens het sc planten. hooljaar 2003 -2 00 4 kiezen we er thema water voor om het en onze vijver extra in de ki Onze pedago jker te plaats gische studie en. dagen staan dat thema. Ee dan ook in he n aantal klasse t te ken van n gaat een wee zeeklassen en k op Scheldebrengt een be of zo ek aan de haven We bestellen een extra dran van Antwerpe n. kf on teintje en stel waterkoffer sa len een eigen men. Het scho ol fe est gaat over vijver krijgt ee sprookjes. Onz n centrale plaa e ts in onze to prinsen en pr vertuin met ki insessen. kkers, Gemeentelijke Basisschool G uido Gezelle, Mortsel

Een afv alarm

geschen

k

M Voor mo et de vaders na ar ed nu ware erdag deed ik m zee! n de vad e t de mo ers aan eders al alle vade de iets spec rs van o nze uitsta beurt. Met een iaals, briefje b p op de De dinsd reng ik hoogte. hun peu ag na va ters en d derdag tr e ek Gepakt en gezak juffrouw naar ze ken alle vaders t, met e d m z in Maria a o e rp n t te d a g e root en W r korte kerke. hele week n k b Ee . le r h' o in oo e m ee k strandge oeders, t 'Haatw r verschijn en met een was het teken aan het projec lijst rich ief, met of en vader est, helemaal in ol werkten we fe ol ho sc s tlijnen v On s . W Met onze scho er e at n e w a p de v t e em an d e ui u th r t ter de lende au wat ideeën sen op he to's, zod len vaders en p s op de afspraa e We halen heel l drijven alle klas t. aa ar rh ta ve de t k. a e t he u op n een plaa ters ove graad met waterkers tsje naas iet iedereen ho r de ver we in de derde van water, is de n t he tte e schilt a ar ft Vi st e . v e ol Zo te e '. n ho ilig in he del 'Water d in de sc t verkee papa. Iedereen d rijden. Ik krijg en op waterpa MOS-themabun kk ar tro na r. en h e en ' M u el op g iv n k o o oi om zie peuters rdel aan lematie de waterdu : zijn.We en we de prob 'Het tapijt van afval er bekijken n hoe fier de va 11 en hun het poolijs' trekk in 11 m 11 ui li n ch g va ders me h ps t. l' ie e pe N t up s ie dr tr e t st a a at lespakket 'P n t en lle d, de vader t de la n schrijv s plaatse en de peuters m merken hoevee eld. Het spel 'To iaal. De leerlinge er at km l n er e w r water in de wer h a ken het un woor prim met We zo op, ook d de toiletten op eis' zijn hiervoor Na het u eken een mooie je. lesbrief 'Wereldr es. We vrolijken kj er de w e er w at en w it n ng p le p ha la se a ls a ut k pe ts kn k up e en dr e n n en uitkle auwe werkzaa muurkranten den star installeren ons. water en op bl mheden al de werkjes ten de g keningen over : putten ren de ouders de b on o w u be rote t w gedichten en te d en es en, sche elven, to hoolfe n dorst less lpen ver rens en tips. Op het sc kapoentjes. Hu v n a n z hu a n bergen d m va ' e school vol water e ns len…. D vade trede e aa van de 'waterop en veilig rs is een enorm en genieten ze e verloo e troef v nwezigheid p van de oor het r. krijgt op vlotte vo timaal d ze in de waterba e kans o ormiddag. Ieder dekken, e m en te z o n s ve pelen e der dat tje, Ho 't Groen School bruikbar te zijn.Tijdens d je voortdurend n te onteb e pauze angstig h ha oeft op het s eker en koeken trand. G doos te alt iedereen z'n oed dat hervoorsch meemak ijn. de en en on dervinde volwassenen dat Geen afval peuters n dat he best vlo t ook op ook eens t. die man We eind ier met igen de 'billenka uitstap o rren' op p d n e zeedijk vaders o ieuw me .N pe tc Volgende en biertje en d a deze rit trakte arpoolen: e ren we d keer zett peuters e op een ij en we all sje. e moede rs op de Kleutersc fiets. hool De Driespan , Gistel

Ouders willen weten

Hoe in formee r je nu beste d het e oude rs van kinder je en? De info rmatie moet k bondig ort en zijn, 'to t h e p o wars va int', n alle opsmuk meer d , niet an één A4-tje. We test ten ver schillen modell de ' en' uit en dat het res is ultaat .

Basissc Jette

17

hool Po elbos,

rtog van he n i u t em

Karel

enkele opnieuw s n o t g n king bre De he tuinwer m e e erh e van d het ond aanleg, seizoen e e de d d n e n e e a ee a oek Het tw de bosh lassen m er. k d n r ij e e z t v s u e n me in. N stappe ten de onze tu ar werk ten van n pomla p Vorig ja n nten we aien e la a p z t . in e g u h n t oes we houd, twikkeli In de m nemen volle on wal op. tartuin n c e e g n g hagen in n la e np enrpen ee e kruid n. De We we eloen. D m r e lantsoe t a w n haagp . e ik s u o poen en r r b a b da om ge van elijk in de was, e uitval d in t e ie w gedeelt kleine n n ontaan en een roogte d ervange w v u e o r d a b ijden sp r ja lt n o e e o e d p n Dit s a n a e e en sd gen kom gen pad n tijden het knotwil .We leg n kome e e r z e e d aien we w in en ssen za .Vele k u k t e r vervang o e h d s n .O in de bo gebruik las. zitkring Aan de stuin in e o t staat v s m a komen. e a l n d a r z t . e E n d . m e t n e s a help ooil uwen w ar ne n ger e leerja ar het h arde bo rogge e t a a r s e lr w n t e o f e e in a v o a h t w s r He laat it sc met itgeg we de p we ze d et de u ertje in n n k M e e k . v a n g a n n r in a u g . a ein gr jes jk k hines et omh en haag . Hopeli are mac n poel m gras ingezaaid t paden e e e Met zw erjarige m e e w m in l met en en en we lannen a s t p s h n a t ij ic n w z r a e k e g zij roeid olie ls. Z entuin een beg elheuve verf- en e kruid ft e e p D e e s . g n w e e r e n e m tw ht nte ne . Daarac iden pla gebruik ardig op neeskru a e jaar al in l g a weer n t e ie s. in sch euken Bij warm u je k . t t r t s m a s e r t a e c o a e v lb N in de n riebe opnieuw n. Ook n vele k groente zitkring rdak aa t e e van d n m o ium . estuur urtje het pod t stadsb shebben puinmu t e e a h w la f, n p r e e n g w krij eite ven, Eco nactivit Hopelijk van Leu an buite in d u t r . e s id r u n e kr oud kunne elix, de lpende k aan F n de he e n e r Met dan e d onze kin Leuven, ilsele Karel, W Her tog

to’s

r au inde

erkin n bep e l e o v aan. ikers gebru ls negatief tere vero t u a Veel gebruik a an de gro len ze a il auto agen p ng w u p h n t ze bijdr uvervuili de oproe e o n e e a t i g l k i D j e i i m r t g c d en et belan sitieve a i e h d g i n s, h o il m is onve een p lgen 's avo kakeers ien. Daaro keer aan o v zie l er nz e mu eren niet i der autov nze kind ekles in d de schoo o n i n a i z n tot m n. Veel va terdag mu afstand v f aan vere za ele orlijk tensie ingen kopp nsdag en beho rig jaar in verplaats e n e e o e w vo op oze ing d op e die ol werkte ele, nuttel aarom g l koni m e cad n. D cho individu hoo gooie nze s ze sc ligt. O zag al die het eten niet in on het klaar. in n emie n en keer auto roet uzieklesse e speelde uziekacad m m e ,w met d na of die n ja hoor r geeft de E a e i . a ljaar t j n l c e dire atshebb schoo n 25 choo en: s d g n i r e la vo are olg ouw den p Sinds onze geb initiatie, v door besp en ze r n o e e i i n o a n H m t e pi j. kless jd en en bi d en muzie eer, woor gelijkhed voer en ti . o l r noten er nog m ouders ve de andere n r e n a kom en en hu chool na r s oluwe kinde n de ene chts-W e r b a v am niet Sint-L chool, S la o s Pa Prinse

M

Stuur de directeur

de straat op

De directe ur en vier leerkrachte leerlingen n dagen a en collega lle 's uit om voo datum een r een bepa aantal opd alde rachten uit Slagen zij te voeren. er in, dan m oeten de u straat op o itdagers d m de hele e sc hoolbuurt te maken. zwerfvuilvri j

Eerste op dracht: o ntwerp ee slagen een n stripverh niet-milieu aal waarin bewuste m kinderen e milieubew edeleerling rin ust te make , buur, oud n . er of fabrie Tweede o k pdracht: stel een lij die je thuis st op met kan toepass twintig bru en. ikbare MO Hiervoor n S-tips odigen de kinderen h er met hen u n o u d e rs op scho de haalbaa ol uit en b rheid van. een definit espreken Op basis va ieve versie n d it g va esprek ma n de tips. La in de klas ken ze ter nodige uit en eva n ze de ou lueren ze m teweegbra d e rs e t hen de ve opnieuw chten. randeringe n die de ti Derde op ps dracht: m inimum vie gedurende r k in d e ren van de drie uren h klas volgen et werk va brengen a n de reinig elk an de and ingsdienst e re le erlingen va op de voe Vierde op t. Ze n hun erva dracht: d ringen vers e leerlinge milieu-activ lag uit. n maken e iteiten op en overzic school: tek htskrant o van de kla sten en fo ver alle sactiviteite to's weers n . piegelen h Leuk aan d et verloop e opdrachte n is de gro klasoversch te betrokkenh rijdende e eid van de n buurtgeri milieuzorg leerlingen, chte activit in de scho de eiten en d olcultuur. e integrati e van

18

Basisschoo

l Sint-Paulu s,

Gent

ing. le vorm or socia o v s o xenro et de A ning'. hool m MOS o c s e en. 'Bejege z n e o d in n orwerp a ij v w n en vo t kamp re tartten e s ie h d n e in , e n d eker r gele n enorm mense maar z et Zes jaa n met ben ee ngzaam s om m omgaa ft, heb la e l o le n e tv t d c a dé kan e w p s s s n e re o ll l. We gle f t a maa teken ing ga n voor dat hele nen be ejegen ekrijge Bejege epelde eren. B o ect me d p rk s in gen. e k v re in o d re n die MOS rende n p ande te E o it . g h n c Kindere n a s we rspro te ga e in zee eerden ele voo op twe emtion n realis en we nisaties g re a a in rg lj g o o ll o e a lend e sch Good voorbij verschil n Jane de drie atie va is e n d a n rg re '-o Gedu Shoots 'Roots& Met de . rt sta ippen. en van atterijk terrein ht legb c a n huise pteerd n over en ado htlesse c n ra a a p n van s e in et lev gaf on ndertu België we in h een vli r t l u n u o e u o t tu k h o ti a c s N unt d all-in ten. onze s e Good Natuurp momen den in atieve het Jan n. Met We leg re n re c a ie v d le r e wilde n. in enk rdinato andere gebore elkaar De coö ten en lingen onden a e v m m jk ri o ti p k k a pra uilenn dieren, orie en a. eerste uil. The ri Lank en de rd e w de kerk d uit S n in te k s e a ti nestk n adop . In onze klas ee kindjes e elke inderen w n voor die e d e e rg et de k o m m z e e Mens e b tj w n n e n e c e d k s le k elijk dijk. d tre ar ge maand egijnen Tien ja e maan ngt zijn iss' in B g van d re e a b d lw n e ngen. id e d re m a Iedere lkaar b nhuis 'E e e nsdagn e ij rd o b ol a w r ja rste ichte p scho en be Elke ee s zijn o deren d r het e a je in a k d n u n o e n e wille en. D dieren die dat psspell n, huis ie. zelscha seniore e n g le n en koff il e it w m (VSA). We et taart vens u oen sa m d g ichigan n a e M d n gege n id in le e l e m g s o a ct op in o n is z h je Wij leuke en sc n foto's espro p en w ' met e ntact o et Vred kstjes e oor een e o h v c te c a ls e n m a ld e P o o e d zen welk gereg taat er ges to elijk, z ema en e-mail lkens s ma's g en 'Brid e e th ia T w t v th u a r. o e e d e z b w d verd Wij er de n ron pen on nemen ge jaar nutsele oms lo je hebt school het vori waar… cten. S n uit, k n ë je a ts e Met die v e ro ie n n id rp e u dig. lijking echter n dan ze natu voor no aak je rwezen wissele over on rlingen een, m g. We p de ve e ll a o A le d e . e n d e w g vre willi alisere uwen Wereld jaar bo n bereid ws te re team e ts nieu aar. Elk t ie s lk e ia m s r o u a na melo n entho je open elo, Tre van ee n deurt Ter Em erking wel ee w e d e n de m steun e

pelt verkoe

MOS: Men

taliteit

swijziging In het najaa Op Schoo r van 2004 l o ndertekend 300ste Lim e de Gemee burgse MO ntelijke Kle S-basisscho Clara Van M uterschool ol. Waarom ierlo. va stapt de sch MOS: Hoe ool in MOS? n Kaulille een milieub kwam u in elei H et Limburg contact met Clara Van se MOS-team dsverklaring en werd MOS? Mierlo: Via zo de vraagt het aa de informat MOS: Wat n schoolho ie va zette u er to ofd e aan om M n de gemeente en de CVM: De informatieb OS-school zorg voor h ro te et milieu nat chures die worden? zorgen dat op onze sc uurlijk.We het hele sc hool toekw merken dat hoolteam ac inspraak. Je amen. ki h n ter MOS st deren enorm moet ze vo aat en dat ie or de ouder o p deskundigen en st aa n d er vo s ee o ve r natuur. Je belangrijke n het belan rduidelijken moet er ee participante g ervan inzi , zodat ook MOS: Wat rst wel voo et. Schoolin n worden d zij, net als d hebben julli r itiatieven vr ie e e h gr al et project m CVM: Nog o vo o to o r u M d agen overleg er O s, de compo S gedaan? ee praktisch voor we M en st OS-school m w herbruikbar ee ill en uitwerke ster of exte werden, nam e drinkbeker n. rne en we al hee . Koekjes, fr We hebben l wat milieu uit of boterh dat verbod ge ri am ch in men zitten te initiatiev wat afval. H overleg met en. Onze kl in een herb et overige af de ouders euters drin ruikbaar do val in We leggen ken enkel u osje.Tetra ge nu contacten zoals papier, groen- en ons schoolreglement it een bruiken we ingeschreve restafval so met ouders kleuters zo niet meer. n. Onze kip rteren we. veel mogelij en grootou p en O d k n o er la bij de versch p school ve ngs startten houden en s om hen d rweken hee hoe iederee aarbij te bet illende activi we met een l n zoveel m rekken. In d teiten kunn MOS-werkg we dat met o en at ge roepje. lijk aan het werkgroepje de kinderen betrekken, project kan over hoe w kunnen doen d MOS: Waa en ke n we na ho e MOS op bijdragen. D rom spreek zitten in on e we de school 'leve e aanleg va t MOS jullie ze planning. CVM: Kind nd n een scho aan? eren staan o ltuintje en co ig' kunnen open voor ge groeipro mposteren allerlei buit ces van zaad en hoe enacti je tot plant schooltuintj én vrucht m viteiten.Vele kleuters e aanleggen w ak et is en de meest en van thuis MOS: MO ook voor d e kinderen S is een lan niet meer va niet meer wat 'tuiniere glopend pro e leerkrachten boeien CVM: Nat d je n n dichtbij m en ct uurlijk.We leerrijk. ee. Samen m ' is. Het volledimoeten ervo . Kan een school zich sprekend is et de kleute blijvend inze or zorgen d . Het vergt rs een tten voor at afvalpreve alleen een m Daarom is afvalpreven ntie geen b entaliteitsw het belangr ti e? ijk ijz o ijk m ig en in o g m de opdrach over de sch op jonge le Gemeentelijk tm ooljaren hee eftijd goede e Kleuterscho n. Onze kleu eer wordt, maar iets d gewoonten ol, Kaulille at vanzelfaan te leren ters zijn no g heel spon . Dat geeft taan. op termijn milieuwinst 19 .

ingen. te spr in Se r t S e MO ol de MO Lutgarde d p M ze o n ij o e ook ectie ten w t ir a lo Pol d d s d e e n b z deren n de on gelede dertekent rijk vin voor de kin is g g n n la la e n u tb we 'o iet zo efmilie roten we he rganiseren Nog n van le n de 'g ing. Omdat k. o n a ij , e v r n p g e e n k m bela klar e sch trok l r e d In naa e o b s v o s lf n h e e afval in t. Z p Sc ord beleid omen OS w org O eeltje over milieu z m M s u g ij ie b in il ht van ton tM gen eken ielzuc ij vind selden een n leerlin ndert z r o e k l v o e de zoek to nut fficie fval en ig, wan die op eren ters k een o a z l s e t o e e e P w h n t m e st et ind g aa ompo stig m eken m etten de k die da rg het la ders/c z pando , u t s t ilieuzo g f o ij a M n r a le e r k n r g l a e l a o d o Enke il e M P e e ch en . Pol d re ouders s e gangen die at ze ook m lpreventie elkaar d e d va f d n n A n I a . a n A . o a v ze ns log opelijk werk de me MOS- rmee geven alvast mee. H l blij zijn. r het g n a a a e e a k o n D a n . t ij m gaa ol za k ge ening ken. W er dan wer logo. P ndtek r a S e h w O n M hu illen e me n het hool w ben w luik va e t Op Sc n daar heb s r e te r, e ee he Natuu eikant hierm e w laar-H n e s le t a o h R e b ool asissch elijke B t n e e Gem

sjesdag

r Vrijdag, laa

mee eigen laarzen juffrouw hun ke lij en s ke er ak ut m ge pe brengen ruikbare, rb en he rg o e ken op m lfd ag ek ze tr ijd aan en bben de Elke vr lle peuters he r, we trekken de laarzen A weg . e as kl ar nb de naar wee de ope t. Even langs art al Weer of geen ec st s. aj g ta tr in er e ed ud fd o el ho pv tz o sc ol. Milieu en we he lg ho vo sc k de ee j l. w bi o scho stap. Elke ndweg vlak geving van de voelen en een mooie la iddellijke om g ili nm o ve en dan langs de ch zi in insten en t kinderen le da rk r le o al deringen vo an er de j t er bi Seizoensv titude zorg p. at ta ts se ui ijk n el ee ek tijdens week langs Deze w len we elke op straat of de en an ag seiw dr m ge ' ro 'goed We brengen n… Daa kan merken. ruiken, hore de , n in en ge el in et vo ni er , e nd en di zi dingen je de vera en t kk da de zo , nt eg o w e dellijke dezelfde de klas.W in de onmid en mee naar t zien dieren e ijgen respec W zoensproduct kr p. o en en en ruim . De kinder n het en en va ss pp pa en ki m n, ur sa tu de na paar nieten ving: schapen, geving.We ge orgen - dan komt schoolomge iddellijke om m ag nm o ijd vr de in ke ur esef: el voor de natu krijgen tijdsb e .W ns o m o sociaal mooie rond Ze ervaren iskar. gesorteerd. t rd o w l ook de vuiln va af een praatje. zien hoe het e ze zich De peuters ons en maken en kijken ho en en nn er di ke n de re e zijn route eken w contact: de bu de.We volgen n boer bezo bo ee st n va po ng de gi moeten st en posten Op uitnodi agen.We ont ee naar de po dr m ge r an ee ga w e W arenhuis. bij koud bedelen. in een grootw t we zo rm kele brieven la en va af en n lp le he en erop da e winke or de Sint.W ntas en letten enwinkel: ook ik pe ap ch ds o een brief vo bo de fiets n onze vaste e bezoeken ama's fiets We gebruike ng kopen. W ki ak es voor op m tj rp zi ve de k lij en ge jk o llen en ki m be g ni e wei hool.W we bloembo nter kopen fiets naar sc ce sthoop in po tu m n co ee n kan met de fietsjes. In pen en ee ha te sc ns val e ei kl di de de sn halen oeiaf en ook n bejaar wagentjes en bezoeken ee ui e kr .W ne ze ei n kl te plan enkele rtrekken met de buurt om knutselen. heeft. We ve te ee j iemand uit m bi as st kl n op po de m in co e op om er ons oversteke n we rijp ert de agent mertjes hale le em ag ne da ei an kl V Met planten. oemetjes te abouterpad' in de klas bl koffers als 'K ve n ie at . uc ad ed ap kelingsplan va komen het zebr in het ontwik ijkse uitstap el rt k ek de ee w w ka p de ke ta s el ts Tijden Liever elijkse ui doriëntatie. kijken s. Onze wek erplan werel le goed van pa t De kinderen r. he ve en el ijs he w ar er ja ags nd r ijd ro pe vr l eemaa uters 's het kleute p stap dan tw uders weten dat hun pe o l o e ho nd sc ij ze dichtb t. De o k met blo weer naar ui en, maar oo es thuiskom er elke week kj pa ile vu el met l. misschien w de stad Giste . es tj ilieuprijs van M de wange n va 20 was laureaat span, Gistel Dit project erafdeling Drie ut le l-K oo ch Vrije Basiss

Wense nb

o

om in Enkele de kleu maande tersch ng onze vo ool ortuin r eleden moeste ooien. M n we de boom p aar boo lanten. A grote b lauwe c mpje w ls MOS kindere eg b eder in -sc nv Christu ieren. Met een hool willen wij etekent een n ieuwe sdoorn d d e ansje e boompla in de vo De milie nting m ortuin v n een liedje p uambte et d lanten w an na klas han e een v e gt een w ar van Wevelg de school. alse em knip ens in d Enkele t van de wensen e boom en we het officiële lin in de bo t houden om: een kin door, elke d e rrecept ik wen ie. s dat, zoals alle k een b inder oom, en zic h aar den, g onze roeien boom en blo breng eien t voor e lk kin een vr d een iend droom voor m een b ij loem geluk erbij sprokk el kin d, de van je kleine leven dinge trouw knuff n bijeen el, kn i : p o o sprokk g, sch el en ouder verge klopje loop h et er g … et goe een de in in je h je leve aast t n och n lieve iet vo woord orbij e n kleine geven warm dinge te n ma ken b lij

G.V. Kleu

terschoo

l, Gulleg em

Oprukkend MOS MOS in het secundair man Milieu e klemtoon van n e r e D ctie IJz llingen. n, de a

oelste end zij t vier d at moet blijv n kunnen e m g aa enin ulta r actief het res udt rek ject ho bare energie, ngen moeten e n. o r p u w or de a li ilie Ons m gt op hernieu n en de leer nstige milieum e-energie.Vo n li e u k ne n k de actie aandacht trek wen we een r wind- en zo ond over zon vier v u e e a v o d o b fo n in en we de rom moet we less iseren we een g metaal bou ert. en. Daa n k e r v e e w g n e n me rga end olise fdeli nrschrijd resseerden o gen van de a energie symb n trekt de aa e v o k a e n V t e li e r n ïn d e e n e n g in o le a en en z tje w . De nnep ouders woning die de wind- t minste zuch leerlingen zo in de e d in , energie ge milieuman n draait bij he schilderen de et kunstwerk t kunle ho o r e m t uman gers he tellen h e e d m de milie binden. We s als voorbijgan geolie n d a e v o l g Een mante obatterij ver l leerlingen e poel, Op de owe ucatiev n aut z d e t e dacht. e a t d n e e o e ze m op, z de niet , graven len die ed zichtbaar aag aan schapen om h o e g g l n o n la scho eter ken e ijftig m n. verwer uwers, nen zie en ook een v keukenafval ancy La rbei, N t s n n la o oe n. We p in die ol De M egraze kippen denscho erbeke-Waas en te b id in M le zetten p s Mo te gra m gebruik

rha ote b p je n ro ppe l a sto a Ha n te oor

ach olie. V gurkr r f lee ig a ium e n n e lumin r wein folie t e g n a a m i l a je iu in er e er m en t le ud min ar op wa a no mm h zijn n alu l e h a e e , n a He erh . Toc nier kv ag. gee bot aa te us pap rui bodemla lotte den u hun ewoon t geb jgt he rham en. De van een iken en ten s o k a h l a m o u e n i tr V a e k s g a r h t t r , e k e n i d l k e o n r d t a o e b m e ee p .U ui rgt vo r groeie st... vo in no ver n. J kt v erd t' die zo Nog late n. Voor de re nte r rde oor ze oos te e iersplan iden kiemen. g n zaa ecycle ingen o g io r le 'p me o en mee je n o g ro rl er os is ee en andere kru p. Meer n d oodd ntw Een laa e e e M g . e ro S v e a g O t l rk M r n r m e un ok e ie ve ilieuwe nb am foli Hierin k os. Zoiets is o tn onz cht. t een m rijf ee nium word erh jaar me ilijk weg. an an de d f li . r een b ij n e v v e p l i bot zak o p is a o r e e h . Een v u % o n i n e n m l m le e l o a 3 v g n o h u o e o h e d 7 o al ef nze sc toekijk en het er n ene School b ineren. at llen bro en op o e krijgt Gro van e en d ijkt d t word . oörd ape We werk olgebeuren. J e logo l d situatie K ak e ing te c d e e b , a tw o o a t t h e e c S-werk mee. Een luxe kader van de h s h t m O u m t e M e c ê w h e u s s n d p t t o u le n e o il m u i S h te o w q O t h o s ie n zit er M Dit schooljaar twee bpt-uren en 8 leerkrac meewerken in e. odd mil hoole isin ti n n tor bro n kreeg r 31 leerlinge vierdejaars die els en informa ie'. We splitse sc a te e h c v n ra l d e rk rg ik le e e n rt a t n e n a le ie k ee te 'e a , S n e h n a e d ra c ld e d d ven ers en ter verslag or het werkve of drie leerkra Dit jaar dt vrijwillig en map met Ma vin e en zijn n we vo it. Twee

ze en ing ite aken De leerl logie. Die mak ergadering kie te en elektric idelijk m eco warm rste v nier du or de eerste e a l, e a m e fv e lessen d a k ie Tijdens drie groepen: eren vo een lud organis oodschap om we op b de jaar groep in lgroep. waarin s e rk e t d e z e t t w to e ren om e s e h e onz rs van ekken m de temperatu e n grote elke de e 'e tr e n S n e O n e id g M re e d le in e e w n rl is D a e n n . v e a bege n te -l d e e rg S n rk m O We o e de sta e gang met illen we energie. De M nd. Dagelijks w w n r a re ja ro it te in d nd note n we d afval en n de klassen en -avo oleerd geraam samen met waaraa n over ïs springe andagochtend we e e spele ri n -g te n de d e te g d m n a o ie gra deel va e ma n warm diatoren bre et energ len. Elk lant ee . In een zuinig m agen te bepa ep 'warmte' p '. Achter de ra we de buizen ter. la n. dd ro an ren de graa itsmeter. De g itbouwe ol volgt aan era ig isole of we g an. Waar nod st van de scho anden beter u van die ite n ic re tr k le le o il e re 'Is en ea ale ndoek: klas foli he kranen, de n gaat de afv ts. De leerling het spa jwilligers per hok e elplaa statisc e n o e p ri s p v rm ip e e k le d jke . enke n we th l bouwt een eurt op gebruik ervan etenschappeli plaatse pruimb fva w t o a e e n s d h p e la r e e n k school e ro v re rs n o De g stimule eeft ee 6de jaa ntoonstelling iddag h erd papier en ken de te a m a n m n e ' g e g a n n le li jd gerecyc ame ontwikke en. Ze bouwe energie. Elke vri erkopen oek an urz opvalgroep v rojectdag 'Du het internet z eve vormen v en. Op p p s: ati de ding rgen voor n e Voor de t info die ze o oto en altern raktische tip ll a v p ere op me We zo , Ky lposter Enkele ffiches en and f acties aan. tafdruk e schoo o a che voe e. Op d g en n is e ti e g c w g e lo n n o ir ri e c d e e al hang n we vergad l en de verdelin in de h e re taak ersonee asdraad borden kondig onderhoudsp n helde e w e n t e e e m t e Aan tsbare met he werken cties. n sterk verplaa ouding ten voor. We mor zij recht lende, an de a lijkheid en hu rstandh c v te e je l v g e ro e in n p d s rk e e e riende een go ich dan milieuwe onz he uitw diek. V oelen z n voor stellen praktisc iek en lu t. Jongeren v loninge ve sfeer. website miet voor de e th a b p t e m y m ie ls er sli tn atie een tijd uden het voora ingertje werk e werken eerd ar in een neg te houden ho en ma usiast token v md. W e o s ll re e th a En we e g n g p S e o rijheid . Het leuk. rs zelf ekt MO wapens ezen, in hun v affen tr S-medewerke liment is ook g. Bestr O mp M ra o gew d c e e d n g e n e lijk aa en toe vriende mt er ook op rt ren. Af Het ko stimule , Melde te t e z scollege n a J 21 en hun in tin S

en in Men d a p t s Kun

aal uit ein er k m o ld o o s sch geleden r ziet on n enkele jaren te a w t he ere geving Van op e populi hoolom k c s ie z e z e n z n no n. omdat o We wille erfraaie ze gekapt. groen v n n e aarmee e d w r ig l e e a k w e ia r e tr te s a m met len het nen. opnieuw hout wil n ren ken e le g n in n e li r jv li e d stwerke n De lee n e in lev ntal ku k a o en. a o n n n to e e e werk willen lassen k l e li a b ta u e m httenrote p Die van openluc n het g a n a e t e e r z a ie ein staa kt na elkaar d ooldom mie zoe h e c d s a t c e e r ta h ege De kuns te en op n de vro llingsruim allingmuur va te s n o to w oude om en, die ze wens nog een n o . t g e n m vesti den n onze Vauban g gehou en. Zo groeide in n e nde k e tr bur erschille Er word g en de t met v in p v e e c g n o m lc o ie, van de en totaa tacadem uit tot e de kuns n , e n n e n n e la p dM in zelf s: de sta e buren. kunsttu partner e z v n e o ti a n c e ons edu unt viseert gen de Natuurp eren ad gen leg d n n li a r e la le V WestOnze rtuin'. provincie cologische sie lan met e aan. De e nt ons p u 'D t te c s r je e o d r p on via het urfonds dgasnatu r a A t e H euro. 12 000 enen Lucas, M VTI Sint-

De Westhoek wint

Op enkele campussen pa ste de directie de verlic hting aan. De leerlingen van de ve rschillende scholen van de scholengemeenschap ku nnen deelnemen aan ee n wedstrijd om elkaar te stimuleren de lichten te doven. Ludieke deurklinkhanger s, ontworpen door leerlin gen van het KA Veurne, maken he t verschil. Ze worden in de verschillende scholen op gehangen en leveren de scholengroep Westhoek een leuke winst op van 139 517,20 euro. eten n Met dit resultaat als stimu m r ekke n lans werken we nu uu ntd a t o v t a g sam r a a en om e a d wa t ter p s te besparen. Sensibilisatie en ts uhelpt trui Tem laa en vele kleintjes maken prod kke- e 7de p i D O ee n 2 gro t C ot e . e d d e rh op tst ns e ë oo one pese Tijd t Belgi e gr inw uro d E r a e n e p d we d lijst va an eeft ië h bruik v eld el. g r l k oed e e n w wi ver . "B en g e e e n i e d t g t l r cen ene aan knutse ar erk p gste lka me hoo . Er is w rkgroe in e ngena et, r e " e e w t i el eu aa me Un opg C= mili hermo ° = 8 e C z 1 ° een 20 et n On ngt sbar reep aa ep aan a t e h e l t e en mee af ne s ode str nu er) e f g ur o a a r u l (g an rat V er; r rming e . e p s f s k la em ons a wer erw n elke k jks de t ten v e l o e d i m hoo eli zet rvan ht dag etingen g op sc e e c n kopi kra ie m warmi en. leer p. D r zett o e e v e s k -uit t l e a e d kl er CO 2 . g n n e j e a t i l z t n g en in z aanze eda nt o rad e ane én acti le g m e r erto k e n bij é jd e en we p alti niet g t a e l h er ol, lijft Zo v scho en b n t e o d e sto Mid enberg k ant l n r e a 22 l B Ma

Scholengroep Gemeenschapsonderwijs We sthoek

Elke w oensda gvoorm Daarvo iddag o or bepe rganise rkten w Experi ren we einddo e het b project elen en ment asis-les o n w d e e r urenpa rwijs v Tijdens kt met oor alle kket to de erke de vier t 24 uu leerling nde lee project per gro r. Het b en van rplanne uren vo ep ged a het eer s n r is . m p u e a r n k ende d k d ste jaa e Nederla e t le r ealisee erkrach e hele r. nds, m r t t v e de eind o n o u rmidda duo's v zikale e Vier th termen g aanw an vak n plast ema's en ken. D ezig. D ische o komen aarbij z e kopp commu pvoedin aan bo ijn er t els zijn nicatie g same d d ie elkens en med aardrijk elkaar n met De sam twee le om de antieke ia, liter skunde enstellin erkrach acht w atuur e c e u n lt Frans, u g ten u e r n wete van de k Bij elke e e n n biologie t a en slot flossen ze groe nschap themaw t e e : n . p s t E t e e a lk c n is d en m hnolog sel voo is onafh thema project ie en I ilieu, g rzien w komt v ankelijk af met CT. ezondh e een p ia alle een toe v a n Voor h eid en d d rocesev e keuz u tsing v o 's et proje v in e e il a d a ig lu L e n a heid, a t v de vak tie van ct zelf ijn of M ier gro oversch voorzie epen a elke lee oderne rijdend n we g a De res r n W li b ng. Aa etensch od. e eindt een kla ultate n het e appen. ermen ssieke n van inde va l De r en een toetsen de tus n elatie m d e reeks . evaluat sentijd et de le ronden ie met se eva De leer erlinge de leer we het luatie inhoud n is lingen. helema van de en wor l De in a d l le e a n makk erkrac nders d teractie hten: elijker an als en sam l De c overge je slech enwerk ontext b r ts één acht, le ing is in waarin uur pe erlinge tenser: zakelijk een on r week n voele zowel v heid ku derwer met he n er zic oor coll p ter s nnen s l Them n werk h goed prake k ameng ega's a atisch t. b a o ij ls a m en zijn n w voor le t is and . erken is l Leer actief b erlinge ers en tegen d lingen n. ezig. boeien leren s e verw der. He neller z gestruc achting t v elfstan a e tureerd lt n op ho in eerd dig te e plooi. l Werk e gevo er verr werken elens e en met uimend . Wat a n g d e a mengd a n n v b vertoev a e nkelijk perken e klass Een be en in e d c h . e a n o is leerr tisch le denkin en stim ijk, lee g van le ek, vie ulerend rlingen l vrij vlu erlinge milieu kennen g in ee Liselot: om sne n elkaar l Neder "Het pr vrij sne lands t oject o l. De le e prate p woen erlinge n. sdag is n met heel le taalach uk, eig terstan enlijk is d het nie Maria B t e c ht scho oodsch ol". aplyceu m, Bru ssel

kken

Afvalba

e bben all hool he c s e z n gt bij de n in o Dat zor isbakke . n n il e u v m r e D en vo g. e maten erwarrin zes mogelijk el wat v e h dagpau r id o o m v e n d e g s n n e . leerli lf om tijd nutselen ssen ze aar te k lk e lende in il h Ze besli n c lbakke e vers a d t fv e a m e e ing uniform e reken n voor d ouden z n bakke h te mt ij u b o r k h a Da ool: laats o hun sch eerste p e in d n e n in I g v . n hti tsen et pro studieric erkplaa eren. H c lw a u d ta o e r l p ra r de m afval te rijs, voo len voo mogelijk natuurp n ig g, meta e n in li e u e w . ie fd zo erd mil houta op aan uitgevo met de que hebben rlingen atuurlijk e n lf le e r een che z e e n z t e n e g o t h c in t r n je e o o o r o v nuit S-p ur bekr aar MO de leerli cept tot ciebestu aarmee g voor h van con w in n r os n e te e p ll u k n a r p e ol e akke r com omdat z de scho t afvalb we een e g h n e t e te r n p h k a s c prijs een e ld ko en. W Met de ten ook t dat ge verwerk h e c n M a e . d n o e n r b u k ge en 00 eu gevens leerling matisch van 2 5 milieuge . Onze en auto is e d n r d r rt o n e a w k m h r n s ekom sind o mpe gen alle enige b n: de la t wordt e u e r z o a n h p o s g t e n ie eli te b ject is n n de afd energie atsen. skomt. E em om n e te werkpla n s y e in ilieubela s d b l t it h u c ciaa t li u n at de m o o d z h l t r e k o r e o v e v er er bew ut zorgt dimd als stjes on e op ho et de re ti a m ll d ta s m r gsin verwa rwarmin ciale ve e p t. s n li e b E elijk jf ag mog la o eik z g tin g, Maas Jansber tin S t tuu ch Insti Technis

23

ligt er eelplaats p s e D . dtermen vragen ende ein oest aan jd m ri g h c in rs n rgun erschilakove duur milieuve om de v e oor de v n t v h e r k e ic z o o l o O k ie o . nd sch om doen Geen e mense timulans dat onze moeten brengt d n extra s rking om an iets S e e O e ra w a M u is a l ie d n il o a e ho ndel v een m dat w roene Sc e infobu den we ten met et logo 'G H . Maar d allen vin We start . n n n e ij e it z uit alle e m t it a e v en m rachten le acti eerst s ij e rk t b k e e n h le ig e r , e rd o n o w slo p. Dit erjare ren v iseren werkgroe ol leven. ekomme an alle le e o b v d rg organ h o c rs rg z in s e o u aal e n z ig ie z e u il m milie in on stapp woord t tweem btenaar cten van eeën die vertegen rol word e m id t rt p a e l u s u e a e m ta b ie n e il p h a n d e len gro de m ia ee n we o een a ilieuwerk ken van school. V derzoeke erwijs en m a n d e n o n z m e o n d e o te n ie a rt b in v e ge en werk t op installe probleem elk studie de schep et accen genraad zichtbare en ligt h aar. Voor t ctie. Ook h s e tb e r h ir e o De leerlin d ic meente. o m z e v e t g : k d in de oeilijk en: he iddellij n m rk den én m e e t ie n g a w b o in d l e n a t g rd ij g a ie rh nz n li stud e aan afv resultate t voor ve afdelinge op. r willen w imd. De bruikt he r enkele e ru o g e o fkrullen g V n a p r voor e . a o schooljaa n h p c o re ts s e a g e d la d la in s lp moeilijke n e n rm e e le k e p a a te v s h p s n t n e rs e e e d e n h e un ouw ligt aan daags id afval k ten, dat alt voort al. Landb oeveelhe kautoma oneel ha uw meta n rs ie e ra n p d r je niet o te e we de h o n d t creëer n van n het v a e e t gemee d il e m ; e H ru n n . e n e d e rd g o al tan die recycla atisme w gen. Afs iever op metaalafv en autom oelige din liseren. L iden het e v a e t e h e g re c o s e te m d e s W org pje we aan t. Milieuz kleine sta n raken ut iging kom ingen in z rl Maar da ij e w le s lijk Institu it e z te entali en. emeente met on g m G t in a s, n rl ij d e e e rw le m r e o e de dat sond naar ijn. n Beroep dan ook z grijkste is e r n r h n e u la c e u e n is d b rg e n v e t e h He ort e stre Keerb voor Tec die van k eken. W n w te c le e je k ro n in e rootse p an met g manier d

MOS op h ogeschoo

lformaa

iets kost n elkaar om op .een

n e fiets slaan de handednagindeel te nfieemtsenaar d t e M lteam toluwe of per

au et e fo ilieu ons m e Europese ie dag te vo en, delen w ild n d en van sch De led manier aan otiveren om n we slagzin borden, be op de e le m ke n origine n iedereen voor beden aken reclam de actie aa r m le n ol We wil e komen. Hie en affiches, op, kondige n onze scho een t n a id n school we verspre spandoeke omgeving v de nood aa n ons n le e it, en o le d u g e h n it c s o r s a u v e h is ij n d , de bas schole t ook z fietsen ies en deren ats. De basis project, wan elen we aan et de direct et onze p m m la t s e d lp p spee e bij h ing. Daarom n contact o toeren ron n een groot ken w e betrek choolomgev or. We neme ouders. W en bevestige nst onders o ie de veilige materiaal d hes uit aan kte ligfietsen lijke milieud en en a g tie ic te promo lders en aff en zelfgema De gemeen . Alle leerlin ival)arm. fo st m delen erde fietsen school-poort ons is enor gen een (fe n appred p e ij s il r g e e h k n d r c li , s n e e n e e v a e D g bord a financieel. e fiets kom uste sportie rganiseren w g n a h d w o ie uit t e t 5 e c b 0 a u m 0 ilie de of r2 steunt die te voet lpoort. De m n septembe I o rs kleute aan de scho e beloning. h ck, bandje ie symbolisc tie. a Dirin c d a n e e r w n Tess sinstituut ië u c e ie r n e d n n id ee t-Laure e De R alvast Carolin erkgroep Sin w u milie beke e Wacht

t Het practic um Biologie telt drie proj Ingenieurs ectweken. in spé werke Als Industri n de studen gische aspe ële ten zelf them cten in een a' s uit als 'De be drijf ', 'Radio zorgsystem ecoloactieve stof en'. Een gr fen' en … 'm oepje van dr brengt het ili eu ie studente in een oefe n werkt een nzitting naar thema uit en Duurzame voren. In hu Ontwikkelin n uitwerking g als een ro die 'milieuzo zit de draad ve rgsystemen rw even. De st ' kiezen over ud begeleider enten leggen hier van Vlaamsover met de Brabant. Samen met MOShem bekijk en we hoe pen. De op onze hogesc drachten va hool in MO n de studente S kan stapmilieu-werkg n leiden tot roep in de de oprichtin st ud entenraad. g van een In onze Peda gogische H ogeschool ge twee uur du eft de MOSrende uiteen begeleider zetting over plan en de een de doelstel netwerkvor lin ge m n, in het stappeng van MOS in van de stud de lagere sc enten is groo hool. De in t. Met de intr teresse oductie van de B achelor-Mas Technologisc ter-structuu he Hogesch r in de ool werd in opgenomen het eerste . jaar 'environ menting' In groepjes werken de studenten aa lossen met n MOS. Een ze de hulp van vental groe de provinci secundaire pjes ale MOS-be MOS-schole geleider in n ge lagere en du rende één men op voor schooljaar de aandacht technische svelden ener probleElk van de gie, water en groepjes ho materialen. ud t in het eers school. In m te semeste ei leggen ze r contact m een concre bleem op te et 'hun' et voorstel lossen. Het op tafel om he ga at hier om blijven lope t proproblemen n, lichten di als toiletten e blijven br vijver. Hierb die an den of de ve ij gelden de rvuiling van volgende cr haalbaarhe een ite ri a: economis id, open co che en ecol mmunicatie studenten va og m is et che de school en tu n het groepj ssen de e, sensibilisa probleem. St tie van de leer udenten va lingen voor n de Pedago een aantal het gische Hog basis- en se eschool trek cu nd ai ken naar re dachtsveld sc ho le n met voorstel 'energie' ee n voorstel va om voor he actieplanne t aann actieplan n zijn realis uit te werke tisch uitvoe n. Die brekend, ge rb aa r, va differentieer koverschrijd d en levere end, klasdo n milieuwin orst op.

24 GroepT Leuv en

Bre

iles

voo Onz r jo din e jong nge g; v e n visv sk eel ns r a i j visn ngst van o gen e In e etten te ma nze le en m a k s aan en lan breien en. In sen h ritiem e e d i d n h g e pla oed kun un o bben ople ku s naa tic ne st af. in Br ststof pleidi dus m ie n O t v ze r een ten ov m da tagne ezels g lere et . net d t nz e k u teg rg alv ur ten ma e k in n zaam espan en te en de Het en. nen atu alte g o aa ev urv pro visje rien rnatie . De e n wor ers b j f en d ige del gen ect va eet e na en e ijke v n ma roeg ar zoc r voo s prod n oev zo w teri d e alen e sch ht wo r een uceerd rverst erkten rtel vas e e d v kon ool o n e i e g ver den f tere n. Na t subs houd ing. D jonge traa en less ns nz e e n s d k opl en sam e van ele ja t waa e afk isalne mee a a z oss r t ing en 1 elf. Ti ren, a op op lving ten d an ee n 50 i . e t wer n jon ls de b nieuw egen e de j ongen en kur pla ode z n en s aan best m opn ten k orgen dez eedd ieuw unne em e n Kon ilieu n in d is beg inkl k e e r i v jk W oe e rien p del raktijk id, erk ne W rne i e e e j t I k o o u . B r e e g IS, kl eg oe Gr Bre - en rachtig en gen e s i De s a d p ene in d zelf t gro de b een met we in ons nie ipen we moeten lingen at n e r n r u Sam ol zitte ar voo eek kr en. We de lee ur en d ere t g a e scho ving. M oene W erkrach zorg aan de natu an de la nhok t jd r e e i omg ns de G onze le r milieu en over ejaars v en kipp het alt n s e e h d n a e a v 6 a v d n n j o v w i e s e e T n e eisje e ler enen ggen en. D u to geve scho lesjes hool. W or drag an te le t tot n ns en m jn n c i e e a nkort e basiss eten vo vijver elijk wa e jong ouden z siast wa d o n k d z u e k r n m se ma '. Maa j nooit tho eginne van zorg t ge k i n on r d en ze e ol helpe ons nie ippenho waar w kakelen eltuin b ilmen. e e f r scho en. Voo n 'ons k ideeën tjes zijn hun sp komen m iets t t n e r l w o s e ' a e u a b s r t a a i o e b u n b v e weg allem e kle ol h e vij ning 'onz sisscho Zelfs d nomhei t is het king dé a e de b komen. de kippe an Ketn enwer re, v m Berla opge we aan rewiet' t sa a O d G S e M neer en. 'Kar ezen w van w ngen i l bou ee bew r e le m dere Hier eren. e an om s d i l a n .c re cht e mail elbre er@hot A r e t t Wou echtwou r aelb

Beschikbaar materiaal MOS secundair µ µ µ µ µ

MOS-folder 'Nogal wiedes' 'Wij zijn van het milieu': de handleiding MOS-secundair Milieu-audit 'Wij zijn van het milieu' (cd-rom) 'Een goede cocktail is het lekkerst', praktijkboek MOS-secundair 'Vuur, water en wind', brochure over het waarom, wat en hoe van het project MOS-Groene School µ Affiches 'Wij zijn van 't milieu'; 'Ik ben van 't milieu'; 'Wij gaan voor het logo Groene School'; 'Ik ga voor het logo Groene School'. µ Bladwijzers 'MOS-aandachtsvelden' Je krijgt het materiaal via je provinciale MOS-begeleider(s).

25

Oprukkend MOS MOS in de provincies BUBAO-WERKGROEP ANNET, het Antwerps Netwerk voor Natuur- en Milieueducatie, overlegt geregeld met diverse NME-partners in de provincie. Zo is er onder andere de 'werkgroep basisonderwijs' waarin leerkrachten, directieleden, pedagogische begeleiders en inspecteurs, medewerkers van Natuur- en Milieueducatieve centra en MOS vertegenwoordigd zijn. Scholen en NME-centra signaleerden al eerder de behoefte aan aangepaste materialen en methodieken voor het buitengewoon onderwijs. Meestal vallen die leerlingen uit de boot. Nochtans lopen er in heel wat scholen voor die doelgroep boeiende projecten die collega-leerkrachten en medewerkers van NME-centra kunnen inspireren. Zo rijpte de idee om met de betrokken leerkrachten te gaan samenzitten en met hen na te trekken welke behoeften het BuBaO heeft, welke materialen er bestaan, of het de moeite loont om een studiedag specifiek voor het BuBaO te organiseren. INFO: Pime

Antwerpen Sinds de start van dit jaar kunnen 233 basisscholen en 165 secundaire - en hogescholen rekenen op de ondersteuning van provinciale de MOS-begeleiders. De nieuw toegetreden basisscholen zijn: GVBS De Zonnebloem, Antwerpen; Stedelijke Lagere School 'De Spiegel', Antwerpen; Stedelijke basisschool 'De Berenschool', Berendrecht; Gemeenteschool Hulsen, Balen; GBS De Bosmier, Balen; OLVE - basisschool, Edegem (2 vestigingen); GVB de Bunt, Ekeren; GVLS Mariaberg, Essen; VBS-Hemiksem, Hemiksem (2 vest.); BSGO De Letterboom, Herselt; Sint-Niklaasschool, Leest; BSGO Stadspark, Lier; Het Laerhof, Merksem; Vrije Lagere School Rozenberg, Geel; Vrije Lagere School Rozenberg, Mol; OLVE-kleuterafdeling 't Singeltje, Mortsel; GVB 's Gravenwezel; VB Wonderwijzer, Schilde (2 vest.); GVB Sint-Katarinaschool, Sint-Katelijne-Waver; Kleuterschool Sint-Jozefcollege, Turnhout; Gemeentelijke Basisschool Heieinde, Vosselaar; Vrije Basisschool - Het Rietje, Westerlo (2 vest.) en BuBaO Berkenbeek, Wuustwezel. De nieuwe secundaire en hogescholen: Stella Marisinstituut, Merksem; KTA Brasschaat; KA Kapellen; KA I Pitzemburg, Mechelen; Karel de Grote Hogeschool campus Noord-DLO, Antwerpen; Sint-Norbertusinstituut Eerste Graad, Duffel; Technische Scholen-Autonome Eerstegraadsschool, Mechelen; KTA campus Deurne, Deurne; Instituut Maris Stella-Sint-Agnes, Borgerhout.

NATUUROUDERS Natuurouders helpen leerkrachten uit het basisonderwijs bij natuurwandelingen en milieuprojecten. Het zijn ouders, grootouders, buren, natuurgidsen of andere geïnteresseerden. Als er in een gemeente voldoende kandidaatNatuurouders zijn, organiseert het PIME hiervoor een specifieke opleiding. De cursus omvat drie thema's: natuur, water en afvalpreventie. Om zowel basisinformatie als didactische methoden en leermiddelen aan te reiken, omvat elk thema een inhoudelijke en een praktische les. Tijdens de infoavond vooraf en het afsluitmoment na de cursus kunnen de geïnteresseerde leerkrachten en directieleden van de basisscholen met de afgestudeerde Natuurouders kennis maken. In september en oktober 2004 gaven in de Kempische gemeente Vosselaar het PIME, het Natuureducatief Centrum De Vroente en de MOS-begeleiders een cursus Natuurouders. Twaalf volwassenen ontvingen op het einde van de cursus het getuigschrift van Natuurouder. Zij staan nu klaar om de leerkrachten van drie Vosselaarse basisscholen bij hun natuur- en milieuactiviteiten bij te springen. In maart en april 2005 liep een dergelijke cursus in de Parkschool van Borgerhout voor deelnemers uit Antwerpen. Wil jij ook Natuurouder worden? Laat dat weten aan de school waar je die klus wil uitvoeren en neem contact op met Karin Keustermans van het PIME, tel. 015 30 61 23, [email protected]. Meer informatie over de cursus vind je op de websites www.natuurouders.be en www.pime.be

PRIKKELPAS Laat de natuur je prikkelen en win leuke prijzen. Nog tot en met augustus kan je deelnemen aan allerlei activiteiten in natuurgebieden, educatieve centra en kinderboerderijen in de provincie: wandelingen met kabouters, vleermuizen, nachtegalen, dahlia's en poëzie. Of geiten melken, een open-tuinendag of een blote-voetentocht? Activiteiten waaraan iedereen plezier kan deelnemen. Met je deelname kan je ook nog toffe prijzen als een weekendje Ecologies in het EHA! (Ecohuis) in Antwerpen, een jaarabonnement op EOS, kookboeken, natuurboeken en een bol kaas winnen. Je moet er enkel vier stickers voor verzamelen en die op je Prikkelpas kleven. Die stickers ontvang je bij deelname aan elk van de voorgestelde activiteiten. Je pas stuur je vóór 24 september terug naar het PIME, Mechelsesteenweg 365, 2500 Lier of je deponeert hem in een van de inzamelpunten. Vraag je Prikkelpas op bij het PIME. Bel naar 015 31 95 11 of mail [email protected]. Je kan je Prikkelpas ook afdrukken van www.pime.be

26

'VANAF NU GROEIT ER MOS IN ONZE GEMEENTE'

halve dag in eigen school kunnen verzorgen. Dit initiatief bleek al vlug succesvol, zodat vlug inschrijven de boodschap is. Het Neerhof, Neerhofstraat 2, 1700 Dilbeek, tel. 02 569 14 45, [email protected]

De MOS-begeleiders zoeken steeds nieuwe partners. Zo werkt MOS samen met verschillende Noord-Zuid- en natuurverenigingen, intercommunales en gemeentelijke milieudiensten. Milieudiensten staan dicht bij de plaatselijke scholengemeenschap, wat de drempel om op hen een beroep te doen verlaagt. Nogal wat scholen hebben nood aan technische en praktische ondersteuning, denk maar aan de hulp van de plaatselijke compostmeester om met compostering in de school te beginnen, het leveren van een compostvat, hakselhout of een regenton. Samenwerken is zinvol. Met kleine, concrete stappen inzichten en maatregelen aanreiken opdat de school milieuschade kan voorkomen en beperken. De MOS-handleiding voor de gemeente 'Vanaf nu groeit er MOS in onze gemeente' is een leidraad voor steden en gemeenten die met MOS willen beginnen of MOS beter willen uitwerken. De provincie bezorgt er een exemplaar van aan het schepencollege, de milieudienst en de milieuadviesraad van elke Antwerpse stad of gemeente.

MINDER ENERGIE MET ZEVEN NIEUWE PREMIES Sinds 1 januari 2005 voerde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zeven premies in om energiebesparende investeringen te financieren. De premies dekken vier knelpunten: § verbetering van de lichtinstallatie; § verbetering van de elektrische installatie; § efficiëntie van airco, ventilatie en verwarming; § de aanbreng van frequentieregulatoren op compressoren, pompen en ventilatie. Die premies zijn ook voor scholen bedoeld. De voorwaarden om een premie te bekomen en de gebruiksaanwijzing voor de premies download je van http://www.ibgebim.be/nederlands/contenu/content.asp ?ref=1673 Voor vragen over de premies kan je terecht bij Jonathan Fronhoffs, [email protected], Tel. 02 775 75 66, fax 02 775 76 21.

MOS-Antwerpen, tel. 015 30 61 25, 26 of 27, fax 015 31 58 80, [email protected]

MOS-Brussel, tel. 0473 73 67 30, fax 02 209 16 31, [email protected]

Brussel

Limburg 44 basisscholen tekenden tot nu toe een milieubeleidsverklaring. Regenboog, Vier Winden, Sint-Jozefsschool, Sint-JanBerchmans, 't Rad, Unescoschool, Zavelberg, Gouden Regen en Voorzienigheid zijn de nieuwkomers. Het Centrum Deeltijds Onderwijs (Anneessens-Funck) is de secundaire nieuweling. Zeven secundaire scholen stuurden hun eerste logorapport in: Maria Boodschap (logo 3), KTA Jette, Lutgardiscollege (logo 2), K.A. Etterbeek, Don Bosco, Victor Horta, SintJozefscollege en Kasterlinden (afd. Neerpede) (logo 1).

In het voorjaar van 2005 telt Limburg 306 MOSbasisscholen en 127 MOS-secundaire scholen. In de tabel zie je de groei van de MOS-scholen in het basisonderwijs van oktober 2002 tot december 2004. Ondertussen ontvingen we uit het basisonderwijs 80 aanvragen voor een logo. 25 voor logo 1, 54 voor logo 2 en 1 aanvraag voor logo 3. Voor het secundair onderwijs zijn er 26 kandidaat-logoscholen: 13 aanvragen voor logo 1, 9 voor logo 2, 4 voor logo 3.

j

DE BOERDERIJ KOMT NAAR JOU

g

MOS Basisonderwijs Limburg 350 300

Brussel: een stad propvol verkeer en hoogbouw. Kleutersen basisschoolkinderen hebben er weinig kans om kennis te maken met het leven op de boerderij. De boerderij 'Het Neerhof' ontvangt alle Brusselse kinderen om met het leven op de boerderij kennis te maken. Voor de kleuters is de afstand en de drukte van het verkeer een groot probleem. Daarom trekt Het Neerhof zelf naar de kleuters. Met wagen, aanhangwagen, benodigde materialen en dieren rijdt het Neerhof je school binnen zodat de kinderen zonder zich te hoeven verplaatsen de dieren een hele of

250 200 150 100

ok t/0 de 2 c/ 0 fe 2 b/ 0 ap 3 r/0 ju 3 n/ 0 au 3 g/ 0 ok 3 t/0 de 3 c/ 0 fe 3 b/ 0 ap 4 r/0 ju 4 n/ au 04 g/ 0 ok 4 t/0 de 4 c/ 04

50 0

Scholen

27

LIMBURGSE MOS-GEMEENTEN ONDERSTEUNEN

rubriek. Daarin vind je nog eens alle informatie hoe je je logo kan aanvragen en alle digitale documenten om dat te doen. Natuurlijk blijven alle 'papieren' dossiers toegelaten en kan je steeds met al je vragen bij de provinciale MOSbegleiders terecht.

In Limburg zijn maar liefst 39 gemeenten (89% van alle gemeenten) MOS-gemeente. Een MOS-gemeente ondersteunt de MOS-scholen op haar grondgebied bij hun project en organiseert samen met de MOS-begeleider minstens één keer per maand een overleg met de verschillende MOS-scholen. De MOS-gemeenten inventariseren alle initiatieven waar scholen in het kader van Milieuzorg Op School aan kunnen deelnemen. Zo weten de scholen waar ze in hun buurt terechtkunnen om een compostmeester op school uit te nodigen, voor een bezoek aan het containerpark, een plezante tentoonstelling, een natuurwandeling of een andere interessante natuur- en milieueducatieve activiteit. Sommige gemeenten integreren MOS in hun subsidiereglementen. Scholen met een MOS-project hebben recht op subsidies van de gemeente. Andere gemeenten ondersteunen de scholen door voor de scholen natuur- en milieueducatieve leermiddelen aan te kopen en die voor hun scholen gratis ter beschikking te stellen. Enkele gemeenten ondersteunen de scholen op een heel aparte manier. Ze bouwden voor hun MOS-scholen een constructie om de verschillende afvalbakken in te integreren. Zo ontstonden er 'afvalhuisjes' of zelfs een 'afvalworm'. Dat zijn maar enkele voorbeelden van de creatieve initiatieven die Limburgse gemeenten voor hun scholen nemen.

NASCHOLING RUIMTELIJK BELEID Het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk organiseert samen met de Werkgroep Aardrijkskunde Limburg twee nascholingsexcursies over het Ruimtelijk Structuurplan Limburg voor leerkrachten van de 3de graad secundair onderwijs. De tweede excursie heeft plaats op zaterdag 28 mei 2005. Bij elke excursie wordt telkens gedurende een volledige dag de regio Maasland, West- of Noord-Limburg bezocht. Via terreinbezoeken, kaartmateriaal en toelichtingen van gemeentelijke ambtenaren leer je hoe je met leerlingen boeiende discussies over ruimtelijke ordening kan begeleiden. De nascholing maakt je duidelijk hoe je de vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen over milieu en ruimtelijk beleid kan realiseren. Meer hierover op www.limburg.be/limnet/ of bij het Provinciaal Natuurcentrum Het Groene Huis, Domein Bokrijk, tel. 011 26 54 65.

VLIEGLESSEN VAN EEN VLEGEL De wat aparte eend Vlek gaat samen met de vleugellamme Vlegel op zoek naar Roelanda de roerdomp. Op hun zoektocht naar deze mysterieuze moerasvogel ontmoeten ze vreemde figuren en bezoeken ze vreemde plekken. Het verhaal is van de jeugdschrijfster S.R. Harris en verscheen in het najaar van 2004. Samen met de vzw Columba Stichting werkte het Provinciaal Natuurcentrum het educatieve project 'Vlieglessen van een vlegel' voor de 2de en 3de graad van de basisscholen uit. Het project gaat over het leven van water- en moerasvogels in het 'Vijvergebied MiddenLimburg'. Het boek en het educatief project staan los van elkaar. Je kan er een wandeling in het vijvergebied van het Provinciaal Domein Bokrijk aan koppelen. Dat ligt op amper tien minuten wandelen van het station van Bokrijk. Op de wandelpaden van het gebied werd de 'Vlegelroute' uitgestippeld. Een poëziewedstrijd in het najaar nodigt de kinderen uit om 'Vlegelverzen' te schrijven. Info: Het Groene Huis, tel. 011 26 54 53, [email protected]

LOGO-AANVRAAG DIGITAAL Van de basisscholen die dit jaar een luik van het MOSlogo willen behalen verwachten we een ingevulde indicatorenlijst, een kopie van het uitgevoerde actieplan en bijlagen die de ondernomen acties bewijzen: foto's, verslagen, artikels, tekeningen... Elke vestigingsplaats kan een logo aanvragen, maar daarvoor verwachten we een apart dossier. Dit jaar bieden we de basisscholen nog iets extra's aan: op onze website http://www.limburg.be/LIMNET/MOS/mos_logo_aanvraag.html vind je een nieuwe

NATUUR- EN MILIEUEDUCATIE IN KEMPEN~BROEK Voor het Kempen~Broek werkte de provincie Limburg aan een integraal plan voor natuur- en milieueducatie (NME), informatie en communicatie. In juni 2004 werd het rapport 'Opgezet Spel! Een visie en een plan voor NME in het Kempen~Broek' voorgesteld. Daarin staat

28

hoe NME in de driehoek Kinrooi-Bocholt-Weert gedurende de volgende vijf jaar kan evolueren. Ondertussen is er al een eerste aanbod op vier locaties in het Kempen~Broek. Aan de Luysmolen, de Pollismolen, de Dorperveldpoel en het Woutershof kan je kiezen uit 'Water van alle kanten bekeken', een beek- of bosbiotoopstudie, een boszoektocht of een stiltewandeling. Elk van deze programma's is op een bepaalde leeftijdsgroep afgestemd. Er staan gidsen klaar om eventueel het programma te begeleiden. Educatief materiaal als loepen, schepnetten, kompassen en werkboekjes zijn ter plekke beschikbaar. Het Provinciaal Natuurcentrum coördineert deze programma's. Je kan er ook terecht voor informatie en reservaties. Info: Het Groene Huis, tel. 011 26 54 53, [email protected]

Oost-Vlaanderen Begin februari sprongen er al 314 basis- en 174 secundaire en hogescholen op de MOS-locomotief. De MOS-trein wordt almaar langer, de spoorverbindingen uitgebreider. In het voorjaar van 2005 vonden er in enkele gemeenten MOS-uitwisselingsmomenten plaats met directie, leerkrachten of andere personeelsleden. Zo'n overleg is een leer- en ontmoetingsplaats. Voor een bepaalde vraag blijken er immers verschillende oplossingen te bestaan. De ene school lost haar afvalprobleem op door de promotie van drinkbekers, een andere school schakelt over van brikjes naar glazen retourflesjes. In de ene school zorgt mascotte 'Voltypower' voor gesloten ramen en deuren, terwijl een andere MOS-school een alarmsysteem op zonne-energie uitdoktert. Het waarschuwt kinderen om tijdig de deur te sluiten. Tijdens zo'n overlegmoment staat 'het leren leren van elkaar' centraal. Ook dit schooljaar zijn er opnieuw heel wat scholen die hun inspanningen voor milieuzorg met een logo willen afronden. Bijna 40% van de basisscholen en 25% van de secundaire of hogescholen vragen het eerste, tweede of derde luik van het logo aan.

MOBIBOX 'We rijden ons met z'n allen vast'. Het almaar toenemende verkeer heeft heel wat negatieve gevolgen voor milieu, gezondheid, economie en onze individuele verplaatsingen. Sinds enkele jaren kwam er een maatschappelijke discussie op gang die duurzame en veilige verplaatsingen als de centrale doelstelling van het mobiliteitsbeleid stelt. Ook scholen zijn spelers op het complexe mobiliteitsveld. Samen met de verschillende overheden, de bedrijven en de individuele burger moeten we verstandig met mobiliteit omspringen. Daarom ontwikkelde het provinciebestuur de Mobibox die een verstandige, veilige, gezonde, milieubewuste, mensvriendelijke, verantwoordelijke en toekomstgerichte mobiliteit propageert. Mobibox is een handige CD-rom die de verschillende aspecten van een geïntegreerd mobiliteitsbeleid binnen de school overzichtelijk weergeeft. Volgende onderwerpen vind je er in terug: een draaiboek om af te drukken of op je pc te gebruiken, modelagenda's en modeluitnodigingen voor de verschillende vergaderingen, modelformulieren om af te drukken of door te mailen, modelbrieven, informatieteksten, campagnemateriaal, websitebanners en andere materialen om je school te sensibiliseren en te informeren. Je vindt er ook een overzicht en aanbod van educatieve activiteiten op terug. Als je Limburgse school een korte introductiesessie volgt, neem je de Mobibox gratis mee. Info: Provinciale Sectie Mobiliteit, www.limburg.be/mobiliteit, [email protected], tel. 011 23 83 40.

DE WOLF IN BEELD Op het ogenblik dat de jagende mens zich ging vestigen en vee begon te houden; kwam er een einde aan de 'goede' relatie tussen mens en wolf. De wolf kreeg de reputatie van veedief en rover en werd met alle mogelijke middelen bestreden. De uitvinding van het geweer zorgde er zelfs voor dat de wolf in 1850 in België was uitgestorven. Voor de een zal de wolf altijd een held blijven, voor de ander een bedrieglijke boosdoener. 'De Wolf in Beeld' is een tentoonstelling over het leven van de wolf voor alle leeftijden. Striptekeningen vormen in de tentoonstelling de overstap naar de echte wereld van de wolf. De tentoonstelling leert je of wolven echt lachen zoals in de 'Lachende Wolf' van Suske en Wiske. Je kan je vergapen aan de 5cm lange hoektanden in een wolvenschedel. Je ondervindt er hoe groot de bijtkracht van een volwassen wolf is en zoekt uit of je het leefgebied van een wolf aan de hand van geurvlaggen kan opsporen. Ook zijn verspreiding, lichaamsbouw, levenswijze en relatie met de mens, de verdwijning van de wolf in Vlaanderen en zijn terugeer in Europa komen in de tentoonstelling aan bod. Voor de 2de en 3de graad van het lager en de 1ste graad van het secundair onderwijs zijn er ontdekboekjes. De tentoonstelling is een realisatie van Natuurpunt vzw en loopt tot 30 september 2005 in De Kaaihoeve in Meilegem (Zwalm), Oude Scheldestraat 16, tel. 055 49 67 96, [email protected]

MOS-Limburg, tel. 011 26 54 59, 66 of 67, fax 011 26 54 55, [email protected]

29

MOS-begeleiding via [email protected]. Na reservatie haal je je display af in het provinciehuis.

10 JAAR KAAIHOEVE Op 17 september 1994 werd Het Provinciaal Natuureducatief centrum De Kaaihoeve officieel geopend. Intussen groeide het uit tot een bezoekers- en NME centrum. Van een beperkt aanbod met begeleide wandel- en fietstochten aan de Bovenschelde evolueerde het aanbod tot een breed gamma aan activiteiten: een educatief aanbod voor alle graden van het onderwijs, materiaaldepots verspreid over Oost-Vlaanderen, gezinsrugzakjes, uitleenbare tentoonstellingen over allerhande natuur- en milieuthema's, een uitgebreide themabibliotheek. Om deze tien succesvolle jaren te vieren organiseren we in het weekend van 3, 4 en 5 juni een aantal NME-gelinkte activiteiten: kinderanimatie, een fototentoonstelling, de wolvententoonstelling (zie hierboven), een natuur- en landschapsspeurtocht in de omgeving van de Kaaihoeve en nog veel meer. Ook de interactieve buitententoonstelling wordt in het voorjaar volledig vernieuwd. Je ontdekt er de relatie tussen de natuur, de mens en het landschap van de Scheldevallei. Ook de wandel- en fietsbrochure werd herwerkt. De buitententoonstelling kan je het hele jaar bezoeken. Meer info over het programma van het feestweekend vind je bij het Provinciaal natuureducatief centrum De Kaaihoeve, Oude Scheldestraat 16, 9630 Meilegem (Zwalm), tel. 055 49 67 96, [email protected], www.dekaaihoeve.be De MOS-promotiedisplay (foto KNIPSEL1) MOS Oost-Vlaanderen, tel. 09 267 84 74, 73 of 59, fax 055 49 67 98, [email protected]

LEERMIDDELENPROJECT 275 Vlaams-Brabantse basisscholen ontvingen in februari een leermiddelenpakket. Daarmee ondersteunt de provincie de MOS-basisscholen nog concreter. Een commissie van leerkrachten uit het basisonderwijs selecteerde de leermiddelen vooraf. Ze sluiten aan bij de vijf MOS-thema's Afvalpreventie, Water, Energie, Verkeer en Natuur op school. De scholen die de MOS-milieubeleidsverklaring hebben ondertekend kunnen het leermiddelenpakket aanvragen. Afhankelijk van de grootte van de school heeft het pakket een waarde van 200 tot 300 euro. Tot nut toe vroeg de helft van de Vlaams-Brabantse scholen een leermiddelenpakket aan. Dankzij deze oproep voor leermiddelen ondertekenden 120 scholen de milieubeleidsverklaring. Hierdoor ondertekenden in februari reeds 329 VlaamsBrabantse scholen of 60% van alle basisscholen een milieubeleidsverklaring.

VORMINGSPROJECT LEERKRACHTEN CENTRALE VERWARMING Tussen de verschillende schoollokalen kunnen de temperaturen nogal verschillen: een veelgehoorde klacht. Meestal lossen scholen dit op door de verwarmingsketel op een hogere watertemperatuur te zetten, zodat alle vertrekken warmer worden. Of soms plaatst men thermostaatkranen in de warmste vertrekken. Die gaan dan automatisch dicht als de temperatuur er te hoog wordt. Met deze oplossing verbruik je méér energie en moet je in thermostatische kranen investeren. Waterzijdig inregelen is de enige duurzame en goedkope oplossing. De hoeveelheid warm water die door de radiator stroomt bepaalt de warmte-afgifte en de temperatuur in de ruimte. Die is afhankelijk van de druk van het water en van de doorstroomopening van de radiatoren. Hoe verder een radiator van de ketel verwijderd is, hoe minder druk er is en hoe groter de opening moet zijn. Bij veel druk hoort een kleine opening, bij weinig druk een grote. Bij een goede waterzijdige balans stroomt door alle radiatoren evenveel warm water. Dat vraagt geen dure investeringen, enkel de afstelling van de radiatorkranen of voetventielen door een vakman. Ook de regelklokken (thermostaten) worden dan ingesteld om op tijd een comfortabele temperatuur te bekomen. Op die manier scoor je een energiewinst van gemiddeld 20%. Het Nederlandse bedrijf CV Tuning (www.cvtuning.nl) ontwikkelde een methode om een gebouw waterzijdig in te regelen. Zij organiseert hier ook trainingen in. Leerkrachten van de zeven Vlaams-Brabantse scholen die de richting centrale verwarming inrichten nemen aan zo'n training deel: SIBA Aarschot; Gemeentelijke Technische en

Vlaams-Brabant DE MOS-PROMOTIEDISPLAY

Wel ze zien er knap uit, de vier MOS-promotiedisplays. Ideaal voor een opendeurdag, een start-, toon-, of afsluitmoment. MOS-scholen kunnen er gratis een van ontlenen. Ze zijn dan ook nog eens erg gemakkelijk op te stellen. Scholen die wat moeilijker uit hun woorden komen, een MOSblikvanger wensen, of gewoon aan iedereen willen tonen wat MOS inhoudt, reserveren een exemplaar bij hun provinciale

30

Sint-Jansschool, De Grasmus/De Klare Bron, De Appeltuin en de Abdijschool) ook begeleiding van Green vzw. Die begeleiding is aan de noden van de school aangepast: startvergadering met het schoolteam, toegepaste vorming voor een tuin versterken de betrokkenheid bij het vergroeningsproject: het 1ste leerjaar is verantwoordelijk voor de insectentuin, het 2de voor de moestuin … Zo legt Hertog Karel een heemtuin aan. Nu is er al een moestuin, een bijenhotel en een graanakker met drieslagstelsel. In de toekomst komen er een poel, knotwilgen en een kruidentuin bij.

Beroepsscholen Merchtem; KTA Liedekerke; KTA Vilvoorde; De Wijnpers Leuven; GITB Keerbergen en het Damiaaninstituut Aarschot. De training beslaat vijf dagdelen en is praktijkgericht. De leerkrachten leren de inregelmethode aan door zelf een gebouw van de Wijnpers in Leuven in te regelen. CV Tuning maakt een werkfiche op van de CV-installatie van de deelnemende scholen. Die fiche bevat aanwijzingen voor het waterzijdig inregelen. Zo kunnen de leerkrachten met hun leerlingen hun eigen schoolgebouw inregelen. Tijdens de laatste sessie leren de leerkrachten hoe ze zelf een werkfiche voor een gebouw kunnen opstellen. Omdat deze training voor de scholen gratis is, vragen we dat de leerkrachten voor een stageproject gedurende twee schooljaren telkens een andere school inregelen. Daardoor boeken we méér milieu winst en raken de inregelprincipes in de leerstof geïntegreerd.

MOS Vlaams-Brabant, tel. 016 26 72 36, 37 of 57, fax 016 26 72 61, [email protected]

West-Vlaanderen SUBSIDIE Begin dit jaar telde West-Vlaanderen 370 MOSbasisscholen. 124 daarvan willen op het einde van dit schooljaar een MOS-logo behalen. De voorstelling van de MOS-themabundel Verkeer brengt heel wat scholen in vervoering. Naast Water is Verkeer op dit moment het favoriete thema. Ook in de secundaire scholen rukt de MOS-gedachte verder op. 4 scholen willen dit jaar een eerste logo behalen, 22 een tweede en 7 het derde en laatste luik. De zwerfvuilacties van de provincie en de Dikketruiendag moedigen de scholen aan om creatief aan milieuzorg te werken. Een twintigtal scholen lieten ons nu al weten dat zij volgend jaar willen instappen.

Kandidaat-scholen nemen contact op met Philippe Moreau, MOS-begeleider Vlaams-Brabant

Elk jaar voorziet de provincie twee ronden om projecten 'Natuurlijke entiteiten' in te dienen (het vroegere 'Natuurfonds'). Projecten die tot de zorg en het behoud, de herwaardering en/of de duurzame ontwikkeling van de West-Vlaamse natuur, landschappen en het stedelijk groen bijdragen komen voor subsidie in aanmerking. Een bepaald percentage van de subsidie gaat naar scholen die een sensibiliserend of educatief project uitwerken: de aanleg van een schooltuin, van een educatief reservaatje of een poel. Meer uitleg over de begeleiding voor de aanleg van een ecologische siertuin vind je terug op p.32 van MOSterd nr. 4. Info over het subsidiereglement vind je op de website www.west-vlaanderen.be/leefomgeving/natuur. Info over 'Natuurlijke entiteiten': Natuur en Landschapsecologie, tel. 050 40 32 72. Projecten voor de tweede ronde kun je tot 15 september indienen.

LEUVENSE SCHOLEN KLEUREN GROEN In 2000 ging de stad Leuven van start met een milieuzorgproject voor scholen. Sindsdien sluiten de deelnemende Leuvense scholen een overeenkomst met de stad. Hiervoor krijgen ze subsidies en ondersteuning. De eerste twee schooljaren ging alle aandacht naar het thema afvalpreventie. Vanaf schooljaar 2002-2003 werd ook het thema water in het aanbod opgenomen en vanaf schooljaar 2004-2005 verschijnen biofruit en natuur op school. Een groene school is aangenaam. Ze oogt mooi, straalt rust uit en is gezond. Niet alle kinderen hebben het geluk om in een groene omgeving te wonen. Via een groene school komen die kinderen toch nog met de natuur in contact. Daarom vonden wij het belangrijk om ook aan 'Natuur op school' te werken. Scholen die hier werk van maken krijgen van de stad een extra subsidie van 250 euro. Vijftien scholen schreven zich hiervoor in. Met dat geld schaffen ze zich een hark, riek, spade, handschopjes voor de kinderen, zaden en planten aan. Naast die subsidie krijgen vijf scholen (Hertog Karel,

HEB JIJ NOG EEN ZITJE VRIJ? De saaie autorit van en naar school of werk beu? Geïnteresseerd in een jaarlijkse besparing van enkele hon-

31

derden euro's? Zegt een voorbehouden parkeerplaats dicht bij de ingang van je werkplaats (of school) je ook wel iets?… Dan is carpooling iets voor jou. Carpoolen doe je als je met anderen de verplaatsing van en naar het werk met dezelfde wagen aflegt. Dat kunnen collega's zijn of werknemers uit een bedrijf of school in de buurt. Je kan zowel van bij je thuis als vanaf een (carpool)parking vertrekken. Dankzij carpoolen onderhou je sociale contacten en bespaar je heel wat. Je deelt de kosten van de autorit én geniet van een fiscaal gunstige regeling. Als carpooler heb je recht op een extra belastingsvrijstelling op voorwaarde dat je werkgever carpooling organiseert en je als carpooler herkent. Weet je niet meteen met wie je zou kunnen samenrijden? Geen nood, de Vlaamse carpooldatabank zoekt het voor je uit. Ze spoort mogelijke carpoolpartners die geheel of gedeeltelijk hetzelfde woon-werktraject afleggen voor je op en houdt daarbij rekening met je uurrooster en persoonlijke wensen. Je kan je hiervoor gratis on line, per post of telefonisch inschrijven. Het Provinciebestuur is al langer overtuigd van de talloze voordelen van carpooling. Daarom organiseerde het in september 2004 een carpoolcampagne onder zijn personeelsleden. Als extra beloning voor de duurzame inspanningen kregen de carpoolende personeelsleden een voorbehouden parkeerplaats. Gedaan dus met het zoeken naar een parkeerplaats. Info over carpoolen vind je op www.carpool.be of bij Mobidesk West-Vlaanderen, Katrien Vancraeynest, tel. 050 40 35 09, [email protected] http://www.west-vlaanderen.be/mobidesk MOS West-Vlaanderen, tel. 050 40 32 66 of 83, 050 40 33 80, fax 050 40 34 03, [email protected]

32