Mosterdpot. Poster als bijlage: MOS-prijsbewust en MOS-gezellig

Mosterdpot

Mosterdsaus ..................................................................................................... Oprukkend MOS .......................................................................................... Milieuzorg Op School .................................................................. MOS in de basisschool ................................................................ Praktijkvoorbeelden basis .......................................................... MOS in het secundair .................................................................. Praktijkvoorbeelden secundair ............................................... MOS in de provincies ................................................................... MOSvelden ........................................................................................................ Natuur op school ........................................................................... Afvalpreventie ................................................................................... Water ..................................................................................................... Energie ................................................................................................... Verkeer .................................................................................................. Materialen ............................................................................................ Keuken en kantine .......................................................................... Waar MOS de mosterd haalt .......................................................... MOSmiddelen ................................................................................................ Lezen ...................................................................................................... Surfen ..................................................................................................... Bezoeken .............................................................................................. Kijken ..................................................................................................... Doen ....................................................................................................... Leren ....................................................................................................... De MOSkrant ................................................................................................. Mail Of Schrijf ................................................................................................ Ritje sMOSt met prijzen ......................................................................

p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p.

3 4 4 8 10 14 17 21 29 29 34 38 40 41 43 45 49 54 54 56 58 60 60 61 62 68 70

Poster als bijlage: MOS-prijsbewust en MOS-gezellig

Hoe wordt MOS een feest? (p. 4); Milieuzorg scoort (p. 5); Acht argumenten om je school te vergroenen (p. 29); Inktpatronen op school? (p. 34); Het nieuwe VLAREA komt naar school (p. 35); Van school- naar Watermeester (p. 38); Maand van de Energiebesparing (p. 40); Het einde van de achterbankgeneratie? (p. 41); School- wordt Milieukoopwijzer (p. 43); Ik kleur mijn schooljaar groen (p. 44); Dranken op school: méér gezondheid, minder afval (p. 45); Europees geld voor glazen schoolmelk (p. 47); Milieueducatie in het BuSO (p. 50); Wie draagt ecologische schuld (p. 51); Teken, fotografeer, surf en WIN (p. 9, 33 en 70).

Mosterdsaus

Milieuzorg niet voor groentjes Na twee jaar MOS-werking stapte 28% van de Vlaamse basisscholen in MOS.Voor de secundaire scholen is de stand na zes jaar Groene School of MOS 49%. Die MOS-scholen bewijzen dagelijks dat milieuzorg niet langer een zaak is van een clubje overtuigden of de speeltuin van enkele bevlogen creatievelingen die in de marge van de school wat aanmodderen. Milieuzorg is een zaak voor de hele school en lukt pas als er een sterke organisatie achter staat, het amateurisme voorbij. Leerkrachten zijn tenslotte toch ook geen amateurs? En ook al is de maatschappij niet helemaal maakbaar, de school is dat ongetwijfeld wel. Milieuzorg draagt bij aan een maakbare en dus leefbare school waar leerlingen MEE vinden, MEE denken, MEE doen en MEE beslissen. Aan de contactpersonen van een vijftigtal MOS-scholen uit het basis- en secundair onderwijs vroegen we om een aantal trefwoorden op MOS te plakken. Bij de vier meest geciteerde trefwoorden bedachten we een beeld voor een MOS-reclamecampagne in Klasse.Volgens de ondervraagden maakt MOS de school avontuurlijk (‘MOS laat leerlingen, leraars, directie, administratief en onderhoudspersoneel anders samenwerken’) (Klasse maart ’04), prijsbewust (‘Als je milieuzorg goed aanpakt bespaart ze ons heel wat geld, en daar kunnen we leuke dingen mee doen’) (Klasse april ’04), gezellig (‘MOS zorgt voor een solidaire sfeer en leert ons creatief naar oplossingen en ideeën zoeken’) (Klasse mei ’04) en gezond (‘We zitten met minder zwerfvuil, het vandalisme neemt af, pestgedrag vermindert …’) (Klasse juni ’04). Om die milieuzorg op school te promoten is er MOSterd.Twee keer per schooljaar vertrekt het blad naar elke basis- en secundaire school. In elk MOSterdnummer vind je dezelfde rubrieken. Oprukkend MOS vertelt over de actualiteiten van MOS: projectnieuws, specifieke nieuwigheden voor MOS-basisschool en MOS-secundair, praktijkvoorbeelden van hoe basis- en secundaire scholen aan MOS werken, MOS-nieuws uit de Vlaamse provincies en Brussel. In MOSvelden vind je actualiteiten over de MOS-thema’s Natuur op school of groenvoorziening, Afvalpreventie,Water, Energie,Verkeer, Materialen en Keuken en Kantine. Ritje rondt elk thema af met zijn MOSterdtip. Waar MOS de Mosterd haalt heeft het over de brede omgeving van MOS: elementen van projectaanpak, eindtermen, duurzame ontwikkeling … Nieuw materiaal om je milieuzorgproject te stofferen vind je in MOSmiddelen: lezen, surfen, bezoeken, kijken, doen, leren … De MOSkrant publiceert nieuwtjes uit de grote wereld waaraan je in de klas of school een verlengstuk kan breien. Mail Of Schrijf staat open voor jouw reacties, verhalen, suggesties, kritieken. Op het einde van elk nummer sMOSt Ritje met prijzen. Natuurlijk staat MOSterd niet alleen. Meer over MOS vind je ook op de MOS-webstek www.milieuzorgopschool.be. Een team van 16 provinciale MOS-begeleiders staat voor je klaar om het milieuzorgproject in jouw school op weg te helpen. Hun namen en contactadressen vind je achteraan elke MOSterd. De MOSterdsmaak te pakken? Begin dan alvast met dit nummer en vind het antwoord op de volgende vragen: Hoe wordt MOS een feest? Wat zijn de acht argumenten om onze school te vergroenen? Hoe zit het nu met de inzameling van inktpatronen en toners op school?,Waarom heet Schoolkoopwijzer voortaan Milieukoopwijzer? Kan je op school gezondheid promoten als je de kwaal zelf aanbiedt? Breng alvast je leerlingen op smaak en laat hen deelnemen aan de TekenFoto- of Surfwedstrijd. Het product heeft een lange houdbaarheidsdatum, maar waarom nog langer wachten? De MOS-coördinatie

3

Oprukkend MOS Milieuzorg Op School

Hoe wordt MOS een feest?

team tegenaan te gaan. Je kan de jaarlijkse pedagogische studiedag volledig aan het thema ‘milieuzorg’ wijden en een dagprogramma uitwerken met de hulp van organisaties als Natuurpunt, de milieudienst van de gemeente, de MOS-begeleider, de pedagogische begeleidingsdienst van het onderwijsnet. Zelfs de meest sceptische leerkracht ziet dan in dat milieuzorg ook in zijn of haar les aan bod kan komen. En dat de vakoverschrijdende eindtermen of ontwikkelingsdoelen ook voor hem of haar haalbaar zijn.

In sommige scholen lukt MOS en brengt het vernieuwing in de school. Andere scholen slagen er niet in om van de MOS-werking een product van en voor de hele school te maken. Hoe komt dat? Wat zijn de succesfactoren voor een indringend milieuproject voor de hele school? De hieronder aangehaalde voorbeelden komen uit verschillende Vlaamse en Brusselse scholen. Ze kunnen de MOS-werking van vele scholen inspireren. Visie is een belangrijke succesfactor. Een school die de Milieubeleidsverklaring die ze heeft ondertekend ernstig neemt, zorgt voor een langetermijnvisie op milieuzorg. Milieuzorg is meer dan een slogan om horden leerlingen achter zich te krijgen, of om een logo aan de schoolpoort te kunnen hangen. Het is een project om met de hele school aan te werken.

Consequent Als de school een luik van het MOS-logo heeft behaald, is dat meteen de gedroomde aanleiding om het feestelijk in te huldigen. Zo is iedereen op school gemobiliseerd om er zich in het nieuwe schooljaar opnieuw voor in te zetten. Als ook de directie zich zichtbaar voor het project engageert, geeft ze meteen een signaal dat het haar met die milieuzorg menens is. Ze is dan aan leerlingen en leerkrachten verplicht om voor milieuzorg een consequente houding aan te nemen.Tijdens gesprekken met de scholengemeenschap, de inrichtende macht of met andere organisaties en bij gezamenlijke beslissingen moet de directie of de afgevaardigde van de school milieuoverwegingen mee laten tellen. Dan spelen ook de volgende vragen mee: Als we de catering van onze school herbekijken, kiezen we dan ook voor afvalarme desserts en drinkwaterfonteintjes in plaats van frisdrank in blik of brik? Promoten we de brooddoos in de school? Kopen we voor de turnlessen voortaan truitjes van eco-katoen? Schakelen we in de lerarenkamer over naar ‘fair trade’-koffie? Integreren we milieuzorg ook in andere schoolprojecten? ‘Passen we milieuzorg ook toe tijdens het schoolfeest of op de opendeurdag? Succesvolle, haalbare acties en een consequente houding van de schoolleiding geven het project de kans om te blijven groeien. Als je school louter uit financiële redenen en tégen het advies van de milieuwerkgroep toch voor een frisdrankenautomaat met blik kiest of de catering uitbesteedt aan een bedrijf dat geen oog heeft voor milieuaspec-

Schoolteam Na een jaar kennismaken en proefdraaien met het project, breekt de tijd aan om er met het school-

4

kapstokken, weinig zwerfvuil in de struiken.Wel dozen voor het kladpapier in de klassen, sensibiliseringsaffiches die zuinigheid promoten boven het kopieerapparaat, radiatorknoppen op de verwarmingstoestellen, kopjes in de leraarszaal, fruit als tussendoortje…

ten, dan kan je erop rekenen dat je milieuwerking stilvalt.

Spreiding Een MOS-school werkt aan een langetermijnvisie. Waar willen we met die milieuzorg naartoe? Dat merk je in de planning. Een MOS-school plant in het voorjaar de activiteiten voor het volgende schooljaar. Sommige deelprojecten zijn zelfs vrij gedetailleerd. De budgettaire ruimte van je school verplicht je ertoe om inspanningen als de aanleg van een vijver, de heraanleg van de speelplaats of energiebesparende investeringen over enkele jaren te spreiden. Maar ook het MOS-stappenplan worden in de tijd uitgezet. ‘Wanneer inventariseren we de huidige stand van zaken?’ ‘Voor wanneer voorzien we een sensibiliseringsmoment?’ ‘Waar, wanneer en met wie overleggen we over ons project en hoe evalueren we het?’ ‘ Hoe zorgen we ervoor dat iedereen op school op de hoogte is van wat we doen en van wat we willen bereiken?’

Hier kan wat In een MOS-school vind je geen dictators, wel doordrijvers die met de schoolgemeenschap dingen willen realiseren. Participatie zorgt ervoor dat zoveel mogelijk leerlingen en leerkrachten de acties ondersteunen. Als leerlingen merken dat hun voorstel om regenwater naar een regenton af te leiden - waarmee ze dan hun klasplantjes kunnen verzorgen - wordt gerealiseerd, staan ze open om zich ook voor andere dingen op school te engageren. Als je dan de leerlingen duidelijk maakt dat er geen geld is om de speelplaats anders in te richten, zullen ze dat begrijpen zonder dat hun enthousiasme eronder hoeft te lijden. Ze weten immers dat in hun school best wat kan.

Hier gebeurt wat

Investeer

Een MOS-school is of groeit uit tot een ‘warme’, gezellige school waar leerlingen zich goed in hun vel voelen. Op alle mogelijke plekken in de school merk en ruik je dat de leerlingen mee aan ‘hun’ school bouwen. De school ademt openheid en creativiteit: infoborden met niet-vergeelde foto’s, slogans en cartoons over het leven op school en over het milieuzorgproject, uitwisselingen met andere scholen, foto’s over de feestelijke inhuldiging van het behaalde MOS-logo … Iemand die je school bezoekt, kan er niet naast kijken: hier gebeurt wat. De school communiceert over wat ze doet en etaleert de behaalde resultaten. Het totale energie-, papieren waterverbruik en de afvalhoeveelheden lees je af van affiches die de leerlingen hebben gemaakt. Milieuwinst stimuleert leerlingen en leerkrachten om het het volgende schooljaar nog beter te doen.Wat voorheen onmogelijk leek, blijkt plots toch te kunnen: leerlingen toveren een vervallen berghok om tot een knus ontspanningslokaal, het braakliggend terrein rond de school wordt een natuurreservaat met een ecologische vijver, zelfopgeknapte ‘verloren’ schoolfietsen zorgen ervoor dat iedereen met de fiets naar het zwembad kan, met een beurtrolsysteem kunnen de schoolkippen ook tijdens de zomermaanden blijven kakelen. Iedereen ontdekt weer natuur op school, en nestkastjes – al of niet bewoond – sieren de schooltuin. In een MOSschool vind je geen afgedankte computers meer onder de trappen, geen plukken stof onder de

Ouders die de milieuacties van de school mee ondersteunen zijn natuurlijk van een niet te onderschatten waarde. Sommige scholen trainen hun leerlingen in overlegvaardigheden. Ze halen er dan bijvoorbeeld externe organisaties bij. Zo kweek je competente leerlingen die ook de moeilijkere uitdagingen van de school adequaat kunnen beantwoorden. En daar vaart iedereen wel bij, ook milieuzorg.

Milieuzorg scoort De verwerking van de resultaten van de enquêtes van de Brusselse ‘Aan de slag’-scholen over de periode januari 2002 tot juni 2003 geeft een idee van het succes van sensibiliseringscampagnes in scholen.Twintig Brusselse basisscholen namen aan het project deel.Veertien ervan dienden een enquêteformulier in. Een algemeen besluit is dat scholen stap voor stap milieuvriendelijker worden. Enkele vaststellingen:

Wegwerpverpakkingen - Het gebruik van aluminiumfolie bij de leerlingen daalde van 28,8 tot 16,36 %. - Brikverpakkingen zijn nog alomtegenwoordig in het basisonderwijs, alhoewel de trend afneemt: van 77 tot 57%. - Kinderen brengen zelden blikjes mee. De meeste scholen verbieden ze en 33 cc blijkt te veel

5

om in een keer uit te drinken. Het gebruik daalde van 5 tot 3,3%.

Bedeling van dranken op school - In 2 op 14 scholen die hierover gegevens leverden staat er een blikjesautomaat. - 3 scholen kochten eenliter-brikverpakkingen aan en verdeelden de drankjes in bekers. 6 scholen verkochten kleine brikjes. In de loop van het schooljaar schaften 3 scholen de brikverpakkingen af. - In alle scholen hebben de kinderen toegang tot kraantjeswater. 1 school bedeelt géén verse soep en 8 scholen bieden flesjes met statiegeld aan.

Brooddoos, hervulbare drinkbus en afwasbare drinkbeker - In twee jaar tijd steeg het gebruik van de brooddoos bij de leerlingen van 60,6 naar 91,5%. Dat succes is een gevolg van het feit dat leerlingen bij inschrijving in de school een gratis brooddoos krijgen en de school hen verplicht ze daadwerkelijk te gebruiken. - 1 school vindt nog geregeld aluminiumfolie in de brooddozen van de leerlingen. - Het gebruik van de hervulbare drinkbus steeg in dezelfde periode van 6,6 naar 30 %. - De leerlingen drinken voor 70% uit afwasbare drinkbekers.Voorheen was dat slechts 35%.

dit thema. - 8 scholen werken mee aan de BAS-campagne van OVAM, 6 scholen geven hierover een brief mee voor de ouders. - Correctievloeistoffen worden dikwijls verboden of afgeraden. ‘Aan de slag’-campagne, NMe-Link, tel. 02 209 16 30,

www.nme-link.be

Afvalbeheer

Met de steun van DynaMo2

- Alle scholen sorteren hun afval, 6 composteren er, 6 scholen houden kippen. - 5 scholen verzamelen toners van printers en 12 van de 14 verzamelen batterijen.

Via DynaMo2 kan je van CANON - de cultuurcel van het departement Onderwijs - een financiële ondersteuning krijgen voor je projecten van het schooljaar 2004-2005. Met dat geld haal je dan vakmensen naar je klas of school om je project creatief vorm te geven. Groene, gezonde, muzische, creatieve, sportieve, bedrijvige, democratische en sociale projecten of een combinatie ervan komen in aanmerking voor een ondersteuning van maximaal 2000 euro. Een deskundige jury maakt een selectie uit de ingediende voorstellen. Hoe pak je het aan? Met enkele collega’s bedenk je een project. Doorblader de Dynamo2-brochure die vanaf begin maart in je school ligt en maak kennis met de vijf werkvelden: bedrijvige, democratische, groene, gezonde en muzisch-creatieve school. Met de tips en voorbeelden uit de brochure werk je een idee uit. Ook op de DynaMo2-site www.dynamo2.be vind je alle informatie terug. Je zoekt een organisatie of kunstenaar die je helpt om het idee tot een project uit te wer-

Milieuvriendelijke onderhoudsproducten Slechts 4 van de 14 scholen gebruiken milieusparende onderhoudsproducten.

Papier - Exacte metingen waren omwille van technische oorzaken niet beschikbaar. Sommige kopieertoestellen hebben geen meter, bij an-dere werkt die niet behoorlijk. Soms gebruiken ook andere organisaties het toestel. - 7 van de 9 scholen die hierover gegevens verstrekten gebruiken foute kopieën opnieuw als kladpapier en drukken zo veel mogelijk recto/ verso af. - 2 scholen van de 9 gebruiken nu kringlooppapier.

Milieuvriendelijk schoolgerief - De meeste scholen werken slechts beperkt aan

6

jectaanvraag naar Dynamo2. Voor eind juni 2004 weet je of je project werd geselecteerd en hoeveel ondersteuning je krijgt. Vanaf 1 september 2004 start je het project. Voor 15 juli 2005 bezorg je CANON de evaluatie van je project. Dan krijg je het toegezegde bedrag terugbetaald. www.canoncultuurcel.be

ken. In de gegevensbank op de CANON-website www.canoncultuurcel.be vind je zo’n 400 organisaties en kunstenaars die hiervoor in aanmerking komen. Een zoekrobot leid je naar een organisatie op maat. Je vult het aanvraagformulier uit de brochure of het formulier op de DynaMo2-site in. Je stuurt het vóór 1 mei 2004 met je pro-

De hogescholen bewegen

Milieuzorg op de hogeschool 1

Milieuzorg op de hogeschool 2

Eind vorig jaar organiseerden studenten en docenten van de lerarenopleiding kleuteronderwijs een mondiale dag. Ze focusten op Ecuador en Zuid-Afrika omdat drie derdejaarsstudenten er hun stage zullen lopen. De studenten kozen uit een aanbod van workshops, gespreksgroepen en ateliers. Het MOS-thema Water kwam voor het eerst aan bod in de lerarenopleiding. Tijdens de workshops bleek dat de studenten en docenten sterk in milieuzorg zijn geïnteresseerd en dat ze er zelf iets aan willen doen als óók het schoolbestuur mee wil.

Ook in de Erasmushogeschool van Jette staan studenten en docenten lerarenopleiding positief tegenover milieuzorg. De studenten organiseerden begin dit jaar een infobeurs met een aanbod van educatieve pakketten over milieuzorg. Kleur Bekennen en MOS bevolkten er een stand en organiseerden een workshop.Volgend schooljaar komt MOS ook in de lerarenopleiding zelf aan bod. De hele Erasmushogeschool pakt milieuzorg nu ook structureel aan. Daarvoor stelde de school een deeltijds milieuzorgcoördinator aan.

Hogeschool EHSAL, campus Nieuwland, Brussel,

Erasmushogeschool Jette,

[email protected]

[email protected]

De gewestelijke MOS-coördinatoren

Meer over het project Milieuzorg Op School (MOS) vind je op de MOS-webstek www.milieuzorgopschool.be

7

Oprukkend MOS MOS in de basisschool Een logo staat je goed Als je school in MOS stapt en met eigen accenten en een creatieve aanpak milieuacties organiseert, kan ze een MOS-logo behalen. Dat logo is een drieluik. Per schooljaar kan je één deel van het logo aanvragen. Je school bepaalt zelf het tempo waarop ze de drie luiken wil behalen. Wil jij ook een MOS-logo aan je schoolpoort uithangen? Vergeet dan niet om vóór 15 mei je aanvraag aan je provinciale MOS-begeleider te bezorgen. Die aanvraag omvat: • een kopie van het uitgevoerde actieplan: welke acties hebben we dit jaar ondernomen? hoe koppelden we dat aan de lessen? welke schakels bezochten we? • een beschrijving van de MOS-werking: wie verzamelt de ideeën? wie werkt het actieplan uit? wie houdt milieuzorg op de schoolagenda? hoe communiceren we over ons project? • de aangekruiste indicatorenlijst waarop je voor elke indicator aanduidt of die voor jouw school een sterk punt of een werkpunt is. Je geeft ook aan of je op korte of lange termijn van deze indicator werk wil maken, of eventueel niet. • enkele bijlagen zoals foto’s, knipsels en artikels waarmee je de vooruitgang van milieuzorg in je school onderstreept. Scholen die het tweede luik van het logo aanvragen, tonen aan hoe ze met de werkpunten uit de beoordeling van het project van het vorige jaar zijn omgesprongen. De Toelichtingsbrochure voor het aanvragen van het MOS-logo met de nieuwe logocriteria legt bondig uit wat MOS in ruil voor het MOS-logo van jou verwacht. Je vindt er ook de aan te kruisen indicatorenlijst in terug. Een exemplaar ervan krijg je van je provinciale begeleider. Als je school volgend schooljaar een logo wil behalen laat je dat vóór de kerstvakantie aan de provinciale begeleiding weten (adresgegevens zie p. 73). Die kan je dan tijdens het tweede semester effectiever ondersteunen.

Het MOS-podium Een atleet combineert vaardigheden als techniek met uithouding, snelheid, kracht, lenigheid én karakter. Op school is het niet anders. Naast kennis zijn bijvoorbeeld attitudes, leerstrategieën, vaardigheden en creativiteit even belangrijk. Om milieuwinst te maken moet elke leerling naast de nodige kennis ook over een aantal vaardigheden beschikken: werken met onderzoeksmaterialen, kunnen communiceren, leren participeren. De MOS-handleiding legt je haarfijn uit hoe je met milieuzorg begint. Die aanpak breng je via de MOS-themabundels in de praktijk. Afvalpreventie en Water zijn nu al beschikbaar. Verkeer ligt vanaf mei ’04 klaar. Natuur op school en Energie verschijnen volgend schooljaar. De themabundels presenteren naast de specifieke achtergrondinformatie ook werkmateriaal en methodieken om het thema in de eigen school aan te pakken. Specifieke MOS-schakels laten je toe om met het thema buiten de schoolmuren te trekken. Nuttige adressen en een opsomming van geschikte leermiddelen ronden de themabundels af. Het olympische minimum hoef je er niet voor te halen. Maar als je met betrokkenheid van de leerlingen aan een breed draagvlak voor milieuzorg werkt en op termijn die milieuzorg in de schoolcultuur integreert, hangt het MOS-drieluik ook aan jouw schoolpoort. Een mooie beloning voor de geleverde inspanningen, een gouden medaille waard. In elke provincie staan er MOS-begeleiders klaar om jouw schoolproject uit de startblokken helpen. De contactgegevens vind je in deze MOSterd op p. 73

8

Tekenwedstrijd Teken en WIN! Hoe groeit er MOS in jouw school? Hoe denken de kinderen over Milieuzorg Op School? Prikbord is het interactieve luik van de MOS-webstek met een galerij met kindertekeningen over MOS-activiteiten op school. Bezorg de tekeningen van de kinderen van je klas/school aan MOS. Die tekeningen bewijzen dat de kinderen werkelijk met MOS bezig zijn. Je leerlingen maken kans om 1 of meer van de tien boeken-cd-bonnen van 20 EUR te winnen. Je bezorgt de tekening(en) met vermelding van de namen van de artiest(en) vóór 15 juni aan de MOS-coördinatie: Aminabel, Milieuzorg Op School, MOS-galerij, Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel. Je kan de tekening(en) ook digitaal bezorgen aan [email protected] De winnaars bewonder je vanaf 21 juni op de MOS-web stek: www.milieuzorgopschool.be Klik op Basis, Prikbord en kies dan Galerij

Beschikbaar materiaal MOS-basis

‘Nogal wiedes’: de MOS-folder stelt het project Milieuzorg Op School voor.

‘Handleiding MOS basisonderwijs’.

Themabundel ‘Afvalpreventie’

Themabundel ‘Water’

Themabundel ‘Verkeer’

Brochure ‘Toelichting voor het aanvragen van het MOS-logo basisonderwijs’

Affiches 'Binnenkort groeit er MOS in onze school...' , 'Vanaf nu groeit er MOS in onze school...', ‘Kijk, zo groeit er MOS in onze school…’

MOS-Poppelepees en de 'Leidraad voor schakelbezoek met De Lijn' voor gratis vervoer met je klas naar de MOS-schakel van je keuze. Je krijgt het MOS-materiaal te pakken via je provinciale MOS-begeleider(s).

Surf naar de MOS-website www.milieuzorgopschool.be 9

Klik op Basis

Oprukkend MOS Praktijkvoorbeelden basis Gezoch verkeer t: sactivit eiten (m Heel wa t schole /v)

heid. Ve n legge n e milieua l moeilijker is bij het thema spect v h an verk et om leermid 'verkeer' de li de scho eer. nk o d school l is de actie V De Horizon d elen en schake met verkeersv a e o a r e s n ie t d a d r ol W c a eens ie ht voor t. Een v ls te vinden o eiligsieren h rectie en scho is er meteen. di e , t ver het h ss an de a s en re e u , ht te t n v ac in g e e kr fietse ebru rsier “Onz ct ders, leer gen atie. Sa diging van ou ad met leerlin men me n, een jury de ik van de fiets een fiets. Da iviteiten van ar ra va eu af ili n m ee n ee et . Kindere elt per m t het ou armee v jaarlijks n we kla ra e d n d. Wie in deze lijkertijd stampe De scho bezoek van d ercomité stelt s een prijs uit en hun oude agt de jaar uit de gron bestuur. Tege er le t e ba sd de ze e eu rs vert o ili d he l m S v e t e in z o to ot s o o t c gr de e r t h er k s vi d he o tn ta keer' me e o van het t deel aan s’. t het m u naar andere at in het teken l een 'vervoerp mooiste creil hebben, neem elke klas zijn ‘Groene Ridder ideeën ilieuasp lan' op leuke M van verk raad zitting w t es o ki e t en het v O c ar er derge t als in eer. S-activit t schoolja Na dit deba he je n. or se v c li as vo a t e kl jk n e ls it e te n e h di ei e o rit in n v io e e e pr n v k rk o . de id e o S gt e r he chole eeën rsac jlambrix kgroep le @limbu bank van de L ties spelen die n met ervarin t thema 'vererken. De MOS-wer et hun m p rg aan afval te w g met e im la en h .b om nn b e a st gi t u e t sli be s ) rg b be e . es se Die zorg geraakt n vast en milieuraad . en er d MOS-begeleid te door aan de doeken en Ridders uit de an e sp en ro et a G m e n p rs de en s w ( tje Ook e t el l e ne l. v to en o 011 26 roor dat d or. Ze vrag ppenkast en vo po n 5 ia se e V 4 59, B as s. kl in a tie le s spiratie ac isschool t in al aken. ter De Horiz n ze het projec stkastjes te m ne en er pi o affiches stelle pa n , Hamon op dt in de n duimafdruk t-Achel . Het bos wor de kinderen ee nstmen gekleefd ku bo t e he ot gr en op nn n ku da ol n ho de sc or w de Die ers aan en alle bezoek refter geplant n te ren. de ouders erva werk bewonde campagne om he e fic rd af ee n iv ee ot t star gem worden. Tien De milieuraad atuurouder’ te ‘N . om us en rs ig cu tu gs over leidin We openen de hiervoor een op s afvalproject. ouders volgen on or vo r een soepaa kl Gisteren ontplofte er n we ‘Een engel in een ruimtetuig boven uk st el ne Eind maart staa to t he Vlamertinge. De hulpd et konden nog enkele lev m e gs aa ien ende ruimtewezens eventie. pr al fv MOS-veertiend eA l st de uit de wrakstukken red sten po Di m un e co we ab , rde em en n zie er th cl k Svan cy O de re he M n. , t tev de en ee t er l ui aan rt ’ so afv al aan boord. Hun wo jurk ntie: doet een oproep aan . Samen ordvoerder aan afvalpreve onze kinderen om he erkend bedrijf w er lv va af n n Elke klas werkt minderen. te helpen het afval te n ee k met vereen bezoek aa icontainer-par ren en brengt (Van onze reporter ter en n we een min uw re le bo al st en in ht st plaatse) ac en kr di er le eu ili en m Al s er en kele jaren besteedt met de cht as. Oud de Kleuter- en Lage twee weken zi tie voor elke kl re school van Vlamertinge aandacht krijgen in die en een demonstra er nd ar ki aan milieuzorg. He na e D ad n. ra re eu ili en m pp t thema komt in de ki en ep sen ro aa kg n er bo samen een w d en de kinderen neme lesOSn deel aan de plann nten die de M uitvoering van milie ing en op de actiepu erkjes w n uv hu rie nd en eli er jke acties. De milieuwerk de kind heeft drie poten: voren schoven. ing tweken stellen en ingezamelde van de projec ig e st nd ve ei t be • he de Ze p . sch O m oo eltu eu in pr us ‘s ’t m Op d de sch ietertje: tuinbouw, st als lfgebouw kennismaking met de kweek van groe doen dan dien voor in een ze nten, respect voor paletten. Die een idee van ng en di er la nd n ki ee planten en dieren … n de n • ve de ge bo brikjes aa erd en eri m jklas: kennismaking van het museu met landbouw, respe ijks weggooit. voor planten, dieren kende’ muren ct itief uit hool maandel fin sc de de en het werk van de er e pi di pa s er je lv ik zi br t al he landbouwer nt • en aa he t s t je the he en ik ma ak br lz afv de va al e in af w het kader van MOS uit de bannen . Met haar afvalprojec ze etensresten Na deze actie t wil de school prev en houden on pp ki e D . ol entief werken. Ze ste lt zic onze scho h de .” vr aag hoe ze haar afv t doet de rest alberg kan verkleine en zodat de omgeving een compostva n eine Prins, Men Kl van de school er be e D ol ho sc Basis ter van wordt. Elke maand plaats t de school één aspe ct van afval bij de kinderen in de kijke r. Ze start nu met he ruimte’ omdat er ee t project ‘Afval uit n ruimteschip bove de n Vlamertinge is ne De ruimtewezens die ergestort. uit het toestel werd en gehaald, kampten overvloed aan afval. met een Ze werken met de kinderen een aanta ‘Sorteer in ’t afv l acties uit: alstraatje, dan ben je mijn maatje’ Samen met het oude rcomité leggen kin deren en ruimtewez afvalstraatje aan. ens een ‘Gebruik de brood doos, anders word ik boos’. De school weert alu miniumfolie. De kin deren en ruimtewez werpen een alternati ens onteve brooddoos. Een enquête vo or de ouders over he t gebruik van retou Met die bevraging rflessen. wil de school de ou ders sensibiliseren besluitvorming betre en hen bij de kken. Schoolfeest me t tentoonstelling en presentatie van de king op school. De milieuwerouders volgen een ‘gr oene nocturne’ in de waar ze de resultate school n van de milieuwerk ing bekijken: schoo boerderijklas, afvalp ltuin, roject. De kinderen werken in doe-atel milieuzorg. iers aan Invoering van 10 het nieuwe dranks ysteem. Kris Devloo, Vrije Gesub sidieerde Kleuter- en La gere school, Vlamertin ge

s Groene Ridder ep e d n a v k r ro De soepju n MOS-werkg e installeren ee

Afval uit de ruimte

n er het hele

kindere tief uit zodat de cten je ro p milieuthema crea e n n e ee n ro va g d aa in dr de rode Rode draden startmoment of een verhaal, een werken Heel wat scholen or lopen. vo m ar w r schooljaa

een al hangen ze aan D. Het ‘foute’ afv PM or vo ak isb rteren. en de vuiln en en juist te so t SMOS groencontainer MOS overwin en via een beurtrol de inhoud van de deren om nog meer afval te voorkomn toneeltje. Als startmoment kondigen ler n om de tie voor ee school de kin Leerlingen contro lp aan de kindere l halen we inspira . Zo stimuleert de Be ts de laa c lp ar ee M sp n de va wolfjes vragen hu s e de titel D fje t s. ol ijg w kr lfje r ie wo wasdraad op jaa dr ie ol Pig en de dr r Pig en de van het scho ee als de d en ein M lee t l rk he aa ve rh op n, ve t hoolfees “Uit het alpreventie aa sorteert. Ons sc ema af.” ten het thema afv tel, Broechem school wel goed de ke manier het th enkele leerkrach of leu n an ee ga re School De Sleu te ge op n La na ele jke en sp n eli nt lei ne ee er lei m Ge via all afvalberg te verk ngen sluiten dan SMOS’. De leerli et de milieuvrien‘MOS overwint tdekken dat Peto on ie D . or vo ook terug in de leerlingen oljaar. Je vindt ze ’ zichzelf aan de ho et sc s to t Pe oe he en lm en et pe he ro aad door Mom ndpoppen ‘Sp tepetoet’. rmen de rode dr jaar stellen de ha ol Waarloos krantje ‘Sproe twee figuurtjes vo eu e ili D Begin dit school m is. t s’ Sint-Michielsscho he oe in lm en pe rs om de ‘m ou de de et ar delijke en Spro , op de brieven na milieuwerkgroep et gs project uit m verslagen van de een veertiendaa en ss kla n e va r all ffe et brengt zijn ko werken we m Woeste Willem r. Als apotheose Woeste Willemn hoofdthema voor het hele schooljaa rken we aan het thema ‘water’. Piraat …). Enkele leerkrachten brengen de ee a ‘Van rups schooljaar we n schepnetje “Wij kiezen voor we aan het them ent. Het eerste rken (Floepje, ee en om rk we itm we te lu e ee afs gs m aa als nd t om ngen over. werp uit de veertie het schoolfees ze school.Voor ink aan de leerli elke dag een voor ns on er La we n alt n va ha de endonk en en er ro dd ee oljaar verg van de la overzee m hool Voorheide Ar s het principe neeltje.Vorig scho eentelijke Basissc uy m to lth n Ge Ve ee ax via M p n ha va boodsc de Kikker schooljaar brengt et deze tot vlinder’. Dit nny Compost. M eu ke Milieu en Co ili ille aan te M M e ze n va ek we id ill en hu M n. Zo prober regeld in de ke ge n ek tr pe ui be es kr n tie te ac j de MOSafval juist te sort Twee leerkrach t meegebrachte kinderen meer bi he de en we n n re ille de w in personages school te verm valgeboden. afvalberg van de hool, Mechelen deren de tien af kin de moedigen om de y nn Co Coloma kleutersc en ef oz ke -J ille nt M Si en ren. Daarvoor ler

Tuin der zinnen

Billy Mos

hool) in een l (= de hele sc an (= juffrouw aa m le al ij w m moeten n vuilnis “In november n. Plots verschijnt er ee er gooit. Billy Mos aa in st ta n n aa de co zaken op. kring g ilniszakken in nd meet hij de stand van l te sorvu e d ie d ) aa va Leen ele. Iedere m ns om ons af komt ten ton gt hij (= meester Joeri) o ontmoeten we Billy aa er In oktober vr oen we ook. In decemb elt hoeveel zakken we d at at n d an en m n is re iln e dat haar te terwijl de vu n mevrouwtj Mos opnieuw eerd. Billy Mos roept ee bomen worden omgert hadden geso ver het feit dat er te veel aat Billy er opnieuw, o et o d de januari st g la ek b te maken. In s maar op het podium in en r ie ap p m o g at la lin lp er zaagd le ee t op de sp roept twee n brooddeze keer nie Mos speelt meester en ene heeft ee Met een y e ill B D . . ) ke ie M gymzaal . uw ost en juffro ngsmateriaal (= meester Jo e veel te veel verpakki os’ - roept Billy ons o er d doos, de an der brooddoos word ik b eer te gebruiken. n m o g ‘Z n – ki rpak slogan keer.” overbodige ve op om geen wijnt voor de zoveelste rd ve s oksijde Billy Mo Basisschool K

“Achterin de school ligt nog een stuk grond braak. W e ho o rd en eens van het be grip ‘voedselb al vinden dat een o s’ en le uk idee. Een vo staat vol bomen edselbos , struiken en pl voortbrengen. anten die vruc hten Do rende gewass or de onverwacht eetbare en geuen, de gekste kleuren en vr ste vormen is ee he en te proeven.W t een tuin om te voelen, te mdru planten niet m e leren te vaak dat we bloem iken ogen aanraken . Een eettuin vr en en om zo’n contac aagt juist t. Een klas wiedt het onkruid en composthoop. brengt het naar Ark, Vrije And de Faisal van De gevlochten takk ere kinderen bouwen een muur van en rond het bo aan een ingang s. met een echte Nog andere werken poort. Met paal gen we een kr onk tjes legmet kruiwagen elwegje aan. Enkele leerlinge Billy M s verhakselde n slepen takken aan en nov weggetje op. ludiek os lanceert vullen het embe e man m r: ‘Bri Zoals een echt dec k wor ier ee aandelijks embe bos bestaat ee n d op t nieuw r: n gl schillende lage jan e tip o een n. De bomen vo voedselbos uit veruari: ' ‘Spaar papi as’; p scho Zonde e rmen de toplaa ouders krijgt de feb ol. r doos r, zo spaar g. Van de sc ruari: ho o l ee n j no e bom word boom.We plan te 'Mmm ma i e ten ook nog ee laar en een pruimenk n m art bo ’; . n vijgenboom, selaar en een kw apr : 'Drink BE .. daar is de os, zegt de een keree pe T il re b : la E k ar oterha R ' o . Ie C ts ek je de struiklaag drinkB ompo me m’; .We planten er lager in het bos vind steren EKER' endoos'; i: ‘ S ; jostabes, mispe ha chool kunne De lee f l, cassis, myrtille zelnoot, framboos, n e e we le st: wi , Voor de kruidl ren' e afva een k rlingen krij aag kiezen we vlier en druivelaar. l o g v e e ermijd ; k n je voor bosaardb a ideaal tegen onk s a ls d f v o b al. t, moe os. elo eitjes ruid -, pompoen t het in de De kindere Samen me ning na d en en rabarber Stefaan De Voog niet k k e n t la paas B v .” s t, MOSa il .D w ly n f

tel. 050 35 34

38

verantwoordelij ke De Boomgaar d, Brugge,

stefaan.de.voo gt@boomgaar d.org

ractie ijt'. vaka het v e gra Mos halvee s – papier fieken han ijfde leerja wegen ze ntie een be nog n a k rd. iet – wgen in de s r verwerke maandelijk er en Natha s het chool. n e lie Ha r d d e e n al g ge e dienst Somm eKoksijd ntjens, milie ige gevens ue

Punt van de maand “In oktober 2003 vinden we een uitnodigende folder over een trefdag over ‘water’ tussen de schoolpost. Omdat dat MOS-thema ons fascinee rt besluiten we eraan deel te nemen. Op school stellen we het project voor.We gaan na wat er al aan milieuvriendelijke acties gebeurt: we sorteren papier, glas, wijn- en kroonkurken inktvullingen van printers en batterijen; we voorkomen afval omdat we en brooddozen en glazen retourflesjes gebruiken; we verzorgen konijnen, kippen en cavia’s; we hebben een schooltuintje en groene hoekjes op de speelplaats; er staan 3 compostvaten, een kikker- en dolfijnvuilnisbak om het afval op de speelplaats te sorteren. We doen dus al heel wat, maar het verloopt weinig gecoördineerd en over wat we doen verneemt de buitenwereld nooit iets. Daarom willen we MOS-school worden. De hulp, begeleiding, praktische werkbundels, nieuwsbrief en het zevenstappenAfvalhuisje s plan zullen ons zeker van pas komen. In het Afv alhuisje w Nu zijn we dus echt gestart. In januari ondertekent iedereen op onen mevro zelfgebouw uw AF en school de milieubeleidsverklaring. Een kerngroep van zeven leerde huisje verbergt en meneer VA krachten trekt de milieuacties op gang en elke leerkracht ‘vertaalt’ open dekse k ele afvalL. Het l achter d het maandelijkse actiepunt naar de leerlingen.We kiezen voor een e ra co a m ntainers m openingen correct hu et . De kinder n afval in. ‘puntje van de maand’ om de dingen die we doen extra te belichVoordien en werpen handen vo hadden ze ten en ze in het MOS-project te kaderen. Ons actiepunt voor er vlot en l de dekse het moeil ls open te ijk om me januari is batterijen.Voor februari kiezen we voor zorg voor het milieu krijgen. M t hun straatje m et de kleurige de dieren rondom ons, ideaal thema voor de winter. Maart is et een een st De gemeen h u u is k je a s a werd n telijke mil trekkelijk de maand van de afvalpreventie, in april gaan we milieuvriener. ieudienst omdat ze b delijk naar school. Het thema van mei is werk in de schoolel o o nt de scho een heel ja len van de ar hard aa tuin, dat van juni is sorteren om te recycleren. school zo'n gemeente n MOS heb h u isje cadea b en Op drie plaatsen in de school hangen MOS-affiches met de actiegewerkt en u. De afm jes zijn kin doet elke etingen va punten en een bijpassende slogan. In elke klas groeit er een dvriendelij n de weerb k . O m es ra ge tendige hu ampjes va urhinder MOS-boekje met het puntje van de maand en elke leerling heeft isn een klap te voorkom luikje voo en werden een MOS-onderdeeltje in haar of zijn W.O.-map. Op die ma rz ie de n . n ie r o n dersteunt Met de kerngroep vullen we de milieubevraging in. Op basis van de gemeen creatieve manier de te Borgloo de resultaten daarvan kleuren we ons werkplan voor de volMOS-proje n op een p tie hiervoo lezierige en cten van d gende jaren in. Elke collega maakt ook werk van de MOS-actir kwam va e lo k a le n de prov sc h viteitenbevraging die dan een deel kan worden van ons schoolo le Meer info n . De inspir inciale MO over afvalh aS-begeleid werkplan. uisjes vind ers. 011 26 54 je b ij het Limbu 59, mos@li We willen onze kerngroep graag uitbreiden met (groot)-ouders, mburg.be rgse MOS-t eam, leerlingen en ondersteunend personeel. Hoe we dat concreet gaan aanpakken, wijst de toekomst wel uit.” Broederschool Sint-Ulriks-Kapelle, Dilbeek

Vroeger Nu

oolpoort h c s n a a o ingt aut deren om hun kin Fiets verdr auto staan

laten de n en aaneer ouders k fietskarre o O . en “Almaar m g n hamele hool te bre eeld. Het sc alle naar onze sc rden een vertrouwd b eg meer. T en wo etoldoet niet v fi hangfietsen s en at la rd o lp w de spee hekkens le al n saa et fietsrek op fi en meer aan fietsen lplaats aan ee sp n te k muurtjes st u ch st ri rom etend. Een twoord. Daa an . p er sen vastgek o v ’ t g ie n n li senstal fferen is parkgroep fiet rekken opo er en v ‘w ze n e ee d s r ouder hool voo sc e d d we met de at n d e gro ntdekken w n flink stuk Al gauw o oolpoort ee h nnen op sc la p e d e d ij t b n t raadpleeg ec keerplaatse it h rc en staat -a jg ouder tiging kri es ev b e w afstond. Een eer moeten r, en wann rplaatsen het kadaste en parkee v ze g. De syme in d ll t: a vas fietsenst te jk: onze ro ons besluit g n ee we belangri en voor en d im in v ru g ts a in la p besliss or de fiets. e van deze to, maar vo au e d r ? De werkeo boolwaard o t langer v atsje geven ie la n p n st ie ee k e l adden ingeschoo oeten w r dan we h te a fietsen m tr ro g ex k l en u ee st ev Ho n flink fietsenrekk te blijkt ee bestaande ef o ouders an v eh en b ie n e d n u u jk li . Daar k ijkende st en el b g un eb er h v ig en je d alparti n h ken no schat. E risico op v stevige rek er e d w n at zo d e tj st bewij kinderzi uter in het ons stevig met een kle . en indruk van iv e u d h er sc d n in o g gen. De stad is fiets veili wat we vra iteit van de s il b le o al M ad st st n De die van de t we krijgen dossier, wan

12

elijke fietsveertig deg en . m o k fietskarren n en er te voor de gaan er aa e n im er se ru in at in le la k en rp e ee voor d met tuss u , n ts t a n zeven park la ie p d e g de ingang mheinin voor in d hten. Ook de schoolo klemmen ac n en n er v in o b l hoo etsrek die op de sc Het oude fi r de fietsen o o . vooral v ek en sr n et fietse fietsers zijn t een fi e jg D ri . k k ij in u el rt te leuterfietsen t aanstek van de peu et aantal k ctuur werk h u , tr d .” ei as h fr er in meerd wij-gevoel De goede ouders een ntstaat een e o er s g er n d jo u o e ent onder d e fietsende ppenhuis, G en onder d hool Het Tra sc et neemt toe in re F ert, ouder Jan Bodda

Bever wordt pauw

Beleg in ei-aandelen

Drie leerlingen van het zesde le erjaar stellen zich in ste kinderburgem oktober kandidaat voor de verk iezing van onze eester. Net als bi eerbrengen de leer lingen in een ho j de verkiezingen voor grote m ensen kje hun stem ui echte burgemee t. Uiteindelijk go ster van Aarscho rdt de t Meteen kan de kindergemeenter Steffi Berghmans de sjerp om. aad aan de slag. plaats staat bove Het afval op de na speelaan de strot uit, an de agenda. Dat knelpunt ko en bovendien w m ordt ons afval ni t de leerlingen stilkinderen zijn de et ee dr school dringend ankjes in brik meer dan beu. H ns gesorteerd. De aan MOS toe is et : Zonnedorp wil lijkt erop dat de worden! een afvalarme sc hool De provinciale MOS-begeleider stelt het project ouders voor. De aan leerkrachten ki en school een MO ndergemeenteraad bazuint via S-school wordt affiches uit dat . De raadsleden onze manieren te bede vragen de leerlin nken om onze af gen Met de poetsdie va nst werkt de kind lberg aan te pakken. prijzen van dran ergemeenteraad ke een ruw plan ui t. retour goedkope n in retourflesjes worden opge vraagd. Gelukki De r dan drank in br g blijkt Nu moeten alle ik. Een meevalle vu r. kleine vuilnisba ilnisbakken van de speelplaats kjes in dezelfde weg. We willen kleu enkel nog overhouden. Zo is het voor de kl r als de grote containers in de eintjes een mak klassen de juiste bak te ki kieperen. Het af val naar de cont e om het juiste afval in taak op het ‘bev ai erbord’ (van de ner brengen kom sta sen van de poet t sdienst? Die glun d van Axen) van alle klassen. E als n de menderen. Ze hebb mogen doen, m en ni aar Al deze maatreg dankzij de nieuwe regeling wor et alleen hun zegje elen zijn nog m dt hun taak licht aar projectweek met er toonmoment vo een begin. In maart organisere . n we een or onze ouders dan meteen de en geïnteresseerd start om het afva lp en. Dat is We vinden dat we dit jaar al he robleem ook met de ouders aa n te pakken. el wat hebben ge het MOS-logo presteerd, daarom aan. Misschien worden we wel school met een de eerste Aarscho vragen we logo. Fier dat w ts e zullen zijn. (D Axen?) e pauw van de sta e basisd van BSGO

e.” ste kip van de bend “Yow, ik ben de hip .” hé l, we ke. Ik ben dat “Hé, hallo dom kie e.” pi maar een hip “Ik ben geen kieke ons eerst effe voor n “Ssst … we moete la en Pluma.” stellen. Wij zijn Lo ste kippen gezegd de allergaaf Lola: “Of beter van de bende.” trotse oljaar zijn we de “Sinds vorig scho oog kippenhok uit dr eigenaars van een nloop. ok, stro en buite st FSC-hout met zit ppen van ki ie dr en leis’ won In ‘Ons Kiekenpa arco-ras: Gemma, Jeanne H het oude Vlaamse onze ambassadrices voor recyn zij Ze e. th ar ze gevleugelde en M e kakel persen on ss fri n ee de openet M . ge cla n vers ei.Tijdens ee g da ke el rs ke kippen afvalverwer we het hok en de n el ige ld hu ril ap in kswerk, neemt de deurdag g doet onderzoe ppenbeentje voor lin er le ke El . in el ki officie elste , zet haar origine e zesaan bijeenkomsten klasoverschrijdende activiteiten. D en n ’ aa ow t sh er Chickie en participe t toneelstuk ‘The ok de ouders he en ijv hr sc rs deklasse uziek. O eigen decor en m en ze brengen het met trokken. Zo kunn r of be en ur be ge en pp ki pe kip als te zijn bij het hele steren door een ve in g in gg le be e en ze een door de in een goed ruil hiervoor krijg rtificaat. In n. re te op ad meter te tje als ce pen geboortekaar leerlingen ontwor Berlaar Vrije Basisschool

Lola: Pluma: Lola: Pluma:

Zonnedorp Aarsc hot, www.zonned orp.be

13

Oprukkend MOS MOS in het secundair De kracht van het logboek Het Groene Schoollogo is geen doel op zich, wel de bekroning van een jaar inzet voor een beter leefmilieu op school. Je school bepaalt zelf het tempo waarop ze de drie luiken van het logo wil behalen. Als je Rapport 1 met de planning van de milieuwerking hebt ingediend, kan je zo’n logo behalen. De criteria voor het eerste, tweede of derde luik van het logo zijn uiteraard verschillend. Meer daarover vind je in de handleiding ‘Wij zijn van het milieu’. Als kandidaat logo-school bezorg je Rapport 2 met het verslag van de werking en realisaties van je school vóór 15 mei 2004 aan je provinciale begeleider. Rapport 2 bevat een dossier met bewijsmateriaal, een logboek en een zelfevaluatie. De laatste twee documenten vind je in de Handleiding en ook in de ‘Toelichting - Ga voor het logo Groene School 2003-2004’ of op de website www.milieuzorgopschool.be Je provinciale begeleider vult aan de hand van de gegevens uit Rapport 1 en Rapport 2 het ‘begeleidersdossier’ voor jouw school in dat hij of zij aan de logojury voorlegt. Die jury houdt rekening met de contacten die de MOS-begeleider met jouw school heeft gehad. Ze bestaat uit vertegenwoordigers van de onderwijsinspectie, pedagogische begeleidingsdiensten, provinciale milieudiensten en andere deskundigen. De voorzitter van de jury brengt je school voor het einde van dit schooljaar op de hoogte van het resultaat van de evaluatie.

De MOS-finalisten Volgende scholen stellen zich dit jaar kandidaat voor het derde en laatste luik van het logo Groene School: Limburg:

Secundaire School voor Buitengewoon Onderwijs van de Gemeenschap, Genk; Middenschool en Humaniora Kindsheid Jesu, Hasselt; Sint-Jan Berchmansinstituut, Zonhoven; Middenschool Dilsen-Stokkem.

Oost-Vlaanderen:

Koninklijk Technisch Atheneum II, Aalst; OLV Presentatie - Campus Handelsschool Lokeren; Abraham Hans Middenschool, Oudenaarde; Instituut Berkenboom, SintNiklaas.

Vlaams-Brabant:

Buitengewoon secundair onderwijs Ter Bank, Heverlee; De Wijnpers - Provinciaal onderwijs, Leuven; Sint-Jozefinstituut,Tienen.

West-Vlaanderen:

VTI 2 Sint Lucas, Menen; Sint Idesbald, Roeselare;Technisch Instituut Heilige Familie, Ieper.

Antwerpen:

Sint-Jozefcollege,Turnhout; MSGO De Wamp, Arendonk; Sint-Ludgardisschool, Antwerpen; Instituut Spijker, Hoogstraten.

De namen van alle kandidaat-logoscholen vind je op www.milieuzorgopschool.be

14

Encyclopedie van ideeën Hoe plan en beheer je een project op school? Hoe motiveer je anderen? Hoe werkt een milieuwerkgroep? Hoe besteed je aandacht aan een milieuthema? Ervaren scholen in milieuzorg en projectwerking weten misschien het antwoord op die vragen, beginnende scholen kunnen van die ervaringen leren. Praktijkvoorbeelden, successen en mislukkingen kunnen een houvast bieden. Daarom bundelt MOS de verhalen, belevenissen, acties en projecten van een twintigtal secundaire MOS-scholen in een ‘praktijkboek’. De vijf MOS-criteria - planning, participatie, communicatie, continuïteit en structurele inpassing, milieuen educatieve winst - vormen de leidraad voor de verschillende hoofdstukken. Ook de zeven aandachtsvelden (groenvoorziening, afvalpreventie, water, energie, verkeer, keuken&kantine en materialen) komen ruim aan bod. Het praktijkboek levert een vat vol informatie die elke school voor haar milieuzorg kan inspireren. Het praktijkboek gaat ook de op de loer liggende drempels en valkuilen niet uit de weg. Het praktijkboek is een naslagwerk voor de milieuwerkgroep op school en een leesbaar werkstuk voor iedereen op school die met milieuzorg begaan is: leerling, poetsvrouw, leerkracht, ouder, directie. Het praktijkboek verschijnt in het eerste trimester van het volgende schooljaar.

Leg je school op de milieurooster Voor je een milieuzorgsysteem in je school invoert, doe je er goed aan om eerst de milieusituatie van je school te inventariseren.Waar zit je school goed en waar scoort ze slecht op milieuvlak? De nieuwe cdrom ‘Wij zijn van het milieu - Milieu-audit’ helpt je om op een gebruiksvriendelijke manier je school op de milieurooster te leggen. Aan de hand van 54 vragen zet je de huidige milieusituatie van de school in grafiek. Het resultaat van de audit geeft aan voor welke aandachtsvelden je school het beste en het minste scoort. Je kan dan in eerste instantie werk maken van dat aandachtsveld dat het zwakste scoort. Die aandachtsvelden zijn afval, water, groenvoorziening, verkeer, energie, keuken&kantine en materialen. Leerlingen, leerkrachten, directie, secretariaat, onderhoudspersoneel vullen zowel gemeenschappelijke als specifieke doelgroepvragen in. Op die manier krijg je een globaal resultaat van hoe de hele school de milieusituatie op school ervaart. Naast het resultaat van de audit kunnen ook andere argumenten als studieaanbod, ligging, schoolbevolking, schoolcultuur en strategische overwegingen de keuze van het eerst aan te pakken aandachtsveld bepalen. De audit met de 54 vragen is vooral geschikt voor scholen die nu in het project stappen. Je bekomt de cd-rom via je provinciale begeleider (contactgegevens zie p. 73). Een voorproefje van de vragen vind je op de MOS-webstek www.milieuzorgopschool.be onder ‘milieuaudit’.

15

Hoe worden wij ook MOS? 1 Je maakt een afspraak met je provinciale begeleider (zie gegevens p. 73). Hij of zij licht het project in je school toe en bezorgt je de handleiding ‘Wij zijn van het milieu’. 2 Dan zend je de milieubeleidsverklaring, ondertekend door de directie, naar je provinciale begeleider. Daarbij volg je het stappenplan uit ‘Wij zijn van het milieu’. Als je school al eerder aan milieuzorg heeft gewerkt, kan je je kandidaat stellen voor het eerste luik van het Groene Schoollogo en je deelnameformulier vóór 1 november 2004 insturen. Maar je kan ook aan milieuzorg werken zonder je voor het logo kandidaat te stellen. Ook dan kan je een beroep doen op de provinciale begeleiding.

Beschikbaar materiaal MOS-secundair

‘Nogal wiedes’: de MOS-folder stelt het project Milieuzorg Op School voor.

‘Wij zijn van het milieu’: de handleiding MOSsecundair.

Cd-rom ‘Wij zijn van het milieu - Milieu-audit’

Cd-rom ‘Milieu-audit en audit zeven aandachtsvelden’

‘Vuur, water en wind’: brochure over het waarom, wat en hoe van het project MOS-Groene School.

Affiches ‘Wij zijn van ’t milieu’; ‘Ik ben van ’t milieu’; ‘Wij gaan voor het logo Groene School’; ‘Ik ga voor het logo Groene School’.

Blanco affiche ‘Onze MOS-activiteiten’

Bladwijzers ‘Niet goed wijs’ en ‘MOS-aandachtsvelden’.

Zelfklevers ‘Ik blijf plakken tot we dat logo hebben’ of ‘Wij blijven plakken tot we dat logo hebben’.

Praktijkboek Milieuzorg Op School met tientallen praktijkvoorbeelden Je krijgt het MOS-materiaal te pakken via je provinciale MOS-begeleider(s).

Surf naar de MOS-website www.milieuzorgopschool.be 16

Klik op Secundair

Oprukkend MOS Praktijkvoorbeelden secundair Visseri j en m ultimed Hogesc h ia beperk oolstudente nb te

Minder last met MOS

Dat ma tijd van hu rengen sle c hen te akt het moei n dag op de c hts een commu l i j k e r om doe ampus door. Hogesc niceren gebruikhool Kempen . De Katholi ltreffend met elke da t daarvoor d , campus Vor eke van zij g langsloopt - e plaats waar selaar, n Cafeta basisbehoef de trappenz de student ria en refter ten – eten. aal - en een elke stu d e n t berei zijn de plaa werkgr kt ts o e p m aakten . De leden va en waar je die ze t n i e j e d jectere ens de mid n powerpo de milieui n. Als ntpr d a g pauze siesche je weet in de r esentatie r h m o e i n m een caf op aan ensen o efter proé naar d dat ieders bl reageren, k p een televie i a Langs projectie wo k wel minsten n je er van de leun r d t t oegezo s een keer leden v ingen v gen. a a n n d d e e ten de w versch erkgroep ne trappen bren de stud illende tten aa gen de manier enten dagelij afvalfracties n. Daarin zit k zooi ge worden ze co s producere verstrikt die n confro n . s O tant m nterd. et hun p die Katholi eke Hog eigen r eschool otKem pen, Vo rselaar

en lasticus MOS starten et m r Koning P ie n a m ‘Koningin riginele

er’ tot op een o “We wilden toneelstuk ‘Afvalmonst igtal minuten. De leert et herschreven h voorstelling van een twin het toneeltje in alle Plastica’: een werkgroep milieu voeren en en iedereen gemobie ok lingen van d ar wordt het stuk bespr ere speelplaats. p a klassen op. D k te maken van een pro tselen we met afvaler nu liseerd om w plastische opvoeding k r. We ontwerpen een en aa Tijdens de less ratieve elementen in elk oning Plasticus elke o K materiaal dec de groene leerkracht of de controle uitvoert. fen ee f pak waarm eelplaats een niet-bestra alle klassen met een r week op de sp en we een milieudag voo ntercommunale IVVA n ali In april plan containerpark, de afv n-Stokkem. Aan de et h se bezoek aan uiveringsstation van Dil de leerlingen met z n en het water Domein Pietersheim gaa tsingen doen we met a vijver van het an de slag. Al de verpla a waterkoffers hier een berg e w en t et z ver de fiets. hooljaar tijd ngen sparen tijd noch sc n ee n a d .” erli Op minder rachten én le en bij MOS te betrekken k er le , ie t ec ir eren werk. D n te sensibilis ee er d ie naken m o e school, La moeit us Midden centi ep Sint-Vin ro g k er w u Milie

17

“Onze leerlingen Kantoor werken in de praktijklessen zoveel mogelijk ervaringsgericht. Via een toerbeurtsysteem helpen ze op het secretariaat bij het telefonische onthaal, in de drukkerij en in het economaat. We beschikken over een ingerichte kantoorruimte met bureaus, viafoon, archiefkasten, computers, internetaansluiting. Tijdens de seminaries doen de leerlingen praktijkervaring op in het simulatiekantoor waar ze een aantal fictieve en reële opdrachten uitwerken. Een reële opdracht is de opvolging van het MOS-Groene Schoolverhaal van onze school. Als kandidaatschool voor het derde luik van het Groene Schoollogo wordt er van ons verwacht dat we een planning opmaken en een logboek van onze ‘groene acties’ bijhouden. Enkele leerlingen van het vijfde jaar Kantoor nemen deze taak op zich. Ook het Groene schooldossier van onze collega's van de campus hotel-bakkerij volgen ze op. De leerlingen van vijf Kantoor staan ook in voor de verslagen van de vergaderingen van de MOS-werkgroep en ze houden onze milieubibliotheek up-to-date. Voor al deze taken krijgen ze voldoende tijd tijdens de praktijklessen. Met deze manier van werken komen we tegemoet aan heel wat vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen: de leerlingen leren vergaderen, noteren, verslag uitbrengen, klasseren…We werken aan de vakoverschrijdende eindtermen milieueducatie, sociale vaardigheden, opvoeden tot burgerzin en leren leren. Wat ons vooral stimuleert om op deze weg verder te gaan is de grote betrokkenheid van de leerlingen bij het MOS-project. Het concept van MOS en de vijf criteria die het project vooruithelpen zijn hen via het logboek goed bekend. De leerlingen gaan dan ook vrij snel kritisch meedenken over de manier waarop we in de school over de MOS-werking communiceren, hoe we de werking een continu karakter kunnen geven en hoe we meer leerlingen en leerkrachten bij het project kunnen betrekken. Dat hierbij de planlast voor mij als MOS-verantwoordelijke afneemt, is mooi meegenomen. Greet Pauwels, OLV-Presentatie, campus Handelsschool, Lokeren

Radio MOS “We

De MOStaal

st hebb arten met en. D MOS a ne vo Je school kan je op versc or lee arom pakk en iedere hil len de ma nie ren en za sen e rlinge en we milieuvriendelijker maken. Basisvoorwaarde l n n open gangen. W , leerkrac uit met ee het gewet Het Sint-Pieterscollege hiervoor is dat iedereen meedoet. e e h n n een e t Jette, het Koninklijk At e i n en ou afficheca n de les MOS nstallere het Sint-Lutgardiscolleg heneum Ukkel, d m s e panel en plastisc -pagina n een MO ers in alle pagAtheneum Toverfluit Sin Oudergem, het Koninklijk op en he kl S t-J an s-M ole h nb ee k, het KTA Victor et pro voor de a opvoedin de schoo -prikbord asHorta Evere, het KA Em f en g l j v w e manuel Hiel Schaarbee a c s ls eb ch t ject t Sint-Jozefscollege Sint-P k en het oe: o licht radio traatjes. T ilderen w stek. In iet ers v -W i e recy oluwe maken een s erzich jdens MOS de actuele aandacht vo c c d or de eindtermen twee gebruik van interv hets van d t van de g tijdens de e startwe lagede en derde graad. Ook de vernieu e e e mil iews p p k l a a van u wde belangstelling voor n ze ie de m Zo pr speelt een rol. participatie obere et leerlin usituatie o MOS-ac s het progen, De ra tivite n we p onz Zowel de leerlingenraad le it d i e Milie iomakers edereen v erkrachten school e en, beroep op de MOS-beg als het lerarenteam doen een n o u v o z a e o r n n r het p diens g ben direc eleider om hun weg te Radio roj tie tz ad de doelstellingen en de vinden in methodiek van MOS. onde MOS maa eren we z ijn de leer ect te win . is een uitgelezen midd rhoud He nen. o l t k pro i v jec n t t e gen on el el sorte s rende ploeg dui ze belonin mogelijk p zelf. Brussel draait veel rond om zowel taaldoelstellingen – in dt ma gsfor ositie winn taal – als de verschillen klas a m en an f. overschrijdende eindte a tweed een twe n. De lee delijks de ule beken rmen op een aangenam de vakrlinge edeh d e manier de school binnen te bre ehand n : de e tste e an n van keren ng n bes d ver s) of cd-b dsstrip, d In enkele van die schole en. e t l au b sl o schrif n t en e ag van de ns (nieuw ioscoopti reaatklas moment’ een videofilm draaien leerlingen als ‘inleefckets blem e). Ee en op MOS ov at n ( ter, de klas, de schoolom er de milieusituatie in de refcatiec iek op on stapel staa werking i telkens t niet ge vin g, de ler n het ze sch aarszaal en het erugampa nde v bureau van de directeu gne.“ s i ool z r. itten deo over chooltijdMOS-milieu-audit de In enkele andere duwt de de afv ook i neuzen in de juiste richti n onz a Het resultaat van een glo ng. e com lprom Heilig D uniop school van bij het be bale aanpak is dat iedereen a nny V e Ma gin bij a

het project wordt ken. Dat verhoogt het enthousiasme en de ka betrokns op slagen van het milieuzorgprojec t.

agdco n llege den Broec Dende k rmond , e

ar tartja hun s n a, I . m g rin the verkla wordt het s d i e e l ijd be al’ men z milieu ragen. ‘Afv o k n e r e e VI nv rke en ve de OL OS-logo aa teken ergie r n M en de e e e d , t r n s eer uraad ar o wate e a t i j l l e ’s ij i a o h m o n m h e gen b the . De Dit sc hool mete leerlin n. De eudag a i e l l v i l r c a s m e is n ie wil de VI ee e dag event rt OL n dez de pr e a l e v a s i r n de g n o n vo oeli en va orga d d od. t e e b c l B e n j e . a nd pro ties ringlings a de ac n het amele n eigen k a z n r v e e . t d v i r n a g le hu kke Als st de da anbod inator die in betre een a ur van ingen om coörd ol te t i u u o s u e h i e l c l n i S m ze p ede eerl an de uten kie zorg O ste en twe van medel uurt v slogans, kn erling b e r l Milieu e e n uik. d e e e l r l t van spu rgebr uil in s he ande i e n v n t f e e e l e r a l k l r d e r w j e i A l e T al w ver en. n zw t een en uit groep erkop en da quiz o len va n v u n e e n e o t i e e l m t t h i e a c m et edi um verz aan te lm m van g centr tiviteiten: ep om een fi ijven o , loop r l s c a h a e v c nmos f s e et a eel, n too nder is ver n m e t a o e a t n n r , r e a g t !) o v kg en or vo m de efter l (124 strum ool vo heid o r . o n h n i n e o c e j k s i d h g e z c i e e n s uz wen gel ni td kan same van m eltijd zorg er sho en de larm t i n a e t e v u l f e g s a f n selen M k pe rli d. ls a s de s rtien tje’ oo de lee r uitgestal len. A t. Vee Tijden tussendoor r stromen nthul k e o a n a e e t m d r u el ge nd es wo e lesu officie al hebben ‘gezo werkj kken t derd v e a f e d ol'. a b i h s o e i t f h r e n a eerlin Van op sc elf m oorbe delijke vuil z v u e e e i n de l l l z l i e l e A t i e n . 'm s d p t e g i s s n n n en ter me eervr opbre pen e e kler et let e sort n. De gen d rum o ier m e l n t ezan i e l n g a r p e nieuw e s c n m die ilieu loop t. Ee tal le r g p m n a n o a sluit i e a r H v n k afval een pen het catie n orme O u s v a i d e v i r e n t u n e a g ke is re su leerlin t vierde le organ r het sorte lei leu e s aller at naar de o t h o a f v a a l t n p I ch Va peel m ga t OLV aanda p de s oopcentru an he extra v t gen o e l e t g i s m n b et kri spel' de we van h je op pruim o d ' n i k v j i ag menl ilieud g af. tm lieuda eze m i/actueel.h i d m n a e v d v l n o e ~ e/ beeld ieter.b ngen Sfeer w.st-p l, Beri

uur e e w in t g k 4 12

ww http://

t Paa nstituu i w u o r ieve-V Onze-L

18

Ecoteam on-line

e op te zoeop het net om informati Leerlingen surfen graag t het andere me e en t he Waarom niet g. nin an tsp on als of n ke udgarcombineren? van de Antwerpse Sint-L p op De groene leerkrachten roe olg ho -Sc ne hoo een Groe disschool richten via Ya e over t kunnen voor informati ech ter n waar hun leerlinge sch n ver ijnen er ect. De laatste berichte acties, een het Groene Schoolproj ondigingen van allerlei on-line, je vindt er aank atbox. Op die manier blijft iederch kalender, foto’s en een van en nieuwlaatste ontwikkelingen de van te og ho de op een ct. len van het tjes over het MOS-proje de criteria voor het beha van een is tie ica de multivan Commun ik bru ge een functioneel et M o. og oll ho Sc ne Groe . Het internet s een stap in die richting media zet Sint-Ludgardi leerlingen vertrouwd zijn en waarde leerlinis een medium waarmee . Voorlopig zijn enkel de ren ice un mm co an nta deze groep, mee ze spo groene leraren lid van de en am ote Ec t he van gen e leerling van de het de bedoeling dat elk maar in de toekomst is bruik kan maken. school van dit forum ge isschool, Antwerpen Yahoo-forum, Sint-Ludgard

My Groups Star t a Group ol S-Groene Scho Sls_ecoteam · SL rship ] be em M y M it [ Ed Group Member

iteig e de activ w n s a i v l n fva is éé e fris Groena op een bioboerdeGrijezonde Week.scDhool trak-

n le plukken dens hu n de he Appels e leerlingen tij week dicht e roject ie d or het p aat ten van utomaat gaat d nd ontbijt. o V . k e e a zo ng W dranken zelf op een ge een Gezonde gelijk samen e Voor h o n. teert zic S is meer dan rmen zoveel m de eindterme lingen n O o e v d M e leer Maar lle opleidings vakoverschrij erken d al en w n a e e r d n n e naar werk kippe n hout, meta nsandacht an een e te er veel a en inrichting v en 3, afdeling e kippen de e he c d 2 is w n t n u e c e o k a r b m e id r de de d gsvo ver w n in p a o postv id lo l le m f a o p a enafv Kortrijkse c o van O , samen. Na r g t e e .H w t tuinbou n de leerlingen enzetting van d compost word oeiafval a e v s ie it t u n D e e e . h n d d rest ordt na gecomposteer de school. Met ermen. Na w n e k u h d ke dig sc vakkun ting ron n ze ige tuin meester voor de beplan nbouw pracht Ename plante lde eeni n t a u a a t ik v h u opge gebr ingen g in het bos en en de leer l Van het n maken atieve wandeli schoolterrein. ngen kladblokk chools c t li een edu bomen op he maken de leer jaar door. Dit choole s s le r e t ie inheem chreven pap s lopen het h School’ in he es ie g Op zijdig b adjes. Alle act ilieuzor ‘M la b ld arke o e v m me werk ninge, M rdt het omen. er Bruy o T s w ij r w a r ja Onde n opgen cundair werkpla woon Se enge oor Buit School v

19

IETSEN

ad

STAGEnFgen van de derdehegtracentrum

van f e voet o li r De lee egeld stage in tageplaatsen t oeken s ,z er lopen g dat je niet alle r kan bereiken wagen e m o d v O er et e Ieper. nbaar v n leerlingen m De school e p o t e met h iders hu tende keuze. eagebeg ebegele s de stag rg milieubela aan om de st nt en e cië n op: een rom vijf fietse zich snel, effi e leraa a m d d o n t a er n koch te late rplaatsen. De nnen voor e o t s r e l ku e v leide delijk t atief personee eze fietsen n ie r v u milie inistr r er d nu naa gen ov het adm ren en e verplaatsin ieleden fietsen in de rt ct n hun ko n. Ook de dire erlegmomente p. v e ha o k c s ik n n h e c e bes eme ten g s n m le o o k h n e sc de bije holen van de c s e r e d an Ieper ulata, Immac

Leerkrachten opvoeden Leerlingen en opvoeders moeten zich ver verplaatsen om in een bos te kunnen spelen. Zelf beschikken ze over een terrein van 13 ha. Daarom planten de leerlingen er een speelbos van 1800m2. De milieuraad van de school ondersteunt het idee van de leerlingen, de ouderraad springt financieel bij en de leerlingen voeren de werken uit. De jongeren van de afdeling tuinbouw maken de grond plantrijp en de kinderen van de lagere school planten zeshonderd struiken. Bomen staan er gelukkig al, maar voor de onderbegroeiing komen er tien soorten struiken bij: snelgroeiende soorten zonder doornen en niet giftig. Ook enkele groenblijvende zodat je er ook in de winter verstoppertje kan spelen. Voor de leerlingen mogen ook de leerkrachten een milieutandje bijsteken. Zwerfvuil op school kan niet, maar in de leraarskamer ziet het er niet altijd netjes uit. De leraars zijn nogal nonchalant met hun afval. Daarom lanceert de MOS-werkgroep hier een actie rond. De leerlingen van de werkgroep ontwerpen kaartjes die de leraars moeten aanzetten om hun eigen lokaal net te houden, af te ruimen en het afval in de juiste vuilnisbakken te gooien. De kaartjes zijn dubbelgevouwen, geplastificeerd en worden in een houdertje op alle tafels geëtaleerd. Orthopedisch Centrum Sint Idesbald, Roeselare

Gezonde automaat?

al of niet Bij ons op school is er beroering over het en. duct kpro mel met t maa auto invoeren van een n, een fris“We mogen geen snoepautomaat installere een we nu en drankenautomaat kan ook al niet weerstand”, ‘gezonde automaat’ vragen is er opnieuw Kreco is er roep erkg ieuw Mil d. nraa klaagt de leerlinge maat zoveel helemaal niet van overtuigd dat die auto te kaasjes plat en s urtje gezonder is. “Gesuikerde yogh assortiment met allerlei aroma’s en daarbovenop een automaat die in n ucte prod de Al jes. gesuikerde koek akkingen en zitten dan ook nog eens in wegwerpverp e slok enerflink een zo’n automaat verbruikt toch ook gie”, redeneren de Krecoleden. bellen de Hoeveel energie? Dat willen ze weten. Zeurlijk promoman van de automaat. Die wil natuden de boot onmiddellijk een afspraak maken. Ze hou eveel veraf en leggen hem enkele vragen voor: “Ho aal niet bruikt zo’n automaat?” Antwoord: “Helemde leerlingen r zoveel, ongeveer 300 euro per jaar”. Maa “Niet meer t. ruik verb willen weten hoeveel energie hij kpromomel de eert bew ”, dan een gewone koelkast h-verkW e juist het we dat n erke man. “Als we opm n. Hij wete te bruik willen weten, blijkt hij dat niet elektriveel t maa auto moest het opzoeken. Dat zo’n maauto de van zorg de niet citeit verbruikt, is dus dan en mak Ze n. inge leerl de en tenjongens”, zegg n dat ze maar zelf een rekensommetje en ontdekke t een half ruik verb t maa met de energie die zo’n auto ichten. klaslokaal een heel schooljaar kunnen verl beste het gie ener de we r rvoo waa “Nu weten we gebruiken”, zeggen die van Kreco.

Water sijpelt door oudig. ken is niet zo eenv

nkwe Milieubewustzijn aa ede richting te een duwtje in de go n ge rlin kele jaren het Om onze lee en al in onze school we en ot om pr n, ve ge apier, zamelen ozen en recyclagep gebruik van broodd we een milieuen tief in, organiser lec se al afv s on we een tuintje aan. quiz en legden we School te behan het logo Groene va k lui rde de t he Om de nd pr oj ec t een va ko ve rs ch rij len werken we nu or wa te r’, met vo th em a ‘Ru im te als t me g da n ee : uit als ingrediënten: el; n de Warandeheuv • hoogtemeting va ; nu en r vroege • overstromingen van het park van het zwembad g rin ive rzu te wa • Ha lve Ma an ; t extra aandacht de stadswallen me n aa ek zo be n ee • n in en rond Diest. vroeg aan voor de waterlope eert het project. Zij din ör co ht ac rkr lee nu n Ee ter va it de over het thema wa haar collega’s om opdracht te lle kken een zinvo verschillende leerva te stemmen, af r aa elk op n oude bedenken. Om de inh zamenlijke vergaderingen l ge roept ze een vierta samen. project worden tiviteiten van het ac de len hil rsc ve De Zo onderzoeken vakken benaderd. vanuit verschillende (a ar dr ijk sk unier wa te r va n de riv t he n ge rlin lee de svormen (biog (chemie) en leven de) op samenstellin logie). O nemen via een het vierde jaar AS De leerlingen van n deel. Ze krijite ite aan alle activ em te ys ifs hu sc or do ultaten en aanre met de opzoekres worden die gen een infobrochu m diu . In een later sta vullende gegevens t. erk rw ve n se wone les gegevens in de ge rdt geplaatst is ruimere context wo n ee in k va t he t Da or de leerlingen. een meerwaarde vo ege, Diest Sint-Jan Berchmanscoll

20

Sint-Jozefsinstituut, Ternat

Oprukkend MOS MOS in de provincies Brussel

van enkele scholen onder begeleiding van Natuurpunt beheerswerken uit. In het Moeras van Ganshoren en ‘t Hof ter Musschen werken ze samen met Natuurpunt en het Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). Het natuurbeheersproject van Natuurpunt voor scholen omvat een voorbereidende klasactiviteit, een doe-moment in het natuurgebied en een opvolgingsactiviteit. De school zorgt ervoor dat deze ‘natuurwerken’ kaderen in het normale lesverloop van de leerlingen, binnen de eindtermen wereldoriëntatie voor de basisschool.

Volgende basis- en secundaire scholen engageerden zich nu ook voor het MOS-project: Basis: Kasterlinden Sint-Agatha-Berchem, Ten Nude en Maria Boodschap Brussel, Koningin Astridschool Laken, Sint-Niklaasinstituut kleuterschool Anderlecht, Basis- en kleuterschool Toverfluit Sint-Jans Molenbeek. Hierdoor komt het aantal Brusselse basisscholen met een milieubeleidsverklaring op 29. Secundair: Sint-Guido-instituut en Imeldainstituut Anderlecht, KTA Zavelenberg SintAgatha-Berchem, Régina Pacisinstituut, Kunsthumaniora en Jan van Ruusbroeckcollege Brussel, Sint-Jozefscollege en Don Bosco-instituut Sint-Pieters-Woluwe, Sint-Pieterscollege Jette, KA Emmanuel Hiel Schaarbeek, KA Toverfluit Sint-Jans-Molenbeek, Lutgardiscollege Oudergem vernieuwden of tekenden een milieubeleidsverklaring. Hiermee komt het aantal Brusselse secundaire MOS-scholen op 27. Het Imelda-instituut, KA Toverfluit, Don Bosco-Instituut, KA E.Hiel, Jan van Ruusbroeckcollege, Lutgardiscollege, Sint-Pieterscollege, KTA Zavelenberg, Sint-Jozefscollege en Buso Zaveldal willen op het einde van dit schooljaar het eerste luik van het logo Groene School behalen. 17 scholen dienden een aanvraag voor een drinkwaterfonteintje in en volgen hiervoor een ‘Watertraject’ bij Green-Belgium. 6 scholen tekenden in voor het project ‘t Is Mobilie-tijd’ en werken dit schooljaar aan een mobiliteitsproject. 20 basisscholen engageerden zich voor een Aan de Slag-project, een NME-campagne van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Mobiliteit en verkeersveiligheid Sinds 2001 werken NMe-Link Brussel en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest aan een verkeersveilige schoolomgeving. De campagne ‘ ’t Is Mobilie-Tijd!’ wil met de schoolgebruikers aan een andere verkeersattitude werken. Brusselse scholen die een mobiliteitsproject willen uitwerken kunnen hiervoor een beroep doen op de begeleiding van NMe-Link Brussel: animaties in de klas en in de schoolomgeving, terreinbegeleiding, documentatie… Geen enkele aanvraag is té grootschalig of té onbeduidend. Eind vorig jaar verscheen de ‘Handleiding Schoolvervoerplannen’, aangepast aan de noden van de Brusselse scholen. Deze cd-rom bevat informatie, materiaal, documenten, communicatietips, vragenlijsten en adressen om met een coherent project van start te gaan. De methodiek steunt op drie pijlers: de mobiliteitswerkgroep, de mobiklas en het eigenlijke schoolvervoerplan. NMe-Link Brussel vzw, tel. 02 209 16 37, fax 02 209 16 31,

[email protected]

Scholen beheren natuur Als je de kaart bekijkt merk je dat Brussel een groene stad is, met veel parken en kleine natuurgebieden. In het Moeraske van Evere, het Hof ter Musschen in Sint-Pieters-Woluwe, het Kattenbroek in SintAgatha-Berchem, de Vogelzangvallei in Anderlecht, het Moeras van Ganshoren, het Park Walckiers en het Moeraske in Schaarbeek voeren de leerlingen

MOS-Brussel, tel. 0473 73 67 30, fax 02 209 16 31, [email protected]

21

Limburg De logo-uitreikingen van november 2003 waren een voltreffer. Voor het basisonderwijs luisterde meespeeltheater Wiebe het geheel op met een stuk over de voorkoming van afval. Voor sfeerbeelden van de logo-uitreikingen kan je terecht op www.limburg.be/mos. Eind februari 2004 ondertekenden 265 Limburgse basisscholen de MOS-milieubeleidsverklaring. Op datzelfde moment liepen er 63 logo-aanvragen binnen voor het schooljaar 2003-2004. Ook dit schooljaar gebruikten heel wat basisscholen de Poppelepee voor een bezoek aan een van de MOSschakels. Op hetzelfde tijdstip tekenden 113 secundaire en hogescholen de MOS-milieubeleidsverklaring. De nieuwkomers zijn: Stedelijke humaniora DilsenStokkem, Instituut Maria Opdracht Maasmechelen, Provinciale secundaire school voor verpleegkunde Hasselt, BuSO Sint-Gerardus Diepenbeek en de Sint-Vincentius middenschool Lanaken. 31 Limburgse secundaire scholen vroegen een luik van het MOS-logo aan. 18 ervan - vooral scholen die met het project startten - waren eind vorig jaar aanwezig op de MOS-trefdag met als thema 'hulp bij het aanvragen van een MOS-logo'.

letjes, waterverontreiniging en water door de eeuwen heen. Het materiaal sluit aan bij eindtermen, de verschillende leergebieden en het MOS-project. Provinciaal domein Nieuwenhoven, tel. 011 68 79 81,

[email protected]

88% Limburgse MOS-gemeenten Eind februari ‘04 waren er 39 Limburgse ‘MOSgemeenten’, en dat op een totaal van 44 gemeenten. We spreken over een MOS-gemeente als de gemeente een overeenkomst met het provinciale MOSteam heeft afgesloten. Daarin verklaart de gemeente om de scholen op haar grondgebied samen met de provinciale MOS-begeleiders te ondersteunen. Op het bijgevoegd kaartje zie je of jouw gemeente tot de zeldzame uitzonderingen behoort.

Waterpakket In maart ‘04 organiseerde het Limburgs Natuur- en milieueducatief Netwerk LIMNET samen met de Limburgse MOS-begeleiders een netoverschrijdende nascholing over water. De MOS-themabundel 'water' voor het basisonderwijs en het integraal onderwijsproject 'Water van alle kanten bekeken' werden er voorgesteld. Dat project voor leerlingen van de derde graad basisonderwijs en de B-stroom van de eerste graad secundair bestaat uit twee onderdelen. Het eerste deel - het halvedagproject – omvat veldwerk met opdrachtjes over water, planten en dieren in en rond de vijver en de kwaliteit van het water. Dat veldwerk kunnen scholen zowel in het Provinciaal Domein Nieuwenhoven als in de eigen schoolbuurt uitvoeren. Een tweede onderdeel is het valiesje met lesmateriaal en lessuggesties om het halvedagproject in de klas voor te bereiden en te verwerken. Het projectmateriaal bestaat uit een handleiding voor de leerkracht, werkbladen voor de leerlingen en didactisch materiaal voor de klas. Een greep uit de onderwerpen van de koffer: namen van planten en dieren, oppervlaktespanning, kringlopen, waterspel-

22

Betrokken leerlingen

milieudiensten infomomenten in onder meer Zottegem, Oudenaarde, Aalter, Evergem, SintGillis-Waas en Ronse. Een andere piste zijn de 'informele ontmoetingen'. We brengen dan enkele MOS’ers van verschillende scholen rond de tafel die elkaar met praktijkervaringen bestoken. De deelnemers zorgen voor de inhoudelijk inbreng, wij voor het kader en de pot koffie. Zo wisselen we heel wat leuke en werkbare ideeën met elkaar uit en kaarten we problemen en knelpunten aan. In navolging van de MOS-collega's uit de andere provincies verschijnt sinds het begin van dit schooljaar ook in Oost-Vlaanderen DIGIMOS: de digitale MOS-nieuwsbrief voor het basisonderwijs.

Zo veel mogelijk leerlingen bij een milieuproject betrekken is een van de pijlers van het MOS-project. Ervaring leert dat dat niet altijd gemakkelijk is. Vandaar dat MOS-Limburg met het Steunpunt Leerlingenparticipatie en het Kinderrechtencommissariaat er een nascholing over organiseerde. Aan de hand van twee praktijkvoorbeelden vertelden leerlingen van 'Het Wezeltje' uit Lanaken en de Gesubsidiëerde Vrije Basisschool uit Dilsen-Stokkem hun ervaringen. De 67 aanwezige leerkrachten kregen tips en methodieken aangereikt om ook in hun school met leerlingenparticipatie aan de slag te gaan. Steunpunt leerlingenparticipatie, Frie Kimpe, tel. 02 505 60 50

Ervaringen met energiebesparing Wat zijn voor ons de mogelijkheden om op onze energierekening te besparen? Wie kan ons hierover adviseren? Hoe pakken andere scholen dat aan? Op de nascholing van woensdag 5 mei getuigen enkele scholen over hun ervaringen met energiebesparing en geven Interelectra, Electrabel, Green en Cenergie nuttige tips. Met als rode draad uiteraard MOS. Gastheer is het Instituut Onbevlekt Hart van Maria in Lummen. Deelnemen is gratis, inschrijven vóór 30 april.

Gouden Brooddoos 2004 De Groene Bevers is de naam van de MOS-werkgroep van het Sint-Pauwelsinstituut uit Herzele. Met de actie Groene Tornado willen de leerlingen en leerkrachten van het VHTI Dendermonde de school aanzetten om het afval juist te sorteren. De Gouden Brooddoos (eigenlijk een cd-bon) is de aanmoedigingspremie voor een ‘brooddoosleerling’ van het IKSO Nieuwstraat uit Denderleeuw. SMOS is de stuurgroep Milieu Op School van de Dames Van Maria Humaniora uit Aalst. De schoolwinkel met duurzame schoolmaterialen van het Instituut Berkeboom in Sint-Niklaas heet Ecobuzz. De Groene Bertjes is de klas van het Gentse Instituut Bert Carlier die volgens een wekelijks rotatiesysteem voor de netheid van de school instaat. De toonaangevers krijgen in ruil voor hun prestaties een bioscoopticket cadeau. De ludieke WC-actie over water en propere toiletten van het Heilige Maagdcollege van Dendermonde loopt onder de tot de verbeelding sprekende titel ‘the PLEEs to be’. Onze MOScontactpersoon staat er bekend als MOSMAN (zie foto).

Provinciaal Natuurcentrum, 011 26 54 65 of [email protected]

MOS-Limburg, tel. 011 26 54 59, 66 of 67, fax 011 26 54 55, [email protected]

Oost-Vlaanderen Begin 2004 behoorden 220 basis- en 143 secundaire scholen tot de provinciale MOS-familie en dit cijfer stijgt gestaag. Niettegenstaande het hoge aantal blijft het provinciale MOS-team expliciet de kaart van de individuele begeleiding trekken. Zo kwamen we onze belofte na om alle scholen die vorig schooljaar een logodossier indienden te bezoeken en kregen ook de meeste nieuwe kandidaat-logoscholen begeleiding aan huis. Ook niet-MOSscholen kunnen een beroep doen op de provinciale begeleiders. Wil je meer informatie, procesbegeleiding of plan je een leuke actie, laat het ons weten en we staan bij je op de stoep. Gelukkig staan verschillende partners uit het Oost-Vlaamse MOS-netwerk ons bij. Zo organiseerden we in samenwerking met de lokale

Geplukt uit de Rapporten 1 van de OostVlaamse scholen die het logo Groene School willen behalen.

23

consumptiemaatschappij. De samenwerking start met de ondertekening van het afvalcharter ‘Voor een afvalarme school’. Daarmee verbinden de scholen zich ertoe om aandacht aan de afvalproblematiek te besteden. Meteen ondertekenen ze de MOS-milieubeleidsverklaring. In ruil voor hun engagement kunnen de scholen op de hulp van de IDM-medewerkers rekenen. En natuurlijk op die van de MOS-begeleiders. IDM ondersteunt het project ook logistiek: containers, stickers, het lessenpakket ‘composteren met kinderen’, een compostvat enz. Om de campagne te ondersteunen bouwde IDM een interactieve afvaltentoonstelling over ‘de ladder van Lansink’ in de voormalige verbrandingsinstallatie. Aan een afvalboom hangen opdrachten en stellingen die de kinderen en jongeren bespreken en uitvoeren. Ze verwijzen naar de verschillende componenten van de tentoonstelling.

Groene ministers De Snuffelaars van de gemeentelijke basisschool Buggenhout en de Mister Propers uit Claevervelt Buggenhout houden voortaan de speelplaats netjes en zorgen ervoor dat er geen afval rondslingert. De Milieuwachters van de gemeentelijke basisschool van Zele leren alle kinderen juist sorteren. De leerlingengroenwachters van de vrije basisschool Onze-LieveVrouw in Kruibeke helpen het MOS-jaarprogramma voorbereiden. De Groene Ridders van de basisschool De Regenboog uit Wondelgem houden MOS op de schoolagenda. De basisschool Sancta Maria Ronse regelt haar MOS-systeem voortaan in overleg met de Groene Ministers, twee leerlingen uit het zesde jaar. Op 1 september hijst de basisschool Faluintjes uit Moorsel de groene vlag: symbool van het feit dat de school zich via het MOS-project voor het milieu inzet.

Intercommunale Durme-Moervaart, tel. 09 340 60 36,

[email protected]

Gemeenten en intercommunales houden van MOS Versnippering werkt contraproductief. Daarom werken gemeenten, intercommunales hoe langer hoe meer met MOS samen. Twee voorbeelden van die samenwerking: • Sint-Niklaas Op 1 september 2003 trad in Sint-Niklaas het nieuwe subsidiereglement voor de subsidiëring van scholen die aan MOS deelnemen in werking. Zowel basis-, secundaire als hogescholen kunnen voortaan op een niet onaardig bedrag uit de stadskas rekenen als ze de MOS-milieubeleidsverklaring ondertekenen of een gunstige evaluatie (het behalen van een MOS-logo) kunnen voorleggen. De stad legt er nog een aantal extra voordelen bovenop: gratis brooddozen voor alle eerstejaars, een gratis compostvat met de begeleiding van compostmeesters, een gebruikerskaart voor het containerpark. De samenwerkingsovereenkomst over milieupreventie tussen stad en scholen bestond al eerder maar werd in het kader van MOS uitgebreid. De Oost-Vlaamse MOS-begeleiders helpen de scholen bij hun milieuzorginitiatieven. Dienst Milieu Sint-Niklaas, tel. 03 760 92 28,

[email protected]

• Durme Moervaart Dit schooljaar startte de afvalintercommunale Durme-Moervaart (IDM) met het provinciale MOS-team een afvalpreventieproject voor de basis- en de secundaire scholen van haar werkingsgebied. Het project wil de jongeren bewust maken van de afvalberg en de afvalverwerking in onze

MOS Oost-Vlaanderen, tel. 09 267 84 74 of 73 of 59, fax 055 49 67 98, [email protected]

24

Vlaams-Brabant

hangen: 19 het eerste, 6 het tweede luik. 23 secundaire scholen gaan dit jaar voor het logo: 14 kandidaten voor brons, 6 voor zilver, 3 voor goud.

Eind juni 2003 klokten we af op 133 MOSbasisscholen, intussen zetten alweer 28 basisscholen de stap naar MOS: Gemeentelijke Basisschool Lot (2), Gemeentelijke Basisschool De Springveer Alsemberg, Buitengewoon Basisonderwijs Levenslust Lennik, OLV-college Tienen, Sint-Lambertus Heverlee (2), British School Tervuren, Gemeentelijke Basisschool Betekom, 't Sjibke Betekom, De Tovertuin Diest (3), Vrije Basisschool Gertrudis Landen (4), Gemeentelijke Basisschool Landen (3), Gemeentelijke Basisscchool Boortmeerbeek, Buitengewoon Basisonderwijs Heiveld Opwijk, BSGO Zonnedorp Aarschot, VK Sint-Ulriks-Kapelle, Broederschool Groot-Bijgaarden, Sint-Anna Baal (2) en Gemeentelijke Basisschool Begijnendijk. Ondertussen is 29% van de Vlaams-Brabantse basisscholen een MOS-school. De secundaire- en hogescholen blijven niet achter. Sinds juni 2003 kwamen er 12 secundaire scholen bij: de Sint-Martinusscholen Asse (2), VTI Voorzienigheid Diest, BuSO Woudlucht Heverlee, Onze-Lieve-Vrouwinstituut Vilvoorde (2), SintTarcisiusinstituut Zoutleeuw, Virgo Fidelisinstituut Vilvoorde, ZAVO Zaventem (2), Koninklijk Atheneum Vilvoorde en British School of Brussels. Dat maakt dat 91 of 54% van de Vlaams-Brabantse secundaire- en hogescholen zich tot MOS bekenden. Ook de samenwerking met intercommunales, steden en gemeenten loopt almaar beter. Dank zij die samenwerking dringt MOS ook in jouw gemeente door met de gemeentelijke milieudienst als aanspreekpunt. De samenwerking met de intercommunale Interleuven en de stad Leuven loopt als een trein: 128 MOS-scholen komen uit deze regio. Sinds juni 2003 gaven twee nieuwe gemeenten aan MOS te willen ondersteunen: dat brengt het totaal op 41 Vlaams-Brabantse MOS-gemeenten. 8 van die gemeenten startten inmiddels met een gemeentelijke MOS-werkgroep waar ervaringen over milieuzorg worden uitgewisseld. Zo’n werkgroep bestaat uit een afvaardiging van de gemeente, het provinciale MOS-team en de lokale scholen. Ook oudercomités, compostmeesters en de milieuadviesraad nemen eraan deel. In november 2003 behaalden 10 basisscholen het eerste luik van het MOS-drieluik en 12 secundaire scholen het eerste, tweede of derde luik van het logo Groene School. 25 basisscholen gaven aan dat ze dit schooljaar een MOS-logo willen uit-

Halle: interne milieuzorg uit de startblokken In juni 2003 peilde de milieudienst van Halle naar het milieubewustzijn en de actiebereidheid van het stadspersoneel. De resultaten waren verrassend: 97 % van het personeel vond milieuzorg in zijn of haar werkomgeving belangrijk. 80 % gaf aan er zelf aan te kunnen bijdragen, 8 % beweerde er effectief inspanningen voor te doen. De kloof tussen bewustzijn en bewust gedrag blijft dus groot. Op basis van de voorstellen van het stadspersoneel werkte de duurzaamheidsambtenaar een stappenplan voor de invoering een milieuzorgsysteem uit. De Sint gaf het startsein voor het project. Hij bracht voor elk personeelslid een herbruikbare beker met lekkers mee. In een eerste fase worden het papierafval en de andere afvalfracties selectief ingezameld. Een energiezorgsysteem neemt het energie- en waterverbruik onder de loep. De stad overweegt voor het personeel dienstfietsen in te schakelen. In een volgende fase maakt de stad werk van afvalpreventie en het gebruik van milieuvriendelijke producten. Het stadsbestuur wil over haar aanpak met de lokale scholen communiceren en hen aansporen om mee op de MOS-kar te springen.

Bib Bib hoera Je wil aan een van de MOS-thema’s beginnen maar je hebt er niks over, de schoolbib helpt je niet vooruit of er is geen geld om leermiddelen aan te kopen. Het enige wat je nodig hebt is een trein- of busticket naar Leuven. In het Provinciehuis reis je door naar het Provinciaal Educatief Centrum (PEC) en zijn gloednieuw milieuaanbod. Hier kan je binnenkort leermiddelen (lespakketten, cd-roms, boeken ...) over milieu gratis ontlenen. Zowel de leermiddelen uit de MOS-themabundels als extra-pakketten liggen ter beschikking. Nog even geduld, het aanbod staat nog niet volledig op punt. Voor de stand van zaken informeer je bij Paul Dewijngaert, tel. 016 26 73 46, [email protected], www.vlaamsbrabant.be/pec Provinciaal Educatief Centrum, Provincieplein 1, 3010 Leuven

25

Moord in de poel

West-Vlaanderen

Er is een moord gepleegd in een van de VlaamsBrabantse poelen. Was het de reiger of de libellenlarve? De leerlingen van de derde graad van de VlaamsBrabantse basisscholen kunnen het mysterie oplossen. En zo begint het spannende, natuureducatieve spel ‘Moord in de poel’. Aan de hand van een reconstructie en een uitgebreid onderzoek van de poel gaat de (klas)groep - de speurders - op zoek naar de doodsoorzaak van het slachtoffer en ook naar de moordenaar. Dat onderzoek bestaat zowel uit kwalitatieve als kwantitatieve proeven en tast de omgevingsfactoren af. De speurders hebben maar één doel: de waarheid achterhalen. Samen zoeken ze rond en in de poel naar aanwijzingen en bewijsmateriaal en lossen ze het mysterie op. Al speurend leren ze in team én spelenderwijs de verschillende facetten van de poel en zijn omgeving kennen. Ze maken kennis met waterplanten en -dieren en ontdekken de diverse relaties tussen deze organismen. MOS-scholen die met het thema 'water' werken kunnen bij MOS-Vlaams-Brabant ook het gratis leermiddel 'Duik eens in een poel’ aanvragen. Dat kan je gebruiken voor de klassikale voorbereiding en naverwerking van 'Moord in de poel'. Het spel is inmiddels de proeffase voorbij en ligt vanaf volgend schooljaar ter beschikking.

Met de start van het nieuwe jaar haalde MOS in West-Vlaanderen de kaap van 320 milieubeleidsverklaringen van basisscholen. 130 basisscholen gaven eind januari aan dat ze dit jaar het eerste of tweede luik van het MOS-logo willen behalen. De goede samenwerking met en ondersteuning van de gemeentebesturen werpt vruchten af. Op de MOS-infonamiddag voor milieuambtenaren boden praktijkvoorbeelden heel wat inspiratie en motivatie om een vruchtbaar MOS-netwerk te weven. Die tendens vind je ook bij de West-Vlaamse secundaire scholen. Dit schooljaar liepen er al 15 nieuwe milieubeleidsverklaringen binnen. 28 scholen willen het eerste luik van het logo Groene School behalen, 13 het tweede en 4 het derde en laatste luik. Steeds meer scholen beseffen ook dat MOS geen geïsoleerd project is maar naadloos aansluit bij de organisatie van schoolevenementen, een project over gezonde voeding, mondiale vorming, rookvrije school enz. De synergie is meestal verrijkend. 74 inschrijvingen op de vormingsdag ‘Water hier en in het zuiden’ bewijzen dat de samenwerking met Kleur Bekennen snor zit. Daarom volgt er in januari ‘05 een nieuwe vormingsdag voor het secundair onderwijs. Suggesties voor een boeiend onderwerp zijn altijd welkom. Het Lokaal Gezondheidsoverleg (LOGO) Brugge en MOS West-Vlaanderen begeleiden samen het Brugse Sint-Jozefshumaniora bij het project ‘Frisse dranken’. Gezondheidsoverwegingen, afvalpreventie en energiebesparing ontmoeten elkaar in dit proefproject.

Cel natuur- en milieueducatie, Jan De Boe, tel. 016 26 72 56

MOS Vlaams-Brabant, tel. 016 26 72 36, 37 of 57, fax 016 26 72 61, [email protected]

MOS voor milieuambtenaren Dankzij de ondertekening van de NME-samenwerkingsovereenkomst is een geregeld overleg met gemeentebesturen een traditie in West-Vlaanderen. Alle gemeenten ondersteunen de werking van de dienst Natuur- en Milieueducatie, waarvan MOS sinds 2001 deel uitmaakt. Die samenwerking zorgt ervoor dat gemeentebesturen hun scholen daadwerkelijk ondersteunen: uitdelen van brooddozen, installatie van drinkwaterfonteintjes, afsluiten van charters tussen gemeentebestuur en scholen met een resem actiepunten voor beide partijen, MOS-startevenementen, financiële ondersteuning, sensibilisatie van ouders via affiches en folders. Met de steun van

26

de gemeente kunnen de scholen voor milieuzorg een flinke tand bijsteken. De MOS-infonamiddag voor milieuambtenaren was het moment bij uitstek om enkele inspirerende praktijkvoorbeelden uitgebreid voor te stellen. De deelnemers brainstormden in werkwinkels over andere mogelijke initiatieven die een gemeente voor haar scholen kan nemen. Elke groep ging op zoek naar ‘één concreet uitgewerkt idee’. Die vondsten werden tijdens een discussieplatform voorgesteld en verder uitgespit. Concrete problemen als ‘hoe MOS-schakels doeltreffend verzamelen’ en ‘haalbare ondersteuning voor educatieve verplaatsingen’ trokken discussies op gang en leverden concrete ideeën af. De organisatie van een beurs voor MOS-schakels of de aankoop van tweedehandsfietsen voor kleine uitstappen zijn enkele van de vele mogelijkheden. Zo kunnen de gemeentelijke technische diensten de scholen met raad en daad bijstaan, bijvoorbeeld om de tips voor rationeel watergebruik uit de MOS-themabundel Water voor basisscholen uit te voeren. Als kinderen bij de invoering van watersparende maatregelen worden betrokken is de pedagogische winst niet te onderschatten. Openbare gebouwen met voorzieningen voor een rationeel gebruik van water en energie zijn perfecte MOS-schakels. De bekendmaking en resultaten van de gemeentelijke inspanningen of van die van scholen via gemeentelijke infobladen kan de bevolking voor milieuzorg sensibiliseren. Papier besparen op trefdagen? Alle presentaties, affiches en informatie van de praktijkvoorbeelden werden voor elke aanwezige op een cd gebrand. Nadien kreeg iedereen een naslagwerkje met de gebundelde ideeën digitaal bezorgd: nieuwe impulsen om de MOS-werking in de gemeente aan te moedigen.

Antwerpen In de provincie Antwerpen stapten tot nu toe 161 basis- en 151 secundaire en hogescholen in MOS. De nieuwkomers uit het basisonderwijs zijn: de kleuterafdeling van de Stedelijke Basisschool voor Schippers De Schroef Antwerpen; GVBS De Dobbelsteen Antwerpen; Kleuterschool De Vlindertuin Antwerpen; Stedelijke Basisschool Constitutiestraat Antwerpen; Stedelijke Basisschool Het Palet Berchem; Vrije Bevelse Basisschool Bevel; Ges. Vrije Lagere en Kleuterschool Mariagaarde Borgerhout; Sint-Bernardusschool Bornem; Mater Dei Driehoek Brasschaat; GVKS De Zevensprong Brecht; Basisschool L. Carréstraat Hallaar; Albrecht Rodenbachschool Hove; BSGO De Vlindertuin Lille; BLO Den Anker Mechelen (twee vestigingen); Gem. Gemengde Lagere School De Meerpaal Meer; Basisschool ’t Egeltje Mol; Parochieschool Peulis Putte; GVB Annuncia-Instituut Ranst (twee vestigingen); De Regenboog Retie; Basisschool In ’t Groen Sint-Lenaarts; Katholieke Basisschool Triangel Vlimmeren; GBS Centrum Vosselaar; Gesub. Vrije Basisschool Oosterwijk Westerlo; Kleuterschool ’t Scholeke Gooreind, Wuustwezel; Basisschool Achter d'Hoven Wuustwezel. De nieuwe secundaire scholen: Stella Matutina Wuustwezel; Vrije Sint-Lambertusscholen campus Veerle, Laakdal; Sint-Romboutscollege Mechelen; Sint-Ursulalyceum Lier; De Kunsthumaniora Lier; De Kunsthumaniora Antwerpen; Sint-Jan Berchmansinstituut Campus Schuttershof, Puurs; Stedelijk Handelsinstituut Antwerpen; Centrum Deeltijds Onderwijs-PTS Boom; Instituut Heilig Hart Maria Bovenbouw Berlaar; Vrije SintLambertusscholen campus 1 Westerlo; K.T.A. Herentals; Denise Gresiac Berchem Antwerpen; CVO Tweedekansonderwijs Hoboken Antwerpen; Instituut Mater Salvatoris Kapellen.

MOS-West-Vlaanderen, tel. 050 40 32 66 of 83, 050 33 80, fax 050 40 34 03, [email protected]

Taart en ideeën Deze keer geen spreekgestoelte en rijen stoelen, maar gezellige hoge tafeltjes, fleurige tafelkleedjes, dampende koffie en de heerlijke geur van biotaart. Op woensdag 11 februari had in het PIME het jaarlijkse MOStrefmoment voor het basisonderwijs plaats. Een gezelschapsspel volgens de principes van Memory en een aantal stellingen over Milieuzorg Op School kaderen de namiddag. De deelnemers komen zo in nieuwe groepjes terecht en worden telkens met andere discussiepartners geconfronteerd. Op die manier wis-

27

selen MOS-scholen ideeën uit, lichten ze de acties op de eigen school toe en krijgen de deelnemers de kans met een andere aanpak en nieuwe invalshoeken kennis te maken. Tussen de wriemelende, discussiërende massa beweegt zich een ‘wandelende ideeënbus’: een MOS-begeleidster met rugzak die ideeen en suggesties verzamelt over alles wat met MOS te maken heeft. Bij een stuk taart en een kop koffie lopen de discussies informeel verder. Een week later is het secundair onderwijs aan de beurt. Drie ‘veelgestelde vragen’ vormen het kader waarin de MOS-scholen elkaar vinden. - Wat kan je doen als je je infrastructuur deelt met een andere school of organisatie met een andere visie op milieuzorg? - Wat kan de gemeente voor een MOS-school betekenen? - Hoe stel je een planning op en hou je het logboek bij? Telkens leidt een deelnemer een veelgestelde vraag in. Vanuit de eigen ervaringen draagt elke school bij tot de zoektocht naar een antwoord op de vraag. De deelnemers vertrokken ook hier met nieuwe ideeën en een stuk taart naar huis.

De andere kleur van MOS Dit schooljaar organiseerde MOS-Antwerpen twee studiedagen met Kleur Bekennen. De deelnemers leerden er scholen kennen die vooral aan mondiale vorming werken. Die ontdekten op hun beurt dat mondiale projecten en MOS-thema’s perfect bij elkaar aansluiten. Dit initiatief wordt zeker herhaald.

MOS op schoolfeesten Sinds kort kunnen MOS-scholen uit de provincie Antwerpen de MOS-banner ontlenen. Daarop staat alle bondige informatie over MOS. Scholen kunnen dit uitrolpaneel tijdens een schoolfeest of opendeurdag opstellen.

Scholenconvenant Turnhout Eind vorig jaar stelde Turnhout haar nieuwe convenant of samenwerkingsovereenkomst aan haar scholen voor. Die kunnen een aparte MOS-bijakte ondertekenen waardoor zij op heel wat ondersteuning van de stad kunnen rekenen: ‘Scholen die instappen in de bijakte MOS kunnen van de stad en van MOS begeleiding bekomen bij het

opstellen van actieplannen en ondersteuning krijgen bij de uitvoering hiervan. Zij kunnen ook voor de stad Turnhout in aanmerking komen voor premies voor het gebruik van zonneenergie en/of het hergebruik van hemelwater. Scholen die deelnemen aan de projecten van MOS, georganiseerd door de Vlaamse Gemeenschap in samenwerking met de vijf Vlaamse Provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie, ontvangen, na een gunstige evaluatie door de organiserende instantie, een aanmoedigingspremie van 1,5 euro per leerling per schooljaar. Het aantal leerlingen wordt bepaald door het aantal leerlingen dat officieel ingeschreven is op 1 oktober van het desbetreffende schooljaar. Enkel de scholen die reeds over een logo beschikken of voor een logo gaan, worden geëvalueerd en kunnen dus in aanmerking komen voor deze aanmoedigingspremie.’

Zap zwerfvuil weg Het Antwerpse provinciebestuur wil het zwerfvuilprobleem in de hand houden. Daarom startte het met ZAPPA of ZwerfvuilActie voor een Propere Provincie Antwerpen. Eind februari 2004 engageerden zich al zestig van de zeventig Antwerpse gemeenten voor ZAPPA. Scholen en gemeentepersoneel gaven op 5 maart het startschot. In het weekend van 6 en 7 maart sprongen ook verenigingen en vrijwilligers bij om hun buurt proper te ZAPPen. De gemeenten stonden in voor de praktische organisatie van de opruimactie, de provincie ondersteunde hen zoveel mogelijk. Een draaiboek inspireerde de steden en gemeenten bij de uitwerking van hun lokale opruimbeurt. Om niet het verkeerde signaal te geven -‘Gooi maar weg, wij ruimen wel op’ - plant de provincie als tweede luik van ZAPPA een grootscheepse sensibilisatieactie met onder andere affiches en afvalpreventietips voor gemeentebestuur en burgers. Voor meer informatie zap je naar Resi Pansaerts van de Dienst Milieu en Natuurbehoud provincie Antwerpen, tel. 03 240 55 60, www.provant.be/zwerfvuil

MOS-Antwerpen, tel. 015 31 95 11, fax 015 31 58 80, [email protected]

MOSvelden Natuur op school

De werkzame stoffen van groen “Onze speelplaatsen lijken meer op landingsbanen dan op plaatsen waar kinderen en jongeren spelen, praten, elkaar ontmoeten, rondhangen”: zo stond het ooit in een onderzoeksrapport van de Koning Boudewijnstichting. Het beeld van grijze, kale speelplaatsen kennen we allemaal. Nochtans kan een school met enkele eenvoudige ingrepen een groen paradijs creëren.Waar wachten we op? Alvast acht argumenten om je school te vergroenen. 1. Groen is gezond Planten nemen heel wat stofdeeltjes en giftige gassen op. Het zijn filters die de lucht zuiveren. Onderzoek toonde het verband aan tussen luchtvervuiling en ademhalingproblemen. Bomen, struiken en kruiden zorgen er dus voor dat we beter kunnen ademen. Hun longen ontlasten de onze. 2. Groen maakt rijker Een vergroende omgeving zorgt voor een grotere biodiversiteit. Dieren en planten krijgen er de kans om zich te vestigen en verspreiden zich langs een groen netwerk. Denk aan de talloze vogels die je met besrijke beplantingen als meidoorn, sleedoorn, egelantier, hondsroos en klimop kan aantrekken. 3. Groen herstelt Groen is heilzaam voor ons leefmilieu. Het dempt de geluidshinder, zorgt ervoor dat de stad - vooral in de zomer - afkoelt en houdt het regenwater vast, zodat het in de grond kan doordringen en onze waterreserves aanvult.

5. Groen is sexy Groene wijken zijn erg in trek.Vaak zijn er wachtlijsten om er te kunnen wonen. In groene buurten en gemeenten gaan de prijzen van de huizen niet voor niets de hoogte in. Ook groene scholen zijn gegeerd.Volgens recent onderzoek kiezen ouders vandaag vooral voor scholen met een groene tint.

4. Groen voelt lekker Planten wekken een gevoel van rust en welzijn op. Mensen associëren groen met natuur en ontspanning en dat gevoel kan je ook in een verstedelijkte omgeving oproepen. Kinderen en jongeren hebben het recht om in een rustige omgeving, en niet in een betonnen woestenij, op te groeien. Een aangename omgeving versterkt het ‘welbevinden’.Wat kinderen en jongeren nu in hun omgeving ervaren, bepaalt hoe ze zich later tegenover die omgeving opstellen.

6. Groen weert pestkoppen Een vergroende omgeving en een doordacht aangelegde speelplaats verminderen pestgedrag. Kinderen worden er uitgedaagd om voluit en creatief te spelen, jongeren vinden er afleiding en keuvelen er in gezellige hoekjes en kantjes.

29

7. Groen voorkomt vandalisme Jongeren die ontsporen verliezen de link met hun omgeving. Ze zijn losgeslagen.Vandaar de term de-link-wentie.Verschillende vormen van respectloos gedrag hebben een zelfde oorzaak: het gebrek aan verbondenheid met het slachtoffer. De elementairste preventie tegen respectloos gedrag, zowel tegen de natuur (afknakken van een jong boompje, dumpen van afval), tegen materiële zaken (bekladden van een schoolgebouw, vernieling van toestellen) of medeleerlingen en leerkrachten (agressie) is het herstel van die verbondenheid. Een vergroende omgeving kan de band met natuur en omgeving aanhalen.

8. Groen is sociaal Leerlingen uit scholen van achtergestelde stedelijke buurten hebben meestal geen tuin om in te spelen. De plaatselijke speeltuin is de enige plaats met wat functioneel groen. Kinderen en jongeren die in een vergroende omgeving leven, studeren, spelen en werken vervreemden niet van de natuur. Ze dragen er mee zorg voor. De school kan ook ouders en vrijwilligers bij de aanleg en het onderhoud van de groene schoolomgeving betrekken. Dat schept meteen een grotere betrokkenheid bij het schoolgebeuren. Je kan grote schoolterreinen ook voor de buurt openstellen. Zo moedig je de sociale controle aan.

Zij zetten de stap De Toverstaf, De Vierklaver en het Koninklijk Atheneum Vilvoorde vergroenden vanaf eind 2003 hun schoolomgeving. Ze gingen in op de projectoproep ‘Natuur op school’ van de Koning Boudewijnstichting en ontvingen hiervoor subsidies van het Aardgasnatuurfonds. De studenten van het departement Horteco van de Erasmushogeschool gingen met sikkel en zeis het steriele schoolgazon te lijf.

Kleuters in’t groen

Kinderen in ’t groen

Vorig schooljaar behaalde De Toverstaf - een kleuterschool in het haven- en industriegebied aan de rand van Gent - haar eerste MOS-logo. Ze legde eerder met de steun van het stadsbestuur een educatieve speeltuin aan. Nu wil ze een stap verder gaan en dient daarom eind 2002 bij de Koning Boudewijnstichting een projectvoorstel in. Juf Lut Expeels: “ We kozen voor de aanleg van vijf zintuigheuveltjes op een grasveldje naast de klasjes. De kinderen kunnen er voelen, ruiken, proeven en kijken. De leerkrachten stelden het dossier samen, ook al viel het administratieve werk zwaar.Voor het uittekenen van een plan deden we een beroep op een ouder, voor het definitieve ontwerp kregen we hulp van de stad. Eind 2003 werd ons project goedgekeurd en kon de tuinaanlegger starten. Inmiddels liggen de ‘cirkels’ waar de heuvels moeten komen klaar en beginnen we in het voorjaar met de aanplantingen.”

“We gaven onze school al een opfrisbeurt, maar we zaten toch nog met een kater”, zegt directeur Marc Pauwels. “Onze speelplaats was één kale vlakte en we hadden met heel wat pestgedrag af te rekenen. Daarom wilden we de speelplaats opdelen én vergroenen”. De directeur, de groene juffen en de groene ridders (de leerlingen) – die voor MOS al samenwerken – werkten voor de leerlingen een enquête uit en brainstormden een pak ideeën bij elkaar. Na een gesprek met de groendienst van de gemeente, de provinciale MOS-begeleider en de tuinarchitect diende de projectgroep haar voorstel in. De Koning Boudewijnstichting keurde het goed. Met de geldelijke steun van het Aardgasfonds realiseert een groep vrijwilligers nu de volgende ingrepen: een openluchtklas met een haagbeuk in een halve cirkel; een schoollaan met acht wintereiken; een knikkerbaan met beplantingen; een kijkmuur om naar de nesten in het groenscherm te turen; verhoogde plantenbakken met kruiden; de aanplanting van klimplanten, bol- en knolgewassen in bakken met vensters onder het afdak van de speelplaats. Door die vensters kunnen de kinderen volgen wat er zich in de ondergrond afspeelt.

Kleuterschool De Toverstaf Gent, Lut Expeels, tel. 09 251 09 15

Basisschool De Vierklaver Temse, Marc Pauwels, tel. 03 771 08 84, www.vierklaver.be

30

Jongeren in’t groen

Studenten in ’t groen

“ In 2002 verhuisde onze school naar deze vestigingsplaats. De speelplaats was volledig geasfalteerd, er was hier geen blaadje groen te bespeuren”, vertelt André Moons, directeur van het Koninklijk Atheneum Vilvoorde. “Met de projectoproep van de Koning Boudewijnstichting roken we de kans om onze intentie uit te voeren. Een werkgroep met leerkrachten stelde een dossier samen en een tuinarchitect maakte een plan op. Het project werd goedgekeurd en in oktober braken we het beton en asfalt op. Omdat er onder het asfalt zowat een meter puin stak, liep de afbraakfactuur op. Dank zij extra steun van buitenaf en een verschuiving van budgetten konden we het puin toch ruimen. Binnenkort starten we met de aanplantingen”, zegt André Moons. Door de verplaatsing van de fietsenstalling naar een eerder onbenutte plaats creëert de school een vrije ruimte. Daar komt een rustige groene zone met banken, hoogstammige bomen, een waterpartij, een determineertuin, besdragende struiken, klimplanten en fruitbomen. “Onze school neemt dit project op in haar langetermijnvisie zodat vergroening een aandachtspunt blijft”, zegt directeur Moons. Tijdens het schooljaar zorgen de leerlingen en de tuinman voor het onderhoud, tijdens schoolvakanties is het de beurt aan het onderhoudspersoneel.

De tuin is voor de meesten niet meer de plaats waar voedsel moet worden gewonnen: hij moet de status van de bewoner en zijn woning bevestigen. Onze kortgeschoren, knalgroene, onkruidvrije en biljartgladde gazons horen erbij. Foei de zonderling die mossen of kruiden zoals pinksterbloemen en madeliefjes duldt. “Rond ons schoolgebouw is het niet anders. Omdat wij er ons van bewust zijn dat het anders kan en dat met enkele ingrepen de natuur- en de esthetische waarde van het schooldomein er wel bij varen, groeit in onze school de idee om het grasland anders te beheren. Die aanpak kadert uitstekend in de MOS-Groene Schoolprojecten waarvoor we al drie keer met een logo werden bekroond. Onze grasperken scheren we niet meer wekelijks, we maaien ze voortaan maar een- of tweemaal per jaar. Dat kan machinaal, maar we vinden het een uitstekende gelegenheid om studenten en docenten met de zeis aan het werk te zetten. Het drogen en afvoeren van het maaisel zorgt voor problemen, want de hooiperiode valt samen met de examens. En waar blijven we met het hooi? Als we geen landbouwer vinden met dieren die nog natuurhooi lusten, bouwen we hooioppers op onze campus. Dat worden dan schuilplaatsen voor kleine knaagdieren en marterachtigen. Op een perceel dat jaarlijks kievitten aantrekt, kiezen we voor een beheer dat ook andere weidevogels moet verleiden. Zo dragen we bij aan het behoud van biodiversiteit, gaan we duurzamer om met energie en grondstoffen en tonen we hoe het ànders kan. In de loop van het jaar houden we het project warm met allerlei acties. Na infovergaderingen voor de studenten organiseren we een studiedag over maaibeheer. Via ‘Blackboard’ creëren we een discussieforum, zodat de studenten onderling en met de docenten over het project van gedachten kunnen wisselen. Artikelen in ons ‘Hortecokrantje’ maken onze plannen en verwezenlijkingen ook buiten de campus bekend.Tijdens de opendeurdag vertellen grote infopanelen aan de bezoekers over het hoe en waarom van onze acties. Het project levert interessant studiemateriaal op. Via de peilbuizen die we geregeld controleren krijgen we inzicht in de schommeling van de grondwaterstand. De milieuzorgers inventariseren de flora. Op die manier leren we de huidige soortensamenstelling kennen en krijgen we een beeld van hoe de vegetatie door ons beheer evolueert.

Koninklijk Atheneum Vilvoorde, André Moons, tel. 02 251 06 76

Luk Deronde, lector ecologie en natuurbeheer, Erasmushogeschool Brussel, Departement Horteco Vilvoorde

31

Aardgasnatuurfonds

Groene netwerken

Eind november ’03 dienden 63 Vlaamse en 16 Brusselse scholen een vergroeningsdossier in bij het Aardgasnatuurfonds van de Koning Boudewijnstichting. De eerste jurering van de projecten gebeurde in januari. De geselecteerde scholen stelden op basis van de aanbevelingen van de jury op 31 maart hun definitieve kandidatuur. De tweede jurering heeft plaats in mei en in juni keurt het Bestuurscomité van het Aardgasfonds de geselecteerde projecten goed. Elke geselecteerde school krijgt dan 2 000 tot 12 000 EUR om haar schoolterrein aan te pakken

Ook de Vlaamse overheid stapt mee in de idee van vergroening. De langetermijnvisie van de afdeling Natuur van het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap gaat uit van het principe: ‘natuur is overal’. Hierbij staat natuur in de stad hoog op de agenda. Groene netwerken maken onze steden aantrekkelijker en leefbaarder. De visie van Harmonisch Parkbeheer van de afdeling Bos en Groen gaat ervan uit dat de ecologische, economische, recreatieve en landschappelijke functies van parken en groengebieden perfect kunnen samenlopen. Aminal, Afdeling Natuur, Els Martens, tel. 02 553 78 85 Aminal, Afdeling Bos en Groen,Veerle Hevens, tel. 02 553 81 14 www.mina.vlaanderen.be/wiedoetwat/aminal/taken/ bosengroen/park/

Zo hoor je’t ook eens van een ander De campagne Groen in Bedrijf verspreidt informatie over de gezonde effecten van planten op de werkplek. Planten zijn niet alleen goed voor de gezondheid van de werknemers, ze bevorderen ook hun prestaties. De campagne ziet vijf redenen om een groenbeleid te voeren: 1. Groen zorgt voor een beter imago: het oogt fraai en laat bij de bezoekers een positieve indruk na. 2. Groen zuivert de lucht: de schadelijke stoffen die gezondheidsklachten kunnen veroorzaken worden verwijderd. 3. Groen verhoogt het werkplezier: planten zorgen voor een prettig, huiselijk gevoel. 4. Groen geeft economische voordelen: het ziekteverzuim daalt, waardoor de economische efficiëntie stijgt. 5. Groen is een recht én een plicht: de welzijnswet van 1996 verplicht bedrijven om een stappenplan te volgen waar vergroening deel van uitmaakt.

www.groeninbedrijf.be

Groenbon De meeste Vlamingen vinden groen in de woonomgeving een belangrijk element om zich goed te voelen. Met de Groenbon wil de Vlaamse overheid het groen in buurt of stad promoten en het sociaal contact tussen buurtbewoners bevorderen.Vanaf 1 maart vraag je zo’n Groenbon aan bij de Afdeling Bos en Groen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Ook scholen komen hiervoor in aanmerking. Eén bon bedraagt 250 EUR. Per project kan je maximaal twee bons krijgen. Het vergroeningsproject moet het publieke domein beïnvloeden: zoveel mogelijk mensen moeten er van kunnen genieten. Een inschrijvingsformulier vind je op de webstek www.bosengroen.be Informatie over de Groenbon en vergroening vind je op: www.mina.vlaanderen.be/wiedoetwat/ aminal/taken/bosengroen/indexpagina.htm

32

Fotowedstrijd Gezocht: jonge lenzen Je bent niet ouder dan 17, houdt van de natuur, kan met een camera over weg en bent niet vies van digitaal? Neem dan deel aan de jeugdsectie van de fotowedstrijd ‘Natuur en milieu in pixels’ die focust op digitale opnamen of ingescande beelden. De wedstrijd beloont in drie leeftijdscategorieën de beste foto’s van vrij levende wilde dieren, planten en natuurgebieden.Waar je de beelden schiet maakt niet uit, als je de natuur maar niet verstoort. Ze moeten wel scherp, mooi en origineel zijn. De wedstrijd is een initiatief van Cera Foundation, ARGUS vzw, AMINAL Afdeling Natuur en het FotoMuseum Provincie Antwerpen. De Afdeling Natuur van AMINAL legt er nog een extra prijs bovenop. De prijs ‘Natuur dichtbij huis’ gaat naar de beste jeugdopname van vrij levende wilde dieren, planten of natuurgebieden uit eigen tuin of buurt. De jonge primus wordt ARGUS-jeugdfotograaf van het jaar. De prijzenpot bedraagt meer dan 6000 euro. Surf naar www.argusmilieu.be of vraag het wedstrijdreglement aan via [email protected]

Mosterdtip 8 Plant inheems groen op en rond de speelplaats Hop, klimop, kamperfoelie en clematis zijn gastvrij voor dieren en geven ze voedsel. Ze zijn aangepast aan ons klimaat en vragen minder onderhoud.

33

MOSvelden Afvalpreventie Inktpatronen op school?

voor gevaarlijke afvalstoffen vind je terug op de OVAM-website onder ‘onderneming’, ‘afvalstoffen’, ‘ophalers en verwerkers’. In bepaalde gemeenten kunnen scholen ook gebruik maken van het containerpark. Meer informatie hierover haal je bij je gemeentebestuur.

Sommige scholen zamelen gebruikte inktpatronen in: voor het goede doel of om een cent bij te verdienen. Zo'n actie oogt milieuvriendelijk, maar is ze wettelijk toegelaten? Een school mag haar (bedrijfs)afvalstoffen opslaan om ze geregeld te laten verwijderen. Die afvalstoffen komen voort uit de eigen activiteiten en zijn vrijgesteld van een milieuvergunning. Als een school afvalstoffen van derden inzamelt en opslaat, moet ze daarvoor wél over een mi-lieuvergunning beschikken. Dat geldt bijvoorbeeld voor inktpatronen die de leerlingen van thuis of van het bedrijf waar hun ouders werken meebrengen. Gebruikte inktpatronen zijn volgens de Vlaamse afvalstoffenwetgeving gevaarlijke afvalstoffen. Aan een milieuvergunnning voor dergelijke afvalstoffen zijn heel wat verplichtingen verbonden. Meer informatie hierover vind je in de brochure ‘Vlarempel, ik snap het!’ die twee jaar geleden aan elke school werd bezorgd. Met gebruikte inktpatronen kan een school wel terecht bij de leverancier of een erkende ophaler van gevaarlijk afval. De leverancier is niet verplicht om de inktpatronen terug te nemen. Sommige bedrijven doen dat wel uit vrije wil. Verschillende erkende ophalers zijn gespecialiseerd in de inzameling van gebruikte inktpatronen en tonercartridges. De lijst van erkende ophalers

Lydia Putseys, Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest (OVAM)

Bezint eer je print Voor elke leerling produceert een basisschool in Vlaanderen bijna 65 kilogram afval per schooljaar. Daarvan is ongeveer 21 kg - een derde - papier en kartonafval. Ook in de secundaire scholen is oud papier de grootste selectief ingezamelde afvalfractie. Voor het papiergebruik zijn vooral de leraars, de directie en het secretariaat verantwoordelijk. Een groot deel van het gebruikte papier belandt uiteindelijk op een enorme afvalberg. En dat terwijl je veel papiergebruik kan vermijden. Bezint eer je print (of kopieert). Enkele tips: 1. Print of kopieer zo weinig mogelijk documenten af die je ook op PC hebt staan. 2. Je kan een document op cd-rom of diskette zetten of per e-mail versturen. 3. Voor je een document afdrukt, doe dan een spellingcontrole en bekijk het 'printvoorbeeld’ op het scherm. 4. Gebruik ook de andere zijde van papier. Reserveer hiervoor een aparte lader van je printer. 5. Probeer zoveel mogelijk recto-verso te printen en te kopiëren. 6. Kopieer teksten uit boeken verkleind. Je kan twee bladzijden ook op één A4’tje kopiëren. 7. Zoek eerst uit hoeveel kopieën je werkelijk nodig hebt. 8. Mail als het kan gegevens voor een oefening naar je leerlingen. 9. Gebruik het prikbord voor mededelingen. 10. Laat informatie rondgaan in een infomap. De OVAM voert opnieuw een campagne over papierpreventie voor scholen. Bij die campagne horen twee posters met tips voor papierpreventie. Die kan je dan bij de printer of het fotokopieerapparaat ophangen. Je kan de gratis affiches bij de OVAM bestellen. Meer informatie op scholen.ovam.be of via Petra Van Opstal, tel. 015 28 41 42

34

Het nieuwe VLAREA komt naar school De Vlaamse regering keurde onlangs het nieuwe VLAREA (Vlaams reglement inzake afvalvoorkoming en -beheer) goed. Sommigen vinden de ‘regelgeving ter bescherming van het leefmilieu’ overdreven, anderen vinden dat ze nog niet ver genoeg gaat. Spijtig genoeg is er van vereenvoudiging van de regelgeving niet echt sprake. Het nieuwe VLAREA verandert vooral de regels voor de inzameling en het vervoer van afvalstoffen. Een langere lijst van bedrijfsafvalstoffen moeten aan de bron worden gescheiden en selectief ingezameld. Die selectieve inzameling wordt gelijkgeschakeld met die voor huishoudelijke afvalstoffen. Ook voor huishoudelijk afval worden de scheidingsregels uitgebreid.

De aanvaardingsplicht regelt de verantwoordelijkheid van de producent voor de inzameling en verwerking van het afgedankte product. Ze geldt in principe ook als je bij de leverancier geen nieuw product aankoopt.Voor de meeste ‘nieuwe aanvaardingsplichten’ worden in overleg met de sector nog doelstellingen uitgewerkt. Die leiden dan in principe tot een milieubeleidsovereenkomst voor die sector.

Sorteren aan de bron Volgens de vroegere editie van VLAREA moesten de producenten van bedrijfsafvalstoffen enkel papier, karton, glas en gevaarlijke afvalstoffen gescheiden inzamelen. In het nieuwe VLAREA geldt die verplichting ook voor textiel- en groenafval, plantaardige en dierlijke oliën en vetten, afgedankte elektrische en elektronische toestellen, afvalbanden, steenachtige fracties van bouwen sloopafval, afgewerkte olie, asbestcementhoudende afvalstoffen, afgedankte apparatuur en recipiënten die ozonafbrekende stoffen of gefluoreerde broeikasgassen bevatten.

Ophalers worden overbrengers Het begrip ‘overbrenger’ vervangt de oude benaming ‘ophaler’. Een overbrenger moet steeds erkend worden, ook voor niet-gevaarlijke afvalstoffen. De gemeenten en intercommunales zijn van rechtswege erkend voor de inzameling van huishoudelijke en daarmee vergelijkbare bedrijfsafvalstoffen. Scholen doen er daarom goed aan om in de bestekken voor de ophaling van hun afvalstoffen op te nemen dat de OVAM de overbrenger voor die bepaalde afvalstof moet erkennen. De lijst met overbrengers, ook van niet-gevaarlijke afvalstoffen, vind je op de OVAM website www.ovam.be

Welkom in het containerpark Scholen hadden volgens de oude regelgeving alléén gevaarlijke afvalstoffen en geen Klein Gevaarlijk Afval (KGA). Ze konden met hun afval dus niet op het gemeentelijke containerpark terecht. In de nieuwe regelgeving hebben de scholen nu ook KGA. Hierbij zijn de samenstelling, de aard en de hoeveelheid van het afval bepalend. Dat betekent dat scholen met kleine resten verf nu wel terechtkunnen op de inzamelpunten voor KGA.Toch blijven ze verplicht om zowel hun KGA als hun gevaarlijke afvalstoffen bij de inzameling apart te houden.

Afvalstoffen vervoeren Bij het vervoer van afvalstoffen hoort nog steeds een identificatieformulier. Dat geldt niet voor huishoudelijke en daarmee vergelijkbare bedrijfsafvalstoffen en voor bedrijfsafvalstoffen die in één ophaalronde worden opgehaald. Als een school in een ophaalronde wordt opgenomen, is er geen probleem: de overbrenger is dan de opdrachtgever en verantwoordelijk voor het hele gebeuren, onder andere voor het verzekeringscontract en het identificatieformulier als het om gevaarlijk afval of KGA gaat. Als een school zèlf voor de afvoer van

Aanvaardingsplicht Naast de bestaande aanvaardingsplichten voert de vernieuwde VLAREA er nieuwe in voor oude en vervallen geneesmiddelen, afgewerkte olie, dierlijke en plantaardige afvalvetten en -oliën, afvalfotochemicaliën, houtafval, vloerbedekkingsafval en lampen.

35

Zijn er nog vragen?

haar afvalstoffen zorgt, is zij verantwoordelijk en moet ze zorgen voor het identificatieformulier en de verzekering als zij gevaarlijk afval of KGA vervoert. Er is een modelformulier voor gevaarlijke en één voor niet-gevaarlijke afvalstoffen. Nieuw is dat voor gevaarlijk afval ook de producent van het afval het formulier moet ondertekenen.

Voor wie er niet dagelijks mee te maken heeft, is de nieuwe regelgeving niet eenvoudig. Daarom kan je met je vragen terecht bij het aanspreekpunt voor scholen van de OVAM: Philippe Van de Velde, tel. 015 28 41 43, fax 015 28 43 89, [email protected]

Nieuwe preventiedatabank In de vernieuwde databank voor preventieprojecten van STIP (Steunpunt en Informatiecentrum voor preventie van afval) vind je een uitvoerigere omschrijving van preventieprojecten en kan je bijkomende achtergrondinformatie downloaden.Via themapagina's als 'herbruikbare luiers' en 'afvalarm winkelen' krijg je een directe toegang tot een selectie van projecten over die thema's. De databank staat voortaan open voor alle projecten en initiatieven over afval en bodem. Je raadpleegt de nieuwe projectendatabank op www.ovam.be Stuur een mailtje naar [email protected] als je je project of initiatief in de projectendatabank wil laten opnemen. Je kan je informatie ook faxen naar 015 41 30 72 of sturen naar OVAM - STIP, Stationsstraat 110, 2800 Mechelen.

Dertien leuke preventie-activiteiten De OVAM ontwikkelde praktische fiches voor organisaties die werk willen maken van afvalpreventie. Uit de bestaande activiteiten van diverse organisaties distilleerde OVAM dertien interessante en originele projecten.Van ieder project stelde het een overzichtelijke fiche op over het wat, waar, waarom en hoe. De dertien fiches: vormingssessie over reinigingsmiddelen en toiletproducten; vormingssessie over verven en beitsen; voordracht 'Een tuin zonder bestrijdingsmiddelen'; voordracht en demonstratie 'Composteren in bakken en vaten'; bezoek aan de demonstratietuin 'Hof ter Winkelen'; theaterproductie 'Pendejos-Idioten'; bezoek aan het Ecohuis Antwerpen; ‘Achter de schermen van de kringloopwinkel’; toneelstuk 'Een brug naar de maan'; info- en debatavond over afvalpreventie; afvalquiz; ‘De boodschappentasactie’; workshop 'Zelf papier scheppen'. Je kan de gratis fiches aanvragen bij de OVAM, Petra Van Opstal, 015 284 41 42, [email protected] Je kan ze ook downloaden van www.afvalpreventie.vereniging.ovam.be

36

Aan de slag met afval Wat gebeurt er met de oude geneesmiddelen die je terug naar de apotheek brengt? Hoe wordt drankkarton gerecycleerd? Bestaat er een milieuvriendelijke verpakking voor frisdrank? De doe-activiteiten uit het nieuwe Helixpakket ‘Aan de slag met afval’ betrekken jongeren van de eerste graad secundair actief bij het thema afval en stimuleren hen om keuzes te maken. Bij het pakket hoort een videocollage over onder andere GFT-compostering, recyclage van batterijen, autobanden, plastic en blik. Het pakket omvat een leidraad (3 euro), een determinatietabel (5 euro). De videocollage kost 4,5 euro. De Helix, tel. 054 31 79 50, [email protected]

http://www.dehelix.be

Mosterdtip 9 Installeer een zelftapsysteem voor bepaalde dranken Omdat elk drankje niet langer apart wordt aangeboden, zorgt dit systeem voor een aanzienlijke vermindering van het verpakkingsafval.

37

MOSvelden Water Van school- naar Watermeester

gang tot drinkbaar water heeft. Alle leerkrachten lichamelijke opvoeding van het 4de, 5de en 6de leerjaar kunnen een gratis cd-rom met een begeleidend infoboekje bestellen. De cd-rom koppelt een verhaal met muziek en leuke zwemoefeningen: de hele klas wordt meegezogen in een uitdagend luisterspel met water als natte draad. ‘Zwem naar Afrika’ is een initiatief van PROTOS, een ontwikkelingsorganisatie die al meer dan 25 jaar aandacht besteedt aan de voorziening van drinkwater voor de armsten in de wereld. De Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, de Vlaamse Zwemfederatie en de Vlaamse Minister van Ontwikkelingssamenwerking ondersteunen de campagne. Surf voor alle info naar www.zwemnaarafrika.be

Per gemeente engageren twee scholen of verenigingen zich om een aantal activiteiten over duurzaam watergebruik uit te voeren. Hiervoor sluiten ze een Watercontract af met het Wereldnatuurfonds (WWF) en Dialoog vzw. Als watercontractant streef je er naar om concrete doelstellingen te verwezenlijken, bijvoorbeeld een vermindering in 6 weken van 15% op het gebruik van leidingwater of de stapsgewijze overschakeling naar ecologisch verantwoorde reinigingsproducten. Elke school die het lokaal watercontract ondertekent zoekt hiervoor 1 tot 4 vrijwilligers. Die krijgen de korte opleiding van Watermeester en een handleiding. De Watermeesters maken dan op hun beurt leerlingen, leerkrachten en ouders warm om actief aan het lokaal watercontract deel te nemen. Zij organiseren met een budget van 100 euro een tweetal sensibiliserende acties voor duurzaam watergebruik. Na afronding van het watercontract blijven ze de motor voor duurzaam watergebruik in de school.WWF en Dialoog zorgen voor een degelijke begeleiding van de Watermeesters. Ook de gemeente ondersteunt de scholen bij de uitvoering van het lokaal watercontract. De milieuen/of duurzaamheidsambtenaar fungeert hierbij als aanspreekpunt. Meer informatie via het WWF, tel. 02 340 09 60, [email protected] Via www.wwf.be klik je op ‘op het terrein’ en ‘duurzame ontwikkeling’.

Protos, Peter De Roo, tel. 09 235 25 17, 0494 74 64 44, [email protected]

Dek, labo en ruim Een educatieve tocht op de Milieuboot laveert door een interactief programma over alle aspecten van de waterloop en water. Aan dek maak je kennis met de verschillende functies van de waterweg waarop je vaart. In het labo onderzoek je een zelfgenomen waterstaal. In het ruim gaat het over watervervuiling, waterzuivering en waterbeheer en denk je na over de vraag hoe iedereen bewuster met water kan omspringen. In het najaar vaart de Milieuboot op de Dender en de Zeeschelde, in het voorjaar van 2005 ook op de Bovenschelde en het kanaal Bossuit-Kortrijk. De boot zelf en de gebruikte materialen zijn milieuvriendelijk en/of duurzaam. Zonnepanelen zorgen voor warm water en elektriciteit en het afvalwater wordt aan boord gezuiverd en opnieuw gebruikt. Het project ‘Educatieve Milieuboottochten’ is opgenomen als MOS-schakel voor het thema Water. De Milieuboot vaart met de leerlingen van de tweede en derde graad van het lager onderwijs, de eerste graad secundair en studenten van de lerarenopleiding. Een tocht duurt drie uur. Er kunnen maximum 60 leerlingen mee.

Tropische helden in zwembroek “Ik ben er zeker van dat voor iedereen op aarde water de hoofdzaak is”, zegt VRT-gezicht Ilse Van Hoecke. Na zwemster Brigitte Becue vorig jaar is Ilse Van Hoecke de nieuwe PROTOS-watermabassadrice en het gezicht van de campagne ‘Zwem naar Afrika’. Het educatieve traject ‘Zwem naar Afrika’ voor 10- tot 12-jarigen wil kinderen op een speelse manier voor de wereldwijde waterproblematiek sensibiliseren. Hiermee vraagt PROTOS aandacht voor het anderhalf miljard mensen dat geen toe-

De Milieuboot vzw, tel. 053 72 94 20, [email protected] www.milieuboot.be

38

Floepje en de Professor Fluppie, Floopy, Flepy, Floopi, Floopy, Flepy, Floopi, Flopi, Floppu, Flupi of Lopi. In maar liefst dertien Europese landen leert het Vlaamse Floepje de kinderen van de basisschool wat ze kunnen doen om het milieu te sparen. Floepje kan vliegen als een vogel en zwemmen als een vis. Daarvoor heeft hij schoon water en zuivere lucht nodig. Voor de allerkleinsten zijn er twee (voorlees)boekjes: Floepje in het water en Floepje in de lucht, een knuffelpopje, een handpop voor de leerkracht, posters, een video, een milieuspel en klevers met milieusparende tips.Voor de leerkracht is er een handleiding met achtergrondinformatie en tips voor leuke activiteiten in de klas. De centrale figuur in de lesbladen voor het secundair onderwijs is de Professor. Hij duikt geregeld op, vertelt een weetje of stelt een vraag. De lesbladen worden onderverdeeld in vier reeksen met een stijgende moeilijkheidsgraad. Bij elke reeks lesbladen hoort een aparte handleiding voor de leerkracht. Meer informatie vind je op www.vmm.be onder ‘educatie’ of bij het VMM-infoloket, tel. 053 72 64 45, [email protected]

Mosterdtip 10 Kies voor gezonde en milieusparende schoonmaakproducten Overdreven ontsmetting verstoort het bacterieel evenwicht waardoor er meer aanvalslustige micro-organismen opduiken. Ontsmettende schoonmaakproducten irriteren huid, luchtwegen en slijmvliezen en vergiftigen ons water.

39

MOSvelden Energie Wind, water, zon en biomassa

Top 6 van energiepremies Ongeveer 100 000 Vlamingen bezochten in 2003 de webstek www.energiesparen.be. Dat is vier keer meer dan in 2002. Vooral de premies voor de volgende energiebesparende maatregelen bekoren de burger: centrale-verwarmingsketels, installatie van een zonneboiler, installatie van fotovoltaïsche zonnepanelen, superisolerende beglazing, dakisolatie en de plaatsing van thermostatische kranen. De vijf kanalen om de premies te bekomen zijn fiscus, elektriciteitsnetbeheerder, Vlaamse overheid, gemeentebeheer en provinciebestuur. En wat velen niet weten: die premies zijn cumuleerbaar.

Wil je graag eens onder een windmolen staan of weten hoe een waterkrachtcentrale werkt? Denk je dat zonnepanelen ook werken als het bewolkt is? Onder het motto ‘t Is oktober, hou het sober’ benoemt de Vlaamse overheid oktober 2004 tot Maand van de Energiebesparing.Tijdens de week van 25 tot 29 oktober laten de Vlaamse overheid en de vzw ODE-Vlaanderen jongeren van het secundair onderwijs kennis maken met de energiebronnen van de toekomst: wind, water, zon en biomassa. Meer dan 60 organisaties stellen hun energie-installaties open. Het aanbod is erg uiteenlopend: je kan wind- en watermolens bezoeken, deelnemen aan rondleidingen in energiezuinige woningen, ontdekken hoe zonne-energie in elektriciteit of warmte wordt omgezet of allerlei installaties op biomassa of biogas gratis bekijken. Nieuw dit jaar is dat je ook een huisvuilverbrandingsinstallatie kan bezoeken.

www.energiesparen.be Een overzicht van de installaties en de praktische informatie (aantal leerlingen, duur van het bezoek, plaats, hoe inschrijven) vind je in de brochure ‘Ga met je klas langs installaties op hernieuwbare energie’. Aan de hand van deze brochure stel je je eigen rondreis langs milieuvriendelijke installaties samen. Je vraagt de programmabrochure aan bij: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie, Koning Albert II-laan 7, 1210 Brussel, tel. 02 553 46 00, fax 02-553 46 01, [email protected] www.energiesparen.be

Mosterdtip 11 Gebruik lichte kleuren in de klaslokalen Heldere plafonds, muren en meubelen weerkaatsen het licht, donkere oppervlakten slorpen tot 75% van het lichtrendement op.

40

MOSvelden Verkeer Vaardig in verkeer Op een stoel leer je niet zwemmen, deelnemen aan het verkeer leer je ook niet op de schoolbank. Een veilige en verantwoordelijke fietser of voetganger word je op de openbare weg. Dat is een proces van jaren. Kleutertjes oefenen eerst op de speelplaats, gevorderde fietsers op een verkeerseducatieve route. Om leerkrachten en directie hierbij te helpen, zette de Vlaamse Stichting Verkeerskunde (VSV) de brochure ‘Met de klas de straat op’ op cd-rom. Daarop staan de werkdocumenten voor de leerkracht en controlefiches om de vaardigheden van de leerlingen te controleren. De handleiding kost 8,50 EUR. Vlaamse Stichting Verkeerskunde, tel. 015 44 65 56, [email protected] www.verkeerskunde.be

organiseer je niet een week op voorhand. Het is een proces van jaren. Zeven verkeersbrevetten - 1 voor het kleuter-, 6 voor het lager onderwijs - stimuleren leerkrachten om van de verkeerslessen praktijklessen te maken. De brevetten belonen de jonge verkeersdeelnemers voor hun inzet, kennis en vaardigheid. De ouders weten dan dat hun kind zich als verkeersdeelnemer heeft ontwikkeld. Zo kunnen ze opnieuw naar school stappen of fietsen. Het einde van de achterbankgeneratie?

Het einde van de achterbankgeneratie? Met een zwembrevet bewijzen leerlingen dat ze het water kunnen trotseren. Ouders voelen zich dan geruster als hun kind het zwembad induikt. De Vlaamse Stichting Verkeerskunde wil dat ouders ook een gerust gevoel hebben als ze hun kinderen de straat op sturen. Veel ouders schrikken er voor terug om hun kind aan het verkeer te laten deelnemen omdat het voor de jonge voetgangers of fietsers veel te gevaarlijk is. Daarom zetten ze hun kind met de wagen voor de schoolpoort of sportclub af, met de geboorte van de bewegingsarme achterbankgeneratie als gevolg. In tien jaar tijd verdubbelde die groep bijna. Om daar verandering in te brengen, introduceert de VSV zeven verkeersbrevetten. Als een kind alleen te voet naar school gaat, moet het daartoe bekwaam zijn. Als een kind van twaalf in het echte verkeer een fietsexamen aflegt, moet het daarvoor getraind zijn. Een dergelijke training

Vlaamse Stichting Verkeerskunde, tel. 015 44 65 56, [email protected] www.verkeerskunde.be Zoveel mogelijk leerlingen en scholen moeten een fietsbrevet kunnen halen. Daarom kost zo’n brevet slechts 0,25 euro. Bij elke bestelling van 50 exemplaren steekt een gratis handleiding met een toelichting van de proeven per brevet. Je vindt er ook informatie in over hoe je de leerlingen het beste op de vaardigheidsproeven voor elk brevet voorbereidt en welke educatieve brochures hierbij helpen. Vlaamse Stichting Verkeerskunde, tel. 015 44 65 56, [email protected] www.verkeerskunde.be

41

Verkeer in kaart Het steeds drukkere verkeer roept heel wat vraagtekens op. Als leerkracht wil je je leerlingen door die waanzin loodsen, maar hoe begin je eraan? Er is zoveel interessant materiaal op de markt dat je door de file de fietsers niet meer ziet. De VSV ontwikkelde twee inventarissen educatief materiaal, één voor het basis- en één voor het secundair onderwijs. De beide gidsen werden volledig vernieuwd en bevatten enkel de meest praktische publicaties. Vlaamse Stichting Verkeerskunde, tel .015 44 65 52, [email protected] www.verkeerskunde.be

Mosterdtip 12 Verbeter de veiligheid aan de schoolpoort Fout geparkeerde voertuigen, plots openzwaaiende portieren, ouders die hun kinderen vlak voor de poort willen afzetten belemmeren de toegang tot de school en maken de schoolomgeving onveilig.

42

MOSvelden Materialen vriendelijkheid en een overzicht van leveranciers. De webstek beantwoordt praktische vragen en weerlegt vooroordelen. De Milieukoop-wijzer maakt het je makkelijker om het gepaste milieuvriendelijke product én een leverancier uit je buurt op te sporen.Wie meer wil weten, surft verder naar nuttige websites en literatuur.

School- wordt Milieukoopwijzer Gemeenten, provincies, administraties en verenigingen maakten het voorbije anderhalf jaar veelvuldig gebruik van de Schoolkoopwijzer. Daarom verandert de internetgids voor milieuvriendelijke schoolproducten van naam. Naast scholen kunnen nu ook andere doelgroepen voor hun aankopen op de webstek terecht en werd hij tot Milieukoopwijzer omgedoopt. Op de startpagina van de herwerkte site heeft elke doelgroep zijn eigen knop voor een aparte toegang tot de productinformatie.

Water en verlichting Tegen midden 2005 lanceert de Milieukoopwijzer twee nieuwe productgroepen: water (waterbesparende toiletten en kranen, infiltratietegels) en verlichting (lampen, armaturen en regelsystemen). De Bond Beter Leefmilieu staat in voor een permanente actualisering, zowel van merken, leveranciers, achtergrondinformatie en criteria. www.milieukoopwijzer.be

Nieuwe producten In het najaar worden de vijf productgroepen dranken dranktoestellen, papierwaren, schoolmateriaal, maaltijden en tussendoortjes én schoonmaakmiddelen met nieuwe producten aangevuld: warme dranken en warme drankautomaten, papier voor drukwerk, toilet- huishoudpapier, inktpatronen voor printers, toners, traiteurs voor recepties, schoonmaakbedrijven, handdroogsystemen en handreinigers. Voor al deze producten geeft de Milieukoopwijzer criteria, een ranglijst van producten naar hun milieu-

Tineke Van Engeland, tel. 02 282 17 20,

[email protected]

43

De tips van BAS van het schooljaar voor het milieu kunnen doen. Alle basisscholen ontvangen een uitnodiging van BAS en de Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest (OVAM) om ook dit jaar aan de campagne ‘Ik kleur mijn schooljaar groen’ deel te nemen. Je kan dan opnieuw folders en affiches met de 12 tips van BAS bestellen.Voor de leerkrachten stak BAS een leuk pedagogisch dossier in een nieuwe jas. Meer informatie hierover vind je op scholen.ovam.be

BAS blijft de mascotte van de campagne ‘Ik kleur mijn schooljaar groen’. De campagne moedigt voor de vijfde keer op rij de leerlingen en hun ouders aan om milieuvriendelijk schoolgerief te kopen. Ze loopt vanaf juni tot september 2004. De Bewuste Aankoper van School-gerief (BAS) is ondertussen een vertrouwde vriend van heel wat leerlingen van de basisschool. Hij vertelt de kinderen wat ze in het begin

OVAM, Philippe Van de Velde, tel. 015 28 41 43, [email protected]

Mosterdtip 13 Gebruik navulbare pennen en milieuvriendelijk school- en kantoorgerief Een navulbare balpen gaat langer mee. De inkt van een vulpen is minder schadelijk dan die van een balpen. Ook over kleurpotloden, stiften, correctiemiddelen, lijm, kleefband, gom, slijpers, meetlatten, scharen, duimspijkers, papierklemmen, ringmappen en rekenmachines verneem je meer op www.schoolkoopwijzer.be

44

MOSvelden Keuken en kantine Dranken op school : méér gezondheid, minder afval Meer en meer scholen spannen zich in om schoolmaaltijden, drankjes en tussendoortjes zonder afval aan te bieden.Waarom de aangeboden producten ook niet op hun gezondheid screenen? Afvalpreventie en gezondheidszorg zijn allebei maatschappelijke streefdoelen die je perfect kan combineren. Of omgekeerd: elke leerling heeft recht op een toegankelijk aanbod aan gezonde producten als water en melk. Waarom die niet meteen uit een fonteintje, een retourflesje of een tapsysteem halen? Een op twee jongens en een op drie meisjes tussen 11 en 18 jaar drinken dagelijks één of meer - vooral gesuikerde - frisdranken. Het aanbod en verbruik van frisdranken in secundaire scholen ligt veel hoger dan dat van melk en water. Louter individuele bewustmaking van deze scheefgroei is niet effectief. Het drankenaanbod op school kan gezonde drinkgewoonten promoten, want kinderen en jongeren worden doorgaans veel meer blootgesteld aan reclame voor ongezonde dranken dan voor gezonde alternatieven. Heel wat scholen doen wel degelijk inspanningen om het drankenaanbod evenwichtiger en gezonder te maken. Daardoor derven zij de inkomsten uit de automaten, in vergelijking met de scholen die weinig aan gezondheid en afvalpreventie doen. Is dat eerlijk?

Gezondheid! Medische en voedingsexperten wijzen geregeld op de schadelijke gevolgen voor de gezondheid van het toenemend frisdrankgebruik. Sommigen stellen onomwonden dat een aanbod van frisdranken op school vanuit medisch en voedingsoogpunt af te raden is. De visie van enkele deskundigen:

De oorzaken van toenemende zwaarlijvigheid zijn niet zozeer erfelijk bepaald, maar veeleer maatschappelijk.”

Ter preventie van overgewicht bij jongeren adviseert de Belgian Association for the Study of Obesity om het gebruik van frisdranken tot eenmaal per week te beperken. Ook supranationale organisaties als de International Obesity Task Force en de Wereldgezondheidsorganisatie hameren op het toenemend probleem van overgewicht en het belang van preventie.

Overgewicht “Kinderen en jongeren leven in een toxische, obesogene1 omgeving die lichaamsbeweging ontmoedigt en de opname van calorieën aanmoedigt. Verkeerde voedingsgewoonten en inactiviteit zijn een probleem voor een toenemend aantal jongeren. De school is het beste geplaatst om daar iets aan te doen, want ze bereikt àlle jongeren en werkt dus niet stigmatiserend voor die groepen die gezondheidswaarschuwingen in de wind slaan. Zwaarlijvigheid bij kinderen is erg moeilijk te behandelen waardoor preventie een must is. Er wordt gemakshalve verkeerdelijk verondersteld dat alle kinderen in staat zijn om voortdurend gezonde keuzes te maken.

Aanslagen “Frisdranken verstoren de voedingsevenwichten (minder verbruik van melk), zorgen voor een ongewenste surplus aan energie (bovenop de normale inname van energie), plegen een aanslag op het tandglazuur (frisdrank veroorzaakt een

(1zwaarlijvigheid bevorderende)

45

aan hart-en vaataandoeningen bij 40-plussers. Naast stofwisselingsproblemen moet je ook rekening houden met gewrichtsaandoeningen, hormonale problemen, een verhoogd risico op kankers en psychologische problemen zoals een verlies van zelfrespect en depressies.”

zuurstoot) en versterken de zoet-verslaving (frisdranken als vloeibare snoep).”

Diëtisten van de Universiteit Gent stellen dat een schoolaanbod van frisdranken vanuit voedingsoogpunt niet aan te bevelen is. Het gezin moet een voorbeeldfunctie vervullen, maar ook bij de scholen liggen belangrijke verantwoordelijkheden.

De Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België formuleert aanbevelingen in verband met overgewicht. De Academie verwacht veel van een intense gezondheidspromotie op school.

Botmassa “Kinderen tot 10 jaar hebben per dag 800 mg calcium of twee tot drie glazen melk en een sneetje kaas nodig. Jongeren tot 18 jaar drie tot vier glazen melk en een tot twee sneetjes kaas. De prepuberteit en puberteit zijn een kritieke periode voor de botmineralisatie: zowat tweederde van de totale botmassa van de volwassene wordt tussen 8 en 17 jaar opgebouwd.”

Kanker “Er is een mogelijke relatie tussen een hoge consumptie van geraffineerde suikers en kanker.”

De Belgische Federatie tegen Kanker adviseert frisdranken te mijden of met mate te consumeren.

Meerdere internationale (International Osteoporosis Foundation) en nationale (Hoge Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor België) instanties formuleren een concrete aanbeveling voor optimale calciuminname.

Tanden “De mondhygiëne van een kind hangt niet alleen af van de verzorging door een tandarts. Nog belangrijker zijn de goede gewoonten van elke dag: gezond eten en drinken - water of melk, geen frisdrank of snoep tussendoor - en grondig tanden poetsen, minstens twee keer per dag.”

Hart, hormonen en psyche “Nefaste gevolgen van obesitas voor het individu en de samenleving zijn de toename van diabetes van het type 2, hoge bloeddruk en te hoge cholesterolwaarden. Deze problemen zijn verantwoordelijk voor een stijgend sterfterisico

Het Verbond der Vlaamse Tandartsen in zijn ‘KYS voor keisterke tanden’- campagne.

Om gezondheidswinst te boeken streven de LOGO’s (Lokaal GezondheidsOverleg) naar scholen die het verbruik van water en melk promoten en de consumptie van ongezonde dranken ontmoedigen. Daartoe verspreidt de ‘Werkgroep frisse dranken’ een expertenadvies over het aanbevolen drankenaanbod op school. Sleutelfiguren uit de wetenschappelijke en medische wereld en voedingsdeskundigen onderschreven dit advies. Meer info en literatuurverwijzingen verkrijg je via LOGO regio Leuven, Annick Hirschböck, tel. 016 89 06 05, fax 016 89 06 08, [email protected]

46

van schoolmelk als het aantal scholen dat gesubsidieerde schoolmelk aanbiedt, geven aan dat de sterke daling van de laatste jaren vanaf het schooljaar 2001-2002 stagneert. Maar het gebruik van frisdrank blijft de melkconsumptie parten spelen. Omwille van commerciële motieven weren scholen de gezonde alternatieven ten voordele van gesuikerde dranken. Daarom adviseren voedsel- en gezondheidsexperts om het melkaanbod in scholen te promoten. Europa subsidieert schoolmelk die elke school nu ook in retourverpakking aan haar leerlingen kan aanbieden. Zo betaalt een leerling voor een glazen retourflesje volle of halfvolle melk van 20 cc ten hoogste 0,23 euro, voor een flesje halfvolle en magere chocomelk 0,28 euro. Als de school méér voor een flesje aanrekent, vervalt de Europese subsidie. Scholen kunnen ook hun drankenaanbod diversifiëren door melkproducten in de automaten te stoppen, ‘gezondheidsnadelige’ clausules in de contracten met de leveranciers van automaten te schrappen, gezonde alternatieven op de lichtreclame van de automaten aan te brengen, een positieve prijzenpolitiek in het voordeel van gezonde dranken te voeren, sensibiliserende activiteiten te organiseren en een aangepaste regelgeving uit te werken om het gebruik van frisdrank op school te beperken. Informatie en aanvraagformulieren voor de gesubsidieerde schoolmelk vind je in het Vademecum van het Ministerie van Middenstand en Landbouw, Bestuur

Ongezonde reclame Het frisdrankenaanbod op school gaat meestal samen met automaten en lichtreclame. De vraag is of deze verkoopspraktijk niet in strijd is met het ‘Mozaïekdecreet’, waarvan de bepalingen over reclame en sponsoring op 1 september 2001 in werking traden. Ook de Gezinsbond noteert in haar nota ‘Reclame en sponsoring op school’ van juni 2002 dat scholen zouden moeten overwegen drankautomaten met reclame te weren. Eind 2002 vroegen de LOGO’s hierover advies aan de ‘Commissie voor zorgvuldig bestuur’ van het departement Onderwijs. Op hetzelfde ogenblik formuleerde een MOS-begeleider een analoge vraag aan die commissie.Tijdens haar zitting van 3 februari 2003 stelde de commissie dat ‘de verkoop van drankjes tot de normale dienstverlening van het schoolbestuur aan de leerlingen behoort’ en dat frisdrank ‘een product is dat in rechtstreeks verband staat met het schoolleven’. Waartoe dienen de eindtermen en ontwikkelingsdoelen? We stellen ons hierbij de volgende vragen: Is de verkoop van frisdranken en de bijbehorende reclame verenigbaar met een gezondheidsbevorderend schoolklimaat? Is een gezonde schoolomgeving onderdeel van gezondheidsopvoeding (cf. de eindtermen) en bijgevolg van de pedagogische en onderwijskundige taken van de school? Levert de reclame voor frisdranken een educatieve meerwaarde? Moeten we scholen herleiden tot een afspiegeling van de samenleving die ook voortdurend tot ongezonde keuzes uitnodigt? Wegen de financiële voordelen op tegen het aanleren en aanmoedigen van ongezonde gewoonten? Is de verkoop van frisdranken een verantwoorde strategie om de financiële noden van scholen te lenigen?

voor het Landbouwproductiebeheer, Dienst Melk, WTC 3, 7de verdieping, Simon Bolivarlaan 30, 1000 Brussel. Informatie bij Nelly Duthoit op tel. 02 208 43 15.

Ook op www.milieukoopwijzer.be vind je hierover informatie bij de ‘veelgestelde vragen’.

Annie Hirschböck, LOGO regio Leuven

Europees geld voor glazen schoolmelk Gaat de verkoop van melk in retourverpakkingen in de school erop vooruit? In oktober 2001 besteedde de ‘Nieuwsbrief Milieuzorg Op School’ (de voorloper van Mosterd) uitvoerig aandacht aan melk in retourverpakking. Hoever staan we nu? Er is inderdaad een evolutie. Zowel de leveranciers

47

Leerlingen schrijven biokookboek Als we als eindwerk eens een biokookboek uitgeven? Vijftien zesdejaars van het Horeca- en Sportinstituut van Wemmel - een school die het volledige drieluik Groene School behaalde - trokken met dat plan naar uitgeverij Lannoo. Met een contract op zak sloten de leerlingen zich in de schoolkeuken op om zowel aan pot en pen te likken. Met hun boek ‘Bio! Natuurlijk!’ willen de leerlingen het vooroordeel uit de wereld helpen dat bioproducten smakeloos zijn. In een eerste fase brengt de uitgeverij 2500 exemplaren van ‘Bio! Natuurlijk!’ uit. Het boek bevat 60 recepten met 30 foto’s en kost 17,50 eur. Vanaf 9 mei ligt het boek in de boekhandel. Je kan het ook via een intekenstrook op de schoolwebsite bestellen: schoolweb.gemeenschapsonderwijs.be/kta/wemmel Informatie krijg je van Ludo Van Santvoort, tel. 02 456 01 11, [email protected]

Mosterdtip 14 Kies voor gezonde en milieuvriendelijke voeding De biologische landbouw gebruikt geen onnatuurlijke stoffen, geen synthetische bestrijdingsmiddelen of kunstmest. Koeien, varkens en kippen kunnen zich vrij bewegen. Keurmerken als ‘Biogarantie’ garanderen biologisch geteelde producten..

48

Waar MOS de mosterd haalt

een toenemende alcohol-, drug- en gokverslaving; de internationalisering van onze samenleving; de afname van de invloed van de traditionele samenlevingsweefsels: familie, buurt, parochie, vakbond, vereniging enz; de vermindering van de bereidheid zich als vrijwilliger te engageren; de versterking van het multiculturele uitzicht van de maatschappij en van onbegrip en onverdraagzaamheid; een sterkere ervaring van de toekomst als een individuele uitdaging; een toenemende mobiliteit; de steeds grotere milieuproblemen tegenover een stijgend natuur- en milieubewustzijn; een tweesporenmaatschappij met een steeds bredere kloof tussen werkenden en niet-werkenden, hoger- en lagergeschoolden, loontrekkenden en uitkeringsgerechtigden, geïnteresserden en niet-geïnteresseerden; … Ongetwijfeld kan je dit lijstje zelf aanvullen.

“Ze leren niet meer, meneer” Kinderen en jongeren van nu zijn niet meer die van twintig of dertig jaar geleden. “Je kan ze nog amper motiveren, mevrouw.” Weet dat Plato in zijn tijd ook al kloeg over ‘de jeugd van tegenwoordig’. Kinderen en jongeren leven in andere maatschappelijke omstandigheden dan die van de jaren zeventig of tachtig van de vorige eeuw. Als lesgever of projectbegeleider kan je daar niet omheen, ook al kunnen de omstandigheden lokaal wel eens verschillen. Enkele tendensen die zich in de onmiddellijke toekomst zullen doorzetten: een inkrimping van de arbeidsmarkt en een toenemende werkloosheid; een versterking van de positie van meisjes en vrouwen op de arbeidsmarkt en in het maatschappelijk leven; gewijzigde samenlevingsvormen en gezinsverdunning; een toename van het commerciële vrijetijdsaanbod; een toenemende invloed van de media en de informatiemaatschappij;

Uit ‘Heb je z’op een rijtje’, basisschema’s jeugdbeleid, Jeugddienst voor Maatschappelijke Participatie (JEMP)

Leerlingen willen prikkels Onze Vlaamse scholieren voelen zich in het algemeen goed op school. Dat blijkt uit een verslag van de onderwijsinspectie na bevraging van een 6000 leerlingen uit het secundair onderwijs. De leerlingen uit de eerste graad en de meisjes voelen er zich het beste in hun vel. Bij leerlingen uit het BSO en TSO scoren vooral de buitenschoolse activiteiten, projecten en inspraak op schoolniveau lager dan bij de ASO’ers. De leerlingen hebben wel het gevoel dat de school productevaluatie belangrijker vindt dan de evaluatie van het proces en de beoordeling van attitudes. Uit het verslag van de inspectie trekken we enkele besluiten die voor MOS belangrijk zijn. Infrastructuur en voorzieningen scoren bij de leerlingen het laagst.Vooral de inspiratieloze en weinig fraai ingerichte leslokalen, saaie speelplaatsen, het gebrek aan netheid, het tekort

49

of een ecologische actiegroep; de opvoeding van de kinderen als een gemeenschappelijke taak voor man en vrouw aanpakken; zich informeren over de oorzaken van de internationale crisissen; constructief met conflicten leren omgaan; deelnemen aan acties van burgerlijke ongehoorzaamheid; een therapie overwegen om zichzelf beter te begrijpen en handelingsbekwamer te worden; de mannelijke en vrouwelijke taalvormen gelijkwaardig gebruiken; de totale consumptie beperken in een geest van vrijwillige soberheid; een identiteit opbouwen die niet louter gevormd wordt door carrière; zich inzetten voor minderheden en/of gediscrimineerde mensen in de samenleving. “Deze opsomming is niet af. Essentieel is niet de grootte van een eenmalige stap, maar de continue opvolging van vele kleine acties. Naarmate het aantal mensen dat een richtingsverandering nastreeft, zullen maatschappelijke veranderingen niet uit kunnen blijven.” Bron: ‘Themagecentreerde interactie’, Löhmer en Standhardt

aan sanitaire voorzieningen, de hygiëne na de praktijklessen of de lessen lichamelijke opvoeding, de gebrekkige klimaatregeling in leslokalen en ontmoetingsruimten scoren laag bij de leerlingen. Factoren die minder uitgesproken bijdragen tot het welbevinden van de leerlingen zijn het schoolklimaat, de inspraak op klasniveau, het leerproces en de actieplannen op schoolniveau. De invloed van inspraak is sterk leraar- of leerjaargebonden. De uitspraken van de leerlingen voor dit thema lopen sterk uiteen. Over de leerinhouden zijn de leerlingen eensgezinder. In veel gevallen zijn die voor hen weinig herkenbaar of sluiten ze niet aan bij hun leefwereld. Actieve werkvormen of practica staan het hoogst op het verlanglijstje. Sommige leerlingen merken op dat een aantal vakken te weinig verband houden met hun opleiding. Leerlingen ervaren collectieve acties en thematisch onderricht als waardevol.Wrevelpunten zijn het gebrek aan uitstappen of bedrijfsbezoeken en de ongelijke behandeling tussen de leerjaren en onderwijsvormen. De bevindingen van de inspectie zijn een bevestiging van datgene wat het MOS-project probeert te realiseren: via acties en participatie van alle betrokkenen op school een voor iedereen aangenamere leefomgeving creëren.

Milieueducatie in het BuSO Vanaf september 2002 traden voor de opleidingsvorm 3 van het Buitengewoon Secundair Onderwijs de ontwikkelingsdoelen milieueducatie in werking. In tegenstelling tot het gewoon secundair onderwijs spreekt men hier niet van vakoverschrijdende eindtermen maar van ontwikkelingsdoelen, omdat in het BuSO geen vakkenstructuur bestaat. Er zijn echter wel ontwikkelingsdoelen voor het deelgebied milieueducatie, meer bepaald over de drie thema’s die je ook in het gewoon secundair onderwijs aantreft: natuurzorg milieuzorg verkeer en mobiliteit Het BuSO legt sterk de nadruk op ervaringsgericht en participerend leren waarbij motivatie, emotioneel engagement, welbevinden, effectiviteit en ethisch bewustzijn belangrijk zijn. De schoolcultuur speelt hierbij een bepalende rol. Elke school kan op basis van de mogelijkheden van de leerlingen doelen selecteren, maar de harmonieuze benadering van de mens ten opzichte van zijn omgeving blijft het uitgangspunt. Bij het thema Natuurzorg gaat het om een crea-

www.ond.vlaanderen.be/schooldirect/insp04/SO/welbevinden.htm

’t Zijn de kleine stappen die het doen Volgens Ruth Cohn, de grondlegster van de Themagecentreerde interactie, zorgen vooral de consequent volgehouden kleine stappen voor de grote veranderingen. Die stappen zijn: verpakkingsarm en seizoensgebonden inkopen; kiezen voor gezonde voeding; eigen huishoudelijk afval sorteren; het openbaar vervoer en de fiets gebruiken in plaats van de auto; zich engageren in een politieke partij; meewerken in een mensenrechtenorganisatie

50

Wie draagt ecologische schuld? De consumptie- en productiepatronen van de industrielanden van het Noorden en de internationale instellingen leggen beslag op de natuurlijke hulpbronnen van het Zuiden: hun energievoorraden, grond, biodiversiteit, lucht en menselijke arbeid.Tegenover die landen hebben we een ‘ecologische schuld’. De volgende activiteiten veroorzaken die schuld: de vroegere uitbuiting, onderdrukking en roof van de koloniën door de rijke landen; de huidige exploitatie van natuurlijke hulpbronnen (olie, mineralen, bossen, genetisch materiaal, visgronden…) in het Zuiden; oneerlijke handelsrelaties, waarbij goederen worden geëxporteerd zonder rekening te houden met milieuen sociale aspecten; de export van onze milieubelastende leef- en productiepatronen; de toe-eigening van intellectuele eigendommen (traditionele kennis over zaden, planten, ecosystemen en het gebruik hiervan) in functie van biotechnologie, agro-industrie en farmaceutische industrie in het Noorden; het gebruik en overexploitatie van de beste landbouwgronden en irrigatiegebieden voor productie van exportgewassen, waarbij de lokale voedselzekerheid in het gedrang komt; de aantasting van het leefmilieu in het Zuiden door de overmatige CO2-uitstoot en andere broeikasgassen in het Noorden die klimaatveranderingen teweeg brengen en de ozonlaag beschadigen; de onterechte toe-eigening van bossen - het leefmilieu van vele inheemse volkeren - als koolstofputten ten gunste van overmatige CO2-uitstoot in het Noorden; de productie van chemische en nucleaire wapens en energie en de dumping van het afval ervan in het Zuiden; het bemoeilijken van de toegang van landen van het Zuiden tot de internationale politieke besluitvorming; het opeisen van een torenhoge financiële schuld, met dito interesten; de privatisering van goederen en diensten van algemeen belang, zoals water en energie. De hoge levensstandaard van het Noorden was en is alleen mogelijk door beslaglegging op de natuurlijke hulpbronnen en goedkope arbeid van het Zuiden. Ontwikkelingslanden financieren dus de ontwikkeling van de industrielanden.

tieve vorm van natuurbeleving in de eigen omgeving. De leerlingen worden gestimuleerd om de waarde van de natuur persoonlijk te beleven en van die natuur te genieten. De ontwikkelingsdoelen voor het thema Milieuzorg willen de leerlingen inzicht geven in en ervaring laten opdoen met de milieuvriendelijke omgang met middelen, grondstoffen en verbruiksgoederen. Naar analogie met het gewoon secundair onderwijs betrekt ook een BuSO- school in de mate van het mogelijke haar leerlingen bij de opmaak van een milieuactieplan. Het thema Verkeer en mobiliteit formuleert zeven ontwikkelingsdoelen. Zoals bij de opmaak van een milieuactieplan worden de leerlingen ook hier zo veel mogelijk bij de opmaak en uitvoering van een schoolvervoersplan betrokken. Zo leren de leerlingen individuele gemotoriseerde verplaatsingen beperken en spontaan voor een milieuvriendelijke vervoerswijze kiezen. Een overzicht van alle ontwikkelingsdoelen en een visietekst over de verschillende deelgebieden vind je op de webstek van het departement onderwijs: www.ond.vlaanderen.be/dvo/buitengewoon/index.htm Willy Sleurs, Dienst Voor Onderwijsontwikkeling, departement Onderwijs

51

Tijdens de koloniale periode gebeurde dat openlijk, tegenwoordig subtiel. Het Internationaal Monetair Fonds, de Wereldbank en Wereldhandelsorganisatie houden een economisch systeem in stand waarbij een aantal grote multinationale bedrijven de handel en natuurlijke grondstoffen domineren. De winsten vloeien steevast naar een selecte groep in het Noorden. Meer info op www.vodo.be bij hoofdstuk thema’s/eco.schuld Anke van Altena, Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO)

Volgens onze bescheiden mening Wat vinden je leerlingen van het Federaal Plan voor Duurzame Ontwikkeling? Te hoog gegrepen? Van half februari tot half mei kan iedereen zijn mening geven over het nieuwe Federaal plan voor Duurzame ontwikkeling 2004-2008. Dus ook de leerlingen van de derde graad secundair. Waar is dat goed voor en hoe doe je dat?

Waarom nu inspreken? Pas in 2008 heb je weer zo’n inspraakronde. De leerlingen van nu zijn dan al lang de school uit. Zo’n ‘raadpleging’ is meteen een ideaal middel om de vakoverschrijdende eindtermen van de derde graad in de praktijk te brengen. Hieronder een kort overzicht van de eindtermen die je zo realiseert.

52

Federaal Plan

LEREN LEREN: ‘Men kan de eindtermen van de verschillende onderwijsniveaus als een leerlijn interpreteren waarbij gestreefd wordt naar een toenemende complexiteit van vaardigheden en contexten’.

In 2000 kwam de federale regering met het eerste Federaal Plan voor Duurzame Ontwikkeling naar buiten. Hierin stippelde zij voor een periode van vier jaar een beleid voor duurzame ontwikkeling uit. Vandaag ligt het tweede Federaal Plan Duurzame Ontwikkeling 2004-2008 klaar. Ook nu kunnen de burgers het ontwerpplan becommentariëren. Van half februari tot half mei kan iedereen zijn mening kwijt over het nieuwe Plan. Informatie over het Federaal Plan en een forum om te reageren vind je op www.billy-globe.org

MILIEU-EDUCATIE: ‘De leerlingen zijn bereid actief deel te nemen aan het maatschappelijk debat over natuur- en milieubeleid’. BURGERZIN: In de derde graad wordt de link gelegd met de eindterm ‘de leerlingen kunnen beslissingen van een raad of parlement kritisch evalueren door ze te toetsen aan relevante informatie, de eigen opvatting en andere opvattingen’.

De thema’s van het federaal plan armoedebestrijding, gezondheid, natuurlijke hulpbronnen, klimaat en energie, mobiliteit en vergrijzing zijn uitermate geschikt om in verschillende vakken en vakoverschrijdend te behandelen. Meer informatie hierover vind je in ‘Over de grenzen’, een uitgave van de Dienst Voor Onderwijsontwikkeling van het departement Onderwijs. Een exemplaar ervan ligt zeker in je school. Je kan ze ook nalezen op www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/3degra ad/index.htm

Veel visies, één oordeel Een belangrijke ingreep of een opvallend probleem op mondiaal, nationaal of lokaal vlak kan je vanuit verschillende vakbrillen bekijken. Voorbeelden van zulke ingrepen of problemen zijn de aanleg van een weg, de bouw van een nieuwe wijk, de ontmanteling van het dorp Doel, de inkrimping van het visbestand, armoede in een derde wereldland. In de ‘normale’ lessen benaderen en analyseren de leerlingen die ingreep of dat probleem dan vanuit het specifieke vakgebied: ‘economisch’ tijdens de les economie, ‘ecologisch’ tijdens de les wetenschappen, ‘sociaal-politiek’ tijdens geschiedenis of maatschappelijke vorming, ‘ethisch’ in godsdienst of zedenleer, ‘esthetisch of cultureel’ tijdens de lessen over cultuurwetenschappen of esthetica, ‘communicatief’ in de les Nederlands, in zijn historisch perspectief bij geschiedenis, ‘technologisch’ voor technologische opvoeding enz. Als alternatief kunnen verschillende groepjes leerlingen het thema vanuit die vakbril analyseren. Op het einde van de sessie brengt de project-begeleider de verschillende visies samen. Een overkoepelende projectgroep - of misschien de leerlingenraad weegt dan de verschillende invalshoeken tegen elkaar af, velt een eindoordeel en formuleert een (denkbeeldig?) eindadvies voor het lokale, landelijke of mondiale beleid. Als dat advies verband houdt met de thema’s uit het Federaal Plan, kan je het doormailen naar www.plan2004.be

Hoe pak je dat aan?

Werkvorm project

De voorbereiding hiervan is essentieel. Zo kan je deze inspraakronde in een mondiale dag of week verwerken. Daarvoor moet je misschien het lessenrooster aanpassen, zodat er voldoende tijd voor een grondige bespreking vrijkomt. Het is dan nuttig om na te vlooien welke vakgebonden eindtermen je met deze werkvorm realiseert, zodat je de eventuele weerstand tegen deze aanpak pareert. Het spreekt vanzelf dat je dit debat ook in de gewone lessen kan organiseren. Een mogelijke werkvorm vind je onder ‘Veel visies, één oordeel’.

53

MOSmiddelen

Lezen

De opdrachten geven de student inzicht in NME en de mogelijkheden om het thema in het basisonderwijs te behandelen. Veldwerk, natuurbeleving, milieuzorg en vakkenintegratie komen hierbij uitgebreid aan bod.

Zuinige gebouwen Energiebesparing in gebouwen is hét aandachtspunt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Energieverspilling is er de voornaamste bron van vervuiling. Daarom publiceerde het Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM) een gratis uitgave die aantoont hoe je drastisch op energiekosten kan besparen.

‘Basisrecepten voor NME’, Stichting Veldwerk Nederland, Apeldoorn, 2000.

Edelzaad bedelzaad Een van de belangrijkste argumenten pro gentechnologie is de noodzaak om de voedselcrisis in ontwikkelingslanden op te lossen. Maar is dat de werkelijke reden? De brochure ‘Edelzaad bedelzaad’ geeft een kort overzicht van de evolutie van de zaadveredeling in de loop van de geschiedenis. De brochure zet een aantal internationale afspraken op een rijtje: de Biodiversiteitsconventie, de UPOV over het kwekersrecht, de bedoeling van de WTO met het patentrecht op levend materiaal… Wat betekenen al deze afspraken voor de diversiteit op ons bord? ‘Edelzaad bedelzaad’ gaat ook kort in op de technische mogelijkheden van veredeling. Een laatste deel heeft het over de biologische landbouw en veredeling. De brochure is een initiatief van Blivo, Wervel en Velt. Je vraagt een gratis exemplaar aan bij Velt,

BIM, dienst Info-leefmilieu, tel. 02 775 75 75

Wegwijzer duurzame energie Alles over duurzame energiebronnen in Vlaanderen vind je in de gratis brochure ‘Wegwijzer duurzame energie’. Ze wijst je de weg naar zonne- en windenergie, waterkracht, biomassa en warmtepompen en geeft een overzicht van de subsidieregelingen voor duurzame energiebronnen, aangevuld met nuttige adressen en websites. Voor een exemplaar mail je naar [email protected]

Milieuvriendelijk kot Hoe ruim je de rotzooi na een kotfeestje op? ‘Op kot. Djuu, ik had het moeten weten!’ volgt de avonturen van Annabel en haar vrienden bij hun zoektocht naar een geschikte kamer en hun exploten op kot doorheen het academiejaar. De brochure in stripformaat sensibiliseert kotstudenten via leuke en praktische tips voor een milieubewust en duurzaam (kot)leven. Ze telt 24 blz. en valt tegen verzendingskost in de kotbus.

tel. 03 281 74 75, [email protected]

www.velt.be; www.blivo.be; www.wervel.be

Argus vzw, Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen, tel. 03 202 90 70,

www.argusmilieu.be

NME voor jonge leerkrachten De aandacht van de leerkrachtenopleiding voor Natuur- en Milieueducatie is beperkt. Daar wil het pakket ‘Basisrecepten voor NME’ iets aan doen. Het bestaat uit twintig zelfinstruerende opdrachten. De studenten gaan op eigen houtje aan de slag met de thema’s water, lucht, bodem en afval. Bij elk thema horen vijf opdrachten: samenhang in de natuur, de invloed van de mens op het milieu, het besef van de waarde van natuur, milieuvriendelijk gedrag en de mogelijkheden van NME in het basisonderwijs.

54

Luchtzuiverende tips

naslagwerk in het geval er onverwachte situaties opduiken. ‘Loslopend Wild’ deel 2 gaat na of je openluchtklas of jeugdkamp wel milieuvriendelijk en energiezuinig verloopt. Allerlei activiteiten passeren er de revue met concrete tips, aandachtspunten, uitgewerkte spelvormen en ludieke opdrachten. Beide boeken zijn uitgaven van het Steunpunt Jeugd in samenwerking met het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Aminabel. ‘Loslopend Wild, deel I - Spelregels voor de organisatie van een jeugdkamp’ kost €11,50, ‘Loslopend Wild, deel II Milieuvriendelijk en energiezuinig op jeugdkamp’ €6,50, verzendingskosten niet inbegrepen. Je betaalt €15 voor beide. www.steunpuntjeugd.be/loslopendwild.

Luchtvervuiling heeft niet één maar vele oorzaken. De brochure ‘Adem diep in’ bevat een batterij tips die tot een gezondere leefomgeving kunnen bijdragen. Het eerste deel ‘Onderweg’ gaat over mobiliteit. Het tweede deel, ‘Huisje Weltevree’ geeft tips voor huis en tuin. ‘Energie’ bevat tips om milieuvriendelijk met energie en warmte om te springen. Een extra hoofdstuk geeft meer uitleg over luchtverontreinigende stoffen en de effecten ervan op milieu en gezondheid. Een aantal aanbevelingen uit deze AMINAL-brochure zijn toepasbaar voor scholen. De brochure geeft ook heel wat materiaal dat je in je lessen kan verwerken. Je kan de gratis brochure bestellen bij AMINAL, Griet Smets, tel. 02 227 14 50, [email protected] of downloaden via www.vlaanderen.be/lucht, rubriek ‘campagnes’.

Wie vervuilt het meest?

‘De Verrekijker’, het gratis magazine van de Vlaamse Milieumaatschappij, spit drie keer per jaar een specifiek thema uit: lucht, water, milieu en gezondheid, verzuring enz. Je leest er over de kwaliteit van ons leefmilieu, over oorzaken en gevolgen, over hoe het anders en beter kan en vooral over wat we er zelf kunnen aan doen. Je kan je gratis op ‘De Verrekijker’ laten abonneren via www.vmm.be of [email protected]

Als we ons vleesverbruik beperken, kunnen we de uitstoot van ammoniak (CH4)- en stikstof (NO2) verminderen. Om die van koolstofdioxide (CO2) af te bouwen, laten we beter onze auto staan, nemen we de fiets en trekken we een extra trui aan. Op CO2 heeft de landbouw weinig of geen invloed. ‘Landbouw in zakformaat. Land- en tuinbouw in Vlaanderen’ is een handig boekje met objectief cijfermateriaal over de milieusituatie van de Vlaamse landbouw, geïllustreerd met duidelijke grafieken. Het is een gratis uitgave van de Vlaamse Onderzoekseenheid Land- en Tuinbouweconomie.

Milieuvriendelijke bosklassen

www.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/index.htlm

Méér achtergrond

Bij de organisatie van een bosklas, jeugdkamp, natuurdagen of een andere buitenactiviteit komt heel wat kijken. De beide delen van ‘Loslopend Wild’ zijn hierbij een hulpmiddel. Door beide delen lopen ‘veiligheid’ en ‘zorg voor het milieu’ als rode draad. ‘Loslopend Wild’ deel 1 bundelt alle spelregels voor de organisatie van een vlekkeloos jeugdkamp. Het is een handige gids bij de voorbereiding van een kamp en een

Andere interessante uitgaven van de Vlaamse overheid vind je via www.vlaanderen/publicaties

Duurzame logica Gevalstudies van en tips over duurzaam ondernemen tonen aan dat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen niet vloekt met de economische logica. Dat lees je in het gratis werkboek ‘Breng beweging in uw bedrijf’. Je kan het aanvragen bij de Koning Boudewijnstichting. Op de website

55

Onthaal in de West-Vlaamse natuur

van de Stichting vind je getuigenissen van projecten van Belgische ondernemingen.

De gratis brochure ‘Onthaal in de West-Vlaamse natuur’ geeft een overzicht van de natuur- en milieucentra in West-Vlaanderen. Voor elk centrum vind je er een algemene uitleg, een kaartje met de situering en een tabel met het educatieve aanbod van de centra in terug.

[email protected] Info: www.do-net.info

Ideeën aan zee De kleurrijke brochure ‘NME aan Zee, natuur- en milieueducatie aan onze kust’ geeft een overzicht van het NME-aanbod van de tien kustgemeenten: activiteiten, fietstochten, wandelingen, workshops, cursussen, organisaties, natuurgebieden, bezoekerscentra, infopunten en veel meer. Je bestelt de gratis brochure bij het Provinciehuis

Provinciaal Informatiecentrum Tolhuis, tel. 050 40 74 74,

[email protected]

Surfen

Boeverbos, tel. 050 40 32 11, fax 050 40 34 03,

‘Milieusorgue’

[email protected] www.weekvandezee.be

Leraars Frans die aan de milieuzorg van hun school bijdragen, vinden hiervoor interessant Franstalig lesmateriaal op de website van Coren. De auditformulieren, de vragen- en aanvinklijsten en achtergrondinformatie kan je er downloaden.

Gevaarlijke vezels Inademing van asbestvezels is schadelijk voor de gezondheid. Daarom zijn asbesthoudende toepassingen verboden en niet meer te koop. Maar in het verleden werd het materiaal in Vlaanderen veel gebruikt, sommige toepassingen tot in 1998. Je vindt asbest terug in cementen golfplaten, dak- en gevelleien of bloembakken. De brochure ‘Asbest in en om het huis’ helpt je veilig met asbesthoudend materiaal om te gaan. Ze geeft je een leidraad om asbesthoudende materialen te herkennen en toont je hoe je die veilig kan verwijderen. Ook de gevaren bij het reinigen onder hoge druk worden belicht. De brochure geeft aan waar je met asbestafval terecht kan en verwijst naar gespecialiseerde instellingen, bedrijven of personen. Je bekomt een gratis exemplaar bij AMINAL,

www.coren.be/gpe/homegpc.htm

Europa koopt groen Op de website van de Europese Commissie kan je sinds kort terecht voor uitgebreide info over milieuvriendelijke overheidsaankopen. De ‘handleiding voor groene aankopen’ is nu in de vorm van een online informatiedatabank raadpleegbaar op de website van de commissie: http://europa.eu.int/comm/environment/green_purchasing/ Met deze databank wenst de Europese Commissie aankopers van bedrijven en openbare besturen te informeren over de mogelijkheden om milieucriteria bij hun aankopen te laten meespelen. De databank verschaft informatie over ecolabels, de juridische context van overheidsaankopen en milieucriteria voor een honderdtal producten en diensten. Voorlopig is de databank enkel in het Engels raadpleegbaar.

Sectie Lucht, tel. 02 227 14 54, www.vlaanderen.be/lucht, [email protected]

Snoek anders bekeken Het thema water is een dankbaar onderwerp voor educatie over duurzame ontwikkeling en het recreatief gebruik van natuurelementen. Het educatief jeugdboekje ‘Vist je dat?’ bekijkt water door de ogen en belevingswereld van de jeugdige hengelaar en de volwassen recreant. ‘Vist je dat?’ is een uitgave van het Visserijfonds, de Provinciale Visserijcommissies en de Afdeling Bos en Groen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Je bestelt het boekje door 8 euro over te schrijven op het rekeningnummer 091-2226002-75 van het Visserijfonds, Koning Albert II-laan 20 bus 8 in 1000 Brussel met vermelding van het aantal exemplaren.

http://europa.eu.int/comm/environment/green_purchasing

Leerlingen lanceren milieuvriendelijk product 'Duurzaam produceren: de toekomst?' is een lessenpakket over milieusparende technieken voor de tweede en derde graad secundair. Leerlingen ontwikkelen via een vakoverschrijdend project een duurzaam product dat in 2020 op de markt kan worden gebracht. Het project verloopt in verschillende fasen: kennismaking, interviews, bedrijfsbezoek, ontwerp, tentoonstelling en evaluatie en sluit aan bij de vakoverschrijdende eindtermen milieu-educatie en de eindtermen technisch-technologische vorming.Het pakket bestaat uit

56

Onmisbare sites voor je milieuproject

een handleiding voor de leraar en een bundel met een handleiding en werkbladen voor de leerlingen. Je downloadt het gratis van de website van de Universiteit Antwerpen. Kopiëren is toegestaan als je de bron vermeldt. http://edubron-www.uia.ac.be/projecten/ klik op Onderzoek (17) en ga vervolgens naar ‘Milieusparende technologieën: een wetenschappelijke zoektocht’.

www.milieuzorgopschool.be De webstek van het project Milieuzorg Op School (MOS). www.milieueducatie.be De Cel Natuur- en MilieuEducatie en -Informatie (NME&I) bundelt op haar webstek de NME-activiteiten en -realisaties in Vlaanderen. De honingraat visualiseert het NME-netwerk.

De wereld volgens Billy

www.milieukoopwijzer.be Milieukoopwijzer geeft scholen, administraties en verenigingen die het milieu willen sparen helder aankoopadvies: criteria voor milieusparende producten, rangordes van merken én adressen van hun leveranciers. Je vindt er informatie over drank, papierwaren, schoolmateriaal, maaltijden en tussendoortjes én schoonmaakmiddelen.

Al ooit gehoord van Billy Globe? Deze informatieve site brengt sinds enkele jaren een berg informatie over duurzame ontwikkeling, handig onderverdeeld in herkenbare thema’s als armoede, water, gezondheid, biodiversiteit, toerisme, landbouw, mobiliteit en consumeren. Een heleboel achtergrondinformatie in duidelijke taal, want Billy Globe wil iedereen bij duurzame ontwikkeling betrekken. Billy pakt nu uit met een nieuw dossier over het tweede Federaal Plan Duurzame Ontwikkeling. Misschien heb jij wel enkele ideeën om iets aan het mobiliteitsprobleem te veranderen of ben je bezorgd over onze planeet? Op het forum van Billy Globe kan je alvast je mening en voorstellen kwijt. De volgende maanden vind je op Billy Globe artikelen, reportages en interviews van mensen die iets over het Plan kwijt willen.

www.milieuinfo.be De portaalsite voor Leefmilieu en Natuur. Met deze internet-wegwijzer zoek je via verschillende zoeksystemen naar informatie over leefmilieu en natuur in Vlaanderen. www.natuureducatie-cvn.be De website van het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie: hét vormingscentrum over Natuur- en Milieueducatie in Vlaanderen.

www.billy-globe.org

www.natuurpunt.be Natuurpunt is dé vereniging die opkomt voor de natuur in Vlaanderen. Ze heeft 50 000 leden, duizenden vrijwilligers en meer dan 10 000 hectaren natuurgebied in beheer. www.bblv.be De Bond Beter Leefmilieu (BBL) bewaakt de kwaliteit van het leefmilieu in Vlaanderen en de levenskwaliteit van de Vlaming. 120 verenigingen maken er deel van uit. De BBL is de politieke spreekbuis van de Vlaamse milieubeweging. www.argusmilieu.be Argus, vroeger Stichting Leefmilieu, ontwikkelde zich in Vlaanderen tot een gezaghebbende, onafhankelijke instelling voor milieu-informatie, -educatie en dienstverlening. Ze gaat prat op haar objectieve, wetenschappelijke en interdisciplinaire benadering van de milieuproblematiek. www.felnet.be In het Flanders Environmental Library Network (FELNET) werken de belangrijkste milieudocumentatiecentra in Vlaanderen samen. Het maakt je wegwijs in je zoektocht naar milieu-informatie. www.milieulink.be Milieulink is een gids voor al wie naar informatie over milieu en ruimtelijke ordening zoekt. Redactieleden met een wetenschappelijke of praktische achtergrond ontwikkelden hiervoor verschillende onderdelen die je vlug aan de gewenste informatie helpen.

Kassa zeven: gezonde voeding Word je van tomaten verliefd? De Nederlandse site www.groentenenfruit.nl vertelt je alles over groenten en fruit. Je kan er recepten downloaden en je vindt er de antwoorden op de sappigste vragen over peer, pruim of aubergine. De kinderpagina bevat spelletjes en proefjes, lekkere gerechten en interessante weetjes. www.groentenenfruit.nl

Aliens voor milieuzorg Een heel eind hier vandaan zweeft XARD rond in het immense heelal. De planeet lijkt erg veel op onze aarde; zeker voor wat water betreft. I3P zoekt contact met ons, Aardlingen. Hij wil vermijden dat wij met ons water dezelfde fouten maken als de Xar-dianen en ons over ons watergebruik bezinnen.

57

Bezoeken

De XARD-webstek vertelt je meer over het water bij ons in Vlaanderen en de Derde Wereld. Hij maakt de waterproblematiek aanschouwelijk en begrijpelijk. Het XARD-project kadert in een educatieve campagne voor 17-18 jarigen van het technisch en het beroepsonderwijs en geeft jongeren inzicht in de lokale en globale waterproblematiek. De webstek presenteert de leerkrachten vier lessen over water en een cd-rom met 3D-animaties, video en muziek. www.xard.be is een realisatie van PROTOS vzw. Deze organisatie bekommert zich om de wereldwijde waterproblematiek. Het lessenpakket kost 8 euro.

Waterhuis Je experimenteert zélf met water, daagt de natuurkrachten uit, lanceert een waterstofraket door middel van elektrolyse, speelt met de oppervlaktespanning in een reuzenzeepbel en gluurt binnen in een Romeins badhuis. In Hidrodoe, het interactieve waterDOEcentrum van Pidpa, leer je met al je zintuigen water in al zijn facetten kennen. In de Waterwinkel koop je experimenten, souvenirs of lespakketten. Je trakteert jezelf op een watertje in het Waterc@fé. Als je reserveert, kan je er ook je lunchpakket opeten. Elke werkdag van 8 tot 17u. reserveer je via het gratis nummer 0800 90 300 een bezoek.

Protos, tel. 09 235 25 10

Hidrodoe, Haanheuvel 7, 2200 Herentals

www.hidrodoe.be

Milieukenniscentrum De ruime bibliotheek van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) staat elke werkdag open voor het publiek. Een telefoontje op 053 72 64 46 volstaat om een boek te reserveren of een afspraak te maken. Op de website kan je via trefwoorden zoeken welke boeken je er kan raadplegen of ontlenen. Het volgende parcours brengt je naar het zoekscherm van de databank. Homepage > Infoloket > Milieukenniscentrum > gecombineerd zoeken.

Energie voor kinderen www.natuurlijkenergie.nl is een knappe website voor

kinderen over rationeel en duurzaam energiegebruik. Je vindt er ook een lessenpakket voor de basisschool.

Afvalremedies www.wastesolutions.org bundelt de resultaten van zes

onderzoeksprojecten over duurzaam afvalbeheer en afvalvoorkoming. De webstek richt zich in de eerste plaats naar al wie lokaal met afval- of milieubeleid bezig is. Je vindt er een overzicht van de realisaties van de zes onderzoeksprojecten en een ‘gids voor goede praktijken’ met praktijkvoorbeelden, beleids-, financiële en juridische maatregelen en een overzicht van websites en publicaties over afvalbeheer en voorkoming.

VMM Milieukenniscentrum, Dr. De Moorstraat 24-26, 9300 AALST, tel. 053 72 64 46, [email protected]

De Watersnip Het Vlaams bezoekerscentrum De Watersnip aan de Zwarte Beek in Koersel organiseert begeleide en vrije natuuractiviteiten voor het onderwijs. Voor de basisschool: ‘Wie woont er in het bos?’, ‘Leven in de beek’, ‘Leven op de heide’, ‘Speurtocht in het bezoekerscentrum’, ‘Natuurdoepad’. Voor het basis-, secundair en hoger onderwijs: ‘Natuurbeheer’ en ‘Natuurwandeling op de heide, langs de beek of naar de terril’.

www.wastesolutions.org

De Watersnip, Grauwe steenstraat 7/2, 3582 Koersel, tel. 011 45 01 91, [email protected]

www.dewatersnip.be

Natuur in de provinciedomeinen De West-Vlaamse provinciedienst Natuur- en Milieueducatie (NME) organiseert gegidste themawandelingen in een aantal provinciedomeinen. Elk jaar wordt het aanbod van natuuractiviteiten en -wandelingen gebundeld in de brochure ‘Ontdek de natuur in de provinciedomeinen’. De brochure omvat: een kaart met situering van de domeinen, een omschrijving

58

Nieuwe materialen duurzame ontwikkeling

ervan, de NME-activiteiten per domein, een kalender en contactadressen. De gratis brochure vraag je aan bij het Provinciaal

Kleur Bekennen! heeft heel wat nieuw werkmateriaal over duurzame ontwikkeling in haar documentatiecentra. Voor een kennismaking met de materialen surf je naar www.cocosnet.be, voor methodieken naar www.kleurbekennen.be Je kan de materialen ook raadplegen in de verschillende regionale documentatiecentra:

Informatiecentrum Tolhuis, tel. 050 40 74 74,

[email protected]

Bos voor iedereen De vraag naar meer en anders recreëren in bosgebieden neemt toe. Maar de behoeften en verlangens van de bosbezoekers zijn uiteenlopend. Daarom wordt recreatie het centrale thema van de 26ste Week van het Bos. Tijdens de week van 3 tot 10 oktober ‘04 kan je in heel Vlaanderen van talrijke bosevenementen genieten. Openbare besturen, organisaties en verenigingen tonen het bos in al zijn glorie. Een overzicht van de activiteiten vind je vanaf 15 augustus in de programmakrant die je kan opvragen bij de Vlaamse Infolijn: 0800 3 02 01. Informatie: tel. 09 264 90 50,

Documentatiecentrum, Hoogstraat 147, 1000 Brussel, tel. 02 505 18 31; PEC, Provincieplein 1, 3010 Leuven, tel. 016 26 73 49 ; WIO vzw, Voldersstraat 1, 9000 Gent, tel. 09 233 75 46; Provinciaal N-Z centrum, H. Verrieststraat 22, 8800 Roeselare, tel. 051 26 50 57; Documentatiecentrum, p/a Alfa, Koning Albertstraat 13, 2300 Turnhout, tel. 014 72 40 20; Provinciale Materialenbank, Van Daelestraat 32, 2140 Borgerhout, tel. 03 235 35 30; Domein Bokrijk, 3600 Genk, tel. 011 26 54 35.

Kruiden en vlinders in huis Een tuin vol wilde planten is prachtig en vergt minder onderhoud of behandeling met milieuvervuilende producten. Hoe meer wilde planten, hoe meer vlinders, bijen, hommels en andere insecten bij je langslopen … en die brengen dan weer hun vrienden mee: zangvogels, amfibieën en egels. Een natuurliefhebber kiest daarom voor kruiden en tuin-, moeras- en vijverplanten. Die vind je voluit op de 10de Wilde Plantenbeurs van Natuurpunt op zater- en moederdag 29 mei in Gent

www.vlaanderen.be/weekvanhetbos

De Week van het Bos is een initiatief van de afdeling Bos en Groen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en de Vereniging voor Bos in Vlaanderen vzw.

Onthaalmoedercentrum De Grutto, Mahatma Gandhistraat 32, 9000 Gent, 10-18u. tel. 09 227 22 94,

Afdrukken, geuren en uitwerpselen

www.natuurpuntgent.be

Op de interactieve tentoonstelling ‘Speuren naar sporen’ maak je kennis met allerlei sporen van dieren op de heide. Je kan ze nog tot 30 augustus 2004 bekijken. Op weekdagen van 9 tot 17u., op zater-, zon- en feestdagen van 14 tot 17u.

Eco-tuin Antwerpen Sinds kort kan je genieten van de rust, het groen en de fauna en flora in de eco-tuin van het Ecohuis Antwerpen (EHA!). Je vindt er ook een boeiende interactieve tentoonstelling over milieu en duurzaam leven, een kijkwoning, het EcoCafé en een mediatheek. Scholen kunnen voor hun bezoek een gids aanvragen.

Natuureducatief Centrum De Vroente, Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout, www.devroente.be

http://ecohuis.antwerpen.be

Goud voor Mier, zilver gaat naar Haas De echte olympische kampioenen zijn de dieren. Ze lopen, springen, zwemmen, schieten... als de beste. Ontdek hun atletische vaardigheden in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Op de tentoonstelling ‘Olympische spelen bij de Dieren’ kan je van 25 mei tot 26 september jouw krachten en vaardigheden met die van het jachtluipaard en de vlo meten. www.natuurwetenschappen.be

59

Kijken

Doen

Natuur op de buis

Met zijn tweeën

Houd ze stil, zet de TV aan. Nieuws uit de natuur is het wekelijkse TV-programma van Teleac/NOT (Nederland 3). Het wil een positief natuur- en milieubesef bevorderen, aanzetten tot natuur- en milieuvriendelijk handelen, kennis en inzicht geven in de invloed van de mens op de natuur en het milieu en informeren over duurzame ontwikkeling. In de klas kan je naast het programma met een werkboekje vol educatieve en uitdagende opdrachten aan de slag. Ondersteuning krijg je hierbij via de docentenhandleiding en -website. Er is ook een speciale ‘kids site’. www.schooltv.nl

Je wil je school op een hoger duurzaamheidsniveau tillen of een innoverend milieuproject uitwerken? Dan vraag je Tandem om inhoudelijke en financiële steun. Tandem is een samenwerkingsverband van zeven organisaties: Natuurpunt, Velt, Vibe, Ecolife, WWF, CVN en Bond Beter Leefmilieu. Ze wil gemeenten, verenigingen en scholen op het pad van duurzaamheid zetten. Je school kan samen met je gemeente, andere scholen, een lokale milieuen natuurvereniging een innoverend project indienen, genieten van gratis begeleiding en 250 tot 500 euro steun voor communicatie- en organisatiekosten krijgen.

Binnen de lijntjes

www.tandemweb.be

Tandem, tel. 02 282 19 40, [email protected]

Een wandelend potlood, een sprekende gom, een stel gekke stiften … Het poppentheaterstuk ‘Binnen de lijntjes kleuren’ doet leerlingen van de tweede en derde graad basisschool over de inhoud van hun pennenzak nadenken. Het resultaat is een speelse voorstelling over consumptiegedrag en duurzaam schoolmateriaal. Het Gentse poppenspelbedrijf Pistache creëerde deze voorstelling in opdracht van de intercommunale IGEMO.

Duurzame, gezonde en zuinige schoolgebouwen Als je school bouwt, verbouwt of renoveert, kan het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen je op de milieuvriendelijke en energiezuinige weg zetten. VIBE vzw ondersteunt leerkrachten, leerlingen en scholen bij de inhoudelijke stoffering van lessen over bouwen en verbouwen en begeleidt ecologische bouw- of vernieuwbouwprojecten. Meer informatie over lessen en vorming: [email protected], over begeleiding en advies:

Pistache, tel. 09 225 44 27, [email protected]

Speelvogels Een boomstam poëzie, een spriet cabaret, een padje vol fabel, een tocht in het boswoordenboek, een bloesempje filosoferen met kinderen en een kruidig verhaal. Dat alles roeren met flink wat danspassen. Met de inbreng van de kinderen brengt het ‘Reizend speeltheater Kip van Troje vzw’ het geheel op smaak. Tijdens haar nieuwe, frisse, groene theaterproductie voor het lager onderwijs 2 ‘Denk er maar lekker op los (i n h e t b o s) ’ zetelen de kinderen op boomschorsen in het decor. Per opvoering kunnen max. 50 kinderen de voorstelling bijwonen. Per graad wordt het spel (lichtjes) aangepast. De voorstelling ontstond in opdracht van de afdeling Bos en Groen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap geschreven.

[email protected] VIBE vzw, Peter Thoelen, tel. 03 239 74 23,

[email protected] www.vibe.be

De Wauw van Wetenschappen Je houdt van de natuur en vindt wetenschappen boeiend? Natuur en Wetenschap organiseert kampen, workshops en kadervorming voor kinderen en jongeren van alle leeftijden in binnen- en buitenland. Lidmaatschap kost slechts 5 euro per jaar. Natuur en Wetenschap, tel. 016 53 73 75, [email protected]

www.new.be.tf

Kip van Troje vzw, tel. 09 223 06 64, 0478 37 45 34

www.kipvantroje.be

60

Leren Gratis drinkwater Alles over water staat nu op één cd-rom: de geschiedenis, productie en distributie van drinkwater, wetenswaardigheden om het waterverbruik binnen de perken te houden en een quiz over ‘quiztig’ omspringen met water. De gratis cd-rom ‘Drink Water’ van de Antwerpse Waterwerken (AWW) vraag je aan via tel. 03 244 06 17,

Luchtkoffer De ‘Valis’AIR’ is een werkinstrument waarmee kinderen van 8 tot 12 op een boeiende manier aan luchtkwaliteit en luchtverontreiniging kunnen werken. Ze kunnen ermee een tiental eenvoudige proeven in hun leefomgeving uivoeren. De luchtkoffer laat kinderen ontdekken op welke manier ze met de lucht verbonden zijn. Hij vestigt de aandacht op een aantal vervuilende stoffen, maakt duidelijk dat alle vormen van verbranding de luchtkwaliteit beïnvloedt en dat vervuiling grensoverschrijdend is. Met de Valis'AIR kan je ook een aantal meteorologische metingen uitvoeren. Voor 7 euro gebruik je de koffer twee weken lang.

[email protected]

Zachte groenten, mals graan Via 'Kwetsbare groenten, kwetsbaar graan' ontdekken kinderen hoe noodzakelijk maar ook fragiel groenten en graan zijn. Ze maken kennis met het begrip ‘voedselzekerheid’ bij ons en in het Zuiden. Het lessenpakket voor de derde graad basisonderwijs bestaat uit werkbladen, interactieve oefeningen, spelletjes en een handleiding voor de leraar met leerdoelen, een materialen- en activiteitenlijst en allerlei tips en trucs. De cd-rom kost 5 euro. Een voorsmaakje proef je op de website van Vredeseilanden. Een voorsmaakje van de cd-rom op

WWF, Emile Jacqmainlaan 90, 1000 Brussel, tel. 02 340 09 99, [email protected] BIM, Sint-Goriksplein 1, 1000 Brussel, tel. 02 775 75 75,

http://users.skynet.be/movingrip/vredeseilanden.html

[email protected]

www.vredeseilanden.org/emc.asp?pageId=01.nl.08.04.01

61

De MOSkrant

Exit gratis winkelzakjes Prijs voor Ethiek Meubelketen IKEA geeft zijn klanten in de vier Belgische vestigingen geen gratis winkeltassen meer. Het uitgespaarde geld schenkt de winkelketen aan de natuurverenigingen Natuurpunt en Natagora. De cijfers die IKEA naar aanleiding van dit initiatief verspreidde maken duidelijk dat winkelzakjes voor een reusachtige afvalberg zorgen. IKEA alleen al was in België goed voor 66 ton plasticafval per jaar. Dat zijn ongeveer 3,5 miljoen weggegooide zakken.

Nicht mehr kleckern

De Internationale Vereniging van de Distributie kent elk jaar een Internationale Prijs van de Ethiek toe. De ‘Triomf van de Ethiek 2003’ ging naar Max Havelaar, het keurmerk voor eerlijke handel. Max Havelaar controleert of producten uit ontwikkelingslanden aan de internationale voorwaarden voor eerlijke handel voldoen. Fair Trade houdt ook correcte en menswaardige arbeidsomstandigheden in voor de plantage-arbeiders. Dat is voor de consument een garantie dat hij wel degelijk eerlijke kwaliteitsproducten koopt. www.maxhavelaar.be

Een jaar geleden voerde Duitsland een 'pfand' - statiegeld - in op drankverpakkingen. Een wet van 1991 voorzag die invoering op het ogenblik dat het aandeel van de herbruikbare drankverpakkingen onder de 72% zou dalen. Dat was voor het eerst het geval in 1997 en de jaren daarna daalde dat aandeel tot 50%. Op 1 januari 2003 voerde de Duitse overheid een statiegeldsysteem in. De consument betaalde 25 eurocent - 50 eurocent voor meer dan 1,5 liter - voor alle wegwerpverpakkingen van bier, water en koolzuurhoudende frisdranken. Deze maatregel leidde niet alleen tot een lange reeks processen, waarvan de afloop nog steeds niet beslecht is, maar ook tot heel wat discussie over de praktische organisatie van het retoursysteem. De consument moest zijn fles terugbrengen naar de plaats van aankoop, wat voor nogal wat problemen zorgde. In de loop van 2003 zorgden de ‘retoureilanden’ voor de oplossing. Begin dit jaar herstelde het aandeel retourverpakkingen zich tot 60%. Een indicatie dat Duitsland zich aanpast is de hergebruikcampagne ‘Pfandort Deutschland’ van Coca Cola. Met een handige herbruikbare halve literfles, een groene dop, een reclamecampagne en een ‘pfandfinder’ maakt Coca Cola de consument wegwijs in de problematiek. www.coca-cola.de/mehrweg/index.jsp

Zelfdiscipline werkt

Meer over het statiegeldsysteem in Duitsland: www.pfandpflicht.info

We verbruiken nog altijd méér België haalt de normen voor duurzame energie niet. Nochtans nam het elektriciteitsverbruik in ons land vorig jaar nog maar eens met 1,5% toe en daalde het aandeel van kernenergie in de totale elektriciteitsproductie met bijna 1% tot 55,5. Niet ten voordele van wind- of/en zonne-energie, wel van aardgas. Europa verplicht de lidstaten om jaarlijks hun energieverbruik met 1% te verminderen, voornamelijk om catastrofale stroompannes zoals in Californië en Italië te vermijden. De besparingen moeten gebeuren voor elektriciteit, aardgas en fossiele brandstoffen, dankzij een efficiënter energiegebruik en investeringen in de energie-infrastructuur. Europa trekt overduidelijk de kaart van het rationeel energiegebruik. Ten koste van de hernieuwbare alternatieven? www.milieulink.be

Bron: EcoNieuwsbrief

62

Citigroup, 's werelds grootste financiële instelling, belooft in de toekomst geen projecten meer te financieren die kwetsbare ecosystemen en inheemse gemeenschappen aantasten of ontbossing en klimaatverandering in de hand werken. De nieuwe ecologische normen die Citigroup zich oplegt zijn volgens de Amerikaanse milieubeweging grensverleggend. In het verleden namen actiegroepen Citigroup geregeld onder vuur. Intussen werd op het Wereld Economisch Forum in Davos een 'Global Greenhouse Gas Register' gelanceerd. Daarin kunnen bedrijven vrijwillig hun broeikasgasemissies en vooropgestelde reducties openbaar maken. Tien bedrijven verklaarden zich voorlopig bereid mee te doen. Bron: Environmental News Network

Tropisch afval

Kleuters bewegen onvoldoende

De kleine eilanden in de Stille Oceaan, de Caraïben en de Indische Oceaan zijn economisch al uiterst kwetsbaar, maar nu doemt een nieuw probleem op: de groeiende afvalberg. Die is volgens een recent rapport van de milieuafdeling van de Verenigde Naties (UNEP) even bedreigend als de stijging van de zeespiegel, overbevissing en het gebrek aan sanitaire voorzieningen. De vervuiling kan ziekteverspreidende ratten aantrekken. UNEP vreest ook dat toeristen wegblijven als hun paradijselijke stranden vol blikjes en andere rommel liggen. De hotelbouw is zelf een van de oorzaken van die rotzooi. Wat op de eilanden gebeurt, is onderdeel van een groter afvalprobleem. Volgens UNEP zorgt vervuild water ervoor dat wereldwijd een op twintig mensen die in de oceaan zwemt Bron: UNEP er ziek van wordt.

Uit een Schots onderzoek blijkt dat kinderen van drie gemiddeld maar 2% van hun tijd voldoende bewegen. Bij kinderen van vijf is dat 4% en dat zou drie keer zo veel moeten zijn. Als we daar niets aan doen, zitten we met een epidemie van overgewicht over twintig, een massa mensen met suikerziekte type 2 over dertig tot veertig en een grote hoeveelheid hartinfarcten en beroertes over veertig tot vijftig jaar. In Nederland is de situatie even zorgelijk als in Schotland, want ook daar biedt de omgeving nog nauwelijks uitdagingen om te bewegen. De opname en het verbruik van energie is niet meer in balans. Overal zijn er erg goedkope, zoete en vette voedingsmiddelen te koop die zeer verleidelijk aan kinderen worden aangeprezen. De Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) ondernam een poging om dergelijke advertenties aan banden te leggen. Hierover werd vrijwel overeenstemming bereikt, tot op het laatste moment de Amerikaanse overheid onder druk van belangengroepen er niet mee akkoord ging. Individuele zelfbeheersing zal dus andermaal het tovermiddel moeten zijn, maar die blijkt helaas onvoldoende aanwezig. Programma’s om kinderen tot meer beweging aan te zetten zijn een remedie. Onze leefomgeving zal veel meer rekening moeten houden met de mogelijkheden voor kinderen om te spelen. Oudergroepen en scholen moeten actief onderwijzen hoe je minder eet dan je zin hebt. Deze nieuwe gegevens verlangen onmiddellijke actie. Onmiddellijk betekent dus niet eerst een werkgroep en veel onderzoek. Ouders kunnen vandaag beginnen. Als de meeste mensen per dag tweeduizend stappen meer zetten, is de verhouding tussen energieopname en energiegebruik al een stuk beter. Bron: The Lancet

Plus de sac Nadat Ierland besloot een taks op plastic wegwerpzakjes te heffen, lanceert nu ook Frankrijk een ambitieus preventie-actieplan. De Franse overheid wil het aantal wegwerpzakjes in drie jaar tijd met 20% doen dalen. Daartoe liet ze een levenscyclusanalyse (LCA) uitvoeren. Het bureau Ecobilan/PWC onderzocht, in opdracht van Carrefour, het klassiek wegwerpzakje, de herbruikbare zak van PE (polyethyleen), een papieren zak en de bio-degradeerbare zak op basis van maïs. De studie bewijst andermaal dat de herbruikbare zak milieuvriendelijker is dan de wegwerpzak. De milieubalans valt voor de zak in papier en de bio-degradeerbare zak niet zo onverdeeld gunstig uit. Deze vrij unieke LCA kan je downloaden van de website van het Franse Agence de l’Environnement et de la Maîtrise de l’Energie. Meer info over de preventiecampagne in Frankrijk: www.ademe.fr/presse/Communiques/cp2004/dossier2004-02-10prevention.htm www.environnement.gouv.fr/actua/com2004/fevrier/9-dechet.htm over de LCA: www.ademe.fr/htdocs/actualite/rapport_carrefour_ post_revue_critique_v4.pdf

63

Dikke Amerikanen zijn duur Bijna twee op drie van de 290 miljoen Amerikanen zijn te zwaar. Vier miljoen onder hen wegen meer dan 50 kilo te veel. De ziekten die overgewicht veroorzaakt kosten de Amerikaanse belastingsbetaler jaarlijks 39 miljard dollar, terwijl volgens de Amerikaanse gezondheidsdienst CDC de totale kosten voor de medische sector rond de 75 miljard dollar schommelen. Een recente internationale studie wijst uit dat nergens anders ter wereld de kinderen zo dik zijn als in de VS. Twee van de drie baby’s krijgt voor zijn eerste verjaardag dagelijks snoep of andere zoetigheden. Voor hun tweede verjaardag werkt 25% elke dag limonade en hotdogs naar binnen, 20% frieten en 10% Bron: Metro pizza.

Nog een kop eerlijke koffie Voedingsreus Kraft Foods engageerde zich om ruim 2,5 miljoen kilo koffiebonen te kopen van ecologisch en sociaal verantwoorde teelten in Brazilië, Colombia, Mexico en Centraal-Amerika. De producenten staan onder controle van de Rainforest Alliance en leden van het Sustainable Agriculture Network. Kraft gaat de duurzame koffie mengen in zijn gewone merken en ook enkele merken lanceren die voor honderd procent uit ‘eerlijke’ koffie bestaan. Bovendien financiert de multinational de opleiding van specialisten die koffieboeren moeten leren hoe ze voor certificatie in aanmerking kunnen komen. "De combinatie van economische stabiliteit met milieubescherming en degelijke sociale normen is belangrijk voor de toekomst van ’s werelds koffiegemeenschap op lange termijn", zei Annemieke Wijn van de afdeling ‘duurzame grondstoffen’ van Kraft. Enkele maanden eerder was Procter and Gamble al gezwicht voor de druk om eerlijke koffie te verkopen.

Oerbos gered

Planten essentieel voor gezonde werkplek Iedereen moet kunnen profiteren van de heilzame effecten van planten op de werkvloer. Dat is de achterliggende idee van ‘Groen in bedrijf’, een campagne waarmee het Vlaams promotiecentrum voor Agro- en Visserijmarketing (VLAM) bedrijven wil aanmoedigen om planten een plaats in hun gezondheidsbeleid te geven. Prevent, het instituut voor preventie, bescherming en welzijn op het werk, voert de informatiecampagne uit. Volgens de initiatiefnemers zorgen planten voor minder stress en verhogen ze de arbeidsproductiviteit. “Een groenbeleid vraagt bovendien geen grote investeringen. Planten zijn niet dé oplossing voor gezondheidsproblemen op het werk, maar wel een essentieel onderdeel van een bewust preventiebeleid”, zegt Marc De Greef van Prevent. www.groeninbedrijf.be

We gooien onze computers te snel weg

Voor de productie van een gemiddelde desktop-pc is tien keer het gewicht van dat toestel aan fossiele brandstoffen nodig, zo blijkt uit een studie over ‘Computers en het milieu’ van de Universiteit van de Verenigde Naties. PCgebruikers krijgen de raad twee keer na te denken voor ze hun oude machine bij het groot huisvuil zetten. Voor de productie van een computer van 24 kg met een scherm van 27 cm zijn 240 kg fossiele brandstoffen, 22 kg chemicaliën en 1500 kg water nodig. Dat maakt samen 1,8 ton, evenveel als een neushoorn of terreinwagen. "We moeten ons vaker afvragen of we echt wel een nieuwe computer nodig hebben", zegt Eric William, een van de auteurs van de studie. "De meeste mensen gebruiken alleen e-mail, internet of een tekstverwerker. Daarvoor heb je geen nieuwe machine nodig. Ook de updates van het bedrijfssysteem zijn geen reden om een nieuwe computer te kopen. De nieuwe versie doet precies hetzelfde als de oude."

Een coalitie van internationale en Chileense bosbeschermers is op de uitverkoop van een failliet houtkapbedrijf voor 7,5 miljoen dollar eigenaar geworden van 5 261 hectare bosgrond: een tiende van een gematigd regenwoud langs de kust in het zuiden van Chili. De nieuwe eigenaars willen de Studie: ‘Computers and the Environment’ (UNU) niet-inheemse eucalyptusplantages kappen en de oorspronkelijke vegetatie herstellen. Het project moet de zeldzame fauna in het gebied ten goede komen en de lokale bewoners vertrouwd maken met duur- Het Oost-Vlaamse lingeriezaam bosbeheer. De organisatie Nature Conservancy leverde bedrijf Van de Velde zorgde het gros van het geld, het Wereldnatuurfonds (WWF) en het voor een Belgische primeur. Global Conservation Fund legden elk een miljoen dollar op Het rijfde als eerste productafel. Het is de bedoeling dat het eigendom uiteindelijk vol- tiebedrijf het sociaal label ledig in Chileense handen overgaat. ‘SA (Social Accountability) 8000’ binnen. Dat internatioData logo-uitreikingen naal erkende fabriekslabel Het persagentschap Reuter maakte zonet de data van de gaat uit van de basisconvenlogo-uitreikingen 2004 bekend. ties van de Internationale Basischolen: Vlaams-Brabant (vrijdag 17/9); WestArbeidsorga-nisatie (IAO) en is gebaseerd op de VNVlaanderen (woensdag 29/9); Oost-Vlaanderen (woensdag 6/10); Limburg (woensdag 13/10); Antwerpen (maandag Verklaring van de Rechten van de Mens en van het Kind. Van de Velde is na Randstad het tweede Belgische 18/10). Datum Brussel nog onbekend. Secundair: Vlaams-Brabant (donderdag 16/9); West- bedrijf met een dergelijk label. In de hele wereld behaalVlaanderen (woensdag 29/9); Brussel (vrijdag 1/10); Oost- den slechts 300 bedrijven een SA 8000. Van de Velde wil Vlaanderen (vrijdag 8/10); Limburg (vrijdag 15/10); nu ook het certificaat voor zijn vestigingen in Hongarije, Antwerpen (maandag 18/10). www.mariejo.com Tunesië en China.

Sociale lingerie

64

Sprekende vuilnisbak

Voeten groeien nog

Hoe ver kan je gaan om de bevolking voor het milieu te sensibiliseren? Ver, zo blijkt bij onze noorderburen. De Nederlandse gemeente Rijswijk was de troep op haar straten meer dan beu en plaatste daarom sprekende bakken die de bewoners een milieugeweten moeten bijbrengen. Wie vuilnis in de bakken gooit, wordt daar vriendelijk voor bedankt. De twijfelaars krijgen aanmoedigingen die hen moeten overtuigen hun afval in de bakken te gooien. De gemeente haalde haar inspiratie uit het pretpark De Efteling, waar Holle Bolle Gijs al sinds 1959 met de boodschap ‘Papier hier!’ de mensen vraagt zijn mond met rommel vol te proppen. www.rijswijk.nl/g vscriptvk/dspage.asp

We consumeren met z'n allen 15 procent meer dan de aarde aankan, zo stelt de niet-gouvernementele organisatie Redefining Progress. Een recent rapport geeft een update over de veelgebruikte ecologische voetafdruk die half jaren negentig voor het eerst werd ontwikkeld. Die afdruk is een berekening van de landoppervlakte die nodig is om aan de individuele behoeften of die van een land te voldoen. De Verenigde Staten hebben de grootste voetafdruk per inwoner. Elke Amerikaan verbruikt maar liefst 9,57 hectare, terwijl iemand uit Bangladesh niet meer dan 0,50 hectare krijgt. Een duurzame voetafdruk per inwoner zou 1,88 hectare mogen meten. Het rapport berekende de voetafdruk van meer dan 130 landen en ging op zoek naar evoluties. Tussen 1999 en 2000 nam de totale voetafdruk van de wereldbevolking verder toe, hoewel de gemiddelde voetafdruk per persoon verkleinde. De trend verschilt van plaats tot plaats. De voetafdruk van de gemiddelde Belg groeide van 4,80 tot 5,11 hectare. Nederland ging ecologisch op kleinere voet leven: van 3,91 tot 3,81 hectare.

Ontwikkelingslanden tegen broeikaseffect Ontwikkelingslanden vinden het hoog tijd voor praktische maatregelen tegen de onvermijdelijke effecten van klimaatverandering. Zij zullen - zo vrezen ze - er immers het eerste slachtoffer van zijn. Als gastland van de volgende internationale klimaattop wil Argentinië dat er niet in de eerste plaats over het Kyotoprotocol wordt gepraat, maar wel over fondsen waarmee ontwikkelingslanden irrigatiesystemen en kanalen kunnen aanleggen. Afrikaanse wetenschappers dringen er bij hun overheden op aan om maatregelen af te dwingen die het continent tegen de nefaste effecten van klimaatverandering moeten beschermen. Klaus Toepfer, baas van het Milieuprogramma van de Verenigde Naties, merkte ter gelegenheid van de tiende verjaardag van het Kyotoprotocol op dat verzekeringsagentschappen de kostprijs van klimaatgebonden milieurampen vorig jaar al op 65 miljard dollar raamden. Toepfer benadrukte dat de strijd tegen klimaatverandering economisch wel degelijk zinnig is.

Bron: E-zine MO

Hoe meer fietsers, hoe minder ongelukken

Hoe meer fietsers en voetgangers, hoe lager het risico dat ze door een auto worden Bron: IPS aangereden. Amerikaanse wetenschappers vergeleken ongevallen in verschillende landen en steden. Zo telde Groot-Brittannië in de periode 1950-1972 steeds Uitgeverij Reader’s Digest vroeg 414 Belgen naar minder fietsers, maar het aantal hun dagelijkse irritaties. Winnaar bij uitstek was doden per 100 000 nam toe van vandalisme. Ruim 60% van de ondervraagden ergert 35 tot 95 per miljoen gereden zich aan graffiti en beschadigingen van wegwijzers, kilometer. In Nederland daarenvoertuigen en gebouwen. Op twee, drie en vier prijtegen steeg het aantal gefietste ken zinloos geweld (58%), straatafval (55%) en een kilometers per jaar tussen 1980 gebrek aan normen en waarden (55%). Zo staan ‘gebrek aan respect voor oudeen 1998 van 10 tot 13 miljoen, ren’ (8%), ‘brutale aansprekingen’ (16%) en ‘mensen die voordringen’ (20%) terwijl het aantal doden van 43 eveneens in de top-25. Ook chauffeurs die parkeerplaatsen voor gehandicapten tot 15 daalde. “Automobilisten inpikken of ander asociaal verkeersgedrag vertonen, halen bij meer dan de helft lijken hun rijgedrag aan te passen van de Belgen het bloed onder de nagels. De drol op de stoep vervult 49% van de naargelang er zich meer of minondervraagden met afgrijzen. Verder werken prijsverhogingen (45%), reclameder fietsers op de weg bevinden”, spotjes (35%) en de beloning van topmanagers (31%) de Belgen op de zenuwen. bevestigt Marc Sabbe, hoofd van Meer dan een kwart van de Belgen ergert zich ook aan het ‘gedrag van jongeren’: de spoedgevallendienst van het dat is minder dan de ‘muggen in de slaapkamer’ die een derde van de Belgen wakUniversitair Ziekenhuis Leuven. ker houden. Voor files en spam laat de Belg amper zijn slaap.

Belgen ergeren zich aan zwerfvuil en vandalisme

65

Kyoto-huwelijk

Opwarming bedreigt biodiversiteit

Een Noors koppel voegde een merkwaardig item toe aan de rekening van hun trouwpartij. Meer dan 200 euro De klimaatverandering kan over enkele rekenden ze aan om de CO2-uitstoot decennia het einde betekenen van zowat een die hun trouwpartij veroozaakte, op kwart van alle dieren en planten die op het te ruimen. Volgens wetenschappers land leven. Dat blijkt uit een studie van zorgt koolstofdioxide ervoor dat de negentien wetenschappers in het wetenschapaarde opwarmt, wat op lange termijn pelijk tijdschrift Nature. In een optimistisch de grootste bedreiging voor het leven opwarmingsscenario sterft waarschijnlijk 18 op aarde kan vormen. procent van de soorten uit, in een worst case ,,We hebben Helens trouwfeest koolscenario 35 procent. Het gaat om een extrastofneutraal gemaakt om duidelijk te maken dat klimaatverandering polatie, maar het VN-milieuprogramma vindt een belangrijk probleem is'', aldus de vader van de bruid. Hij rekende de resultaten toch ‘alarmerend’. uit dat de verplaatsingen van de verschillende genodigden zo'n acht ton koolstofdioxide de lucht in stuurden. ,,Gelukkig kwam er niemand uit Australië'', lacht hij. In totaal werden er na het trouwfeest achttien bomen geplant. Zowel Cuba als Zweden geloOude rockers ven in verregaande recyVolgens hetzelfde principe verrekenden de Rolling clage. Zweden streeft via Stones tijdens hun laatste tournee ongeveer dertig recyclage vooral economische eurocent in de prijs van hun tickets. Met dat geld en ecologische voordelen na, werden 3 000 bomen geplant die de vervuiling van Cuba gaat - weliswaar noodde rondreizende show van de oude rockers op zullen gedwongen - terug naar de zuigen. roots van recyclage: een twee,,Steeds meer organisaties zien de neutralisatie van de leven voor afgedankte voorwerpen. Wie twijfelt aan reïncarde CO2-uitstoot als een extra troef in hun bedrijfs- natie, leest de uitgave No Waste er eens op na. Een defecte telepolitiek'', zegt Denis Slieker, hoofd van een foon krijgt een nieuw leven als ventilator, een stukgebeten pop Nederlands autoverhuurbedrijf dat bij de normale wordt een fietsbel en de plastic jerrycan een taxisymbool. Of hoe prijzen ongeveer 1 procent of 5 extra euro voegt om armoede de creativiteit stimuleert. No Waste verkrijg je gratis via bossen aan te planten. [email protected] Wie zijn persoonlijke CO2-uitstoot wil opruimen Bron: ECOMagazine Business Nieuwsbrief kan terecht bij Future Forests, een organisatie die in hernieuwbare energie investeert en vooral in de Derde Wereld bomen plant. Sinds 1999 heeft de organisatie van Schotland tot Mozambique al zo'n 1 500 hectare bos aangeplant, goed voor de consumptie van ongeveer 100 000 ton CO2. Jaarlijks komt er over de hele wereld zo'n 26 biljoen ton van het gas vrij. Averechts Sommige milieuorganisaties vrezen dat het systeem een averechtse uitwerking heeft en de milieuvervuiling zelfs kan doen toenemen. ,,Het idee dat we fossiele brandstoffen kunnen blijven gebruiken en dan bomen planten om de atmosfeer opnieuw te zuiveren, is gewoon verkeerd'' zegt Steve Sawyer van Greenpeace. Hij merkt op dat auto’s niet alleen CO2 uitstoten. ,,Op die manier blijven mensen olie en kolen bovenhalen'', vervolgt hij, ,,terwijl we juist naar propere energiebronnen moeten omschakelen. Maar uiteraard ben ook ik een grote voorstander van meer bomen.''

Telefoon wordt ventilator

Bron: De Standaard

1 op 4 geneesmiddelen is nep Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) zit de aanmaak van nepgeneesmiddelen in de lift. Een kwart van de geneesmiddelen die in ontwikkelingslanden worden geconsumeerd zijn namaak. Het gaat daarbij vaak om medicijnen tegen levensbedreigende ziektes als malaria, tuberculose en aids. De WGO lanceerde in november een actieplan tegen nepmedicijnen in Cambodja, China, Laos, Myanmar, Thailand en Vietnam. Het plan volgt op vergelijkbare initiatieven in Afrika. Daar kondigt Nigeria harde maatregelen aan. Importeurs moeten nu registratienummers op de verpakkingen aanbrengen. Bron: Inter Press Service

66

Dierenwelzijn geen modeverschijnsel Dat is een van de conclusies uit ‘Jongeren en dierenwelzijn: eisen en verwachtingen’: een onderzoek dat het Vlaams Instituut voor Land- en Tuinbouw eind 2003 bij jongeren van het laatste jaar secundair in tien Vlaamse scholen uitvoerde. Volgens de jongeren is dierenwelzijn belangrijk omdat dieren recht hebben op een goed en gelukkig leven. Heel wat jongeren hebben niet direct een idee hoe de landbouwsector daaraan kan tegemoet komen. Volgens een grote groep kan de landbouw met een groter kwaliteitsbewustzijn beter presteren. Kwaliteit associëren ze met familiale landbouwbedrijven, kleinschaligheid en biologische productie. De veehouderij krijgt van de jongeren een 5,5 op 10. Een aantal praktijken als castraties zonder verdoving en te lange transporten is voor jongeren uit den boze. 8 op 10 vinden dat dieren moeten kunnen buitenlopen. Jongeren zien de overheid als een belangrijke speler die de normen van dierenwelzijn moet vastleggen. Ze vinden ook dat landbouwers die diervriendelijk produceren daarvoor beloond moeten worden. Een deel van de jongeren (42%) meent dat supermarkten meer voor diervriendelijke producten moeten betalen. Een deel (40%) is bereid om er zelf meer voor neer te tellen. Meer over dit onderzoek vind je op www.vilt.be Kijk in de rubriek Dierenwelzijn.

Europa haalt het niet

Het ziet er niet naar uit dat de Europese Unie haar doelstelling zal waarmaken om tegen 2010 22 procent van haar elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen te halen. Een percentage van Bron: EcoNieuwsbrief 15 tot 17 procent is waarschijnlijker, zo meldt het Wereldnatuurfonds. Denemarken, Ierland en Duitsland krijgen van het WWF goede punten; Frankrijk, Italië, Groot-Brittannië en België zijn nog ver van het doel verwijderd. Ons land krijgt wel een aparte vermelding voor zijn systeem van groene-stroomcertificaten. Om de norm alsnog te halen, geeft het WWF de voorkeur aan ‘feed-in’-systemen. Die verplichten energieverdelers een bepaalde hoeveelheid groene stroom aan een door de overheid vastgelegd minimumtarief aan te kopen. Bron: WWF

Internationale milieuen duurzaamheidsdagen De Nationale of Internationale Dagen of Weken van … zijn de ideale piekmomenten voor je milieuproject of hét moment om de resultaten van je project aan het publiek te tonen. Een lijst van interessante piekmomenten voor de rest van het jaar:

Week van 5 tot 16 mei Zaterdag 22 mei Zondag 30 mei Maandag 31 mei Juni Dinsdag 1 tot zondag 6 juni Zaterdag 5 juni Zondag 19 september Zaterdag 18 tot zondag 26 september Zondag 3 tot zondag 10 oktober Zaterdag 23 tot zondag 24 oktober Zaterdag 27 november

Week van de zachte weggebruiker Internationale dag van de diversiteit Dag van het Park Wereld anti-tabaksdag Compostmaand Week van de biologische landbouw Wereldmilieudag Open Straatdag Week van de Vervoering Week van het Bos Open Huizendagen Internationale niet-winkeldag

67

Mail Of Schrijf Kle

In de v in en fijn o vreesd rige Moste rd wer e: bete d projec r t. Enke klein en fijn bevestigd w zeker le bruikb voorbeeld dan een ve at ik al e aar. Ik e gehaald heb er n uit de Mo l te groots . sterd z veel in ij format Een M ie uit n OS-ma ma

Sent: Wednesday, February 18, 2004 8:20 PM Subject: mos praten Hallo, Wij heten Nils en David. Op onze school wordt veel gedaan. We hebben tijdens opendeurdag een burgemeester gekozen en een milieubrigade gekregen. We hebben in het tweede een kasteel gemaakt van afval. Er zitten ook veel verliefden in onze klas. Achter ons zitten twee lachebekken die al veel straf hebben gekregen. Maar ze letten niet op de regels van de milieubrigade. Zo gooien zij papiertjes op de grond. We eten fruit uit het fruitprojekt en als we klaar zijn doen wij het in een vuilbak voor groenafval. We kiezen voor een groene school.Wij hebben een doolhof helpen maken met kleine boompjes. Onze meester is een toffe leraar maar soms ook niet. Daaaag, Groeten uit J

Kamerplanten

nkingen bij of reacties op De vorige Mosterd hengelde naar bede onze spontane reactie. MOS-ervaringen en de Mosterd. Hier leveren ons een tof terd Mos De provinciale begeleiders en voor het kamerplantennu we n koze Zo s. estie gamma van sugg ur’ past. Een boeiend ‘natu ema S-th project dat perfect in ons MO ol een plaats verscho urele icult mult onze in r project dat zeke en hoe ze verzorgd zijn n ante erpl dient. Leerlingen leren wat kam rkoren scholen uitve tien de bij we zijn elijk Hop moeten worden. de VLAMzij dank we en kunn van de provincie Antwerpen en op de MOSnen reke t alvas n blijve Wij slag. de sponsoring aan van het MOS-logo in de omkadering en hopen het tweede luik n. wacht te slepe helen MOS-werkgroep BSGO De Puzzel, Mec

Sent: Thursday, February 19, 2004 11:12 AM Subject: Re: mos praten Halo ik ben Alexander . Hebben julie al een toets over Jerom gehad? Wij wel. Ik vind julie ideeën rond mos tof. Wij rapen ook papiertjes en wegen het afval. Dan noteren we dit op de computer en maken er een grafiekje van. Ook hebben we Jerom gemaakt als sokpop en een zetel uit PMDflessen.Tja het is eens iets anders he! En naast mij zit een babbelkous. Vele mos groetjes daaaaaag !!

Cartoons Als verantwoordelijke van de milieuwerkgroep van Sint-Jozef Ternat lees ik Mosterd telkens helemaal uit. Ook deze keer vond ik hem heel goed, maar ik heb we l een bedenking bij sommige car toons, alhoewel ik de me este heel geslaagd vind. Een van de principes van MOS is milieuzorg positie f te benaderen, dus zoveel mogel ijk het verwijtende vinger tje achterwege laten: gedragsveran dering hoeft dus niet per se comfortverlies te betekenen of een terugkeer naar de middeleeuwen. Ik heb de indruk dat sommige cartoons teg en dat principe ingaan: • p.74 ‘E-mail versus pap ieren post’ geeft de indruk dat we alles beter opnieuw met de gewone post doen; • p.64: deze cartoon gee ft aan dat het gebruik van een computer sowieso slecht is. Door die cartoon sta je wel eventjes stil bij het feit dat een computer ook energie ver bruikt, maar voor een doo rsnee-lezer is de boodsc hap toch: de computer is sle cht. • de cartoon op p.62 ins inueert dat milieuvriende lijk kamperen gelijk staat aan een terugkeer naar het stenen Oké, het zijn dan wel ‘sle tijdperk. chts’ cartoons, maar we et dat die ook worden bekeken doo r collega’s en jongeren wie milieubewustzijn nog in ns volle ontwikkeling is. Ik vrees dat je hen met een imago ‘van de jaren stillekens’ niet zal overtuigen, zeker omdat beelde n sterker blijven hangen dan ellenlange teksten. Moeten we geen ander beeld van mil ieuvriendelijk gedrag promoten? • De cartoon op p.52 vin d ik dan wél geslaagd. De cartoonist neemt er niet het goe de slechte: de Cola-verleiding gedrag op de korrel, wél het . Daar heb ik geen moeite mee. [email protected]

MOS-scholen wisselen uit ‘Zou het mogelijk zijn dat mijn leerlingen van de derde klas e-mailen naar een andere school die deelneemt aan MOS?’, vraagt Sofie Buseyne van de Basisschool ‘Het open groene’ uit Marke. ‘Het open groene’ is een actieve MOS-school die afval zo veel mogelijk vermijdt en ook van gezondheid een aandachtspunt maakt. De leerlingen krijgen er biofruit als tussendoortje, de schillen belanden op de composthoop of worden aan de dieren in het dierenpark gevoerd. De school besteedt veel aandacht aan sociale vaardigheden en technologie. De leerlingen willen via multimedia hun ideeën over MOS en andere projecten uitwisselen. Maandag 16 februari liepen in de school de eerste mailtjes van de 3de jaars van de Basisschool Hertog Jan uit Kortenberg binnen, eveneens een MOS-school. Nu is het de bedoeling dat de leerlingen tweemaal per week met elkaar MOS-nieuwtjes uitwisselen. Als hierdoor een duurzame relatie ontstaat, brengen we elkaar misschien wel eens een bezoek. Sofie Buseyne en Carlos Dedeurwaerder (dir.), Het open groene, Marke [email protected] Jean Vranken en Etienne Meus (dir.), Hertog Jan, Kortenberg [email protected]

Is de rol van humor - en bij

68

uitbreiding ook die van een cartoon nu juist niet dat je de zaken op zijn kop zet, overdrijft, dat je jezelf durft te nuanceren, jezelf in je hemd zet. We denken dat milieuzorg, net als het leven, een dosis ook de jonge lezer niet in staa humor best kan gebruiken. En is t de zaken op zijn kop te bek ijken?

Frustratie In september 2003 worden mij op school vier uren beloofd om aan milieuzorg te werken. Dankzij een uurrooster met nieuwe vakken zonder cursusmateriaal komt daar niks van in huis. Op vraag van enkele leerkrachten en de directie starten we toch met een milieuwerkgroep. Met de leerlingen organiseren we een grote milieuenquête die een en ander aan het licht brengt. Een goede samenwerking met de boekhouding en de veiligheidscoördinator toont aan dat milieuzorg in onze school nog nergens staat. De grootste verspillingspost is energie. Een recente nieuwbouw spuwt als een kerstboom van 's morgens tot 's avonds licht dat het een lieve lust is. Opmerkingen hierover schieten al gauw in het verkeerde keelgat. Met de leerlingen voeren we een geslaagde actie rond de wafelverpakkingen die de speelplaats dagelijks teisteren. Een goede communicatie zorgt ervoor dat we dezelfde week nog wafels zonder verpakking verkopen. Als we de leerkrachten erop wijzen dat ook zij de verpakking van hun broodjes eens kritisch moeten bekijken, blijkt al vlug dat we een stap te ver zetten. De directie, die ons tot dan toe heeft gesteund, zwijgt nu in alle talen. Als we tijdens de week van Broederlijk Delen over het thema 'landbouw' een werkwinkel over gezonde voeding willen aanbieden, worden we koeltjes afgewezen ‘omdat daar geen tijd voor is’. Met de leerlingenraad bekijken we ondertussen de vraag van de leerlingen naar automaten met frisdranken en versnaperingen. Op een vergadering overlegt onze milieuwerkgroep met de leerlingen dat we die dranken en versnaperingen ook op een milieuvriendelijke manier kunnen aanbieden. Dat blijkt helemaal geen probleem: de leerlingen zijn zelfs enthousiast om deze materie doordacht aan te pakken. Enkele weken later vernemen we via de boekhouding dat de directeur eigenhandig enkele drankautomaten heeft aangeschaft. Zijn enige antwoord hierop is 'dat we anders nooit uit de discussie geraken'. Prompt nemen de meeste leerkrachten ontslag uit de milieuwerkgroep en andere werkgroepen. Op de laatste donderdag voor de kerstvakantie worden er in onze school zes automaten geïnstalleerd, compleet met lampen en al, zonder timers, meteen volgepropt en met de rug tegen de stopcontacten zodat niemand de stroom kan uittrekken. Het grote kerstcadeau voor de leerlingen. Als we vrijdagavond het verlof intrekken weet iedereen dat die dingen daar veertien dagen zinloos energie staan te verbruiken, maar niemand reageert. Als ik na de vakantie onze veiligheidscoördinator over de automaten aanspreek, antwoordt die 'dat ze conform de veiligheidsnormen zijn en dat het energiebeleid niet binnen zijn bevoegdheden ligt'. Ik vrees dat mijn verhaal kenmerkend is voor vele scholen waar goedwillende leerkrachten worden genekt door arrogante directies of ongeïnteresseerde boekhouders.Wat we in onze scholen vooral missen zijn pedagogisch begeleiders die duidelijk maken dat de hele school en niet enkel een beperkt groepje idealisten de vakoverschrijdende eindtermen ernstig moet nemen. Een gefrustreerde technisch leerkracht uit Herentals

Twee en een half keer rond

de wereld Twee broers en twee zus sen, alle vier met de fiet s naar dezelfde secundaire sch ool. Dagelijks het trajec t van Sint-Joristen-Distel naar Assebroek , zestien kilometer enkel. Het eerste jaar is het zwaar, vooral als het donker is. Maar me t de nodige kilometers in de benen en met de komst van de lente wordt het leuker. De oudsten ontfer men zich over de jongst en en onderweg haken er andere sch oolgenoten aan. Het gev oel van vrijheid en solidariteit, de gewonn en tijd en de gratis trainin g, dat nemen ze ons niet af. Gelukkig is het jaagpad langs het kanaal veilig. We voelen de wind, zeker als hij tegenz it.We fietsen door landbo uwgebied, langs een natuurreservaat en ons traject zien we ongelo door enkele bewoonde kernen. Op oflijk veel, de natuur loo pt over ons fietspad of wedijvert me t ons in snelheid, op of boven het water. Bij pech trekken we ons sam vriendelijk om onze platte en uit de slag en de school is zo banden tijdens de lessen te herstellen, zodat we ’s avonds vei lig Als het weer te bar is gaa naar huis kunnen. n we met de auto, maar gelukkig gebeurt dat niet veel.W ij ver de schoolpoort en wij ver oorzaken geen opstoppingen aan vuilen de lucht niet. Alle beetjes voor een beter milieu helpen . Als we onze gezamenlijke kilometers optellen, vier maal zes sch ooljaren, tweeëndertig kilo dag trappen we twee en meter per een half keer de aarde ron d. Vier leerlingen van het Kon inklijk Atheneum Assebroek

In de vorige Mosterd verteld

e Dries VdV uit OLVA Bru gge over zijn dagelijkse avonturen, op de fiets van thuis naar school en terug. Deze vier doen hiervoor niet ond er.

Hoe worden wij

n is om op en toners Batterijen emen we dat het verbode die de rn en ve el te zam de pers

Uit ners in tterijen en to en enkel die school de ba gen. We zoud en br ee m s thui p school verkinderen van die we zelf o en el m za in n doen? dingen moge moeten we pt dat? Wat lo K onderbouw r n. eu ke ct ui re br dagogisch di pe n, ee st er Stef Vand ksele De Kraal Win

offennbare Afvalst VAM, de Ope O 34 van de p. n va op rd je west, lees ge Het antwoo se am la V t we het in een voor he maatschappij tterijen hebben ba er ov k ie if . Spec deze Mosterd mer. m nu d en volg

MOS? Vandaag las ik met veel belang stelling de twee brief van het pr de oj graag deel uitm ect Milieuzorg Op School. In MOSterd, de nieuwsdien mogelijk zo aken van de gr oe uden wij laten weten w at wij hiervoor iende groep MOS-scholen. K an U mij als school moe Rudy Her teleer, te n doen? directeur GVB D e Bron, Gooik Dergelijke briev en

aan de provincia of mails vallen geregeld bij MO S bi le school opnemen. MOS-begeleiders die dan zo spoe nnen. We spelen die door dig mogelijk cont act met je

Reacties op deze Mosterd? Bedenkingen bij milieuzorg op school? Ervaringen met MOS? Speel ze ons door. Milieuzorg Op School (MOS), Redactie Mosterd, Graaf de Ferrarisgebouw, Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel, fax 02 553 80 25, 69 [email protected]

Ritje sMOSt met prijzen Surfwedstrijd VERGROENING was het toverwoord dat Ritje in de vorige Mosterd uit de doos wilde halen. De beloofde boeken- of cd-bons bezorgde hij inmiddels al aan de tien winnaars. Ook voor deze Mosterd houdt Ritje 10 boeken- of cd-bons van 20 euro klaar voor klas-, schoolbibliotheek of MOS-project … Verschillende inzendingen per klas kunnen. Per klas is er wel maar één winnaar. Je kan deze bladzijde voor de leerlingen kopiëren. De antwoorden op de volgende negen vragen vind je op het internet, soms ook in deze Mosterd of in de bib. Je vult de gevraagde letter in in het rooster onderaan. Samen vormen die letters ‘een woord dat voor een aanzienlijke besparing van geld en energie’ zorgt.

1. De Wereldwaterdag valt elk jaar op 22 ……. Vierde letter in 5

2. Het IBGE is de Franstalige benaming voor … : het Brusselse ‘Ministerie van Leefmilieu’. Derde letter in 8

3.

…………… is het bekendste broeikasgas. Vijfde letter in 1

4. De voorloper van MOS - alleen in het secundair - is …… …… Twaalfde letter in 6

5. De Vlaamse cartograaf …….. uit Rupelmonde leefde van 1512 tot 1549. Vijfde letter in 3

6. Op www.plan.be kan je reageren op het………………………………………. Negende letter in 9

7. Een ander woord voor blauwe planeet

is ………

Tweede letter in 4

8. Als je een tekening op de MOS-

webstek wil plaatsen,

zend je die naar de ……………. Tweede letter in 7

9. De Schoolkoopwijzer veranderde van naam. Nu heet hij ………………. Tiende letter in 2

2

3

4

5

6

7

8

9

Stuur je briefkaart mét het gevonden zuinige woord én vermelding van je school en naam vóór 15 juni naar MOS, Ritje sMOSt met prijzen, Graaf de Ferrarisgebouw, Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel. Je kan je antwoord ook mailen naar [email protected] met vermelding Ritje sMOSt met prijzen.

70

1

Colofon

Werkten mee aan deze Mosterd: Sabine Caremans Bart Decrop Annita Gijbels Herwig Kevelaerts Lien Loonbeek Philippe Moreau Mike Stoens Rudo Vanhees

Eric Craenhals Nele Dillen Elke Hermans Kristin Kino Lieve Maes Paul Renders Jan Van den Bossche Ines Van Regenmortel

Leen De Busscher Roswitha Gerbosch Katrien Hoeylaerts Johan Lambrix Veerle Moons Ritje Willy Vandermosten

Gastbijdragen: Ann Collys (Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie) Annie Hirschböck (LOkaal GezondheidsOverleg regio Leuven) Jan Luyten (CANON) Lydia Putseys (OVAM) Willy Sleurs (Dienst Voor Onderwijsontwikkeling, departement Onderwijs) Anke van Altena (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling – VODO) Philippe Van de Velde (OVAM) Tineke Van Engeland (Milieukoopwijzer) Veerle Van Engeland (Vlaamse Stichting Verkeerskunde) de verschillende scholen en milieuambtenaren met hun getuigenissen de verschillende administraties en organisaties met hun aanbod Kernredactie: Eric Craenhals Jan Van den Bossche

Lidia Defossez Willy Vandermosten

Paul Renders

Eindredactie: Jan Van den Bossche Opmaak: Lidia Defossez Cartoons: David Schelfthout Foto’s en tekeningen: Afdeling Bos en Groen Basisschool De Kleine Prins, Menen BUSO Ter Bruyninge, Marke Freinetschool Het Trappenhuis, Gent Heilige Maagdcollege, Dendermonde Horteco,Vilvoorde Kleutertuin De Toverstaf, Gent Lidia Defossez Onze-Lieve-Vrouwinstituut Paal, Beringen Sint-Niklaasinstituut, Anderlecht (locatie) Vredeseilanden Vrije Kleuter- en Lagere School,Vlamertinge

Basisschool De Boomgaard, Brugge Basisschool De Vierklaver,Temse De Helix, Grimminge Gemeenteschool Schellebelle-Bruinbeke Horeca- en Sportinstituut,Wemmel Jef Van den Bossche Koen Demuynck Middenschool Sint-Vincentius, Lanaken Sint-Albertus Kattenbroek, Sint-Agatha-Berchem Tim Joye Vrije Basisschool, Berlaar WWF

Verzending: Cardijnschool, Laken

71

72

Provinciale MOS-teams Antwerpen: Proviciaal Instituut voor MilieuEducatie (PIME) vzw Mechelsesteenweg 365 2500 Lier Tel. 015 31 95 11, fax 015 31 58 80 Begeleiders: Elke Hermans, Katrien Hoeylaerts (basis) [email protected] Veerle Moons (secundair en hoger) [email protected]

Limburg: Provinciaal Natuurcentrum Het Groene Huis Domein Bokrijk 3600 Genk [email protected] fax 011 26 54 55 Begeleiders: Rudo Vanhees (basis), tel. 011 26 54 66, [email protected] Annita Gijbels (secundair en hoger), tel. 011 26 54 67, [email protected] Johan Lambrix (basis, secundair en hoger), tel. 011 26 54 59, [email protected]

Oost-Vlaanderen: Dienst Natuur- en Milieueducatie De Kaaihoeve Oude Scheldestraat 16 9630 Meilegem-Zwalm [email protected] fax 055 49 67 98 Begeleiders: Leen De Busscher (basis), tel. 09 267 84 73, [email protected] Roswitha Gerbosch (basis), tel. 09 267 84 74, [email protected] Mike Stoens (secundair en hoger), tel. 09 267 84 59, [email protected]

Vlaams-Brabant: Cel Natuur- en Milieueducatie Provincieplein 1 3010 Leuven [email protected] fax 016 26 72 61 Begeleiders: Herwig Kevelaerts (basis), tel. 016 26 72 57, [email protected] Lien Loonbeek (basis), tel. 016 26 72 37, [email protected] Philippe Moreau (secundair en hoger), tel. 016 26 72 36, [email protected]

West-Vlaanderen: Dienst Natuur- en Milieueducatie Koning Leopold III-laan 41 8200 Brugge (Sint-Andries) [email protected] fax 050 40 34 03 Begeleiders: Bart Decrop (basis), tel. 050 40 32 66, [email protected] Kristin Kino (basis), tel. 050 40 33 80, [email protected] Lieve Maes (secundair en hoger), tel. 050 40 32 83, [email protected]

Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Vlaamse Gemenschapscommissie p.a. Nme-Link Brussel vzw Koningsstraat 171/3 1210 Brussel [email protected] fax 02 209 16 31 Begeleider: Paul Renders (basis, secundair en hoger), tel. 0473 73 67 30, [email protected]

Deze Nieuwsbrief werd gedrukt op Cyclusprint 100% kringloop – PH-neutraal – chloorvrij met plantaardige inkten en wasmiddelen

v.u: J.P. Heirman, directeur-generaal, administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (AMINAL)

MOS is een milieuzorgproject van kleuter- tot hogeschool. Groene School maakt er sinds september 2002 deel van uit. Meer over het project Milieuzorg Op School (MOS) vind je op de MOS-webstek www.milieuzorgopschool.be

Milieuzorg Op School

Coördinatie (Vlaams Gewest): Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid Koning Albert II-laan 20 bus 8 1000 Brussel fax 02 553 80 25 [email protected] (basisonderwijs) [email protected] (secundair en hoger onderwijs) www.milieuzorgopschool.be

Eric Craenhals Nele Dillen Willy Vandermosten Ines Van Regenmortel Wouter Mertens

-

tel. 02 tel. 02 tel. 02 tel. 02 tel. 02

553 553 553 553 553

80 14 82 80 82

73, [email protected] 82, [email protected] 03, [email protected] 72, [email protected] 03, [email protected]

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid

project Milieuzorg Op School

Mosterdpot. Poster als bijlage: MOS-prijsbewust en MOS-gezellig

Recommend Documents