Oplossingen en beheersmaatregelen in het Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap en de NVvA symposiumverslagen Paul Suuste' en Dooh
Nof
Samenvatting
Summary
Dit artikel
This article gives an overview of publicarions on solutions
geeft een overzicht van de publicaties over oplos-
singen en maacregelen in het Tijdschrift voor toegepaste
and control measures published
Arbowetenschap (TtA) en in de proceedings van NVvA sym-
OHS Sciences (Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (TtA)), and in the proceedings of rhe annual conlerences oF the Dutch Occupational Hygiene Sociery (DOHS). The arricle will focus on che frequency ofpublicarion on chis subject,
posia.
Het overzicht geeft inzicht in het aantal keren dat over
dic onderwerp is gepubliceerd, weike organisaties hierover publiceren en welke gevaren en welke maatregelen met welke onderzoeksopzet wo rden behandeld.
Oplossingen en beheersmaatregelen zijn frequent onderwerp van artikelen in
TtA en in de proceedings van NVvA sympoTtA in de
sia. Ruim 20o/o van alle volwaardige artikelen in
periode l988-2002 en van alle symposium bijdragen (1984-
in
the Journal of Apptied
on the rype oForganisations who publish, on che rype of hazards and soludons discussed as well as the resea¡ch methods used. Solutions and control measures are lrequently discussed in
TtA and during contributions ro DOHS conferenMore than 20 o/o oî all full-fledged articles in TtA in the period 19BB-2002 and ofall conference contriburions deal articles of
2003) behandelen dit onderwerp.
ces.
Universiteiten voeren de lijst aan van de TtA publicaries over dit onderwerp en arbodiensten zijn leidend bij de NVvA
with this subject.
symposia. De 'prakrijkervaring' waar de meesce arbeidshygië-
Research groups ofuniversities publish the largest number
nisten behoefte aan hebben komt ¡uimschoocs aan bod in de
TtA
arcicles, occupational health services are leading
symposia. De arbeidshygiënisten van arbodiensten, al dan
tributions to DOHS conferences. The often heard call by
niet in combinatie met universiteiten, leveren ook een grote bijdrage aan TtA. Het vaak gehoorde argument, dat bij arbodiensten geen tijd is om artikeien te schrijven, lijkt dus niet
occupational hygienists for'practical experiences' is being
oP te gaan.
Chemische agentia in al hun verschillende vormen en de beheersing van de blootstelling aan deze stoffen zijn dominant aanwezig en er is naasr blootstellingbeperking verrassend veel aandacht voor brongerichte maatregelen. De beperkte aandacht voor geluid en voor vezels valt op, omdat deze gevaren dan wel zeer lrequent voorkomen, dan wel vooc de nodige commotie hebben gezorgd. Een cweede punt dac opvalt is
of
in con-
answered satisfactory. Occupadonal hygienists, sometimes in
jolnt cooperation with
researchers from universities, also contribute to a large extenc to TrA. There does not seem ro be much evidence for the argument that occupacional hygie-
nists, employed by occupational health services, have no rime
for wricing articles. Exposure to all kinds of chemical agents and conrrol measures
for exposure to chemicals are lrequently discussed subjects
and surprisingly much attention is being paid co solutions aimed at elimination olsources. Control measures for noise
de spaarzame rapportege van interventiestudies.
and mineral fibres are mentioned sparsel¡ and this is remar-
Als laa¡ste is de geringe aandachc voor het ontwerp en de
kable since these hazards occur frequenrly or have caused
imp[ementatie van maatregelen en oplossingen opvallend. Arbeidshygiëniscen lijken nogal gefocussed op de aspecten
lor of turmoil. Furthermore, rhe limiced occurrence of intervention studies is noticeable.
analyse en evaluatie van hun vakgebied en hebben nog te
Surprisingl¡ design of solutions and implementation of con-
weinig oog voor de relatie cussen ontwerp en eFfecten en voor de organisatorische consequenties van hun adviezen. Deze
¡rol measures does not seem to be an important topic. Occupational hygienists seem to concentrate strongly on the subjeccs analysis and evaluacion in their fìeld ofexperrise. The design of solutions and organisational implicarions oÊ their consulting work are being taken on only ro a limited
aspecten
zijn in een verwant vakgebied, de veiligheidskunde,
beter oncwikkeld en daar kunnen arbeidshygiënisten hun voordeel mee doen.
a
extend. These aspects are more lully developed in a relaced
field oÊexpertise, rhe safety science. Occupational hygienists should make betcer use of rhis expertise.
1: sectie Wiligheidsþunde, Tþchnische Uniuersiteit Delfi, Postbus 5015,
2600 GA Delfi
2: Arbo Unie B.V Postbus 1225 3430 BE Nieuwegein
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
85
INLEIDING
MATERIAAL EN METHODE
'De arbeidshygiëne richt zich op het herkennen, evalueren en beheersen van chemische, fysische en biologische Êactoren in
Voor dit overzicht zijn rwee verschillende bronnen gebruikt; de artikelen in het Tijdschrift voor toegepaste
werksituaties.' Deze verkorte versie van de definitie van de
Arbowetenschap (TtA) uit de periode 1988-2002 en de pro-
arbeidshygiëne maakt duidelijk dat beheersen, ofanders gezegd, het adviseren over en ondersteunen bij het ontwerp
ceedings van de NVvA symposia (1984-2003). De symposia ziln een jaar na de oprichting van de vereniging, in 1983,
TtA
is vanaf het eerste nummer
in
en de implemenratie van oplossingen en maatregelen, een
gestart en het
van de peilers is van de arbeidshygiëne, evenwaardig aan het
geraadpleegd.
herkennen en evalueren. Oplossingen en maatregelen zijn er
in alle soorcen en maten. Ze kunnen variëren van eenvoudige
Voor het TtA heeft de vraagstelling zich beperkt tot volwaardige artikelen in TtA. Dus literatuuroverzichten en TtA
persoonli.jke beschermingsmiddelen tot het ontwerp van
supplementen met abstracts van symposia, zoals her weede
1988
inherent veilige productie eenheden. Dit artikel bespreekt de
Nacionale symposium Asbest en Longziekten (2001) en de
publicaties over oplossingen en maatregelen, gepubliceerd in
NVvA symposia (2000-2002) zijn niet in dit overzicht meegenomen. Voor het TtA zijn artikelen geselecteerd met onderbouwde uitspraken over de hvaliteit van maarregelen. Voor publicaties uit de symposiumverslagen is een minder streng criterium gehanteerd en bijdragen zijn opgenomen,
het Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap en gepresen-
teerd op de symposia van de NVvA.
Er zijn een paar aanleidingen voor dit artikel. Om te beginnen viert de NVvA dit jaar haar vierde lustrum. Een goede reden voor bezinning op hetgeen er in de ovintig jaar sinds de oprichting van de NVvA gerealiseerd is op het tetrein van oplossingen en beheersmaatregelen. Op de cweede plaats werkt de NVvA sinds enkele jaren aan de totstandkoming van een leerstoel Arbeidshygiene. In de motivering van de wenselijkheid van deze leerstoel scherst de NVvA een voorlo-
pig profiel van de te benoemen hoogleraar. Hierin zijn de oncwikkeling op het gebied van beheersmaatregelen en het leggen van verbindingen met de twee andere peilers, herken-
die oplossingen en maatregelen als thema hebben. Indien één
of meerdere auteurs hetzelfde onderwerp in beide bronnen hebben gepubliceerd, zal alleen de
TtA bijdrage wo¡den ver-
meld.
Binnen de arbeidshygiëne wordt een onderscheid gemaakt tussen bron, blootstelling en interne dosis. Blootstelling wordt ook wel externe dosis genoemd, maar deze term is verwarrend daar dosis gekoppeld is aan opname en externe dosis niets over opname zegt. In vrijwel alle artikelen zijn de bloot-
nen en evalueren, belangri.fke aandachtspunten. Een overzicht
stellingmetingen aan de verschillende gevareo gebruikt om de
van de stand van zaken van oplossingen en beheersmaatrege-
kwaliteit van maatregelen vast te stellen. In een paar artikelen is de benadering van de inte¡ne bloocstelling het evaluatiecri-
len kan de nadere uitwerking van het profìel van de hoogleraar ondersreunen. To¡ slot valt de laatste jaren een toename te constateren van initiarieven voor het opzetten van databestanden voor oplossingen. Een over¿icht van oplossingen en beheersmaatregelen kan een bijdrage leveren in de besluiwor-
terium voor maatregelen. Voor de vierde onderzoeksvraag zijn de maatregelen en oplossingen gerypeerd en is een onderscheid gemaakt tussen organisacorische en technische maatregelen en oplossingen. Bij
ming over nieuwe initiatieven hiertoe en de daarin te kiezen
technische maatregelen is de eenvoudige indeling gehanteerd
benadering.
van bron, blootstelling en persoonlijke bescherming. Deze
indeling komt overeen met de arbeidshygiënische strategie.
Bij het opstellen van het overzicht is uitgegaan van de volgende onderzoeksvragen:
resultaten Hoe vaak wordt er over oplossingen en maatregelen gepubliceerd?
HET TIJDSCHRIFT VOOR TOEGEPASTE
\Øelke organisaties publiceren over oplossingen en beheers-
ARBOWETENSCHAP
maatregeIen?
rVelke gevaren worden met welke onderzoeksopzet in welke
Welk rype maatregelen wordt besproken?
ln het artikel worden de bovenstaande
Het eerste nummer van TtA starr enthousiast 'Het is zover: krijgt een wetenschappelijk katern (Vernoo¡ 1 988). Ondersteund door
hec Maandblad voor Arbeidsomstandigheden
bedrij ßtakken onderzocht?
vragen op een
beschrijvende wijze beanwoord. Nier alle artikelen uit
TtA
Godfried Korstjes, de hooFclredacteur van het toenmalige Maandblad voor Arbeidsomstandigheden, ook wel MAO genoemd, start de redactie bestaande uit de vier zogenaamde
blijft
over oplossingen en maatregelen vallen onder de categorie
kerndeskundigen. De samenstelling van de redactie
'arbeidshygiënisch onderzoek'. Ook uir het ergonomisch en
veiligheidskundig vakgebied zijn in TtA publicaties verschenen over de kwaliteit van maatregelen en oplossingen. Deze artikelen worden in een aparte paragraafbehandeld. In dit
jzar ongewilzigd, waarna het tijdschrift door de NVvA wordt voortgezec en als zelfstandig tijdschrift wordt uitgegeven. In 1994 maakt de toenmalige redactie de balans op. 8070 van de aangeboden kopij wordt in het TtA geplaatst en het
artikel zullen de termen 'oplossingen, maatregelen en beheers-
leeuwendeel van de94 geplaatste artikelen is arbeidshygië-
maacregelen' als synoniemen van elkaar worden gebruikc.
nisch en bedrijfsgezondheidskundig van aard (Vernooy,
86
den
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr
4
Tabel I Artikelen in TtA naar .jaar en vakgebied
1989 1990 t99l (3) (6) (5) (6)
1988
Gebied{aar (aanral
1992 (5)
1993 1994 1995
1996 1997 1998
1999 2000 2001 2002 Toraal (4+l)l (4+1)l
(3) (6) (4)
(5)
1-l
7
B9
4
44
I
t3
(5) (4) (4) (4)
nummefs per jaar) Vakgebied
Arbeidshygiëne31676B Bedrijfsgezond-
44 -2 -l
heidskunde44594 Ergonomiel-122 Veiligheidskunde AEcO
-
psychologie-
ll
1
2
1
Anders:57432
59
boekbespreking, brief, persbericht Gezondheidsraad
To¡aal
13 27
l8
20
1: (+1) themanummers met abstracts uan
16
8
17
13
16
l2
t5
0
14
).
).18
syrnposia
1994). Ondanla de samenstelling van de redactie komen de
ingezonden brieven hebben geleid. Het becreft de spreiding
andere vakgebieden slechts mondjesmaat aan bod. Voor de
periode l9BB-2002 geeft tabel 1 een overzicht van de artikelen naar vakgebied.
in B-uurs concentraties (Scheffers ea, 2000) en het themanummer uit 1999 over normering van stoFfen met chronische efÊeccen (Marquart ea,, 1999).
Ten opzichte van de eerste zes jaar is de verhouding tussen
In totaal zijn in
artikelen uit de verschillende vakgebieden gewijzigd. Met de nieuwe redactie zijn arcikelen uit de bedrijfsgezondheidszorg, de ergonomie en de arbeids- en organisatiepsychologie en sociologie vrijwel verdwenen en is de veiligheidskunde een
de beschouwde periode 71 artikelen verschenen die verslag doen van arbeidshygiënisch empirisch onderzoek.34 van deze artikelen bevatren onderbouwde informatie over de kwaliteit van maatregelen en oplossingen (tabel 2) en dac is bijna de helft.
opkomend aandachtsgebied voor het újdschrift. Verder verschijnen Engelstalige artikel (Demps ey, 2000; Maidment en
Frair,2002, Hale,2002), komen er persberichten van de Gezondheidsraad in het blad en nemen de ingezonden brie-
Welke organ¡sat¡es publ¡ceren in TtA over oploss¡ngen en maatregelen?
ven in aancal toe. Uitgaande van de eerste auteur vân de artikelen zijn de
Hoe vaak wordt er over oploss¡ngen gepubl¡-
meeste artikelen afkomstig van universitaire onderzoeksgroe-
ceerd in TtA?
pen.
In
cotaal zijn 21 publicaties door deze groepen geschre-
ven, soms in combinatie met een Arbodienst, soms met een
In totaal zijn 89 artikelen gepubliceerd over het arbeidshygiënisch vakgebied (tabel 1). Deze publicaties kunnen in d¡ie
bedrijf en in één geval semen met een externe consultant. Het Utrechtse Institute lor Risk Assessment, voorheen de
soorten worden onderverdeeld. Alleree¡st de artikelen die ver-
\Øageningse vakgroepen Luchthygiëne en -verontreiniging en
Dit
slag doen van empirisch onderzoek.
is veruic de grootste
groep. Daarna volgen de verschillende literatuuroverzichren,
Gezondheidsleer schrijft de meeste artikelen, direct gevolgd door de Nijmeegse afdeling Toxicologie van de Delftse sectie Veiligheidskunde. Dit zal niemand verbazen, want weten-
mmmf in de bouw (Remijn, 1989a), ultraviolette straling (Schuurmann en Zwaard, l9B9), cyrostatica (Sessink en
schappers moeten immers publiceren. Wat opvalt is de grote
Bos, 1989), lichaamstrillingen (Bongers
bi.f
zoals
ea.,
1992), straling
bij de metaalbewerking (Heesen en Raalce, 1995). Een derde groep zijn de beschouwende artikelen. Voorbeelden van deze groep zijn de publica(Passchier, 1992), oÊtoxische stoffen
ries van Zielhuis over arbeids- en rusttijden en blootstelling
drage vao de Arbodiensren, die danwel zelfstandig, danwel
met bedrijven publiceren. In totaal wordt een kwart van de artikelen door deze groep verzorgd. De verschillende TNO institucen zijn de hekkensluiters. Zij hebben slechts 5 publicaties over maatregelen en oplossingen op hun naam staan.
aan chemische stoffen (Zielhuis ea, 1989) en over risicogroe-
pen en MAC waarden (Zielhuis ea,
l99l),
het NVvA voor-
stel voor een grenswaarde voor handarmtrillingen (Boshuizen
en W'eerd, 1988), of de discussie over de gezondheidseffecten
Welke gevaren worden met welke onderzoeksopzet in welke bedrijfstakken onderzocht?
van mmmÊ(Burdo¡f en Swuste, 1992). In latere rìummers van
TtA zijn twee artikelen uit
deze groep verschenen die,
overigens op uitnodiging van de redaccie, tot een stroom ven
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
Bijna alle publicaties gaan over onderzoek in Nederlandse bedrijven en bedrijfstakken. Er zijn een paer uitzonderingen. 87
Täbet 2 Arbeidshygiënische artikelen in
N
J^u
Mtr
TtA over maatregelen
Gevaar
Referentie
en oplossingen BedrijÊstak, type
bedrijf
Maatregelen, technisch en organisatorisch
Bron Blootstelling Pbm l 988
2l
l 989
104
7
5
Tiillingen
Bouw
Mulder Remijn
Tiillingen
Vervoer (weg)
+
Stol, vezels Chemicaliën, PAK's
Bouw Metaal (cokes)
+
Tiillingen
Vervoer (weg)
Chemicaliën, lachgas SroC chemicaliën, huid, geluid Sto[ chemicalien, huid, Stof, chemicaliën, huid, geluid Stof Chemicaliën
Gezondheidszorg (OK) Chemie (rubber) Chemie (rubber)
Chemicaliën Chemicaliën, lachgas
Research labs
+
Gezondheidszorg (OK)
+
Onderhoud,
Chemicaliën, oplosmiddelen.
Research labs
+
werkmethode
Trillingen
Vervoer (weg, terrein,
+
industrie)
+
Onderhoud, voorlichting
Dive¡s
+
+
ea ea
Kant
ea
Swuste ea
Nossent ea Heesen Heeremans ea
t991
Roodbeen ea
4
Scheepers ea
Zwaard ea
1992
Swuste ea
5
Onderhoud, ervaring
Hesse[s ea
Jongeneelen Veld
1990
Crommelin
ea Chemicaliën
Geluid
Bos ea
Onderhoud Voorlichting
++ +
?
Houwerwerkende industrie
+ + +
+
+ + +
++ +
2
1
t994
6
)
1995
4
Rooij
ea
Kuile ea Marquart ea Hollander ea
ea
Jongedijk
+
+
Voorlichting, werkmethode
Research labs
+
+
Chemicaliën, PAK's, huid
Metaa[ (cokes)
Chemicaliën, lasrooh oplosm.
Chemicaliën, huid,
Chemie (rayon,polyester) Tirinbouw Gierteelt)
bestrijdingsm
Research labs
Stof, rar-antigenen
(proeldierlabs)
StoÊ
Voedingsmiddelen (bakkerijen) Klein metaal
Baarda ea
Chemicaliën, oplosmiddelen
Zwaud
Chemicaliën
ea
arbobeleid
+
Overheid (leger)
t993
Organisatie
+
++ +
++ +
'!l'erkmethode +
Research labs
t996
7
Dekkers ea
Tiillingen
Industrië[e reiniging
+
Swuste ea
Divers Chemicaliën, oplosmiddelen
Divers
+
Research labs
+
Chemicaliën, desin[ectie
Gezondheidszorg
Chemicaliën, oplosmiddelen
Research labs
Endotoxinen Stoe, kwar¡s
Voedingsmiddelen (aardappel)
Chemicaliën oplosm. Chemicali¿n, huid,
Chemie (ver0 Landbouw (bananen)
Zwaatd
t997
t998
Leutscher ea Zwaatd ee
7
J
ea,
2
Zock
ea
Spee ea
r999
5
2000
2
2001
)
Heussen
Puijvelde
ea
+ +
+
*
Werkmethode
bestrijdingsm.
2002
4
2
Maidment
ea
Tielemans ea
Tot
71
Chemicaliën Chemicaliën
mkb Divers
?
34
N: tltaal aantal drbeiúhygiëniscbe artiþelen zuer empirisch ondetzoeþ Mtr: aantal artiÞelen ouàimaatregelen en oplosingen Pbm: persoonlijhe beschermingsmiddelen
Allereerst her verslag van onderzoek naar beschermende k-leding in de bananenplantages in Costa fuca (Puijvelde en
Spruit, 2001). Dit is het enige voorbeeld van Nederlands onderzoek buicen de landsgrenzen. Andere uitzonderingen
zijn 88
de artikelen over de Britse
COSHH Essentials
(Maidment en Fraic 2002) en over de opzet van een databestand voor oplossingen, waarin zowel nationale als internationale gegevens over werkzame oplossingen en maarregelen opgeslagen kunnen worden (Swuste ea,1996). Als laatste
wordc het substitutieprincipe besproken van de beleidsnota
T'rjdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr4
Strategienota Omgaan met Scoffen (SOMS), dat onder de noemer van een 'integrale werkplek effeccen eva{uatie'een raamwerk geeft voor de invoering en evaluatie van nieuwe stoffen (Tielemans ea, 2002).
Uit tabel 2 6lijkr, dat
veel onderzoek
bij researchlaboratoria is
ste is er het onderzoek met proefpersonen.
In
rwee srudies
wordt deze opzet gebruikt, bij het trillingsonderzoek van chauffeurscoelen en bij het onde¡zoek naar blootsceiling aan bestrijdingsmiddelen in de sierteelt (Marquarr ea, 1994). In de helft van de gepubliceerde artikelen wo¡den werkplek-
uitgevoerd. Hier zijn maatregelen ter reducrie van rar-anrige-
ken vergeleken.
nen (Hollander ea, 1994) en oplosmiddelen de onderwerpen. Voor oplosmiddelen wordt uirgebreid onderzoek verrichr
binnen één bedri.jl of organisarie zijn of tussen organisaties. Uit de vergelijking zijn uitspraken over maarregelen af te leiden indien werkplekken op dir aspecr verschillen. Klassiek
naar determinanten van blootstelling (Heeremans en Zwaard, 1990; Zwaard en Verschoor,
l99I; Zwnrd
ea, 1996; Zwaard
Dit kunnen
vergeli.jkbare werkplekken
incerventieonderzoek, waarbij de kwalireir van maarregelen
en Steeg, 1997) e¡ naar de kwaliteit van zuu¡kasten (Roodbeen en \Øaegemaekers, 1991, Zwaard ea,1995). De
bepaald wordt uit voor- en nameringen is echrer beperkt. Her
andere bedrijfstakken, die dominant aenwezigzijn, zijn de
een voorbeeld van. Daar is de bron, de ratren,
bouw, de vervoerseccor, de gezondheidszorg, de chemie en de
rieerd. Bij de aardappelverwerkende indusrie (Zock, l99B)
metaal.
en in operatiekamers (Kanr ea, 1990) zijn procestechnische maatregelen ter reductie van respecievelijk de endotoxine en
eerder genoemde onde¡zoek onder proefclierwerkers is daar
in aantal geva-
Het overzich¡ laat een heel scala van gevaren zien; chemische
de lachgas blootstelling geëvalueerd. Een laatsre voo¡beeld
agentia, trillingen, biologische facoren en geluid. De hoofd-
moot van de artikelen blijven de chemische agenria, die
van een interventiestudie komt uit de sraalindustrie, waar de effeccen van een 'hygienische werkweek op de PAK bloorsrel-
samen met oplossingen in de verschillende sectoren van de
ling wordt gerapporreerd (Rooij ea, 1993).
chemische indusrrie worden onderzocht, zoals de rubberver-
fiomhout, 1990; Nossent ea, 1990), de rayon- en polyesterindustrie (Kuile ea,1994) en daa¡buiten (tabel 2). werkende induscrie (Swuste en
De aandacht voor trillingen beperkt zich vooral tot de beginperiode van het tijdschrift, in de bouw (Hessels ea, 1988), in de vervoersector (Mulder en Remijn, 1989; Veld, 1989,
Welk type maatregelen worden besproken? In tabel 2 staan de rype maatregelen die middels onderzoek onderbouwd zijn. Het merendeel van deze maatregelen grijpt in op de blootstelling. Dat verwacht je ook van arbeidshygiênisch onderzoek. De survey in de rubberverwerkeode
in 1996 in de industriële reinigingsecror (Dekkers en Burdorf;, 1996).
werp van studie gehad. Bij een aantal studies zijn specifiek de
Maatregelen tegen lawaai worden in de rubberverwerkende industrie beschreven en bij militaire kappellen en tamboer,
zoals
Swuste ea, 1992) en mer een uitschierer
korpsen (Bos en Weele, 1992). Oplossingen ter beperking van blootstelling aan mmmÊworden opvallend genoeg slechts één keer gerapporceerd,
in de bouw (Remijn, l9B9b).
industrie heeft her gehele scala van maatregelen tot ondereffecten van persoonlijke beschermingsmiddelen onderzocht,
in de eerder genoemde staalindusrrie en de airstream
helmen in hetzelfcie bedrijf (Jongeneelen en Oosrerink, 1990), of het efFect van handen wassen in de sierteeh en de beschermende kleding in de Cosra-Ricaanse bananenplantages.
Naast stationaire stofmetingen en persoonlijke mecingen van
de inhalatoire en dermale blootstelling en biologische moni-
Brongerichte maatregelen, die de emissie van de gevaren
toring is een range van additionele merhoden in gebruik.
beïnvloeden komen verrassend vaak aan bod. Bij her rrillings-
lvfet vragenlijsten of korte enquêtes wordt de kennis over
onderzoek is dit niec zo verwonderlijk, daar de meetmethode op de bron is gericht. Binnen de operariekamers zijn bronnen onderzocht, die naar verschillende gaslekken leidden (zie ook
gevâren geïnventariseerd
of inzicht gegeven in uitgevoerde
activiteiten. In late¡e artikelen verschijnc sceeds vaker een in combinatie mec een raakanalyse, een multimomentopname-cechniek, of een continue observatietechniek. De videoregistratie doetzi)n inrrede in het bakkerij procesanalyse
onderzoek en m¿akr een gedetailleerde inrerpretatie van b
loo tstellingpacronen
mogelijk (Jongedijk ea, 199 5).
Ruigewaard,l99l). En binnen de klein metaal bij onwettingsbaden het oplosmiddel de bron. Hier is uit
Scheepers en is
milieuoverwegingen een verbod op het gebruik van rrichloorethaan uicgevaardigd. Dir is begrijpelijk, omdat deze srof een effect heeft op de ozonlaag. Als dan reruggegrepen wordr op de klassieke onrvettingsmiddelen (tri
Een beperkt aantal studies is experimenreel van aard. Onder
laboratorium condities is de kwalitei¡ van maatregelen onder-
oÊ per) inrroduceerr de vervanging echter een aanzienlijk risico op de werkplek (Baarda ea,1995).
zocht, zoals de eerdergenoemde zuurkasten oFlokale afzui-
ging (Crommelin en Sregehuis, 1992). Een ander rype experimentele studies bepaalt de blootstelling onder gecondirioneerde omsrandigheden.
Dit
is op een aantal manieren uirge-
voerd. Bij het onderzoek naar lasrook is een dummy
gebruikt, in de researchlaboratoria zijn de handelingen en activiteiten gestandaardiseerd en in hec rrillingsonderzoek in de industriële reinigingsbranche is de bron bemeren. Als laar-
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
Behalve de technische maarregelen geelt rabel 2 een overzicht van de organisatorische maatregelen. Dat is een vrij korce
li.jst, die vaak nier veel verder komr dan voorlichring, onder-
houd en we¡kmethode. De invloed van deze facroren op de risicoperceptie en op de hoogre van de blootstelling is duidelijk en wordt doorgaans met behulp van korre enquêtes en observaties onderzochr. De rubbe¡verwerkende indusrrie is 89
dermate hoog zijn dat t¡ansmissie beheersing niet het gewen-
het enige voorbeeld waar getracht is de kwaliteit van het arbeidsomstandigheden beleid van de indivlduele rubberverwerkende bedrijven vast re stellen. De knelpunren uir het arbeidshygiënisch survey van de bedrijfstak zijn vergeleken met de beleidsaandacht van het management voor de ver-
het orkesr. Deze maatregel klinkc logisch, maar zal op de
schillende gevaren.
nodige weerstand kunnen rekenen en de schrijvers merkten
Een zeer relevante vraag is natuurlijk of de maatregelen en
baarheid eerder een taak is voor personeelszorg en manage-
oplossingen ook het gewenste effect hebben gehad. Hec ant-
ment'.
woord is niet zo een twee drie duidelijk. Voorbeelden uit de bouw mer een vochrverneveling tijdens veegwerkzaamheden (Spee ea, 1998) tUken een adequaat alternatiefen zijn veel
Een laarste punt is het referentiegedrag van de auteurs. De
ste effect heeft.
Bij de militaire orkesten werd het artikel afge-
sloren met een aantal organisatorische maacregelen, waaronder het beperken van de oefenti.f d, zowel individueel als in
in het arrikel op dat'de analyse van de praktische uirvoer-
minder tijdrovend en belascend dan het opzuigen van hec bouwvuil. En ook de piekblootstellingen aan oplosmiddelen
bij de productie van autoreparatielakken is
mec verschillende
transmissiebeperkende maacregelen te beheersen (Heussen,
2001). Maar in veel bedrijven geven de maatregelen veel minder bescherming en beheersing van het gevaar dan wense-
lijk
is,
TtA artikelen. Dat antwoord is celeurscellend. In de referentielijsten staan verwijvraag is of aureurs verwijzen naa¡ andere
zingen naar rapporren, naar het MAO, of naar internationale
literatuur, maar het TtA komr er bekaaid van af. Een beperkt aancal auteurs verwtlzen naar eigen werk, dat eerder in TtA is verschenen en slechts drie auteurs verwijzen naar
TtA artike-
len van aoderen.
ofde onderzoeksopzet levert geen gefundeerd oordeel
over het effect van de maatregel op. Het effect van handen
dit laatste. De onnauwkeurigheid in de blootsrellingbepaling, aFgeleid uit
wassen in de sierteelt is een voorbeeld van
veegresidu's, was dermate groot dac het effect van de maatre-
gel niet uit de veldmetingen was op te maken. Aantoonbaar beperkt functionerende maatregelen zijn gerapporteerd in de rubberverwe¡kende industrie, in de houwerwerkende industrie (Heesen, 1990) en de inroductie van
Maatregelen en oplossingen uit het ergonom¡sche en veiligheidskundige vakgebied Artikelen over ergonomisch en veiligheidskundig onderzoek zijn in TtA minder Êrequent verschenen (tabel 1). Een deel van deze publicaties behandelt oplossingen en maatregelen (tabel 3). De meeste artikelen zijn geschreven door universitaire groepen, in combinatie met een externe Arbodiensc,
of
Bij de ergonomische publicaties
moderne endoscoopdesinfectors in de gezondheidszorg heeft
een interne Veiligheidsdienst.
geen verlagend effecr op de blootstelling aan het desinfectie-
is de va¡iatie iets groter en schri,iven ook auteu¡s van een ken-
middel glutaaraldehyde (Leucscher ea, 1998). De maatregelen kunnen suboptimaal Ê¡ncdoneren, of nieuwe apparatuur
niscentrum en een adviesbureau hun bevindingen op.
Tabel
3
Jaar
Ergonomische en veiligheidskundige artikelen in Gevaar
Referentie
TtA over oplossingen en maatregelen Bedrijfstak, rype
bedrijf
Maatregelen, technisch en organisatorisch
Bron
Ba¡¡ière
Mens
Organisatie
Ergonomische artikelen
1990
(sierteelt)
Dieeën
Fysieke belasting
Tuinbouw
l99I
\Øall
Fysieke belasting
Kantoor (onrwerpafcleling)
1992 1994
Snijders ea
Uitglijden
Divers
Verburg
Fysieke belasdng
Voedingsmiddelen
1995
Peereboom
Fysieke belasting
Vervoer
Vertrekkende treinen Gestoorde procesgang
Vervoer (rail) Metaal (staallabriek)
Materiaalstroom Gestoorde procesgang
A-fualverwerking Voedingsmiddelen zoetwâ
ea ea
+ + +
(melkfabriek) (rail)
+
+
Veiligheidskundige artikelen
2001 2002
lVielaard
2002 2002
Zanikken Blom ea
Swusre ea
lVerkmethode Cultuur, kwali¡eit VMS Kwaliteit VMS Kwaliteit VMS
introduceerc handelingen die blootstellingverhogend werken
Twee van de vi,jÊergonomische studies doen verslag van een
bij het laboratorium voor proefdieren - oF de bron is eenvoudigweg te groot of te sterk. Bij onderzoek naar rrillingen en lawaai is dit vaak het geval. De bronsterke kan
test van oplossingen, die een grote gelijkenis vertoon! met consumententest. Dieeën (1990) heeft verschillende soorten
-
zoals ook
90
stoelen uitgetest bij proefpersonen, die lopende band we¡k
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) n14
verrichten in de sierteelt. Met eenvoudige ergonomische hulpmiddelen zijn de diverse maten van de stoel bepaald en een korte enquêre geeft uitsluitsel over hec comfort van de
Het cweede onderzoek bepaalt de slipvastheid van veiligheidsschoenen (Snijders ea, 1992). De schoenentest is zon' der tussenkomst van proefpersonen uitgevoerd. Op een band s¡oel.
de frequentie van de NVvA symposia op gemiddeld eens per
uit deze periode zijn afgesloten met In 1998 zijn een aantal veranderingen doorgevoerd. De frequentie is gestegen. Het is nu een twee jaar. Vier symposia
een verslag van lezingen.
jaarli,iks evenement geworden, waarbij de proceedings tijdens het symposium verkrijgbaar zijn en de absüacts vooralgaande
zijn krachten en wrijvingscoëfÍìciënten van de schoenen berekend en zijn de betere veiligheidsschoenen uit de test gerold. De andere drie artikelen zijn verslagen van interventiestudies bij beeldschermwerk (\Øall ea, 1991), de int¡oductie van stoelen bij de verpakkingsafdeling van een melkfabriek
aan het symposium in
(Verburgh ee.,7994) en het heronrwerp van een Put in de werkplaats voor treinonderhoud (Peereboom, 1995)' Deze studies maken gebruik van caakanalyses en van methodes om
L984: 1986:
de frsieke belasting te meten middels multi-momentoPnametechnieken ofvia een continue registratie techniek met incli-
1990:
nometers. Hiermee is de blootstelling, de frsieke belasting, gekarakteriseerd vooralgaande aen en na de interventie. In
L992:
het onderzoek naar het heronrwerp van de onderhoudsput
TtA gepubliceerd worden. Vanaf
2001
is de duur van het symposium verlengd van één naar rwee dagen. Het overzicht van de symposia uit het rwintig jarig bestaan van de
NVvA staat hieronder vermeld.
Oprichringssymposium- geen proceedings Meetstrategieën voor chemische belasting cen behoeve van risicoanalyse (Utrecht)
Beheersmaatregelenin deArbeidshygiene (Amsterdam) Meten van blootstelling aan chemische stolfen op de werkplek: normalisatie en kwaliteitsborging
(Delft)
is
1993:
De wijze en effecdviteit van adviseren (Amsterdam)
mock-up van het conceptontwerp.
7996:
Recht op professioneel advies (Zwolle)
De veiligheidskundige studies zijn anders van opzet. Niec bloocstelling, maar ongevalscenario's zijn hier het cent¡ale thema. De scenario's bestrijken een scala van gevaren en zijn
1998:
door collega ergonomen eveneens een sterkte-zwakte analyse uitgevoerd van verschillende ontwerpen, waaronder een
-
geen pro-
ceedings
gestoorde procesgang
in een staalbedrijf (Swuste ea,2002)' in
1999:
Êase
(Eindhoven)
Be symposium, Arbeidshygiene en Arbozorg
in het
midden en kleinbedrijf (Rotterdam)
2000:
9e symposium, Arbeidshygiëne, wetenschap en
praktijk (Rotterdam)
2001:
10e symposium, Blootstelling van gisteren tot mor-
gen (Rotterdam)
een chocolade zoetwaren bedrijf (Blom en Swuste, 2002) en
in de afralverbrandingsector (Zwanikken en Swuste, 2002).
in onrwerp,
beheersmaatregelen in de onrwerp
met een paar technieken vastgesteld; een foutenboom analyse van het vertrekproces van treinen (rX/ielaard en Swuste, 2001), ofeen uitgebreide procesanalyse met een focus op de
7e symposium, Arbeidshygiëne
2002:
11e symposium, Kennismanagement in de arbeids-
hygiëne (Rotterdam)
De aoalyse van het productieproces is soms zeer gedetailleerd, omdat de menselijke Êactor een belangrijk onderdeel van de scenariot kan zijn. Onder de menselijke faccor wordt niet apriori het, al dan niet opzettelijk, overtreden van regels en procedures verstaan. De analyse richt zich op de beperkingen,
Hoe vaak wordt er over oplossingen gepubli-
die de cechnologie de werknemers oplegt tijdens het verhelpen van storingen. Het onderzoek in het chocolade zoetwa-
ceerd in de proceedings van NVVA symposia?
2003:
12e symposium, Nieuwe trends
in de arbeidshygië-
ne (Zeist)
ren bedrijfis daar een goed voorbeeld van, waar overigens
ook bleek dat een vergelijkbare Russische vestiging een betere veiligheidsprestatie had dan de Nederlandse vestiging. Behalve de aandacht voor het productieproces
wordt in
deze
studies een expliciete relatie gelegd met het managen van veiligheid van de onderzochte bedrijven. Daarin verschillen deze arrikelen met die uit de andere vakgebieden. De managementcomponenten van de scenario's zijn onderzocht, bijvoorbeeld bij vertrekkende treinen. Een ander voorbeeld is het onderzoek in het staalbednjI waa¡ de organisatiecultuur onderwerp van studie was en waaruit het succes oÊ het lalen van veiligheidsintervenries kon wo¡den verklaard,
ofde
In de tien symposia waarvan proceedings zijn uitgebracht, zijn in totaal 232 presenratie.s te vinden. In 57 gevallen betrof het presentaties die handelen over oplossingen en beheersmaatregelen. Van vier presentaties ontbreekt in de proceedings een publicatie. Deze vier presentaties zijn op basis van het ingediende abstract wel meegenomen in de bespreking van de publicaties. Twee presentaties zijn eveneens in hecTtA gepubliceerd, zodat aan te behandelen symposiumbijdragen 55 publicaties resteren. Een overzicht van alle publicaties
wordt gegeven in tabel 4.
twee
andere scudies waar de kwali¡ei¡ van hec veiligheidsmanage-
De symposia van 1990 en 1998 hadden beheersmaatregelen
mentsysteem van het bedrijfonderwerp van onderzoek was.
als hooÊdthema.
In
beheersmaatregelen ties aan de orde.
NWA SYMPOSIA In de
eerste veertien jaar na de
beide symposia kom¡ het onderwerp
in iets meer dan de helÊt van de publica-
In drie symposia (1986, 1992, 1993)
zUn
geen publicaties over oplossingen en beheersmaatregelen te vinden. Dit is begrijpelijk, aangezien deze drie symposia the-
oprichting van de NVvA lag
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
mat behandelden die met oplossingen en beheersmaatregelen 91
niec of nauwelijks iets van doen hebben. In de laacste vijÊ symposia (sinds 1999) kwam het onderwerp. beheersmaatregelen in gemiddeld 20 o/o van de publicaties aan bod.
Verreweg her merendeel van de publicacies is afkomstig vanuit het arbeidshygiënische vakgebied. De bijdrages vanuit andere vakgebieden, de ergonomie en de veiligheidskunde,
blijven beperkt tot enkele publicacies. Lang niet alle publicaties gaan concreet in op maacregelen en hec kwandtatieve eÊfect daarvan. In 26 van de 55 publicaties wordt minimaal een beschrijving van oplossingen en beheersmaatregelen gegeven en worden tenminste in kwalitatief
methoden en technieken voor economische evaluatie van gezondheidszorg door
ce crekken
zijn naar de arbozorg.
Kurvers en Leijten (1998) tot slot, vergelijken de kosten van nieuwbouw op basis van minimum versus meer geoptimaliseerde arbo eisen.
Onde¡ de laatste groep over ontwerp vallen de publicaties van Hale en Swuste (1998), die ter ondersreuning van oncwerP een pleidooi houden voor een meer funcciegerichte benadering en meer samenwerkng tussen a¡bodisciplines, en van van Vijk (1998) en Hendrikx (1998), die beiden voor de bouw de ontwerpfase bespreken, maar vanuit twee invalshoeken: arbeidsomstandigheden gedurende de bouwfase voor
zij het in een deel van de publicaties erg summier. Het
bouwvakkers en na oplevering voor de gebouwgebruikers. Idema (1998) gaat heel specifiek in op de noodzaak van he¡
merendeel vendeze publicaries (16) is kwalicacieFen beschrij-
vasthouden aan ruimtenormen als voorwaarde om een aantal
vend van aard. Veelal zijn ze gebaseerd op een combinacie
andere arbovriendelijke maatregelen te kunnen doorvoeren.
opzicht uitspraken gedaan over het eflect van de maatregelen,
van literatuurgegevens, eigen onderzoek en eigen praktijkervaringen met projecten voor doorvoering van beheersmaatregelen. De overige tien publicaties doen verslag van (intervenrie)studies, waarin het effecr van maacregelen en oplossingen in kwantiratieve zin is onderzocht. Beiden groePen van publicaties worden
in een
lacere paragraaf besproken.
Welke organisaties publ¡ceren in de NVvA proceed¡ngs over oploss¡ngen en beheersmaatregelen? Uirgaande van de eerste auteut wordt de grootste bijdrage geleverd door adviseurs van arbodiensten of de voorlopers
De overige 29 publicacies zijo. naar onderwerp als volgt in groepen op te delen. Een groep van rien publicaties handelt over randvoorwaarden voor advisering en implementatie. Voorbeelden uit deze groep zijn de publicaties van Buringh (1991) over maatregelen en prioriteiten, Pouweis (1991) over
daarvan, de bedrijlsgezondheidsdiensten. Acht¡ien publicaties
(33%) staan op naam van adviseurs uit arbodiensten, zowel externe als interne. Daarna volgen de universitaire onderzoeksgroepen, TNO-instellingen en (technische) adviesbureaus met elk rwaal[ prese ntaties (22Vo). Zoals verwacht mag
invoeringsstrategieën, Dijkstra (1991) over factoren die het
worden, zijn de meeste publicaties van universitaire onder-
effecc van advisering beihvloeden, en van Drimmelen ea
zoeksgroepen afkomstig van het Insticute [or fusk
(1998) over het werken mec een model voor probleemoplossing. Nijenhuis ea (1991) vragen in hun opzet van een 10 stappen plan aandacht voor de procedure van aanpak in advi-
Assessment, voorheen de vakgroepen Luchthygiëne en
sering. En Rocchi (1991) en Co¡reia (1998) behandelen de
Veiligheidskunde
systematische aanpak
in de petrochemische industrie. Dan zijn er nog vier kleinere groepen me¡ elk 3 à 5 publicaties te
Nijmegen) en de secrie Maacschappelijke Gezondheidszorg
onderscheiden over instrumenconrwikkeling, her opzetcen van dacabases, kosten/baten van maatregelen en onnverp. Als
levert
Gezondheidsleer van de Landbouw Universiteit W-ageningen. Daarnaast worden bijdragen geleverd door de sectie
(TU Delf¡),
de afdelingToxicologie
(KU
TNO instellingen TNO Chemie de meeste publicaties. Daarnaast zijn er ook bijdragen van TNO Arbeid en TNO Bouw. Onder de (Erasmus Universiteic Rocterdam). Van de
voorbeelden uit de groep over instrumenroncwikkeling zijn te noemen de publicatie van Russell (1999) over een Britse
publicaties.
sysrematiek (COSHH) voor risicobanding ten behoeve van her midden en kleinbedrijÊ (mkb) en de publicatie van
Welke gevaren worden met welke onder-
1ù/illems en de Vries (2003), die een methodiek beschrijven
om risico's en maatregelen voor werknemers inzichtelijker te maken. In de groep over ontwikkeling van databases beschrijven de Vocht ea (2003) de onrwikkeling van een internationale da¡abase met meetgegevens en beheersmaatregelen in de
rubberindustrie (EXASRUB). Vermelding verdient ook de lVoestijne (2003). Zy doen publicatie van Franke en van de verslag van een
in opdracht van de NVvA uitgevoerde draag-
vlakstudie naar de haalbaarheid van een database'meetgegevens en beheersmaatregelen'. Er
blijkt
nogal wat koudwater
voor dit initiatief. AIs voorbeelden uit de derde groep over het thema kosten/baten kunnen de publicaties dienen van Miedema (2001) en Corver en Peer (1999 en vrees te bestaan
2002), die de ontwikkeling en toepassing van methodieken beschrijven om de kosten/bacen ven beheersmaatregelen te analyseren. BurdorÊen Meerding (2002) larcn zien hoe 92
adviesbureaus is er geen dominante hooFdleverancier van
zoeksopzet in welke bedrijfstakken onderzocht? Voor de bespreking hiervan zijn de al eerder besproken publicaties over randvoo¡waarden voor advisering en implemencatie, instrumentonwikkeling, databases en kosten/baten buiten beschouwing gelaten. Er is alleen gebruik gemaakt van de 26 publicaties waarin tenminsce een beschrijving van oplossingen en beheersmaatregeLen wordt gegeven. Een aanzienlijk deel van deze publicaties behandelt de gevaren op brancheniveau. Voorbeelden hiervan
zijn de publicaties over beheersing
van houtstof en geluid in de houthandel-, timmer- en meu-
belindustrie (No¡ 1998; Tiessink, 1998), en de reductie van (meel)stofbloo tstelling in bakkerijen (Houba, I 999). Tevens is een groot aantal publicaties te vinden die maatregelen en oplossingen op her niveau van werkplek, of taak, of lunctie
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr4
Thbel 4 Publicaties in proceedings van NVvÀ symposia over maacregelen en oplossingen Jaar
N Mtr
Referentie
Gevaar
Bedrijfstaþ
Onderwerp
type bedrijf
publicatie
Maatregelen, technisch en organisatorisch
Bron I 986
r99r
Blootstelling Pbm Organisatie
70 19
10
R
Bu¡dof Buringh Pouwels
van
Blokland geluid
Rocchi
chemische stoffen petrochemie
Nijenhuis Den Dekker geluid
Granneman geluid
B B
Groeneveld geluid t992 r993 I
998
70 t0 t6
Dilkstra klimaat l0
Hale
kantoren
o
ea
Vink
$,sieke belasting
Correia Kurvers ea
chemische stoflen
petrochemie
B
klimaat
kantoren
K
planningsysteem;
B
[unctieverrijking
van Drimmelen ea van
1999 17 4
bouw Vijk O houtstof hout/timmer/meubel B Noy Tiessink geluid hout/timmer/meubel B Idema $,sieke belasting zieken/verpleeghuizenO ziekenhuizen O Hendricks va¡ Drimmelen Russell
Houba
2000 23
ea Palmen The Heussen Preller ea Hillhorst ea Spee ea
¡andtechnische
ea
chemische
stoÊfen mkb
(meel)stof
Corver
9
I B
metaalindustrie
K
verfindustrie metaalindustrie
2002
B
4/b
2003 53
torael 232
8
B B E
kwarts divers
E E E
Thieraf
klimaa¡
E B
Brouwer ea Putman Brouwer ea Schipper ea Hilhorst ea Miedema. Oostdijk ea Marquart ea
oplosmiddelen
bouw bouw Vermeulen ea carcinogenen (COF) rubberindus¡rie
2001 38
tab's V
bakkerijen
lysieke belasting metaalindustrie lysieke belasdng
oplosmiddelen oplosmiddelen
good houekeeping
laboratoria
werkprocedures; schoonmaken +
taak¡oulatie beleid; voorlichting good housekeeping
+ + + + + +
beleid; onderhoud; schoonmaek
+
B
R
B stoflen stolfen I ziekenhuizen E Cytostatica ziekenhuizen K C¡ostatica B trillingen (poededstoF verflijm/pharma/cosm. E M. Lumens (kwarts) stof bouw E Burdorfea K Corver ea* K tùl¡indhorst ea lysieke belascing bouw E Cleef ldimaat voedingsector B Smulders geluid B van derJagt ea bestrijdingsmiddelen agrarische sector E Franke ea chemische stoÊlen D de Vocht ea chemische stolfen rubberindustrie D Brouwer ea chemische scollen I Lumens* R lflillems ea chemische stoflen I van der Rijdtea*houtstof bouw B Knoll* klimaat R Preller ea chemische stofl,rên rubberindustrie D
chemische chemische
schoonmæ.kprocedura
werkprocedures
+ + +
werkinstructies
good howekeeping
55
ct intertenties; I=instrumentonhrihhelíng;
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
K= þosten/baten;
O
=ontuerP;
93
bespreekt. Voorbeelden
zijn de ergonomische aanpassing van
een werkplek (Patmen, 2000) en de beheersmaatregelen tegen
blootstellingniveaus aan oplosmiddelen op bedrij Êsniveau worden vergeleken.
blootstelling aan kwartsstof (Hilhorst ea, 2000). Toc slot
wordt in een aantal publicaties gekozen voor een algemene
Welk type maatregelen wordt besproken?
insteek, zoals maatregelen en oplossingen cer reductie van geluid (Groeneveld, 1991), frsieke belasting (Vink, 1998; The, 2000) en crillingen (Oostdijk en Huizer, 2001).
Verreweg de meeste getroflen maatregelen bet¡eÊfen het redu-
Het overgrote deel van de publicaties behandelt de gevaren
aan chemische agentia gaat het dan om maatregelen als ver-
van chemische agentia. Een aanzienlijk aantal verschillende
becerde ven
stoffen ofscoÊgroepen wordc behandeld, echcer enigszins dominanc zijn de presentaties over blootstelling aan stoÊ krvarts, mee[, houtstoflen poeders. De gevaren van al deze stoffen worden besproken voor een groot aancal van bedrijfstakken en typen bedrijven, waarbij er één uitspringt
betering van aÊuigvoorzieningen door betere posicionering,
ceren van de blootstelling. Voor reductie van bloocstelling
tilatie, aanbrengen van afzrtigv ootzien ingen, ver-
dimensionering en capaciteit, en aanbrengen van aFscher-
met vijf publicaties: de bouw. Andere gevaren dan blootstelling aan chemische agentia komen veel minder aan bod (getuid, klimaac, fysieke belasting, trillingen). Naast de al genoemde bijdragen voor geluid, trillingen en frsieke belasting, zijn dit voor klimaac de publicaties van Thierauf (2000) over de aanpak van klimaatproblemen in laboratoria en van Cleef (2002), die enkele
ming. Voor de reducde van geluid is omkasting van de bron een oplossing waaraan meermalen wordt gerefereerd (zie onde¡ andere Granneman, 2001 en Smulders, 2002). Hec aantal artikelen dat ingaat op bronmaatregelen en deze ook kwantitatief evalueert is beperkc. Voorbeelden zijn de scudie van Preller ea (2000) naar het elfect van maatregelen
in de metaalindustrie (metaalbewerking en autoschadeherstel) en de al eerder genoemde studie naar arbovriendelijke midde-
len in de bouw.
voorbeelden geeFt van ventilatieoplossingen voor de industrie.
Ook toepassing van persoonlijke beschermingsmaatregelen wordt in een aantal publicaties besproken. Dit betreft ener-
Bij de beschrijving van deze gevaren komt geen duidehjk dominante bedrijfscak oF (sub)branche naer voren.
zijds toepassing van adembescherming (Brouwer ea, 2001); de selectie van de juiste adembescherming en aandacht voor
Eén publicatie verdient epart de aandacht. Spee ea (2000)
aspecten als ergonomie en comlort en anderzijds is huidbe-
beschrijven de resultaten van een interventiestudie naar schil-
scherming onderwerp van studie (zie onder andere het artikel van Schipper ea (2001) ove¡ de onrwikkeling van een lijst
deren ach¡er aÊscherming in de bouw. Opmerkeli.f k is dat niet één gevaar onderwerp van studie is, maar een heel scala van
van materialen die effectieve bescherming bieden).
risicolactoren is bekeken (sto[ geluid, klimaar, verlichdng,
Een aantal studies noemt maatregelen op organisatieniveau,
Dit
werkbeleving).
rype maatregelen wordt nauwelijks uitgewerkc en kwanti-
tatieve evaluatie van het effect is niet ofslechts beperkt aan
In de tien (interventie)studies worden maatregelen ter reduc-
de orde. Uitzondering hierop vormen het ardkel van Hilhorst
tie van blootsrelling aan chemische agentia besproken. Deze worden veelal vastgesteld door uiwoering van plaacs- en persoongebonden metingen van inhalaroire blootscelling; in
verplegend persooeel en de publicatie van Van der Jagt ea (2002) over de optimalisering van adem- en huidbescher-
enkele gevallen worden ook methoden voor vascstelling van
ming bij het verspuicen van insecticiden.
ea (2001) over reductie van blootstelling aan cytostatica bij
dermale bloocstelling en biomonitoring coegepast.
olen in
Echt experimentele studies onder laboratorium condities of onder standaard condities op werkplekken zijn niet aangecroffen. Marquart ea (2001) komt hier het dichtste bij met het vergelijken van blootstelling aan stoÊ en poeders, met en
Een belangrijke vraag is
zonder lokale aÊuiging. In deze studie zijn de werkmethoden
geheel genomen een sterke reductie
en gebruikre poeders zoveel mogelijk gestandaardiseerd.
Voorbeelden zi,in de beheersing van kwartsblootstelling tij-
In de meeste interventiestudies worden handelingen,
caken
of
werkplekken vergeleken voot en na het creffen van beheers-Windhorst en Burdorf (2002) ki.fken in hun maatregelen.
hoeverre de getroffen maar-
regelen ook effecc hebben geresulteerd. De studies waarin
gekeken is naar het effect van toepassing van lokale afzuiging
bij bloorctelling
aan gassen, dampen oFstof laten over her
dens sleuvenzagen en ke¡nboren
in blootstelling zien.
in de bouw en bij de bloot-
stelling aan poeders bij storten in mengers.
Dit
is niet het
geval in de studie van Lumens (2001) naa¡ het effect van
onderzoek naar het effect van introductie van arbovriende-
aÊ,uiging en aFclichring op de kwartsblootstelling bij asfaltfre-
lijke middelen in de bouw naar een tweetal functies; de opperman en de stratenmaker. In de studie van Vermeulen ea (2000) in de rubberindustrie vindt de vergelijking plaats op het niveau van productie[unctie (mengen, voorbereiden, vor-
zen. De effectiviteit van de getroffen maatregelen bleek tegen
men, vulkaniseren, aÊverken, etc.). Zí1 beschrijven
in hun
a¡tikel de resultaten van een zeer uitgebreide lollow-up studie over een periode van 9 )aar naar de eflectiviteit vao behee¡smaatregelen in de rubberverwerkende industrie. Hec bleek, dat maatregelen ter reductie van stofblootstelling een onbedoeld positiefeffect hadden op de reductie van de huidblootstelling. Tot slot is e¡ één publicatie (Heussen, 2000) waarin
94
Dit wordt vooral toegeschreven aan onvoldoende inst¡uctie in het gebruik en onderhoud van het afzuig systeem. Ook in het onderzoek naar arbovriendelijke middelen in de bouw, waar het effect van bronmaatregelen wordc te vallen.
gelo,vandficeerd, geelt geen
duidelijk uitsluitsel ove¡ het ellect
van de gekozen oplossing. Zowelin deze studie als in het onderzoek naar cytostatica zij n organisatorische maatrege[en
in de vorm van verbeterde werkprocedures onderzocht. Alleen de cytostatica studie laat een duidelijke reduc¡ie zien.
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) n14
CONCLUSIES EN DISCUSSIE
oorzaken. Een oieuw onderwerp, dat buiten de gehanteerde
Dic artikel geefì een overzicht van publicaties -., ..n g.L,rrdeerd oordeel over de kwaliteit van oplossingen en beheersmaatregelen. Voor de rwee bronnen, TtA en de proceedings van de NVvA symposia is niet hetzelfcle criterium voor
en kosteneffectiviteir van arbeidshygiënische inte¡venties en
indeling van het artikel valt, is de aandacht voor kosten-baten
'gefundeerd' gehanreerd.
TtA artikelen
gaan, voorafgaande
Dir onderwerp toont de meer zakelijke benadering van het onderwerp arbeidsomstandigheden door bedrijven. Arbodeskundigen moeten niec a[een inhoudelijk ademaatregelen.
quaat adviseren over maatregelen en implementatie, zi.j moe-
aan publicatie, door een veel strengere selectieprocedure dan
ten ook in staat zijn de adviezen in economisch opzicht
symposiumbijdragen. Hier worden ook h,valitatieÊ onder-
wegen.
bouwde presenraties geaccepteerd.
Dit
aÊ te
is begrijpelijk, aange-
zien laagdrempeligheid een belangri,ik criterium voor het
Arbeidshygiënisch onderzoek beperkt zich al lang niet meer
NVvA symposium is. Het NVvA symposium biedt niet
ror persoonsgebonden en/of stacionaire metingen. Er worden
alleen de wetenschappelijk georiënteerde maar nadrukkelijk
meer verschillende
ook de praktiserende arbeidshygiënist gelegenheid verslag te doen van werkzaamheden en ervaringen. Dit komt tot uiting
stellingpatronen te begrijpen. Over nieuwe technieken en
in verschillen in aard, diepgang en mate van wetenschappelijke onderbouwing tussen TtA-artikelen en proceedingpubli-
baar uit het gegeven dar deze meestal nog nier geheel uitont-
o
nderzoekstechnieken ingezet om bloo t-
methoden wordt vooral in
TtA gepubliceerd. Dit
is verklaar-
wikkeld zijn en nog geen brede toepasbaarheid kennen. \Øat onderzoeksopzet berreft maken de meeste studies een
De eerste vraag ven het artikel betreft de aandacht voor oplossingen en beheersmaatregelen in de NVvA symposium proceedings en in TtA. Er wordt verrassend vaak over gepubliceerd. Ruim 20% van alle volwaardige artikelen in TtA en
vergelijking tussen werkplekken, afdelingen, oFbedrijven en wordc er verrassend weinig over interventiestudies gerapporteerd.
Een aparte plaats neemt het onderzoek naar databestanden
in. Sommige initiatieven zijn succesvol, sommige niet. Een
van de symposium bijdragen behandelen het onderwerp. Als
NVvA databestand van meetgegevens en beheersmaatregelen
alleen naar empirische arbeidshygiënische artikelen wordt
lijkt niet van de grond ce komen. Volgens de draagvlakstudie zijn de partijen te aÊvachtend en terughoudend. En da¡ is een pijnlijke constatering. Tijdens het NVvA symposium over beheersmaatregelen van 1990 was de toenmalige voorzitte¡ Lex Burdorf, nog hoopvol. In zijn openingsverhaai benadrukte hij de stimulans die uit kan gaan van een gemakkelijk toegankelijke databases voor beheersmaatregelen. Het zou zowel de invoering als de onrwikkeling van oplossingen en maatregelen positief kunnen beïnvloeden.
gekeken in TtA, dan gaat bijna de helft van de artikelen over oplossingen. Bi.f de NVvA symposia is het beeld wat diffuser door de grote variatie in onderwerpen die in publicaties behandeld worden. Het aantal publicacies dat gebaseerd is op empirisch onderzoek bedraagt circa20 o/o.
De rweede vraag, wie over beheersmaatregelen publiceert, laat een te verwachten omkering zien. Universiteiten voeren de lijst met TtA publicaties aan, bij de symposia zijn her de arbodiensten. Dic is natuurlijk vooral een kwestie van aantal-
len. Bij arbodiensten werken de meeste arbeidshygiênisren. Aan de andere kant bleek er juist bij deze groep van arbeidshygiëniscen in
het ve¡leden vaak een zekere drempelvrees te
bestaan om te publiceren over eigen onderzoek- en adviesac-
tiviteiten. De leidende positie in aantal publicaties bij de symposia en de groce bijdrage aan TtA, al dan niet in combinatie met universiteiten, is dan ook verheugend. Her vaak
De maatregelen en oplossingen, die in de a¡tikelen en bi.jdragen aan bod komen (vraag vier) grijpen vooral in op de
blootstelling. Dat is niet zo verwonderlijk. Maar verrassend genoeg is er ook de nodige aandacht voor brongerichte maatregelen, zij her dar dit vooral naar voren kom¡ in de TtA bijdragen. Arbeidshygiënisten kunnen strak in de leer zijn en passen de arbeidshygiënische strategie consequent coe.
Dir
kan soms ook heel ver gaen: bij het onderzoek in de rubber-
gehoorde argument, dat arbeidshygiënisten bij arbodiensten
verwerkende industrie is het sluiten van aldelingen en het
geen rijd hebben omTtAartikelen of symposium bijdragen
automatiseren van productieprocessen als bronmaatregel
re schrijven gaat dus niet op en hun inbreng en rol bij de
voorgesteld.
symposia komc tegemoet aan de veelgehoorde vraag naar
nisten op weerstand rekenen, omdat dit logischerwijs leidt
meer praktijkgerichte presentaties. TNO-instellingen nemen
tot het verlies van arbeidsplaatsen. Dat zijn mooie ethische
een middenposirie
in. Hun
bijdrage aan
TtA
is
berekkelijk
Dit soort oplossingen kan bij
veel arbeidshygie-
vraagstukken, maar verregaande automatisering en concenrra-
gering, maar zij profileren zich beduidend beter op de sym-
tie van delen van producúeprocessen zijn oncwikkelingen die
Posla.
met ofzonder arbeidshygiënisch advies toch wel doorgaan.
De resultaten op de derde vraag laten het gehele scala van
\Wat opvalt
gevaren zien in de artikelen en bijdragen, hoewel de chemi-
dragen is de beperkte aandacht voor de implementatie van
in al hun vormen veruit de boventoon voeren. Over geluid wordt betrekkelijk weinig geschreven en dat valt op, daar dit toch een veel voorkomend gevaar op werkplek-
maatregelen. In de symposium proceedings van 1991 is een groot aantal bijdragen over implementatie te vinden, in de jaren daarna blijft dit beperkt tot een enkele publicatie. Moec hieruit de conclusie getrokken worden dat dit onderdeel van de adviespraktijk van de arbeidshygiënist goed ontwikkeld is
sche agentia
ken is. Ook is de beperkte aandacht voor vezels vreemd, gezien de commotie die deze stolfen a[ enige decennia ver-
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
in het overzicht van artikelen en symposium bij-
95
en stevig op poten staat?
Ofdat arbeidshygiënisten nog
teveel
focussen op pure inhoud en het srrak hanqeren van de regels
gingen kan nadelig zijn voor werknemers. Tijdschrift voor toegepasteArbowetenschap (B)
nr 1, 13-7
van het vak (arbeidshygiênische strategie) en daarmee onvoldoende aandachr besteden aan het verkrijgen van het beno-
Blokland G.van. (1991). Voorbeelden van uiwoering van
digde draagvlak bij klanten voor implementarie? In het
beheersmaatregelen. Proceedings NVvA-symposium
onderzoek in de rubberverwerkende industrie van 1990
is
hrbeidshygiëne, van werþlekanalyse naar oplossingeì,
45
-47
een eerste aanzet voor deze richting van onderzoek gegeven
Blom 8., Swuste P (2002). Hoe onvermijdeli.lk zijn ongevallen
door de knelpunten uit het arbeidshygiënisch survey te vergelijken met het beleid van de onderzochce bedrijven. Deze richting van onderzoek stond toen nog in haar kinderschoe-
in de chocolade zoerwaren industrie. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (15) nr 4,55-61
nen en heeft zìch binnen het arbeidshygiënisch domein nauwelijks verder onrwikkeld. Binnen het vakgebied van de veiligheidskunde wordt aan deze aspecten veel meer aandacht besteed en daa¡ kunnen arbeidshygiunisten hun voordeel mee
het meten en beoordelen van lichaamstrillingen. Tijdschrift voor toegepaste fubowetenschap (5) nr 1, 2-10
Bongers P, Hulshof C., Boshuizen
H. (1992). Normen voor
doen. Bos J. van der, rù7'eele van der. (1992). Akoestische arbeidsom-
TOT SLOT
standigheden bij militaire musici. Tijdschrift voor toegepeste Arbowetenschap (5) m 5, 84-87
In de inleiding is aangegeven dat beheersen, oFanders gezegd, het adviseren over en ondersteunen bij het onrwerp en de
Boshuizen H.,'Veerd A. van der. (l9BB). Nederlandse
implementatie van oplossingen en maatregelen, een van de
Vereniging voor Arbeidshygiëne doec voo¡stel voor een grens-
peilers is van de arbeidshygiëne, evenwaardig aan het herken-
waarde voor handarmtrillingen. Tijdschrift voor toegepaste
nen en evalueren. Alhoewel uit het overzicht blijkr dat
Arbowetenschap (1) nr 2, 19-22
arbeidshygiënisten regelmadg publiceren over maatregelen en oplossingen, is hec overgrote deel van de arbeidshygiënische
Brouwer D.H., MarquarrJ., Pater A.J. de, Gijsbers J.H.J., HJ., Hemmen JJ. van (2000). Instrumencen voor
publicaties, en daa¡mee dus ook het wetenschappeli.f k onder-
Schipper
zoek en het advieswerk, toch nog sceeds gericht op de analy-
risicobeheersing bij bloorscelIing aan coating-producten.
se.
Dit
is
wel begrijpelijk, per slot van rekening is blootstel-
ling een complex fenomeen. Hec is in discìplines als de veilig-
Proceedings NVvA-symposium i{rbeidshygiëne, wetenschap
en prakcijk, 195-202
heidskunde en de ergonomie eenvoudiger om relaties te [eggen tussen onrwerp, uiwoering en schadelijke effecten, omdat de oorzaak gevolg kecens minder ingewikkeld
lljken te zijn.
Brouwe¡ D.H., Schipper 4., Tijssen S., Gijsbers J., Hemmen J.J. van. (2001). Upgrading personal procective
A new approach for selection and
Echter om als volwaardige discipline in het arbeidsomstao-
equipmenc?
blijven bestaan, zal de arbeidshygiëne meer moeren gaan bieden dan analyse van bestaande praktijken en zich veel nadrukkelijker moeten gean richten op onrwerp en
Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van gisteren tot
dighedenveld
ce
implementatie van maatregelen en op[ossingen, Daarvoor zal de arbeidshygiënische toolbox op een aantal aspeccen uirgebreid moeten worden. De arbeidshygiêne zal zicí veel meer moeren gaan richten op de relatie ontwerp - schade[ijke effecten en instrumenten dienen te onrwikkelen die onrwerpers kunnen ondersteunen en beïnvloeden. Hier valt veel te
use.
morgen, 89-95 Brouwer D., Tijssen S., Goede
H. (2003). Introduction of
ergonomics and comfort in the selection of personal protective equipment (ppe). Concepts For a new approach. Proceedings
NVvA-symposium 'Nieuwe trends in de arbeidsl-rygiêne' BurdorF
A.
(
I 99
1). Behee¡smaatregelen in de arbeidshygiëne.
leren door samen te werken met veiligheidskundigen. Verder
Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiëne,
zal de arbeidshygiëne ter ondersteuning van haar beroepsuit-
plekanalyse naar oplossinge
ì
van werk-
, 9-13
oefenaren moeten zorgdragen voor de onrwikketing van standaard oplossingen en maatregelen voor productiefuncties in verschiflende branches.
Dit pleit voor initiatieven,
zoals data-
bestanden met oplossingen. En tot slot zal de arbeidshygiëne
BurdorfA.,
Swusce
MMME herhaling
P (1992). Gezondheidseffecten van van zerten. Tjdschrifc voor toegepaste
Arbowetenschap (5) nr 4,54-59
moeten werken aan verbetering van de implementetie van
\ø
(2002). Het kwantificeren van
maatregelen door meer aandacht re bes¡eden aan gedrags- en
Burdorf L., Meerding
cultuuraspecten van organisaties en aansluiting te zoeken bij
kosten en effecten van interventieprogrammat in de arbozorg.
managementsystemen voor kwaliteit. Genoeg te doen dus in
Proceedings NVvA-symposium' Kennismanagement in de
de komende 20 jaarl,
arbeidshygiëne'
REFERENTIES
Buringh E. (1991). Maatregelen en prioriteiten. Proceedings NVvA-symposium'fubeidshygiëne, van werkplekanalyse naar
A, ZockJ-B ßiomhout H. (1995). l-trichloorethaan op grond van milieuoverwe-
Baarda E., 't Mannetje
Vervanging l,
96
1,
oplossingen , 23-34
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr4
Cleef
L.H.M. (2002).
Klimaatbeheersingsysteem
voor de
Granneman J. (1991). Praktische beheersmaarregelen voor
indusuie is maarwerk. Proceedings NVvA-sympgsium
geluid op de arbeidsplaats. Proceedings NVvA-symposium
'Kennismanagement in de arbeidshygiëne'
'Arbeidshygiene, van werkplekanalyse naar oplossingen, 89-94
Correia
VA.(l998). De rol van
de arbeidshygienist in het
Groeneveld
A.
(1 99
1). Geluidsisolerende omkastingen: een
bron van irritatie ofeen verancwoorde oplossing voor lawaai-
onEwerpproces. Proceedings NVvÂ-symposium
'fubeidshygiëne in ontwerp; beheersmaatregelen in de onç
problemen. Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiëne,
werpÇase',27-36
van werkplekanalyse naar oplossingen, 95-100
Corver H.C., Peer A.T.M. (1999). Baten bestaan; kosten en
Hale 4., Swuste P (1998). Ondersteuning van onrwerpen: Is
baten van arbeidsomstandigheden. Proceedings NVvA-symposium 'fubeidshygiëne en arbozorg in het midden- eo kleinbe-
er een veiligheidskundig srandpunt? Proceedings NVvA-sym-
drijf',109-119
onwerpfase', 7-17
Corver E., Peer A. (2002). Kosten en baten van scenario's voor ziekteverz uim
e
n reintegratie. Proceedings NVvA-sympos ium
posium'fubeidshygiëne in ontwerp; beheersmaatregelen in de
Hale A. (2002). Conditions of occurence of major and minor accidents. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (15) nr
3,34-41
'Kennismanagement in de arbeidshygiëne'
C.,Zwaard\ø (1990). Chemicaliën in een onder-
Crommelin R., Stegehuis G. (1992). Het effec van lokale
Heeremans
alzuiging op de concentratie in de ademzone. TijdschriFt voor
zoekslabo¡atorium. Verbruik van chemicaliën en kennis van
toegepeste Arbowetenschap (5)
carcinogene eigenschappen. Tijdschrift voor toegepaste
n¡ 2,29-32
Arbowetenschap (3) nr 5 p.66-71
Dekker I. den. (1991). Akoestisch management in de praktijk.
Th. (1990). Bloostelling aan houtstof Een oriënte-
Proceedings NVvA-sympos ium'Arbeidshygiêne, van werk-
Heesen
plekanalyse naar oplossingen, 83-88
rend onderzoek. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (3) m 4,58-60
Dekkers R., Burdorf A. (1996). Tiillingsbelasting door hand-
matig bediende apparatuur voor hoge-druk vloeistofreiniging. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (9) nr 2, lB-21
Heesen
Th., Raalte A. van. (1995). Toxische stoffen bij
metaalbewerhng in de Nederlandse induscrie; een review.
Tjdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (8) m 3, 38-44 Dempsey P (2000). Measu¡ement and evaluation
oÊ physical
load at the workplace. Tijdschrift voor toegepâste A¡bowetenschap (13) nr 3,35-37 Dieeën J. van. (1990). Ergonomische aspecten van hoge werkstoelen. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (3)
Hendrikx M. (1998). Beheersmaatregelen in de onrwerp-Êase. Proceedings NVvA-symposium'fubeidshygiëne in onrwerp; beheersmaatregelen in de ontwerplase', I 1 5- I 15 Hessels
H., Verhoeven \Ø, Drimmelen D. van, Bundorf L.
nr 1,7-12
(1988). Koppensnellen leidt tot een onaanvaardbare trillingsbelasting. Ti.fdschrift voor toegepaste fubowetenschap (1) nr I
Dijkstra L. (1991). Organisatorische aspecten van klimaat- en
P.2-5
ventilatiebeheersing: voorbeelden uit de praktrjk. Proceedings
NVvA-symposium fubeidshygiëne, van werkplekanalyse naar oplossingen,
lll-124
Drimmelen D. van, Huppes G., Pouwels H., Swuste P (1998). Van werkplekana.lyse tot oplossing. Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiêne in onrwerp; beheersmaatregelen in de ontwerpfase', 49-61
Heussen
G.A.H. (2000). Beheersing van blootstelling
aan
oplosmiddelen bij de productie van autoreparatielakken en
drukinkten: twee uitersten in management-commitment. Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiene, wetenschap en prakrijk', 67-74 Heussen G. (2001). Inhalatoire blootsrelling aan oplosmidde-
len bi.i de productie van autoreparatielakken. Ti.idschrift voor
Drimmelen D. van. (1999). Brancheaanpak voor beperking
toegepaste Arbowetenschap
(14) nc 2,3-7
van arbeidsrisico's in tandtechnische laboratoria. Proceedings NVvA-symposium 'Arbeidshygiëne en arbozorg in het
Hilhorst S.K.M., Lumens M.E.G.L. (2000). Stand der tech-
midden- en kleinbedrijf', 17-30
niek van beheersmaatregelen tegen bloocstelling aan hva¡tsstof
in de bouwnijverheid. Proceedings NVvA-symposium Francke J., \üi¡oestijne B. van de. (2003). Draagvlakstudie naar de haalbaarheid van een database meetgegevens en beheersmaatregelen. Proceedings NVvA-symposium'Nieuwe rrends
in de arbeidshygiëne'
'Arbeidshygiëne, wetenschap en
prakdjk, I 07- I 09
Hilhorst S., Fransman 'Sll, Meijster T., IGomhout H. (2001). Blootstelling aan cftostatica in het ziekenhuis. Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van gisteren to t
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
97
morgen, 109-ll2
Lumens M.E.G.L. (2003). Tiends in beheersmaatregelen. Proceedings NVvA-symposium 'Nieuwe t¡ends in de arbeids-
Hollander 4., Run van, Oorrgiese L, Heeierik D. (1994). Onrwikkeling van een immunochemische mechode voor de bepaling van rac-allergenen in lucht. Tijdschrift voor toegepaste Arbowecenschap (7) nr 5,58-63 Houba R. (1999). Blootstelling aan allergenen in de bakkerijindustrie: bronnen van blootstelling en maatregelen om deze blootstelling te ¡educeren. Proceedings NVvA-symposium 'fubeidshygiene en arbozorg in het midden- en kleinbedrijf', 87-96
hygiene'
Maidment S., Frair J. (2002). Developing a generic scheme to help small and medium sized firms control chemicals in the workplace - the UK experience. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (15)
nr 1,2-6
Marquart H., Roos J. de, Hemmen J. van, Kort \ü de. (1994). Handen wassen na bloostelling aan bestrijdingsmiddelen. Ti.jdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (7) nr 3,30JO
Idema WJ., (1998). Ruimte rond her bed in ziekenhuis en verpleeghuis. Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiëne
in onrwerp; beheersmaacregelen in de ontwerpfase', 111-115 de! Links I., Tielemans E., Ravensberg L. (2002). \Øorkers exposure to chlorpyrifos beÊore and after
Marquart J., Scheffers T., Bos P, Berge tü ten, Hemmen J. van. (1999). Normering van stoffen met chronisch effecten. Tijdschrift voor toegepaste Arbowerenschap (1 2) or 4, 38-43
Jagr K.E. van
adjustment of personal protective equipment
- An interven-
Marquart H., Engel R., CockJ. de (2001). Effectiviteit van locale aÊuiging bij hec storcen van poeders in mengers.
tion study. Proceedings NVvA-symposium
Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van gisteren
'Kennismanagemenc in de arbeidshygiëne'
morgen, 177-lB2
Jongedijk T., Meijler M., Houba R., Heederik D. (1995). Tijdsstudies, vergeli.jkende piekbootstellingmetingen in
Miedema E.P (2001). Kosten en opbrengsten van beheers-
ambachtelijke bakkerijen. Tijdschrift voor toegepaste
gisteren tot morgen,
Arbowetenschap (8)
nr
coc
maatregelen. Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van
ll7-122
1, 2-B
Jongeneelen F., Oosterink S. (1989). Verlaging van blootstelling op cokesfab¡ieken door gebruik van adembescherming.
Mulder J., Remijn B. (1989). Expositie aan lichaamstrillingen bij tankwagenchauffeu¡s. Tijdschrift voor toegepeste A¡bowetenschap (2) nr 1, 8-12
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2) nr 5,69-73 Nijenhuis E. (1991). Een stappenplan voor arbeidshygiënisch Kant Y., Borm P, Houben G., Rijssen M. van. (1990). Beroepsmatige blootstelling aan lachgas in operaciekamers. Tjdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (3) nr l, 1-6
Knoll B. (2003). Onrwikkeling van
onderzoeks- en advieswerk: meer aandachr voor de procedure
van aanpak. Proceedings NVvA-sympos ium'Arbeidshygiëne, van werkplekanalyse naar oplossingen, 75-82
gelen. Proceedings NVvA-symposium 'Nieuwe trends in de
Nossent S., Ziekemeyer M., K¡omhouc H., Swuste P (1990). A¡beidsomstandigheden en a¡beidsomstandighedenbe-
arbeidshygiëne'
leid in de rubberverwerkende industrie: wel of geen samen-
effeccieve beheersmaatre-
hangì Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (3) nr 2,
Kuile \M ter, Knoll 8., Hesselink P (1994). Mering en atbeelding van ruimtelijke verdeling van schadelijke gassen op werkplek. (7) nr 2, l4-9
36-39 Noy T.A.J. (1998). Beheersing van hourscofblootstelling in
Kurvers S., LeijtenJ. (1998). Preventieve arbo-advisering bij
houwerwerkende bedrijven. Proceedings NVvA-symposium 'fubeidshygiëne in onrwerp; beheersmaarregelen in de ont-
nieuwbouw van kanto¡en. Proceedings NVvA-symposium
werpfase', 85-94
'Arbeidshygiene in oncwerp; beheersmaatregelen in de ont-
OostdijkJ.PJ,, HuizerJ.A. (2001). Relevante aspecten bij het
werpfase', 37-47
opstellen van een trillingsbestrijdingsplan. Proceedings NVvALeumcher
M., Amersfoort C. van, IGomhout H., Heederik D.
symposium'Blootsrelling van gisteren tot morgen', 167 -17 6
(1997). Vergetijking van blootstelling bij oude en moderne
N.G.M. (2000). Hoe een nadere inventarisatie frsieke
desinlectieapparatuur. Tijdschrift voor toegepasre
Palmen
Arbowecenschap (10) nr 4,46-50
belasting tijdens montagewerkzaamheden kan leiden tot het oncwerp van een nieuwe montagewerkplek. Proceedings
Lumens
M. (2001). Kwartsblootstelling bij
asFaltfrezen.
Proceedings NVvA-symposium'Blootsrefling van gisteren tot
NVvA-symposium'fubeidshygiene, wetenschap en praktijk', 43-49
morgen', 199-202 Passchier
98
W. (1992). Waarborgen 'de strengste stralingsnor-
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003)
n14
men ter we¡eld' de veiligheid? Tijdschrift voor roegepaste
polycyclische aromaten bij cokesoven werknemers lo¡s reduce-
Arbowetenschap (5) nr 5,78-83
ren. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (6) nr
Peereboom K. (1994). De 3-traps put voor onderhoudswerk
Russell R. (1999).
aen treinen en locomotieven. Tijdschrift voor toegePaste Arbowetenschap (8) nr 3,44-49
for small firms
3,34-9
A new UK approach co chemical control COSHH essentials. Proceedings NVvA+ym-
-
posium'Arbeidshygiene en arbozorg in het midden- en klein-
hedryf',37-50 Pouwels
H.
( I 99
l).
Invoeringsstrategieën. Proceedings
symposium'fubeidshygiëne,
NVvA-
van werkplekanalyse naar oplos-
P, Ruigewaard (1991). Emissiebronnen van lachgas Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (4) nr 2,27-36 Scheepers
op
singeri, 35-44 Preller E.4., Pater A.J. de, Marquart J, Hemmen J.J. van (2000). Toepassing varr verfproducten: blootstelling ean orga-
praktijk,
I0
1
-I
Scheffers T., Marquart J., Twisk J. (2000). De spreiding
in 8-
uuts concentraties: lange termijn GSDI in de chemische industrie. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (13) nr
nische oplosmiddelen. Proceedings NVvA-symposium 'Arbeidshygiëne, wetenschap en
zes operatie-af
06
4,49-54 Preller L., Groenewold M., Gijsbers J., Goede H., Ebben R., Dijk R. van. (2003). Branchegericht kennissysteem gevaarlijke scoffen voor de rubberindustrie. Proceedings NVvA-symposi-
um'Nieuwe trends in de arbeidshygiëne'
Schipper H.J., Mahieu C.M., Stevenson H., Brouwer D.H., Hemmen J.J. van. (2001). Selectie van effecief beschermende handschoenen. Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van gisteren
tot morgen, 97-101
Puijvelde M. van, Spruir O. (2001). Evaluatie van het gebruik van beschermende kleding tijdens het spuiten van herbiciden
op bananenplanrages. T'rjdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (14) nr 4, p9-16
\ø ( 1 989). Ulraviolette sraling. Normstelling, meting en bloorscelling in een chemisch laborarorium. Tijdschrift voor roegepaste Arbowerenschep Q) or 5, Schuurman P, Zwaard
73-79 Putman J.H. (2001). PBM; wettelijk kader en normen hebben consequenties voor de a¡beidshygiënische strategie. Proceedings NVvA-symposium'Blootstelling van gisteren
tot
Sessink P, Bos R. (1989). Monitoring van beroepsmatige
blootstelling aan cytostatica. Tijdschrift voor toegepasce
morgen, 81-87
Arbowetenschap (2) nr 6,97-102
Remijn B. (1989a). MMMF inde bouw (1 literatuuroverzicht). Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2) nt 2,
Smulders J.M.J.
Q002).ls akoestiek geen kunst? Proceedings
NVvA-symposium'Kennismanagement
in de arbeidshygiëne'
23-26 Snijders C., Geertsema E., Overbeek P van, Sne[ P.(1992).
Remijn B. (1989b). Man-made mineral fibres in de bouw. Verwerkingsmethoden en expositieniveaus bij Nederlandse bouwbedrijven. Tijdschrift voor toegepeste Arbowetenschap (2) nt 2,27-30
Een vergelijkend onderzoek naar de slijpvastheid van schoenen. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (5)
nr 1, 16-
IB
T., Frijters 4., Krimpen R. van, Vreede J. de. (1998). Oriënterende studie naar vermindering van blootsteüing aan Spee
fujdt-van Hoof E.M.A., NoyT.A.J., SpeeT, ßGomhout H. (2003). Houtstofblootstelling en beheersmaatregelen in de bouwnijverheid. Gebruik van overschrijdingskansberekeningen voor het krvantificeren en voorspellen van het effect van beheersmaatregelen. Proceedings NVvA-symposium'Nieuwe
Spee
trends in de arbeidshygiëne'
achter aFscherming. Een oriënterend onderzoek naar werkom-
stof tijdens veegwerkzaamheden in de bouw. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap
(Il)
nr 3-4, 16-7
T. Boeckhour C.L, Ginket T. van. (2000). Schilderen
standigheden en werkbeleving. Proceedings NVvA-symposium
Rocchi
P. ( I 99
1). Integrale gezondheidsrisicobeheersing;
een
'fubeidshygiëne, wetenschap en praktijk, I I
Ll
17
systematische aanpak bij het oncwerp van nieuwe fabrieken oF
H. (1990).
Beheersmaatregelen in de
renovaties. Proceedings NVvA-symposium'Arbeidshygiëne,
Swuste P, IGomhout
van werkplekanalyse naar oplossingen, 65-74
rubberverwerkende industrie. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (3) nr 2,23-28
Roodbeen ,4..,'Waegemaekers M.
(1 99
1). Oriênterende metin-
gen aan suppletiezuurkasten. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (4) nr 1, 5-8
Swuste P, Burdorf
4., D¡immelen D. van. (1992). De
invloed van afgeveerde bestuurde¡sstoelen op de trillingsbelasting. Tijdschrif¡ voor toegepaste A¡bowetenschap
Rooij J. van, Bodelier-Bade M. van, Hopmans P, Jongeneelen, F. (1993). Persoonlijke bescherming kan opname
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003) nr 4
lf
6) ¡t
2,
fa
99
(1996). en voor toegepaste Arbowetenschap (9) nr 2,
Swuste P, Hale A'., Zimmerman G., Tijmensen B.
Vall M.
Uitwisselen van oplossingen voor arbeidsgeþonden risico's
(1991). De invloed van de beeldschermopstelling op de zit-
gevaar.
Tijdschrift
de, Riel
M. van, AghinaJ., Bu¡dorf ,{., Snijders C.
houding. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (4)
nr I,
22-24
9-13
A. (2002). Organisaciecultuur en veiligheid in een zware industrie. Tijdschrift voor toegepasce Arbowetenschap (I5) nr l, 7-14
rVielaard P, Swusre P (2001). De veiligheid van treinreizigers,
Swuste P., Guldenund F., Hale
zoektocht naar bruikbare indicatoren. Tijdschrift voor toegepasce
Arbowerenschap (14) nr 3,7-13
\øijk M. van. (1998). Onrwerp en arbeidsomstandigheden in The K. (2000). RSl-prevencie in de praktijk. Ervaring met de bouwnijverheid. Proceedings NVvA-symposium preventie bij 20 bedrijven en aanbevelingen voor een succesvolle aanpak. Proceedings NVvA-symposium lrbeidshygiëne, 'Arbeidshygiëne in ontwerp; beheersmaaregelen in de ontwetenschap en prakcijk ,
51-54
werpfase' , 67-75
Telemans E., Brouwer D., Goede H., Jagt K. van der. (2002). Integrale werkplek effecten evaluatie. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (15) nr 4,62-68
\Øillems J.G., Vries J. de. (2003). Compacte, duidelijke informatie over de risico's van chemische stoffen op de werkvloer. Proceedings NVvA-symposium'Nieuwe trends
in de arbeids-
hygiëne'
Tiessink
J.\(A.
(1998). Geluidbestrijding in de houthandel.
Proceedings NVvA-symposium 'fubeidshygiëne in beheersmaacregelen in de ontwerpfase',
onrwerp;
95-109
Vindhorst J., BurdorF L. (2002). Introductie van arbovriendelijke arbeidsmiddelen in de bouw. Proceedings NVvA-symposium 'Kennismanagement in de arbeidshygiëne'
ThierauF G.J. (2000). Aanpak klimaatklachten in een labora-
maatregelen
Zielhuis R., Noordam P, RoelÊema H., Opdam J. (1989). roriumgebouw: klachtenonderzoek en -analyse, en effecren. Proceedings NVvA-symposium 'Arbeidshygiëne, A¡beids- en rusrtiiden en de bloorsrelling aan chemische stoffen. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2) nr 2, 3lwetenschap en prakdjk,
137-147
35
Veld A. van. (1989). Lichaamstrillingen in leswagens (2). Tijdschrift voor toegepaste A¡bowerenschap (2) nr 5,
B3-BB
Verburgh
4.,
Elders L., Burdorf
A. (1994).
Vermindering
van $rsieke belasting door introductie van een stoel op de werkplek. Ti.jdschrift voor toegepasre A¡bowetenschap (l l)
nr
1,9-12
Zielhuis R., Noordam P, Roelfzema H.,
\f
ibobo A. (1991).
Risicogroepen en de MAC. Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap (4) nr 2,23-27 ZockJ-P., Fassen H. van, Keunen ,{., Heederik D. (1998). Maatregelen ter reducde van microbiële blootstelling.
Tijdschrift voor toegepaste A¡bowetenschap
(1 1)
nr l-2,2-5
Vermeulen R., K¡omhout H., Swuste PH.J.J., HarrogJ. de.
rubberverfollow-up. NVvA-symposium 'Arbeidshygiëne, wetenschap
Zwaard A., Verschoor C. (1991). Inhalatoire bloocstelling aan
(2000). Effecciviteit van beheersmaatregelen in de werkende indusrie. Resultaten van een 9 jaar
organische oplosmiddelen in laboratoria. Tijdschrift voor toe-
Proceedings
gepasce
en
A¡bowetenschap (4) nr 6,99-104
prakcijk, ll9-123 ZwaardW.,
Vernooy A. (1988). Naar een ti.jdschrift voor
TijdschriftvoortoegepasteA¡bowetenschap
Arbowetenschap. (l) nr l, I
een nr
Vernooy A. (1994). Zes jaar Arbowetenschap: profiel van cijdschrift. Tijdschrifr voor toegepaste A¡bowetenschap (7)
l,2-3
Sceeg
M. van der, IGoes A. (1995). Lekmetingen
van zuurkasten. Tijdschrift voor toegepasre Arbowe tenschap
(8)
m2,23-28
Zwaard A., Luijsterburg H., Kock
Th. ( 1996).
Voorspellen
van concentraties van oplosmiddelen in ademhalingszone van labo¡atoriummedewerkers. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (9) nr 2,25-28
Vink P (1998). Participatief ergonomisch ontwerpen: Improving human performance. Proceedings NVvA-symposi- ZwaatdV., Steeg M. van der. (1997). Geschatte en gemeten blootstelling aan oplosmiddelen in laboratoria. Tijdschrift voor um 'Arbeidshygiëne in ontwerp; beheersmaatregelen in de onttoegepaste A¡bowetenschap (10) nr 4,50-55 werpÊase', 19-25 Vocht F.G., Bursryn I., Vermeulen R., Swuste P, IGomhout H. (2003). Blootstellingkarakterisering voor prospectieve epidemiologische cohortstudies en beheersmaatregelen in de
rub-
Zwanikken S., Swuste
P.
(2002). De veiligheid van afualver-
brandingsinstallaties. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (15) nr 3,42-48
- Het EXASRUB project. Proceedings NVvAsymposium 'Nieuwe trends in de arbeidshygiëne' berindustrie
100
Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap (2003)
n14
