Open de kooien van de kunst

Open de kooien van de kunst

Open de kooien van de kunst

Gedichttekeningen van Lucebert

samenstelling Erik Slagter

De Weideblik, Varik 2012

Boven mij de rollende ogen van de storm verscheen in juni 1951 met drie andere gedichten in De Gids en daarna in Triangel in de jungle, november 1951. Dit typoscript met gedicht en tekeningen in doordruk werd gevonden in een van de acht dozen met aantekeningen en schriften die worden bewaard in het Letterkundig Museum, Den Haag. Het toont op verrassende wijze de variatie in poëzie en beeldtaal.

Inhoud

8 Lucebert: Sommigen beweren dat ik als dichter… 9 Inleiding 17 De gedichttekeningen 99 De tekeningen bij gedichten 128 Noten 129 Literatuur 131 Verantwoording 135 Illustraties

Inleiding in elke zinnige hand is ook een oog gevlochten (in: ‘wat het oog schildert’)

In zijn gedichttekeningen laat Lucebert zich kennen als dubbeltalent: tekenend als hij gedichten schrijft en dichtend wanneer hij tekent. In het begin zijn die notities in letter en lijn nog zelden een directe aanvulling, laat staan dat ze de eenheid vormen van woord en beeld zoals later in bericht van mijn eigen hengst, hammond en donkere dochter van het morgenland. Lucebert (1924) tekent van jongs af aan wat hem invalt, eerst in strips, dan bij zijn gedichten. Op zijn eerste expositie, in september 1948 samen met Martineau, laat hij tekeningen zien in de vergaderzaal van de bond voor drankbestrijders in Amsterdam. Tien jaar later brengt galerie Espace in Haarlem de eerste solotentoonstelling van zijn schilderijen, tekeningen en gouaches. Een jaar later volgt een expositie in het Stedelijk Museum van Amsterdam. ‘… alles wat me invalt schilder ik, ik teken en schilder van alles op alles, alle opvattingen waardeer ik gelijkelijk, tussen motieven maak ik geen keuze en ik streef niet naar syntheses, tegenstellingen blijven bij mij rustig aangesteld en terwijl ze elkaar weerstreven, pleeg ik geen verzet, blijf ik buiten schot en beleef de vrijheid die alleen zij mij aanreiken, mijn schilderijen, mijn gedichten, deze gelukkig makende speelplaatsen waar geen wippen schommels verdringen, waar in zandbakken sahara’s en grote oceanen samenvallen’, schrijft Lucebert in 1961.1 Veel gedichten die eerder als gedichttekening in zelfgemaakte unieke boekjes zijn ontstaan, worden in 1951 gepubliceerd in Triangel in de jungle en De dieren der democratie en in 1952 in Apocrief/de analphabetische naam, dat al in 1950 bij De Bezige Bij werd aangeboden. In de aparte afdeling De getekende naam worden de gedichten opgenomen die aan beeldende kunstenaars zijn gewijd: nu komen ook de kooien van de poëzie weer open voor ’t gedierte van miró een vlo, een lekkerkerker en een julikever raken met hun tentakels in de taal

Lucebert maakt duidelijk dat hem een nieuwe dichtkunst voor ogen staat waarin het tekenen en schilderen vrij toegang heeft. Zijn tekeningen tonen wat zijn beeldende poëzie oproept. In de bundels staan altijd

10

inleiding

wel tekeningen en Lucebert ontwerpt ook de omslagen. ‘Er is natuurlijk wel een link tussen de schrijver en de schilder. Als schrijver ben ik typisch lyrisch, de muziek van de taal speelt een grote rol en er zijn veel beelden. Ook het plastische element dat in de klank zit is belangrijk’. 2 In 1969 zijn bijna 350 schilderijen, gouaches, tekeningen en grafiek in het Amsterdamse Stedelijk Museum te zien. In de catalogus schrijft Lucebert zelf de onderschriften bij de documentaire en familiefoto’s. Voor het eerst wordt duidelijk dat hij ook een bijzonder oog heeft voor fotografie – de speciale voordracht van zijn gedichten wordt dan nog alleen door ingewijden bewonderd en zal pas later via microfoon en geluidsopnamen worden verbreid. Eveneens in 1969 geeft de Haagse toneelgroep Studio Scarabee een aantal voorstellingen van Poppetgom waarvoor Lucebert de teksten heeft geschreven en het affiche ontwerpt. In 1971 brengt Scarabee het schouwspel Fata Banana en kan het publiek via gescheiden kanalen tekst en muziek beluisteren waaraan Lucebert heeft meegewerkt als dichter en schilder. In een van de eerste gedichten uit Apocrief: school der poëzie, bericht Lucebert: ‘ik ben geen lieflijke dichter’. Veel tekeningen en zelfs een aparte bloemlezing gedichten zijn een protest tegen machtswellust en onderdrukking. In 1981 publiceert hij de bundel Oogsten in de Dwaaltuin met vooral gedichten bij gelegenheid van tentoonstellingen of voor vrienden, dichters en schilders. Er komen nog vier poëziebundels met tekeningen of gouaches, waarna De Bezige Bij in 2002, acht jaar na de dood van de dichter-schilder, een nieuwe verzameling publiceert met 26 nagelaten gedichten. Door al die publicaties en exposities heen is Lucebert trouw gebleven aan zijn mededogen met verdrukten in gedichten, tekeningen en schilderijen vol sympathie en engagement. Poëzie en tekening zijn een noodzakelijkheid om zich teweer te kunnen stellen tegen een wereld waarin de mens zich aan de mens vergrijpt met de meest weerzinwekkende middelen: het woord als wapen voor de dichter die getuige is van zijn tijd. Lucebert is daarnaast een lyricus die innerlijke stemmen die hij hoorde in klank en ritme omzette als boodschapper van het mysterie, ‘viool spelend op mijn strot’. In zijn poëzie maakt hij gebruik van de veelzijdigheid van de woorden in klank en betekenis. Zijn gedichten – zo staat in het proefondervindelijk gedicht, opgenomen in de bloemlezing van de Vijftigers: Atonaal

11

open de kooien van de kunst

van oktober 1961 – ‘zijn gevormd door zijn gehoor en de verwantschap met friedrich hölderlin en hans arp’. Ze brengen nieuwe betekenissen die niet door de conventies van de taal worden beperkt. Lucebert tracht ‘de ruimte van het volledig leven tot uitdrukking te brengen’. Nieuwe woorden en beelden ‘Wat de invloed van Klee is voor mijn tekeningen, is Arp voor mijn gedichten’, zegt Lucebert. Hij maakt gebruik van associaties en woordspel en is, als Hölderlin, een mystiek dichter die in contact staat met goddelijke stemmen die uitstijgen boven de gebruikelijke taal. Wanneer hij in ik tracht op poëtische wijze de taal in haar schoonheid heeft opgezocht en hoort ‘dat zij niet meer menselijks had’, wordt daarmee verwezen naar de noodzakelijkheid van een nieuwe schoonheid met nieuwe woorden en beelden. In zijn zoeken gaat hij te rade bij het woordenboek en verkent de taal op haar mogelijkheden, bij voorbeeld door in onbruik geraakte uitdrukkingen nieuw leven te geven. Hij speurt ook in de kunst naar wat zich in poëzie laat vertalen. Zo verwoordt Lucebert zijn werkwijze als schilder. In Apocrief geeft het gedicht met de beginregel ‘ik ben met de man en de macht’ de ervaringen bij het creatieve proces weer. De afdeling De getekende naam begint met het programmatische ‘ik draai een kleine revolutie af, ik draai een kleine mooie revolutie af’, en dit credo wordt gevolgd door twee oosterse verzen de kleine wind en de grote wind. Het vierde gedicht, de tabak vormt met de ringvinger zijn lippen, beschrijft het ontstaan van een tekening die steeds nieuwe vormen aanneemt. Het tweede en vierde couplet zijn meer statisch: de maker beoordeelt zijn werk. In het derde vers wordt het tekenproces weer opgenomen: er komen een pijp en een gezicht bij. In de zeven portretten van beeldende kunstenaars verduidelijkt Lucebert dat dingen die gewoonlijk niet bij elkaar horen in de kunst met elkaar tot verbinding worden gebracht; tegenstellingen worden er met andere, ook denkbeeldige tegenstellingen geconfronteerd en verliezen hun normale geldigheid. Een wereld van ongekende mogelijkheden ontstaat en dode materie komt tot leven. In het gedicht arp (over de dichter en beeldhouwer Hans (Jean) Arp) heeft het steen een polsslag, de hand een gedachte en ademen rotsen. In langeweg worden werkelijkheden omkeerbaar ‘als katten in muizen’.

12

13

het woordenboek: voer voor de dichter

In klee: ‘in het verheugde venster geuren de gekleur- de vruchten van de dingen (…) overal bloeien de mensen, wuivende bloemen geurige huizen’. De werkingen die in de ons bekende wereld bij bepaalde onderwerpen horen, verschuiven in de kunst en poëzie naar andere gebieden. ‘Zo ontwikkelen zij de wereld’, schrijft Lucebert. In brancusi wordt een vergelijking thematisch gevarieerd: ‘kussen als glazen kogels’, ‘vage vogels als kussen’, ‘kussen als beschaduwde poorten’, ‘schuwe zwanen als kussen’. In rousseau le douanier observeert Lucebert het schilderij als een fantastisch familietafereel. Bij miró ziet hij in de krul, de ster en de zwarte vlek tekens voor geboorte, leven en sterven. Een beeld van moore, een vrouwen- en een mannenfiguur, voorgesteld als dochter en zoon van bovennatuurlijke mythologische oorsprong, doet de ‘drempels tussen lucht en aarde’ (uit brancusi) wegvallen: ‘de mensen liggen traag als de aarde, staan verheven als de lucht’. Ook in twee andere gedichten uit de bundel De amsterdamse school zijn vertrouwde werkelijkheden omgebogen tot hun tegendeel. In max ernst zijn er ‘mieren die slangen verorberen’, ‘worden dorpen vermorzeld door de mierik, door de cactus’. Tegenstellingen die zich in het gedicht ontwikkelen, worden niet als storend ervaren: de slangen die in het eerste couplet zijn verorberd, slapen in het laatste in de kasten die eerst verlaten zijn genoemd. Voor Lucebert geeft de kunst een beeld van een ongekende en omkeerbare wereld. ‘Mijn beelden zijn de vruchten die mij verbinden met toekomstig zaad’ is de inleidende regel van een reizende tentoonstelling van nieuwe Nederlandse beeldhouwkunst. Klee’s uitspraak ‘Kunst gibt nicht das Sichtbare wieder, sondern macht sichtbar’ wordt verder uitgewerkt. In het gedicht ossip zadkine maken de elementen van het kunstwerk op iedere denkbare manier hun roep kenbaar: ‘hoor onze ruimte.., hier is rust en liefde, ginds van distels drift en pijn is gebouwd de minzieke ruimte’. Mooi uitzicht & andere kurioziteiten geeft Lucebert als titel aan zijn in 1963 bijeengebrachte gedichten die worden toegevoegd aan de door Simon Vinkenoog samengestelde Gedichten 1948-1963. Na 1965 komen er per jaar nog maar enkele gedichten naast vele honderden tekeningen. De tekeningen zijn altijd weer verrassend door


de onvoorspelbare verbeelding en improvisaties. ‘Mijn gedichten komen door montagehandelingen tot stand en daar kan ik gewoon aan knutselen, zoals ik in zekere zin ook wel aan mijn schilderijen knutsel. Maar aan mijn tekeningen doe ik dat helemaal niet. Op tekeningen kom ik nooit meer terug, wat ik wel met schilderijen heb. Een tekening is een directe en spontane uiting waaraan je ook heel snel kunt zien wat er gebeurt binnen een bepaald gevoelspatroon en een denkproces’, zegt Lucebert in 1969 tegen J. Martinet.3

tekening in Oost-Indische inkt en aquarel, 1943, 20x27 cm, bij het door Lucebert overgeschreven gedicht van Hölderlin, 1798. (Stedelijk Museum, Amsterdam)

Als dichter-tekenaar maakt Lucebert geen onderscheid, gaat vaak uit van het een en komt tot het ander, als in de strip. ‘Het eerste dat ik deed was namelijk strips maken, dus een combinatie van schrijven en tekenen. Ik was toen een jaar of acht, negen. Een van de leukste strips uit die tijd is helaas verloren gegaan. Hij heette Gissie en Linkie en de schurken erin waren Nikodemus Watjekou en Don Sebastiaan de la Gorilla. Alles wat er na gekomen is en nog komt, wil erop lijken.’ ‘Ik ben als een leeuwerik die tegelijk vliegt en fluit terwijl de meeste andere vogels er eerst rustig voor moeten gaan zitten als ze een liedje ten gehore willen brengen, of is het niet zo eenvoudig?’ Met de tekeningen bij poëzie van andere dichters toont Lucebert op een speciale manier zijn verwantschap. Een vroege tekening uit 1943 bij Abbitte van Hölderlin is daar een voorbeeld van. Een gedicht kan iets uitdrukken wat op een andere manier in een tekening tot uiting komt. Zo schrijft Lucebert dat een litho in De gebroken rietlijn (1969) iets weergeeft van het gelijknamige gedicht waarvan de titel is ontleend aan een tech-

14

inleiding

nische term in de Japanse schilderkunst. ‘Mijn gedichtje visser van ma yuan is natuurlijk geen letterlijke verwoording, geen illustratie van de oorspronkelijke schildering. Het gedicht voegt iets aan de schildering toe wat deze niet heeft en daardoor is het gedicht een ding naast een ding, en daaraan gekoppeld, maar geen dieper of hoger ding. Het geeft alleen weer dat wat wij zouden kunnen voelen als we letterlijk waren verplaatst in de situatie die de tekening weergeeft.’4 Deze koppeling is vaker te zien bij de dichter-schilder Lucebert. Soms wordt ze expliciet gegeven, vaak is ze verborgen aanwezig. Tot zijn uiteenlopende bronnen behoren zowel het boek van Prinzhorn: Bildnerei der Geisteskranken (1922) als een ‘vieze vlek die best een net gezicht kan zijn / tussen vlakgom en radeerwater / [...] niets beter dan in het teken van deze vlek / verwissen verknippen oplossen vervagen vervangen / in verwarring voortbouwen dóórdenken slopen en opstaan ...’ (uit: vlek als levenswerk, 1963). Voor Lucebert speelt het toeval een grote rol, en daarnaast kunnen de krant, radio, televisie of film zijn verbeelding aan het werk zetten. De kunstenaar dient zich onvoorwaardelijk over te geven aan de materie die het werk doet. ‘Laat het zichzelf maken, laat het zichzelf steelsgewijs vormen in luchtige vormen’ roept Lucebert de schilder Anton Rooskens in een vluchtschrift toe. De kunstenaar geeft wel meesterschap, maar het werk met zijn eigen wil, eigen mening en eigen groot verlangen oefent dat meesterschap ook uit over de kunstenaar. Reeds in een ‘vlek als meesterwerk’, zijn er ‘raderen voorschriften grenzen’. ‘Er zij een rafel een vlek om lang te omhelzen’ (in kleine vormleer, 1953). In het aan Karel Appel opgedragen drift op zolder en vragende kinderen schetst Lucebert eerst de sfeer op het zolderatelier van Appel ‘die aan het leven al de elkaar omarmende en al de elkaar verscheurende kleuren ontlokt’, om in de slotregels de nadruk te leggen op de zelfwerkzaamheid van de kleur: ‘rood loopt graag in het groene gras, geel weet dat de zon schijnt omdat niemand graag dood gaat en hemelsblauw ziet zwart voor een kind dat niets krijgt’. Hij uit zijn vurige bewondering voor Karel Appel omdat die ‘dat rood, dat zwart, zal laten spreken zoals alleen zij spreken kunnen, zelfs als rood beledigend is wordt zijn mond niet gesnoerd; laat hem schreeuwen. Hij heeft er soms reden toe, leeft hij niet vaak in onmin met zijn buurman groen?’ Sterker dan tot nu toe

15


personifieert Lucebert hier de verfsubstantie als een levend dynamisch lichaam. ‘Elk schilderij heeft een eigen bloedsomloop, laat het schilderij ademen, laat het zijn hartslag versnellen, laat het dan ook zijn eigen wil hebben, eigen mening en een eigen groot verlangen, laat het in vervulling gaan waar het uiteindelijk naar streeft, dat het schilderij in staat zal zijn zelf een schilderij te maken. Verflichaam leef!’ De resultaten komen al werkend met zijn materiaal: tekeningen in de meest verschillende technieken, collages, etsen, lithografieën en zeefdrukken, schilderijen in gouache, acryl en olieverf, ceramiek en fotografie; alles kan aanleiding en middel zijn tot improviseren. Zo is er de drang tot terugkeer naar de bron, de kindertaal en tekening; de spankracht tussen handschrift en leesbaarheid en het ritme van het schrijven dat het visuele beïnvloedt. Beeld en woord vullen elkaar aan; geven weerwoord of wanklank. Op die manieren verwijst Lucebert naar kubisme en abstractie, naar de functie van beeldtekens en naar het surrealisme. Aanvankelijk is het effect speels en fantastisch met veel humor, maar na 1958 wanneer Lucebert over een eigen atelier beschikt, wordt het spel grimmiger. Allerlei invloeden van oudere en nieuwe kunst worden opgenomen en naar zijn hand gezet. Door zijn verblijf in Spanje, vanaf medio jaren zestig, raakt Lucebert meer betrokken bij de cultuur van het Spaanse volk. Onder de Spaanse zon wordt zijn werk helderder en feller, satirischer. Het neemt de werking op van onder meer een El Greco of Goya met hun visionaire of verbeten, onverbiddelijke expressie die bijvoorbeeld ook de doeken van Francis Bacon tekent. ‘Misschien komt het daardoor dat de monsters zich niet meer vermommen, maar zich vertonen zoals ze zijn en zoals ik ze zie; als mateloze machtswellustelingen of als machteloze wrokzuchtigen’, zei Lucebert. Het cynisme om de wereld die zich wel herhaalt maar zich niet verbetert, neemt toe, maar altijd blijven er openingen voor speelse humor en dartele ironie waarmee de agressie wordt bijgebogen. Lucebert streeft ernaar dat zijn kunst een bevrijdende uitwerking heeft. Hij is dichter én schilder: er is de dubbelzinnigheid van droom en wereld, gevoelig en grimmig, hemels en aards, spontaan of kritisch reagerend. Met de verwondering waarmee Lucebert zijn lezers-kijkers achterlaat, blijft er de aanklacht die hij ons voorhoudt, uitnodigend tot participatie. Die participatie laat zich het best ervaren in de gedichttekeningen.

16

De gedichttekeningen

inleiding

Lucebert weerspreekt in 1991, wanneer hij voor zijn dubbeltalent wordt bekroond met de Jacobus van Looy-prijs, dat er een interactie is tussen het dichten en het beelden: ‘Ik dank je de koekoek dat er wel ergens een relatie moet zijn’. Zijn vriend Jan Elburg, ook dichter en beeldend kunstenaar, toonde aan in Lucebert schilder-dichter dat er wel een relatie is. Hugo Claus, die naast zijn poëzie en proza eveneens tekende en schilderde, vindt de inventiviteit van Lucebert in de taal en niet in het ‘starre’ plastische werk, zegt hij in De Groene Amsterdammer van 4 september 1991. ‘Ja’, zegt Bert Schierbeek, ‘zijn tekeningen hebben veel met zijn dichtwerk te maken.’ Veel kenners bevestigen op verschillende gronden een relatie. De woorden zijn vaak beeldend. In beeldgedichten bij schilderijen heeft een interactie plaats tussen het schilderij en het gedicht, het beeldende in het talige. Of die inbreng puntig, speels is of grimmig agressief, of misschien ironisch, cynisch, sarcastisch…, dat laat ik graag over aan de lezer-kijker. Lucebert maakte een ontwerp voor een nieuwjaarskaartje met een getekend oog in het gat van een sleutel dat hij per brief toestuurde aan uitgever Jan-Peter Barth: ik maak een boek met tekeningen met gedichten wellicht met proza [ ] al werkende erin een mooi BoekBoek met mooie tekeningen: niet allemaal abstract of eksperymentheel maar ook natureluristisch een of ook als je dit niets zegt à la Spaans Salvador Dali maar toch meer in ….. allah Magritte ….. zo zo zo zo zo mooi – het moet worden uitgegeven. 5

Hij wenst hem daarmee ‘een overmoedig 1912’, – een verschrijving, waarschijnlijk een verwijzing naar 1962 wanneer bij Verlag Heinrich Ellerman (Hamburg) het boek Gedichte und Zeichnungen wordt uitgegeven.

horror In handschrift met randversieringen in waterverf. In: Festspiele met zwarte handen, uitgegeven in 1949 door Lucebert. Gedeeltelijk gepagineerd, 20 pagina’s, 21.4 x 13.8 cm, de linkerbladzijden blanco en op de laatste: voor Fried en Bert, gesigneerd door Lucebert. Ingenaaid in omslag van raffiaweefsel 27.5 x 15.7 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). In facsimile uitgegeven door De Bezige Bij, Amsterdam, ter gelegenheid van de jaarwisseling 2008-2009, met verantwoording 1

door Suzanna Héman, conservator Stedelijk Museum Amsterdam. Inhoud: Horror / ’s avonds gaat heer Horror uit, met randversieringen in waterverf, de regel Lente-Suite voor Lilith, met ingekleurde inkttekeningen, vervolgens de gedichten 1: ooooh / zo god van slanke lavendel te zien, met afbeelding in diverse kleuren waterverf, 2: Geleerden zeggen dat mijn liefde beffen moet dragen, met boven en onderaan tekeningen in bruine waterverf, 3: Lilith die is lief die Liebe suite van Delibes, op volgende pagina Sonnet, met inkttekening, Buitenbeel-

den in de film / I am a fugitive met ingekleurde tekeningen, en de regels Ik kwam van de Toen tot de Thans / ga van de Thans in de Tau / te vallen van de Tau in de OER met ingekleurde spiralen eronder. lit.: Suzanna Héman. Mijn ware naam. In: Licht is de wind der duisternis; over Lucebert. Redactie Hans Groenewegen. Groningen, 1999, p. 144-149. Anja de Feijter. ‘Apocrief / De analfabetische naam’, het historisch debuut van Lucebert in het licht van Joodse mystiek en Hölderlin. Amsterdam, 1994, p. 271-279 e.a., met illustraties uit de oorspronkelijke eerste uitgave. Peter Hofman. Lichtschikkend en zingend; de jonge Lucebert. Amsterdam, 2004, p. 188-189. Zie Literatuur, p. 129.

lente-suite voor lilith, ooooh / zo god van slanke lavendel te zien c geleerden zeggen [1, 2 en 3]. 1949, in handschrift met tekeningen in aquarel. In: Festspiele met zwarte handen. Zie nummer 1. lente-suite voor lilith is gepubliceerd in Podium, januari-februari 1951 en daarna opgenomen in Apocrief/de analphabetische naam, juli 1952, met de volgende introductie: 2 b

als babies zijn de dichters niet genezen van een eenzaam zoekend achterhoofd velen hebben liefde uitgedoofd om in duistenis haar licht te lezen in duisternis is ieder even slecht de buidel tederheid is spoedig leeg alleen wat dichters brengen het te weeg uit poelen worden lelies opgedregd kappers slagers beterpraters alles wat begraven is godvergeten dovenetels laat es aan uw zwarte vlekken merken dat het niet te laat is wie wil stralen die moet branden blijven branden als hij liefde meent om in licht haar duisternis op handen te dragen voor de hele goegemeent

3

sonnet – Die, Die de stormen streelt

In handschrift met tekening in aquarelverf en Oost-Indische inkt. In: Festspiele met zwarte handen. Zie nummer 1. Niet verder gepubliceerd.

nu komen ook de kooien van de poëzie In machineschrift met collage: een knipsel met traliewerk onder het gedicht, naast een beelden tekstcollage. In: Zonder titel (Een Lucebert-souvenir), [ca. 1949], 21,5 x 14 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). Losbladig, 12 pagina’s inclusief omslag 4

met in handschrift: Voor fried en bert van lucebert. Inhoud: gedichten in machineschrift: met ijsvulkanen oh noorwegen in de lucht… / nu komen ook de kooien van de poëzie…, met collage, op de volgende linker en rechterpagina collages met twee foto’s en uitgeknipte tekst wat moet er nu gebeuren met u,

Als ’t vuur u zuurbrandend opstijgt, het gedicht zo vloot van alphabet…, met tekening en collage, op volgende rechterpagina een uitgeknipte foto van een bloemenvaas met in handschrift eronder Een Lucebert-souvenir. Onder de titel het vlees is woord geworden opgenomen in Apocrief/de analphabetische naam, juli 1952.

6

zo vloot van alphabet In machineschrift met tekstcollages boven en onder. In: Zonder titel (Een Lucebertsouvenir), [ca. 1949]. Zie nummer 4. 5

Dement de Dee de geDachte... de grote wereld – lucht en... de bomen beharen de huid van de aarde… de beminden verdelen het licht...

Pagina’s uit het typoscript van Die Schwarzen Erotiker, [ca. 1949]. Met tekeningen in blauwe inkt, respectievelijk in potlood waarmee ook de gedichten zijn geschreven. (Letterkundig Museum, Den Haag). Niet verder verschenen.

Op 17 april 1950 schreef Lucebert drie bundels te hebben klaarliggen: Apocrief / gaya en chaos / die schwarzen Erotiker (aantekening in Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, bij gedicht in handschrift School der poëzie).

Entelegie der Poëzie In handschrift met randtekeningen in aquarel en inkt. In: KEEL [ca. 1950], 21,5 x 14 cm, 16 blz. inclusief omslag. (Stedelijk Museum Amsterdam). Met de hand geschreven, ingenaaid boekje met op het omslag KEEL met als achtergrond vage lettervormen als watermerken 7

en op de binnenzijde van het omslag: Volstrekt geen Zwarte nachtschade in een feestvers voor Fried maar Lucebeste bessen naast inkttekening op rechterpagina; De Rook van de Echo / Die Herder met die witte kieuw en die Kieuw in de keel met op de rechterpagina het gedicht Entelegie der Poëzie / één en verdacht met randtekeningen in kleur, het gedicht Verjaardag / fantasie verft

alle lakens blauw…, met daarnaast eveneens een tekening in kleur; het gedicht Méditerranée / ik roep als het herfst is… met tekening in kleur; op volgende pagina Gedicht in was, hoor als ik de broer had van de tafel… met tekening in kleur; het gedicht Poètes, Gotisch vriest tussen de liezen… en een afbeelding in kleur op volgende rechterpagina.

8

Verjaardag

In handschrift met tekening in aquarel. In: KEEL [1950]. Zie nummer 7.

9

Méditerranée

In handschrift met tekening in aquarel. In: KEEL [1950]. Zie nummer 7.

11

imagine those caesares In handschrift bij een tekening in OostIndische inkt, gedateerd 1949. 29 x 22 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). Opgenomen in: Lucebert. Drie lagen 10

diep, tekeningen en gedichten, samengesteld door J. Martinet. Amsterdam, Stedelijk Museum. (April) 1969, p.14.

mijn stad draagt dijen door, gekorven maar uit kokhalzen korrels krachtige ei pluis ik mij uit over de duivenkeel veel schenzen bengelen zon en mijn mond zal verliezen vingers als veer maar zeer mooi muit snavels chinese zeerover over nipponhemel van ’t knippende voedsteroog symbolisch zevenhoog neen neen, niet toen toen ik als een ziel boog.

In handschrift op paneel, 27 x 27 cm, behorend bij de kooi der literatuur op de Cobra-tentoonstelling van 3 tot 28 november 1949 in het Stedelijk Museum van Amsterdam. (Archief Karel Appel Stichting / Foundation, Amsterdam). Gefotografeerd en afgebeeld in Nieuws van de dag, 7 november 1949, voor Verzamelde Gedichten, 1974, geautoriseerd door Lucebert en getiteld: Cobra-souvenir.

waar ben ik / waar ga ik In machineschrift met tekening in aquarel en collages, 21.5 x 14 cm, uit een unieke bundel zonder titel van 12 pagina’s inclusief het omslag met een collage met de letters A en O en op de achterkant een tekening in 12

aquarel en collage met de opdracht Paula en Ferdinand van Lucebert, als geschenk gegeven bij het huwelijk van Paula en Ferdinand Langen op 31 mei 1950. (Particuliere collectie Laren).

Eerste publicatie in Apocrief/de analphabetische naam. Amsterdam, de Bezige Bij, [juni] 1952.

Dry milk printing Gesigneerd en gedateerd 26 jan. 1950. In: Gedenkboek voor Coos Frielink, 28 januari 1950, 33,5 x 21 cm. (Particuliere collectie). Niet verder verschenen. 13

nu komen ook de kooien van de poëzie Gesigneerd en gedateerd: december 1948. In: Braak, nummer 3, juli 1950. Van dit nummer bestaan enkele ingekleurde exemplaren. (Ingekleurd exemplaar, in Verzameling Cobra, Bibliotheek KU Leuven, Kortrijk). Eerder in het unicum (Een Lucebertsouvenir) van 1949. Zie nummer 4. 15

14

tweede credo – en eerste catechismus

In: Gedenkboek voor Coos Frielink, 28 januari 1950. Zie nummer 13.

Lucebert en Bert Schierbeek hebben zich vanaf dit nummer gevoegd bij de redactie, Remco Campert en H.R.(udy) Kousbroek. Lucebert illustreerde diverse pagina’s met tekeningen om de tekst en in de marge, evenals advertenties, zie: poëziezo easy job. lit. Hans Renders. Braak, een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Atonaal. Amsterdam, De Bezige Bij, 2000, p. 59 e.v., p. 187.

poëziezo easy job. In: Braak. Zie nummer 15. Het gedicht is door Lucebert niet gebundeld, wel opgenomen naar de eerste publicatie in Braak in geredigeerde verzamelbundels van 1965 en van 1974, p. 739-741. Lucebert gebruikt de mogelijkheden van de typografie om vorm en dynamiek te geven. Het gedicht is ingekleurd in enkele exemplaren van Braak. 16

met ijsvulkanen oh noorwegen in de lucht In machineschrift met correcties en randtekeningen. In: ontwerpversie van de bundel Apocrief/de analphabetische naam, 24,3 x 15,9 cm. 17

Zonder datum, aangeboden begin 1951 en verschenen [juni] 1952 in de afdeling Apocrief, zonder de tekeningen. Amsterdam, de Bezige Bij. (Letterkundig Museum, Den Haag). Zie ook nummer 4.

Onder het braadspit in de bezem In handschrift in rode inkt met boven randtekening. In schrift [ca. 1951], 15,5 x 23 cm. Ongepubliceerd. (Letterkundig Museum, Den Haag). 18

Aan de dichter / voor Jan G. Elburg Zie nummer 18. Opgenomen in: De Amsterdamse school, november 1952, onder de titel aan de dichter j.g.e. 19

de wind wiegt op zijn 4 zilvren heupen In handschrift bij een tekening in inkt, in unicum zonder titel, 1951, 28,2 x 23,8 cm. Op de voorzijde in inkt: Lucebert. Bevat 4 gedichten en 3 tekeningen. (ex-collectie Aldo van Eyck). 20

Gepubliceerd in Braak, [1951] en als de grote wind in de afdeling de getekende naam van Apocrief/de analphabetische naam, [juli] 1952.

Ik draai een kleine revolutie af In handschrift bij een tekening in inkt, 28,2 x 23,8 cm, in unicum zonder titel, 1951, 16 pagina’s incl. omslag, op een uitslaand blad. Zie nummer 20. 21

Gepubliceerd in Braak, [nr. 6, 1951] en Apocrief/de analphabetische naam, [juli] 1952.

Adoremus. In: Liber Amicorum Gerrit Achterberg, Bij zijn 50e verjaardag. Onuitgegeven, [mei 1955]. 23 x 30 cm. (Letterkundig Museum, Den Haag)

22

Eerste publicatie van het gedicht in Maatstaf, juni/juli 1955. Facsimile van gedichttekening in Achterberg in kaart, in het gedeelte Achterberg in beeld. Den Haag, Daamen, voorjaar 1971, p. 107.

hoop op iwosyg In: Toen en nu, 1907-1957. (’s-Gravenhage), Shell Nederland. (1957). 26 x 20 cm. Ongepagineerd, 66 p. 23

Deze publicatie is niet verder verantwoord of door Lucebert geautoriseerd. Èerste publicatie van het gedicht in De amsterdamse school. ’s-Gravenhage, Stols, [november] 1952.

epigram In: Triangel 1958. Den Haag, Bert Bakker, Daamen / A.A.M. Stols, [oktober] 1958. 17,5 x 10,5 cm. 160 pagina’s. (Ooievaars, nr. 90). In facsimile naar het handschrift met tekeningen, speciaal voor deze uitgave gemaakt, naast de tekst in druk: 24

niet om niet genieten wij zijn wij van wijn de liefhebbers meisjes vloeien ijle woorden ons toe vandaar de wijsheid zegt: vrouwen de bonte boten en grijze rivieren zijn (is) poeezie Het gedicht is eerst gepubliceerd in Triangel in de jungle uit de bundel Triangel in de jungle gevolgd door De dieren der democratie. ’s-Gravenhage, Stols, [november] 1951.

de minnaar hij blijft bij zijn meisje In: Triangel 1958. Den Haag, Bert Bakker, Daamen / A.A.M. Stols, [oktober] 1958. 17,5 x 10,5 cm. 160 pagina’s. (Ooievaars, nr. 90). In facsimile naar het handschrift met tekeningen, speciaal voor deze uitgave. Zie vorig nummer. Eerste publicatie van het gedicht in De amsterdamse school, 1952. 25

koan In: Triangel 1958. Den Haag, Bert Bakker, Daamen / A.A.M. Stols, [oktober] 1958. 17,5 x 10,5 cm. 160 pagina’s. (Ooievaars, nr. 90). In facsimile naar het handschrift met tekeningen, speciaal voor deze uitgave. Zie nummer 24. Eerste publicatie van het gedicht in Van de afgrond en de luchtmens, 1953. 26

27

de oude hoofdstad Shiga ligt helemaal vernietigd maar bovenmate stralend bloeit er nog steeds de bergkers naar taira no tadanori

Eerste publicatie, gedateerd mei negen en vijftig, als een van de vier litho’s die zijn opgenomen in De gebroken rietlijn. Amsterdam, Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs. Voorjaar 1959. 38,5 x 26,5 cm. Ongepagineerd, 55 pagina’s. Verzorgd door Sientje ten Holt als werkstuk van de afdeling typografie. Oplage 30. (Stedelijk Museum Amsterdam). Bevat verder 13 eerder gepubliceerde gedichten, een kleurenlitho en twee overige litho’s in zwart-wit.

De tekst voor het eerst als gedicht gepubliceerd in Lucebert, Verzamelde Gedichten. 1974, p. 451. De litho van de tekst-tekening is gereproduceerd op de tentoonstellingsuitnodiging van Galerie Espace, Haarlem, 23 april 1960.

ghost of a chance Facsimile van het handschrift en de tekeningen in Lithologie, tien gedichten, tien litho’s. Hilversum, steendrukkerij De Jong & co. (Winter) 1959. 30,5 x 23 cm. Ongepagineerd, 40 p., losbladig. Oplage 1.000, waarvan 300 in het Duits. (Stedelijk Museum Amsterdam). 28

Een proefuitgave op zelfde formaat in ander omslag bevindt zich in het Stedelijk Museum Amsterdam. In 2002 verscheen een Spaanse versie, verzorgd door Ramón Pérez Carrió en Márgaret Carlier als tweede deel in de serie ‘Plástica & Palabra’ van de universiteit van León, onder de titel Litología. 21 x 14 cm. De gedichten eerder gepubliceerd in Val voor vliegengod. Amsterdam, De Bezige bij, [mei] 1959. (Literaire pocket; nr. 25).

zorg Facsimile van het handschrift en de tekeningen in Lithologie, tien gedichten, tien litho’s. Hilversum, steendrukkerij De Jong & co. (Winter) 1959. 30,5 x 23 cm. Ongepagineerd, 40 pagina’s, losbladig. 29

Oplage 1.000, waarvan 300 in het Duits. (Stedelijk Museum Amsterdam). Het gedicht in facsimile van het handschrift met enkele Japanse tekens. Zie nummer 28.

herfst Facsimile van het handschrift en de tekeningen in Lithologie, tien gedichten, tien litho’s. Hilversum, steendrukkerij De Jong & co. (Winter) 1959. 30,5 x 23 cm. 30

Ongepagineerd, 40 pagina’s, losbladig. Oplage 1.000, waarvan 300 in het Duits. (Stedelijk Museum Amsterdam). Zie nummer 28 en 29.

bamboe regen mus Facsimile van het handschrift en de tekeningen in Lithologie, tien gedichten, tien litho’s. Hilversum, steendrukkerij De Jong & 31

co. (Winter) 1959. 30,5 x 23 cm. Ongepagineerd, 40 pagina’s, losbladig. Oplage 1.000, waarvan 300 in het Duits. (Stedelijk Museum Amsterdam). Zie nummer 28, 29 en 30.

reisleiding Gesigneerd en gedateerd Bergen NH 6 VIII ’60. In: Schrijf-taal. Moderne poëzie bijeengebracht door Simon Vinkenoog. 32

(Hilversum, Steendrukkerij De Jong & Co., februari 1961). 25 x 25 cm. 18 losse dubbele vouwbladen. (Kwadraatbladen, nr. 1). (Stedelijk Museum Amsterdam).

bericht van mijn eigen hengst Ets-gedicht, 49,5 x 38,8 cm. Oplage 6, waarvan slechts 2 exemplaren gedrukt. Eigen druk, gesigneerd en gedateerd januari 1961. (Stedelijk Museum Amsterdam). 33

Gereproduceerd in Illustrationen. Catalogus. Baden-Baden, Staatliche Kunsthalle. 21 Januari 1964. 40 pagina’s. En in: Lucebert. Die Silbenuhr. Ausgewählte Gedichte und Zeichnungen, von Rosemarie Still. Frankfurt am Main, Suhrkamp (1981), waarin eveneens

opgenomen: hammond en donkere dochter van het morgenland, zie nummers 35 en 36. Eerste publicatie van het gedicht in Maatstaf, januari 1960.

je weet nu wat rood doet Facsimile van het handschrift en de tekening in Oost-Indische inkt, op een gevouwen transparant in Karel Appel. Catalogus, Eindhoven, Stedelijk Van Abbe-museum, 29 april 1961. 27 x 20 cm. 34

Bevat ook een inleiding: Appel’s verflichaam leeft door Lucebert. Het beeldgedicht is ook verschenen als affiche voor de tentoonstelling van de Nederlandse Kunststichting, Zeist, 1969, 38 x 27 cm en ca. 60 x 42 cm..

Het gedicht is de laatste strofe van drift op zolder en vragende kinderen.

hammond Oost-Indische inkt, collage/gouache met zwarte verf en krijt, gesigneerd en gedateerd ‘62, 73 x 99 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). 35

In Schrift en beeld. Catalogus. Amsterdam, Stedelijk Museum, 3 mei 1963. Zie nummer 33.

donkere dochter van het morgenland Oost-Indische inkt, gouache, inkt en gekleurd krijt, gesigneerd en gedateerd ’63, Lagrasse, 100 x 75 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). Zie nummer 33. 36

38

L’alchimie moderne In handschrift met collage en versierd met spatten en vlekken in Oost-Indische inkt, gedateerd 4 juni ’63, Lagrasse, 20,5 x 26,5 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam). Niet verder verschenen. 37

ik ben gaudium geluk die op alle achterkanten doen mag wat ie wil op de ruggen van de mensen schilder ik hun meest eigenlijk portret en op de achter kant van elk boomblad tekende ik een spotvogel

‘Direct op de plaat getekend’ voor het omslag van Lucebert ; tekeningen en gouaches uit de verzameling C.A. Groenendijk, Amsterdam. Catalogus. Museum Boymans – Van Beuningen, Rotterdam, 14 maart 1964. 24,8 x 19,7 cm. Ongepagineerd, 19 pagina’s tekst en 25 pagina’s afbeeldingen. Omslag met uitslaande flappen. Ook voor de Duitse, uitgebreide uitgave, Baden-Baden, 1964. Eerste publicatie als gedicht in Verzamelde Gedichten, 1974. De prent, 24,8 x 35 cm, is gevouwen voor het omslag en de flap.

men moet goed vet en doortrained zijn In: January; thirty-one litho’s named after the thirty-one days of January, and seven litho’s entitled sunday, monday, thuesday, wednesday, thursday, friday, saturday. With an introduction by H.L.C. Jaffé. Amsterdam, De Bezige Bij. 1965. 78,8 x 106,6 cm. Zie nummer 39. Op de pagina 30 january: 40

ik heb het land aan de dichters en denkers verkwanseld In: January; thirty-one litho’s named after the thirty-one days of January, and seven litho’s entitled sunday, monday, thuesday, wednesday, thursday, friday, saturday. With an introduction by H.L.C. Jaffé. Amsterdam, De Bezige Bij. 1965. 78,8 x 106,6 cm. Tekstmap en vijf mappen litho’s en bijgevoegd acht kleurenlitho’s waarvan één in plastic. Oplage 101 + 9 h.c. (Stedelijk Museum Amsterdam). 39

De litho’s op transparante pagina’s gedrukt, vormen samen met de volgende litho een gecombineerde prent, met handgeschreven gedrukte teksten. De teksten zijn meestal citaten. De pagina 13 january bevat: ik heb het land aan de dichters en denkers verkwanseld. In een opdrachtexemplaar voor Kees en Pau Groenendijk (Stedelijk Museum Amsterdam) noemt Lucebert het een ‘dubbelkoppig boek’.

door de hoofdfiguur geschreven: droom van de getekende men moet goed vet en doortrained zijn wil men voor gangster spelen voor de wet de lieve mens naast mij de gummistok de nieuwe vandalen kiezen nieuwe vernietigingsmachines hun gedachten monden uit de onzichtbare band die alles voedt

nieuwe vleugels voor de zon noodklokken in de buik van ozons

41 Wat het oog schildert het dronken oog het is koppig en sterk voor het menselijk hoofd het ziet dwars door het gasmasker van het schrikbeeld het zout brood van zijn voedzame horizon

het lichte oog huilt kleuren het lijmt bloemen 1 2 3 op het verloren profiel van de zieke het kussen is nat van kleuren van golvende zwemvogels en de wolken schreeuwen als varkens in het bloed van de zee en de grote gewonde – de zandman – de waterdrager hij spuwt lood en oliën overal op de wenteltrappen van het licht

Als de werkelijkheid losbreekt in een oog vol collages en surrogaten worden er met een enkel schildersmedium hele beeldengroepen vele bouwmeesters met de vijfsnarige archimedes in de goocheltas en legers van gemene gidsen, dwarskijkers en al de grote sachverständiger met hun slakachtige neuzen weggewist

naarmate het oog meer en beter ziet wordt het een steeds bontere vleesetende kaleidoskoop licht wordt meer en meer levenssap de kus van de zon een lasapparaat in de handen van een diepzeeduiker elk oog is een wandluis in het enorme alhambra van de droom en tegelijk een pauwenei vol onbetaalbare gouden realen in elke zinnige hand is ook een oog gevlochten waarmee handen onzichtbare lichamen kunnen ontwerpen en waar maken

het oog van een minnaar is een mijter op het hoofd van een vuilbek zo’n oog spuit zachte rotsen uit over het moeras dat een stad vol blinden volkomen omsluit het oog van de minnaar bestaat om de blinden te redden

In facsimile van het handschrift en de tekening in Oost-Indische inkt, in Lucebert Catalogus voor de tentoonstellingen) in het Provinciaal Museum ‘s Hertogenbosch, 5 februari/Raadhuis Heerlen april-mei 1965. 19 x 19,5 cm. Verder gereproduceerd in Lucebert, schilderijen, gouaches, tekeningen en grafiek. Catalogus. Stedelijk Museum Amsterdam, 1969. Voor Een film voor Lucebert, 1967, door Johan van der Keuken, is een gewijzigde versie verschenen. De eerste regel in het Engels every eye is a bedbug in the dream gigantic alhambra in gouache/collage, gesigneerd en gedateerd oktober 1967, 70 x 100 cm, (particuliere collectie, Amsterdam). De laatste regel in het

Engels the lover’s eye is there to save the blind in gouache, gesigneerd en gedateerd Bergen nh., oktober 1967, 70 x 100 cm, (particuliere collectie, als omslag voor Erik Slagter. Letterlijk en figuurlijk, Cobra Nederland en de experimentelen (alleen als dummy verschenen, voorjaar 1968. Zie Verantwoording. – Collectie Stedelijk Museum Amsterdam). Het gedicht verscheen eerder in Lucebert. Catalogus, Bochum, Städtische Kunstgalerie. Mei 1963 (met Duitse vertaling). – Als apart blad, met gefragmenteerde tekst naar het handschrift, uitgegeven bij de tentoonstelling Lucebert in het Frans Halsmuseum, Haarlem, 15.9 – 28.10.1991. 38 x 29 cm.

guía del artesano Met tekening en facsimile van handschrift. Uitnodiging als vouwblad voor de tentoonstelling Lucebert, gouaches – tekeningen 9 oktober – 30 oktober 1965. Amsterdam, galerie Espace. 21 x 15 cm. 8 pagina’s. 42

Na verschijning in relatie met de expositie is het gedicht verder alleen als ongebundeld opgenomen in de verzamelde poëzie.

er is een grote norse neger... Met twee tekeningen op affiche. Amsterdam, Polak & Van Gennep. 1967. 85,5 x 46,5 cm. (Polak & Van Gennep-affiche; nr. 4. Overeenkomstig verschenen in het Duits, Engels en Frans). (Stedelijk Museum Amsterdam, prentenkabinet) Heropgenomen in ...en morgen de hele wereld, samengesteld op basis van de 43

tentoonstelling, Amsterdam, Van Gennep [december] 1972. 23,5 x 15,5 cm. 96 pagina’s. Hoewel niet een gedichttekening waarin woord en beeld een eenheid vormen, zijn gedicht en tekeningen wel zo op elkaar afgestemd dat ze zich tegen elkaar uitspelen. Als gedicht in: Maatstaf, december 1958/januari 1959.

er is een grote norse neger... In later handschrift met een tekening, voor de tentoonstelling Geldzucht, vraatzucht, geilheid in woord en beeld. Amsterdam, Galerie de Tor, 5 mei 1972, vergroot tot 24 x 60 cm. Zie nummer 43. 44

as alles In facsimile in: Raam, nr. 53, maart 1969. 24 x 15,5 cm. (Particuliere collectie, Eindhoven). Bij een bespreking Ruimtevrees door Aldert Walrecht, met het volgende naschrift: ‘Lucebert was zo vriendelijk me het gedicht 45

as alles in handschrift toe te zenden, voorzien van een speciale omlijsting, hetgeen méér was dan ik had gevraagd. (Dank!) En wat zien ik? Een volledige sephiroth zowel in de vorm van het gedicht als in die van de omlijsting, met – o foei, Lucebert! – een uitbeelding van God (Gij zult u geen gesneden beelden

maken!), van fenix (of phoenix) in zijn airnest, oprijzend uit de as, waarin hij weer eens vijf eeuwen vertoefd heeft, (de vijf eeuwen van kaïn enz.?)’. Eerste publicatie van het gedicht in machineschrift, zonder aparte titel, in Braak [nummer 6, 1951].

kleine formlehre Facsimile in handschrift met tekening. In catalogus Ausstellung Karel Appel – Lucebert – Shinkichi Tajiri. Kunsthalle Basel, 9 maart–13 april 1969. 21 x 21 cm. Map met drie vouwbladen van elk 20 pagina’s. Eerste publicatie van het gedicht kleine vormleer in Podium, oktober/november 1953. 46

in memoriam ferdi In: Ferdi, compiled by Tajiri. Baarlo, X Press.[Maart 1970] . 29 x 21 cm. Oplage 500. (Stedelijk Museum Amsterdam). 47

vlek als levenswerk Op voorzijde Kunst- en cultuuragenda. Brussel, Paleis voor Schone Kunsten. 28 oktober 1971. 48

Eerste publicatie van het gedicht in Podium, maart 1963.

les nanas au pouvoir (aan niki & jean) Kleurenlitho, gesigneerd en genummerd. 1974, 66,5 x 95 cm. Oplage 50. (Stedelijk Museum Amsterdam, prentenkabinet). 49

Ik ben de madame de saint ange, drie meter borstomvang en indachtig het homeriese woord dat ieder ding zijn juiste tijd heeft op aarde, koester ik steeds twee minnaars: minus & plusminus. ’s nachts word ik vaak wakker. haal dan uit mijn bisjoe-kistje mijn twee volwassen, maar konstant onder-voede hollandse dwergen die met hun olijke en toch ook oh zo schattige half verschrompelde kaas-kopjes, de ouden; neem ze beiden zo in de armen dat hun bleke muilen likkebaardend naar mij blijven opgeheven. hoe bewonder ik dan in de grote staande spiegel hun gelige

schedels die, als ik de kereltjes op juiste hoogte hou, een even verrukkelijke als verdrietige aanvulling vormen voor mijn borsten, zodat ook ik, met tranen omfloerste ogen in de toekomst mag zien.____________ minus & plusminus in koor: schoon geestelijk gehandicapt, bent u een schat en u heeft als alle schuldelozen/ naïven het hart van de dieren gestolen, en daarom ook bent u schat van mijn hart (beiden brullen) De tekst is door Lucebert geschreven nadat hij de lithografische steen op de rechterkant heeft gezet. De litho is in (V/VI ) 1974, met andere grote litho’s, gedrukt door Fred Gemis.

psalm voor nieuwe gelovigen Voorburg, Bzztôhteater, 12 april 1975. 43 x 30,5 cm. Oplage 100. (Schrijverscyclus). (Stedelijk Museum Amsterdam, prentenkabinet). 50

Het gedicht is geschreven, niet gebruikt, voor Fata banana. Opgenomen in ...en morgen de hele wereld. 1972. Zie nummer 43.

het is zo vandaag als altijd Voor Kouwenaar 60 jaar. Banholt, In de Bonnefant. 1983. 25 x 15,5 cm. Oplage 75, waarvan 3 exemplaren in perkament en 29 op naam en de overige genummerd 1-46. 51

Het gedicht is gedrukt naar het handschrift op de pagina naast de tekening. De pentekening, in collectie van Gerrit Kouwenaar, Amsterdam, werd voor de uitgave verkleind tot 24,5 x 15 cm.

52

oorlog & oorlog Eerder in Alfabel, (1955).

Tekeningen in meerkleurenzeefdruk, uitgevoerd door de stichting Forma Aktua Pinakotheek, Groningen, door Lucebert opgelucht met een gedicht, verschenen bij de tentoonstellingen van gouaches en tekeningen in Galerie De Lange, Emmen, november-december 1983, en Forma Aktua Pinakotheek, januari-februari 1984. Zeefdruk 72 x 52 cm. Oplage 40. Met catalogus met foto’s van Lucebert en Henri de Wolf. Naast de in zeefdruk opgenomen datering en signatuur zijn de prenten nog eens gesigneerd en voorzien van het het oplagenummer.

Forma Aktua gaf in 1998 ‘met toestemming van erven Lucebert’ de kopperprent no senor / meester uit, gedicht met zeefdruk naar tekening, met handtekeningstempel, beeld 20 x 35 cm op blad 37 x 52 cm, in 700 exemplaren.

In Forma aktueel nummer 48 van mei 1998 werden nog twee gedichten en tekeningen opgenomen: psalm voor de nieuwe gelovigen met een tekening uit 1983 en de evangelist met een tekening ongedateerd.

53

psalm voor nieuwe gelovigen Zie nummer 50.

54

het seizoen Eerder in Mooi uitzicht & andere kurioziteiten.

55

bericht van mijn eigen hengst Zie nummer 33.

56

vrijbrief

57

moeite

58

swing it out boys!

Kijkpret, catalogus uitgegeven door de N.V. Nederlandse Gasunie bij de tentoonstelling van schilderijen, gouaches, pastels, tekeningen en grafiek op het hoofdkantoor in Groningen van 31 oktober tot en met 14 december 1984, geopend door Bert Schierbeek. Met

een interview door Chris de Boer. 21 x 21 cm. ‘De samenstelling van de expositie is in nauw overleg met Lucebert en zijn vrouw Tony tot stand gekomen.’

59 selva Gedicht in handschrift met schildering, gedateerd Jávea, ‘85 XI.10. In: Heinrich Heine-doos. Rotterdam, Goethe Instituut / Poetry-international. 1986. Oplage 150.

Bevat 17 zeefdrukken, 24 x 24 cm, van diverse kunstenaars in doos, 25,5 x 25,5 cm. (Goethe-Instituut, Rotterdam). Niet verder verschenen. Selva betekent oerwoud in het Spaans.

Nazomer Poëzieposter. Eindhoven, Plint. 1987. 70 x 50 cm. Uit: Verzameld werk, 1974. Gedicht in handschrift; eerste publicatie in druk: Van de afgrond en de luchtmens, 1953. 60

Reisleiding Gesigneerd en gedateerd ‘89.IX.24. In: dat is een oog / dit is een oor / trilt en er is kunst; lezen, kijken, luisteren. Bevat reisleiding door Elly Stegeman; introductie en verantwoording bij de keuze en bezorging 61

van de tekeningen, gedichten en stem van lucebert op cd-rom door Y. Né, die de datering kort voor de val van de muur, en het woord ‘Mitropa’ verklaart met de naam voor de treinen die van Nederland naar Berlijn en verder gingen. Breda, De Beyerd, maart

2003. 12.5 x 14 cm, 15 pagina’s, geniet. Oplage 1.000. ‘De tentoonstelling kwam tot stand in samenwerking met Tony Swaanswijk, de vrouw van Lucebert’. Zie nummer 32, met andere randtekeningen.

Sonett Naar het origineel in gouache en krijt, over twee pagina’s. In: Lucebert. RemagenRolandseck, Verlag Rommerskirchen. 1990. 30 x 29 cm, 30 p. onafgesneden, waarvan de laatste blanco, in omslag en in acrylglaslijst. Oplage 990, genummerd en gesigneerd. 62

(Signatur, Zeit-Schrift-Bild-Objekt, nr. 12). Kleurrijke schilderingen in gemengde techniek, naar het origineel gedrukt, over één pagina of een dubbele, aangevuld met dichtregels in handschrift of andersom. In vertaling van Rosemarie Still. Met kleurgouachen in lithografie gedrukt.

Sonett is de vertaling van het openingsgedicht van de eerste te publiceren bundel van Lucebert Apocrief, De analfabetische naam, uitgegeven door de Bezige bij, Amsterdam 1952.

poëzie ist kinderspiel Naar het origineel in gouache en krijt, over twee pagina’s. In: Lucebert. RemagenRolandseck, Verlag Rommerskirchen. 1990. 30 x 29 cm, 30 p. onafgesneden. Zie nummer 62. Vertaling van het gedicht in Val voor vliegengod, 1959. 63

berceuse Naar het origineel in gouache en krijt, over twee pagina’s. In: Lucebert. Rolandseck, Verlag Rommerskirchen. 1990. 30 x 29 cm, 30 pagina’s. onafgesneden. Zie nummer 62. Vertaling van het gedicht in Oogsten in de dwaaltuin, 1981. 64

alle dingen hebben een hard... Uitnodigingskaart tot de opening op zaterdag 14 september in de Nieuwe Kerk, Haarlem, van de tentoonstelling Lucebert schilder-dichter in het Frans Hals Museum te Haarlem, van 15 september tot en met 17 oktober 1991. Eenzelfde uitnodigingskaart betreft de opening van deze expositie op vrijdag 8 november 1991 in het Fries Museum, 65

Leeuwarden. 15,5 x 11 cm. van 15,5 x 22,5 cm, naast de reproductie van het schilderij Een mens, 1990. De dichtregels vormen het vierde deel van beelden in het heden, tekst bij een reizende tentoonstelling van moderne nederlandse beeldhouwkunst, catalogus, Stedelijk Museum Amsterdam, van Liga Nieuw Beelden, 24 december 1959.

Het programma van de opening te Haarlem vermeldt de uitreiking van de Jacobus van Looyprijs aan Lucebert schilder-dichter. Hierbij verscheen een gelijknamige boekpublicatie met bijdragen van zeven auteurs, Meulenhoff Amsterdam / Frans Hals Museum Haarlem.

la poesia es un juego de niños In Caligrafia y dibujo. Madrid 1992. 17,5 x 12,1 cm. Vertaling door Francisco Carrasquer van Poëzie is kinderspel (zie nummer 62). Met de tekening in Lucebert. La tirania de la libertad. Valencia 2000. 66

De tekeningen bij gedichten

regen Facsimile van handschrift en randtekeningen in Lucebert. Amersfoort 1996. 22 x 14 cm, 80 pagina’s. (Zonnehofreeks; nr. 8). Oplage 500. 67

Bij een tentoonstelling in De Zonnehof, Amersfoort, een jaar na overlijden van Lucebert. Met teksten van Karel Appel, Marius van Beek en Remco Campert, foto’s, reproducties van schilderijen en tekeningen. Bio-skopie.

Eerste publicatie van het gedicht in Van de maltentige losbol. Amsterdam, de Bezige Bij. 1994.

Lucebert is als een tekenaar gedichten gaan schrijven en heeft als dichter over zijn poëzie en beeldende kunst geschreven. Het is verwonderlijk hoe hij als jongen, tekenend op straat, werd ontdekt door een journalist die hem aanmoedigde naar de kunstnijverheidsschool te gaan. Verhalen over spontane ontdekkingen van jong talent doen wel vaker de ronde, maar het is uitzonderlijk als die gaan over een welhaast bezeten tekenaar-schilder die op zijn drieënveertigste, in 1967, de P.C. Hooftprijs voor zijn poëzie heeft gekregen en in 1983 werd bekroond met de Prijs der Nederlandse letteren. Lucebert heeft zeker duizend gedichten geschreven en vele zijn vaak geciteerd en herdrukt. Zijn Verzamelde Gedichten zijn in 1974 uitgegeven en acht jaar na zijn dood, in 2002, in een uitgebreide herdruk verschenen. Toen in het voorjaar van 1969 – Lucebert was 44 jaar – een eerste overzicht van zijn werk als beeldend kunstenaar werd voorbereid, kon het Stedelijk Museum van Amsterdam slechts ‘een destillaat van de duizenden tekeningen op bloknootformaat’ laten zien. Lucebert beperkt zich niet tot één onderwerp en legt zich niet vast op een gevonden vorm; hij wisselt steeds zijn motieven. Zijn poëzie is vaak geanalyseerd. Over zijn beeldend werk is veel minder geschreven, al zal het geen criticus kunnen zijn ontgaan dat diverse tekeningen verwijzen naar zijn gedichten en verscheidene gedichten naar zijn tekeningen. De taal van het zwart-wit beheerst Lucebert even soeverein als die van het woord en, zo zegt professor Jaffé in Het beeld en het woord: een gedicht is daarom veel meer dan een vertaling van een gedachte, een gevoel, in een ander medium. Lucebert is als schilder en tekenaar het eerst door dichters erkend. Na 1960 is het aantal exposities sterk toegenomen. Tussen 1965 en 1981 verschenen er geen nieuwe bundels. Er komt daarna een heropleving in de belangstelling voor Luceberts beeldende werk, ook internationaal, met name in Duitsland en Spanje. Het wordt tijd dit omvangrijke oeuvre eens te verkennen.6 Kort voor zijn debuut als dichter publiceerde Lucebert tekeningen in tijdschriften Hij heeft zijn beeldend werk vaak in boeken, catalogi of op

100

101

de tekeningen bij gedichten

een andere manier verspreid, zoals zijn gedichten. De tekeningen hebben nogal eens een gedicht of prozatekst als aanleiding, of ze zijn ontstaan en geselecteerd voor een publicatie. De tekeningen in drukwerk vormen een continue reeks en het ligt daarom voor de hand hiervan uit te gaan om thema’s op te sporen en een ontwikkeling te achterhalen die ook kan gelden voor Luceberts poëzie. Lucebert blijkt ook voor wie in eerste aanleg zijn toevlucht zoekt tot een beperking een wonderbaarlijk fenomeen.

Pierrot-figuren in zwart-wit contrast met afgeknepen, gefragmenteerde handen en vingers worden in een speelse figuratie verwisseld met fantastische koppen waar een plantentuin uit groeit, hemelse mensfiguurtjes zwevend bij de maan en vogels of speelse dingen op wieltjes. De tekeningen zijn opgezet uit een lijnenspel, verder ingevuld met krabbels of vlekken. De vormen zijn snel ontstaan en er is geen poging gedaan om tot perfectie te komen. Er is veel variatie, veel fantasie en vrolijkheid. Een van deze tekeningen, dat maakt de Maan, zou een eerste gedichttekening kunnen zijn. Andere tekeningen, die tussen 1948 en ’57 verschijnen in dagbladen als Het Parool, in het Maandblad voor mensen Mandril, in Podium, Vandaag en de Schrijversalmanak zijn getekende cartoons, waaraan soms ook een onverwachte, verwonderlijke tekstregel is toegevoegd. In die tijd maakten ook andere dichters, vooral Jan Elburg, afgekort tot Elb, evenals Remco Campert en Hans Andreus, tekeningetjes die ze instuurden voor publicatie. Belangrijker zijn Luceberts bijdragen aan het tijdschrift Braak, waarvan hij als redactielid vanaf juli ’50 tot begin ’51 zelf mede de inhoud en de opmaak bepaalde. Ook hier is Lucebert nog de fantasievolle speler die geen inval voorbij laat gaan, maar er is een avontuurlijker vrijheid.

Verkenning Speelse fantasie Voor zijn eerste gepubliceerde gedicht, de politiek-kritische Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia, in februari 1949 in Reflex verscheen, maakte Lucebert met tekeningen zijn debuut. Kort na een tentoonstelling van cartoons bij Corvey’s papiergroothandel in Amsterdam vroeg redacteur Jan G. Elburg van Het Woord Lucebert voor het winternummer van 1948 van Het Woord zes vignetten te tekenen. Hij kreeg er wel veertig en er werden er tien geplaatst. De dichter Elburg had zelf voor het voorafgaande nummer zes vignetten getekend. Daarna koos hij die van Lucebert uit een groter aantal kleine tekeningen. 1

dat maakt de Maan


2

Braak nr. 5, 1950

102

103


Naast grappige beestjes tussen de regels zijn er fantastische monstertjes met zwarte inkt ingevuld tot meer massa die dan contrasteren met het losse lijnenspel van engelachtige wezens. Er is variatie tussen figuratie en non-figuratie in een primitieve expressie. Een gedicht uit december ’48, later getiteld het vlees is woord geworden, wordt omrand met tekeningetjes die geïnspireerd lijken op ‘een lekkerkerker en een julikever, kinderen die op hun ogen hurken’. Er komt een meer individuele, vrijere hand tot uiting in het ongekunstelde, verwonderende tekenwerk. Daarbij blijft er een grote verscheidenheid: koppen, ogen, spontane figuren (zie nrs. 15 en 16). Als beeldend kunstenaar treedt Lucebert nog niet of nauwelijks in de openbaarheid. Zijn gedrevenheid komt meer in een evocatieve taal tot uiting: als een mysticus kan hij de ‘mediamieke’ stemmen die tot hem komen beter tot poëzie verbuigen in zijn ‘controlekamer’. Wel zet hij tussen ‘49 en ‘51 naast zijn gedichten in zeven bundeltjes inkttekeningen, gouaches, aquarel-tekeningen en collages, waarin met verschillende technieken wordt geëxperimenteerd en diverse invloeden op een speels-poëtische manier zijn verwerkt (zie nrs. 1-9 en 20-21). Met de publicatie van Apocrief/de analphabetische naam, in juni 1952, laat Lucebert zich kennen als een beeldend dichter en kunstenaar. De bundel bevat twee tekeningen en één in kleur op het omslag. Ze zijn te omschrijven als gescalpeerde wezens, uit hun krachten gegroeide trekken van wat nog net een lichaam is met uitgestrekte armen en een grote, monsterlijke kop met uitsteeksels. Lichaamsdelen zijn geïsoleerd, zweven in de ruimte of zijn verwrongen tot een grimas. De lijntekeningen zijn gearceerd of met zwart ingevuld. De karikatuur en de getekende inval hebben plaats gemaakt voor een meer persoonlijke inhoud: verbeten en scherp. Het is of Lucebert zijn uitdrukkingsvorm heeft gevonden; in de van nu af veelvuldig gepubliceerde tekeningen, omslagen voor dichtbundels en illustraties is de humoristische cartoon niet helemaal verdwenen, maar opgenomen in een veelzijdige en toch direct herkenbare figuratie. Zijn werk vertoont de opmerkelijke karakteristiek dat er wel een eigen identiteit uit spreekt en het zich toch niet onder één noemer laat samenvatten. Er wordt gezocht naar iets nieuws, maar dat betekent niet dat het oude wordt afgeschreven; het wordt gevarieerd.

3

Apocrief

Woorden van Gerrit Kouwenaar, uit een gedicht dat op 7 november 1953 in Vrij Nederland werd gepubliceerd, zijn raak: ... er zijn niet zoveel grenzen voor hem: verf, inkt, kleuren, woorden, alles omsluit iets hij is een meesterlijk tekenaar. hij bezit een onuitputtelijk arsenaal: een warmte-pakhuis, een grote vuurkast zingend tekent hij: mensen, meisjes o.a. en dieren wezens met tanden, ogen, borsten, hemellichamen; dingen De omslagen die Lucebert ontwerpt voor poëzie-uitgaven van Hans Andreus, Remco Campert, Simon Vinkenoog, Paul Snoek en Hans Warren7 en de illustraties die hij tekent bij de bundel huisdierenverhalen Rouska van Clare Lennart verbeelden humoristisch de inhoud van titel of tekst. Andere gepubliceerde tekeningen bij eigen poëzie of voor Hans Andreus, Rudy Kousbroek en Bert Schierbeek8 tonen Luceberts beangstigende wereldje van hulpeloze hemelse en helse wezens, spontaan opgezet uit de lijnen met arceringen en vlekken in vrije, getourmenteerde vormen.

104

4


105


jaar later houdt het Stedelijk Museum van Amsterdam een tentoonstelling van zijn werk vanaf ’57. Jan Elburg schrijft in de inleiding: ‘de lijnen omgrenzen een vorm, geen elders bestaanbaar dier of ding; er valt een soort vogel door het vlak en er valt een vlek door een soort vogel’. Tegelijkertijd verschijnt Luceberts zevende bundel, Val voor vliegengod, met een voorwoord over schilders en kunst en met vijf tekeningen. ‘Ik begon met alles zo foeilelijk te maken als maar mogelijk was’, schrijft Lucebert over de muurschilderingen van 1947–’48 voor het Franciscanenklooster van Heemskerk. ‘Het is trouwens altijd goed bij schilderen of dichten uit te gaan van wat ons afkeer inboezemt’, houdt hij zichzelf voor. Het omslag van de bundel heeft veel van dat van Amulet: opnieuw een figuur en een vogel in dezelfde techniek. De tekeningen in Val voor vliegengod herinneren aan de eerste vignetten uit Het Woord. Misschien is een van de titels van deze tekeningen er een verwijzing naar: ‘invloeden uit het verleden blijven doorwerken’. Behalve met de tentoonstelling en de nieuwe bundel komt Lucebert in 1959 veelzijdig tot uitdrukking in de bundel Lithologie, tien litho’s, tien gedichten (nr. 28-31), en de beperkt uitgegeven bloemlezing De gebroken rietlijn (nr. 27), met op Chinese en Japanse verzen geïnspireerde

Rouska

De omslagen voor de bundels Triangel in de jungle, van november 1951, en Alfabel, uit mei ‘55, zijn anders: het eerste is een papier collé zoals de door Lucebert bewonderde Arp er vele heeft gemaakt; het tweede is een tekening die nog het meeste heeft van een abstract landschap in lijnenspel zoals Corneille toen wel maakte. In het najaar van 1957 verschijnen twee drukken van de bundel Amulet, geïllustreerd met twee foto’s bij de afdeling Een reisje door bulgarije, met verschillende omslagontwerpen. De eerste druk heeft een tekening in gewassen inkt, schilderachtig en doorwerkt, en verschilt van het vrije, tumultueuze lijnenspel en willekeurige vlekwerk zoals de aan Paul Klee verwante tekening uit 1958 op het omslag voor Apoteek van de Vlaamse dichter Marcel Wauters en in de tekeningen van de eigen verzamelpocket Triangel (nrs. 24-26). In 1958 exposeert Lucebert gouaches en tekeningen bij Galerie Espace in Haarlem en ook schilderijen in het Kunstcentrum Bergen. Een

106


gedichten. In Lithologie staan verwrongen groothoofdige figuren en verbaasde dieren, uitgegroeid in hun expressie, verwonderlijk, agressief, verbeten of hulpeloos, in een tekenstijl die een samenspel is van vlek en lijn. In De gebroken rietlijn zijn drie litho’s in sepia en één in kleur opgenomen. De Duitse editie van Lithologie bezorgt Lucebert in 1960 een expositie in de Keulse Galerie der Spiegel. In de grootformaatcatalogus zijn tien vertaalde gedichten en acht litho’s uit 1957 plus zes tekeningen van eind 1959 opgenomen. Zwart-wit gesneden, half abstracte tekens of vliegende beesten wisselen af met landschappelijke, gewassen inkttekeningen aangevuld met expressieve lijnfiguraties van woeste dieren of met frontale norse en verbaasde gezichten. Een breder overzicht biedt de bloemlezing Gedichte und Zeichnungen van 1962 waarin meer dan vijftig gedichten door Ludwig Kunz zijn vertaald en even veel tekeningen zijn afgedrukt. De tekeningen zijn van de laatste vijf jaar. Ze zijn de weerslag van speelse invallen, met veel variatie opgezet uit lijnen en vlekken die ongecoördineerd uitgroeien tot vrije composities en vormen van groteske figuren: mensen, beesten en vogels, vaak dynamisch, soms statisch of verhalend. Veel tekeningen zijn getiteld, bijvoorbeeld ga toch terug, rites of op venus. Behalve een sterk persoonlijke fantasie met een pregnante uitdrukking, klinkt er geen overheersende thematiek in door. De onderwerpen verbeelden eerder een individueel universum dan een kritische karikatuur van het ondermaanse. Lucebert laat zijn hand de vrije loop in een spel vol tegenkrachten. In Wat het oog schildert (nr. 41) doet hij verslag van zijn heftige strijd met de tegenstrevende elementen in het schilderij. Gelukkig is Lucebert in staat de weerspannige krachten in zijn werk op anderen te projecteren, hun de vermomming voor te houden en zo z’n emotionele kritiek op de kijkers te geven. Aan galerie Marlborough Fine Art in Londen schrijft hij in 1963 ‘altijd de neiging te hebben iets voor iemand te maken: alledaagse dingen voor verwarde breinen, bizarre beelden voor botte geesten. Ik hou ervan pacifisten te laten zien hoe een bloeddorstige tiran eruit ziet, aan rationalisten en atheïsten een troep heksen, mystici en huisgoden te geven, sappig gejubel voor de magere critici en aan de vrek vele kilo’s dure verf erg spilziek op een te klein canvas gebracht’. 5

op venus

108


Lucebert is voortdurend maar zonder voorbedachten rade op zoek naar nieuwe uitdrukkingsvormen. In de eenendertig litho’s van January (nrs. 39 en 40) uit 1965 past hij een associatietechniek toe met transparante bladen die de onderliggende tekening wijzigen en aanvullen met teksten, citaten en tekenwerk. ‘Het visuele woord en het poëtisch geïnspireerde beeld gaan hand in hand’, zoals H.L.C. Jaffé in de inleiding opmerkt. Er is een grote bewogenheid en grillige vaart in de uit inktklodders, spatten en lijnen getrokken stripfiguren die wedijveren of samenspannen met hun wederhelft of tegenpool: vrolijk of monsterlijk, dromerig of vandalistisch in een verrassende boven- of onderwereld. De zeven kleurprenten markeren het verhaal met momentopnamen: een groot dier, een ingeraamd tafereel, een monstrueuze, een mysterieuze kop. De catalogus met geïllustreerde teksten bij de verzameling Groenendijk, geëxposeerd in museum Boymans–Van Beuningen, laat Lucebert zien als vertellend tekenaar, ook in kleur. De voorstellingen ontstaan tijdens het tekenen uit vlekken en zitten vol toevalligheden. Wolken hebben ogen, vogels kunnen spreken, een bergtop wordt een man met lange benen; alles wat is verzonnen heeft vorm gekregen en al het bestaande is vervormd. Een moraal of aanklacht lijkt een incident. Het spontane en intuïtieve staan voorop, ook in de poëtische titels. De rijke variatie in motieven leidt na 1963–’64 tot een meer bepaalde thematiek. Er komt een sterk geprononceerd accent bij. Beulen en slachtoffers Het omslag voor een catalogus van het Provinciaal Museum ’s-Hertogenbosch uit 1965, waarin het gedicht Wat het oog schildert als rijmprent is afgedrukt, laat een verbeten en zeer grimmige Lucebert zien. De lijnen in zijn tekenwerk zijn heftiger, de figuren zijn ‘legers van gemene gidsen, dwarskijkers en al de grote sachverständiger met hun slakachtige neuzen’. De tekeningen uit 1964 waarmee Lucebert zijn door Simon Vinkenoog verzamelde gedichten illustreert, hebben een venijnigheid in de tegenoverstelling van hulpeloze geschonden wezens en schrikaanjagende vuilbekken. Er is een oppositie van getroffenen en beulen. De lach is een hoongelach. Gezichten zijn doorstreept tot grimassen. macht en

109


6

zonder titel

wellust wedijveren om het sterkst in het knevelen en kastijden van weerloze slachtoffers. Zo’n slachtoffer is de grote norse neger, afgebeeld op een affiche van februari 1966 (nr. 43): een enorme kop met een onheilspellende knip in de neus en daarboven, tegen oranje, een meedogenloze slavenboef wiens geldbuidel tot een schedel is vertekend. De drie uit lijnen en vlekken opgetrokken tekeningen van Lucebert die in hetzelfde jaar zijn opgenomen in een publicatie bij het twintigjarig bestaan van het Nederlands Cultureel Contact: Het versierde leven en de eigen tijd, verschenen in 1968 bij Polak & van Gennep, zijn wat vrolijker, maar ook hier valt van de drie heren die staan samengepakt weinig goeds te verwachten. Ook de omslagtekening op de bundel Totemtaal van Jaap Harten in 1966 spreekt een duidelijke taal: een schuttersstuk van wrede koppen op staken, met hoorns, mijter of paljasmuts, op wraak belust. Zo blijkt uit de latere tekeningen een groeiende agressiviteit die daarvoor meer speels was aangekondigd in de grimmige beesten en

110


zwevende vechtjassen op tekeningen in bijvoorbeeld Ik rook een vredespijp, door Paul Snoek in 1957. Uitzinnige generaals, opgeblazen wellustelingen en tandenknarsende geweldenaars verbeelden in een frontale, weinig ruimtelijke expressie De tuin der lusten, in Avenue, september 1968. Tekeningen in het dat jaar uitgekomen klein radiostemmenspel De perfekte misdaad liegen er evenmin om: een officier die de overwinning in een uitgelaten roes viert terwijl, op het omslag, een soldaat het hoofd is afgesneden. De koppen die Lucebert in 1969 lithografeert bij Piet Clement en tekent voor Podium, zijn verschillend van aard maar gaan onder dezelfde dubbelzinnige naam: Het gedicht dat gebruik maakt van een hoofd 9; ze zijn venijnig, in schrille kleuren en waar nog van schoonheid sprake is

7 gedicht das sich eines kopfes bedient III

111


wordt die te schande gezet. Er is een fel accent op het zinloze machtsmisbruik en de weerloze onderworpenheid die het pandemonium van speelse doerakken en vrijbuiters overheersen. De hemelse wezens zijn vervangen door helse machines en willoze werktuigen. In dichtregels spreekt Lucebert van ‘ogen stinkende bronnen’ en besluit met ‘de koek wordt goed en wordt in bloed gebakken’. Het gedicht kleine vormleer uit ’53 dat nog alle mogelijkheden inhoudt, wordt nu in een vouwblad bij een driemanstentoonstelling van Appel, Lucebert en Tajiri in Bazel op een heel agressieve manier geïllustreerd (zie nr. 46). ‘Alles is as’ zijn de laatste woorden van het gedicht as alles, bij een commentaar van Aldert Walrecht in het tijdschrift Raam van maart 1969 door Lucebert tot een rijmprent gemaakt: een vuurspuwende krater die een meermin baart die haar borst uitsteekt als de loop van een kanon (nr. 45). Een vergelijkbare uitwerking hebben de tekeningen voor het spel Poppetgom uit 1968 waarvoor Lucebert ook begeleidende teksten schreef. Hier heeft de vrouw een nog vinniger karakter. Er groeit een kromme hoorn uit haar hoofd, haar borst is een spies en haar buik baart een schietende militair. De andere tekeningen tonen lotgenoten ‘die geen armen en dus ook geen handen hebben en gedoemd zijn daadloos toe te zien hoe de handige wereld om hen heen zich voortspoedt’. Na een prachtige, visionaire tekening uit september 1966, die Gerrit Kouwenaar koos voor zijn bundel 100 Gedichten, van april 1969, is Luceberts wereld dat jaar op een retrospectieve tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum te volgen via de 64 tekeningen in het boek Drie lagen diep: verwonderende en verwonde figuren in een nadrukkelijke expressie van lijnen en vegen van de pen. De rijmprent vlek als levenswerk (nr. 48) op de Kunst en cultuuragenda van Brussel, in hetzelfde jaar 1971 waarin bij Piet Clement Bühnescreens met zeven zeefdrukken in kleur en acht gedichten verschijnt, heeft een kader met narrige kop en met puntneuzen en figuurtjes met gepointeerde borsten. De dromerige, verbaasde vriendelijkheid die oudere rijmprenten kenmerkten, bijvoorbeeld adoremus uit het Liber Amicorum Gerrit Achterberg van 1955 (nr. 22) of ‘hoop op iwosyg’ uit Toen en Nu 1907–1957, een uitgave van Shell Nederland (nr. 23), met dwaze uit de lucht gevallen vliegfiguren, is volledig verdwenen. Het werk van

112

113


Lucebert is veel grimmiger geworden en door de willekeur van de vlek ook nadrukkelijker. Het toont, zoals de dichter zelf zegt: ‘mateloze machtswellustelingen en machteloze wrokzuchtigen’. In een tentoonstelling bij De Tor onder de veelzeggende titel Geldzucht, vraatzucht, geilheid in woord en beeld, met cynisme gevolgd door de bundel ... En morgen de hele wereld, bij Van Gennep eind 1972 met 71 tekeningen, wordt alles samengebracht wat Lucebert aan de kaak en te kijk wil stellen: de leugen, schijnheiligheid, moordzucht, terreur, rassenhaat, hoogmoed, eigendunk, ijdelheid en machtsmisbruik. De verschrikkingen van oorlog en beulswerk zijn in razende beelden neergezet. Lucebert wijst wat hijzelf noemt ‘de zotspaal der perfektie’ af en drukt de kijker met klem op ‘de appelplaatsen, de sorteerpleinen, de barakken’. Dit zijn de onderwerpen van zijn tekeningen: een uitgemergelde moeder, een kluivende kannibaal, een mens die één is met zijn drilboor, eenogige monsters, blinde slachtoffers, schijnvrome kerkvaders, briesende supermannen. De techniek van die tekeningen is direct en doeltreffend: karikaturaal in de vergroving, expressief in de halen en vlekken. De figuren staan geïsoleerd zonder communicatie, frontaal, als eenling in de groep, ongehinderd door de houding van lotgenoten of tegenstrevers. Er is geen rust, altijd actie en vreemde taferelen als een gorilla op een stoel naast een zwierige vrouw en een kind met een waterhoofd, zijn even gewoon als het gezicht van de maan of het gasmasker van de despoot. De functie die de kleur heeft, wordt duidelijk uit het mapje VV dat in 1972 bij De Tor uitkomt met drie gedichten en twee inkttekeningen uit 1962 en ‘63 die Lucebert nu heeft ingekleurd met viltstift. De kleuren vullen de tekening in en zetten daarmee de verbeelding verder aan. Een citaat uit Lof der zotheid, in het door Lucebert in 1974 vormgegeven blok Mededelingen van het Centraal Museum Utrecht lijkt van toepassing op zijn eigen schouwspel van de wereld: ‘ge zoudt menen een troep vliegen of muggen te zien die met elkander twisten, oorlog voeren, elkaar lagen leggen, roven, spelen, dartelen, geboren worden, vallen en sterven’. Toch duurt het tot 1988 voor Lucebert, na een vraaggesprek met Edy de Wilde, zich afzet tegen de Cobra-geest. In Der junge Lucebert stelt hij tegenover de vlucht van Cobra-schilders in de kinderlijke onschuld,

8

terreur

waaraan ook hij niet altijd weerstand heeft kunnen bieden, nu zijn eigen latere ontwikkeling naar een steeds groter realisme. Ironie en cynisch realisme Lucebert blijft, ondanks de accenten die hij legt op negatieve neigingen, ook een chroniqueur die in een karikatuur de menselijke eigenaardigheden uitdrukt door ze te vertekenen. Het mapje The tired lovers they are machines, een inleiding tot zijn werk voor Engelssprekenden, verzorgd door Peter Nijmeijer, Transgravity Press 1974, is daar een duidelijk specimen van. De keus van gedichten en tekeningen is samen met Lucebert gedaan. Mens en dier ondergaan hier een ‘dubbele metamorphose’ tot groteske koppen en wezensvreemde lichamen. In het monumentale zwart en het grillige lijnenspel wordt geëxperimenteerd met de vorm nu de druk van de vlek als startpunt van de tekening over haar hoogtij heen lijkt. Er is dan ook plaats voor een uitzondering in het werk van Lucebert: een portret, voor een vriend.

114


9 Rudy Kousbroek geschetst door Lucebert

In het bulkboek Tussen snor en staart van 1974 dat aan Rudy Kousbroek is gewijd, laat zijn portret zich in niets vergelijken met de tekening die Lucebert in 1948 van Jan Elburg maakte, afgebeeld in het schrijversprentenboek De beweging van Vijftig. Rudy Kousbroek is neergezet in een bewerkte schets. In Elburgs doortekende hoofd staren de ogen gefixeerd naar de vingers van zijn vuist die uit een landschappelijke voorgrond oprijst, waarbij er grillige bladvormen en afgekapte boomstronken uit het gelaat komen waar een zeilschip en een vrouwenfiguur zijn ingetekend. Er zit een kwart eeuw tussen deze portrettekeningen, een periode die wordt afgesloten met Luceberts Verzamelde Gedichten van 1974, waarin tekeningen van 1952 tot ‘74 zijn opgenomen. De vroege figuraties laten de bekende (on)aardse wezens met uitgegroeide of gelidtekende lichaamsdelen zien; die uit 1966 of van 1973–’74 tonen een generaal naast fragiele figuren of een woesteling met weerbarstige kop. Op de kleurgouache van het omslag groeien statische melancholieke en dynamische verbaasde kijkfiguren uit elkaar voort. Grillige, demonische en sardonische satans blijven de bladen van Lucebert bevolken. Het zwart doorstreepte bovenlijf van een briesende

115


krijgsheer met verwrongen been en geamputeerde armen, waarboven een verzoenende vogel aanzweeft, bepaalt het omslag van Bzzletin, nummer 25 van april 1975. Ook het onheilspellende karakter van de tekeningen wordt slechts verzoend met ironie of sarcasme. Dames en Heren is een bundel met tachtig tekeningen die goed- en kwaadschiks door Ad Petersen zijn gekozen en gekoppeld aan de stapels bladen van hetzelfde formaat uit 1964 tot ’77. Het worden variaties in krompraten als strip- en tv-beelden: humoristische, ijdele, erotische personages ontluisteren het scherm met hun komische of spotzieke en agressieve projectie. Elke tekening is fantastisch; het blad wordt geladen en blijft open. Waren Luceberts tekeningen, ook in de uitgave Voor vrienden dieren en gedichten, Nouvelles Images in 1979, door anderen geselecteerd; voor de bloemlezing moderne Indonesische poëzie Ik wil nog duizend jaar leven, Meulenhoff 1979, kiest Lucebert zelf de tekeningen uit. Er zit een kritische vingerwijzing in: naar een hoofd als een masker boven een ontploft lichaam en verstrikte, stekelige wezens, langneuzig, breedarmig en wijdbeens, geplaatst onder het alziend oog of onder een vogelkuiken op een horizon van prikkeldraad. Als Lucebert na meer dan tien jaar een nieuwe bundel poëzie publiceert, Oogsten in de Dwaaltuin, in maart 1981, versiert hij het omslag met een gouache: een gerekte kop met een groot alziend oog onder een geel venster waarin een rode zon doorbreekt. Het lijkt het portret van een cynische, grimlachende ziener, leunend tegen en zittend op groene en gele stroken. In 1981 verschijnt na Wir sind Gesichter uit 1972 een prachtig verzorgde bloemlezing van Luceberts poëzie in het Duits bij SuhrkampVerlag onder redactie van Rosemarie Still: Die Silbenuhr. De bundel telt tweeëntwintig tekeningen uit de periode van november 1980 tot november ‘81, sommige op dezelfde dag gemaakt, die thematisch aansluiten bij de verzen. Zo is de afdeling Gedicht dat gebruik maakt van een hoofd voltallig en nieuw geïllustreerd, maar ook de andere tekeningen zijn in merendeel koppen, soms met lichamen in fragmenten, doorwerkte karakters in helse karikatuur, humoristisch, uitdagend of gekweld. De krijttekening op Luceberts een jaar later verschenen bundel De

116

10 Oogsten in de Dwaaltuin


11 De roker

moerasruiter uit het paradijs is opnieuw een kop, onder een hoge muts, met blauw doorstreepte ogen en een brede grijnsmond onder een kromme neus. De voorpublicatie in het tijdschrift New Foundland, nummer 6 van 1982, heeft vijf bladvullende tekeningen van tronies die zich het beste laten beschrijven met de titel boven een vrijwel gelijktijdig verschenen interview van Max Pam in Vrij Nederland: ‘de mens is een sekreet’. Uit de lijnen zijn de gestalten opgetrokken, met een grote bek of als een vertwijfeld naakt dat een beangstigend monstertje achter zich laat, of weer een ander blad vol serpenten met dubbele bodems. De kunst van Lucebert, zowel de etsen in Paradijs, Nouvelles Images, de tekeningen in New Foundland als de vijf litho’s bij gedichten kleine strateeg, seizoen, de roker, visser van ma yuan en incarnatie, die in januari 1983 door Piet Clement worden uitgebracht, heeft een meer ingetogen karakter, Er is meer afstand en realisme en de doordachte compositie in grijze en donkere tonen uit lijnen, vegen en flarden, geeft aan de wankele personages een schoonheid die zich schaamt om zoveel cynisme en wanhoop.

117


Die ontwikkeling van ironie naar cynisch realisme zal zich niet meer wijzigen, maar is wel nu eens feller, dan weer meer gelaten. In Raster 30 van 1984 zijn veertien tekeningen opgenomen waarbij Cyrille Offermans noteert dat de doorschenen randen zijn vervangen door inktzwart als de oogholten van doodskoppen. Drilmeesters is een goed gekozen term voor de schimmige schertsfiguren die hun zotskop een lege spiegel voorhouden (of zijn het overvallers die een vergrootglas hanteren?). Troost de hysterische robot, de titel van een oratorium dat in de gelijkluidende bundel van 1989 wordt voorafgegaan door gedichten onder de verzameltitel Slipstrippen in een storm, is niet geïllustreerd, behalve op het omslag, waar een vierogige despoot niets goeds voorspelt van zijn overspannen mechanisme want ‘elk systeem baart zijn ruïne’. Een jaar later verschijnt een Duitse vertaling van een aantal van deze gedichten onder de titel Ernten im Irrgarten in een prachtige uitgave van Kleinheinrich in Münster. De twaalf tekeningen, van half februari 1990, tonen uitvergrote, soms gefragmenteerde wreedaardige of weerbarstige figuren die niet op de poëzie zijn betrokken. Ze voegen niet echt veel toe aan het inmiddels bekende pandemonium van mombakkesen met opengesperde ogen, lijdzaam in hun verzet of wanhopig in hun lijden. Het zijn tegenstellingen die door de titel van Luceberts volgende bundel Van de roerloze woelgeest, uit 1993, worden bevestigd. Het protest is gebleven; het verzet gaat in berusting over. In de eerste vierendertig dagen van 1991 heeft Lucebert tweehonderdentwintig tekeningen gemaakt, tot drieëntwintig op één dag. Ze worden op initiatief van Richard Meier gedrukt en vier jaar later in samenwerking met een Parijse galerie in zeshonderd exemplaren uitgegeven. Met ongeremde kracht vervormt Lucebert zijn figuraties tot gebroken en tegelijk verwonderde biomorfe misbaksels, schreeuwlelijkerds en querulanten. Hij heeft alles in huis en zwaait het om zich heen of spietst zijn karikaturen aan de schandpaal. Het is geen vrolijk festijn, vooral wanneer je beseft dat op 27 februari als Lucebert fatima in een tekening schrijft, zijn dodelijke ziekte al onontkoombaar is. Tussen zoveel samengebald cynisme overheerst de grote vrijheid waarmee Lucebert nog de les leest: ‘de verlepte bloem met engelentong ververs ik

118


12 zonder titel

tot onsterfelijkheid / en wek vermoeide bijen weer tot ijver’. Kort na zijn dood, op 10 mei 1994, verschijnt Luceberts laatste bundel, op de dag dat hij zeventig zou zijn geworden, 15 september 1994. De gouaches in Van de maltentige losbol verrassen op eerste gezicht, ze zijn meer aanvaardend, prachtig van kleur en associatie in tekening en beelddelen. Er gaat ook van de toegevoegde tekeningen een grote troost uit door de schoonheid na een woede die (be)rust als het ‘verbleken’ van ‘leliën’. Hierna komt, in de Zwarte Reeks van uitgeverij Herik te Landgraaf, in 1994 nog Straatfotografie van Remco Campert met vijf portrettekeningen van Lucebert. In het laatste gedicht neemt Campert afscheid van zijn gedoodverfde en getekende vriend.

119


Analyse De karakteristiek van Lucebert als een wonderbaarlijk fenomeen komt voort uit het verrassingselement in zijn werk: na de hemelse verwondering is er de aardse getourmenteerdheid. Die verrassing bereikt Lucebert door gebruik te maken van het toeval en de improvisatie bij het creatieve proces. De vlek als levenswerk werd het credo voor zijn kunst. Vanuit de willekeur van de vlek trekt de kunstenaar lijnen en maakt figuren, waarbij de vorm door inval en toeval, door grillen en grollen, wordt beïnvloed. Een duidelijk voorbeeld biedt een tekening die ook als omslag voor de bloemlezing Junge niederländische Lyrik, samengesteld door Ludwig Kunz voor Eremiten Presse 1965, is gebruikt. De zwarte inktvlekken zijn beneden links, in het midden naar boven en rechts bovenaan terechtgekomen. Uit de vlekken onderaan zijn lijnen getrokken in een opwaartse stuwende kracht. Om hogere spatten is een cirkel gemaakt tot een paar ogen. Een lange klodderige lijn doorsnijdt het gezicht en verdeelt het blad. Door een verbinding van de vlekken links en rechts lijken armen te ontstaan en de vlekken rechtsboven naast de lijn vragen er dan om ook hier een kop uit te trekken en die te confronteren met een ander zwevend gelaat, dat door de aanwezigheid van de inktspatten de uitdrukking van een grimas krijgt. Onder een ‘arm’ wordt het lijf nog geaccentueerd door een ronding en een vulling. Sommige spatten blijven onbewerkt, andere worden wat doorkruist en gaan als achtergrond fungeren. Het toeval heeft de verbeelding aan het werk gezet en het resultaat speelt daarna de rol van tegenkracht. De methode waarbij de kunstenaar strijdt met ‘wat hem afkeer inboezemt’ werkt de improvisatie in de hand en stimuleert het verrassingselement. Lucebert streeft ernaar die verrassing te versterken. Tegenstellingen die zich in het werk ontwikkelen, worden niet als storend ervaren: ‘een goed gedicht, een goed schilderij is dan ook nooit voltooid, nooit af, het is open het is slordig’. Het toeval is van grote waarde om het gemak van de ervaring bij het werk tegen te gaan. Het kenmerkt het resultaat maar voorspelt het niet. Het geeft geen uitsluitsel over de bronnen van de figuratie. Lucebert tekent en schildert alles wat hem invalt. ‘Het bloed der verbeelding druipt op alle dingen die hij aanraakt’. De krant, radio, televisie of film noemt hij als bronnen voor zijn inspiratie.

120


13 Wier

De invloed daarvan kan heel direct of indirect zijn. Een foto van een mannequin met kaalgeschoren schedel kan zo fascinerend werken dat die direct aanleiding is tot het schilderij de kale mannequin (1964). Op dezelfde wijze zullen veel omslagen voor poëziebundels uit de jaren vijftig zijn ontworpen als een tot beeld omgezette inval, eventueel via de weg van een titel. Na 1960 wordt vaker uit bestaande tekeningen gekozen voor publicaties of maakt Lucebert nieuwe tekeningen die op een vrijere manier verwijzen naar de teksten. Meestal gaat hij niet uit van een zo geconcretiseerd element. Hij geeft er de voorkeur aan zonder voorbedachte rade op eenzelfde formaat papier ergens willekeurig een begin te maken en de tekening te laten ontstaan tijdens het tekenen en door het tekenen. Het resultaat staat niet eens bij benadering tevoren vast. De tekening heeft zichzelf gemaakt. Dit procedé is al in een vroeg

121


stadium in het werk van Lucebert aanwezig en het wordt steeds meer uitgebuit. Wie zijn gedichten en de inleidingen tot zijn kunst leest, vindt vaak terug dat Lucebert een omkeringsprocedé hanteert om de schepping te verduidelijken. In de bundel Apocrief/deanalphabetische naam uit 1951 komt de afdeling De getekende naam voor met zeven gedichten die aan beeldende kunstenaars zijn gewijd, welke worden voorafgegaan door een gedicht dat als een sleutel tot de kunst mag worden gezien: de tabak vormt met de ringvinger zijn lippen. Het zijn niet de lippen die het kringelen vormen, nee, de tabak vormt en neemt steeds andere configuraties aan. Het herhaalde gebruik van de werkwoorden vormen en maken en het noemen van kleuren wettigt de veronderstelling dat het gedicht verwijst naar het scheppingsproces van een tekening via de tekening. Ook in andere teksten, appels verflichaam leeft of vluchtschrift voor anton rooskens, verzelfstandigt Lucebert de tekening tot een ding, een personage, die het scheppende werk doet. Dit kan ertoe leiden dat de kunstenaar in tweestrijd komt met de wilskracht van wat hij heeft gemaakt. Het werk lijkt dan op ‘een oproerkraaier, een duivelse weerspannige dwarsdrijver, vaak ook een schrander wezen. Ononderbroken achtervolgen ze de schilder met verwijten, krachten, ja zelfs met listig verpakte, vernuftig verborgen tijdbommen’, schrijft Lucebert in een brief die staat afgedrukt in de catalogus bij zijn tentoonstelling in Bochum, 1963. Een illustratie van zo’n creatieve worsteling is ook in het gedicht kleine vormleer (nr. 46): steeds twee beelden worden geboren een beeld van begin een beeld van begaan

‘Poëzie’, zei Lucebert in 1959 tegen Jessurun d’Oliveira, en hetzelfde mag gelden voor zijn beeldende kunst, ‘wordt een vorm van emotionele zelfkritiek. Daarom wil ik mezelf graag vermommen, ik laat narren, keizers, mandarijnen en dergelijke figuren voor mij spreken en zodoende objectiveer ik mijzelf een beetje’. Die neiging bij Lucebert komt tot uiting in zijn bewondering voor cartoonisten en in de vertekeningen die hij toepast en later vaak verwisselt voor het toeval van willekeurige vlekken en spatten.

122


Spanningsvelden en hulpmiddelen Men zou in de kunst van Lucebert twee spanningsvelden kunnen aanwijzen: er is het gegeven thema, ‘konventies van de herinnering, wensen en droomdiktaten’ die de kunstenaar het liefst zou verbannen, versus het toeval en de verrassing van de willekeur en er is het beeld dat zichzelf maakt versus de kunstenaar die het bedwingt en in banen leidt; zie als illustratie het laatste couplet van ‘kleine vormleer’. De beschouwer is er zelden van op de hoogte welk spanningsveld aan de orde is en welke kracht heeft gewonnen; het resultaat blijft open. Dat maakt het bekijken tot een avontuur, tot: Oogsten in de Dwaaltuin. Ook de kijker wil zich het beeld meester maken via de verificatie met zijn eigen herinneringsbeelden (bijvoorbeeld: de foto van de kale mannequin) en identificatie (de bundel in zijn handen). Hiertoe worden hem diverse hulpmiddelen geboden. Lucebert is een figuratief kunstenaar; zijn tekeningen zijn vertellend en het tijdselement speelt daarbij een rol. De tekening ontstaat improviserend; het ritme is kenmerkend voor de vorm. Muziek, met name jazz, beïnvloedt direct het ritme tijdens het werken. Bij een foto van een hoekje van zijn werkplaats, uitgezocht voor de catalogus van het Stedelijk Museum van Amsterdam in 1969, noemt Lucebert de kunstenaars die hem inspireren: Rollins, Coltrane, Hampton, Davis, Monk, Dolphy, Young, Hawkins, Ellington, Parker. De vertelling in Luceberts tekening is ofwel voor een deel gebonden aan een beeld dat wordt opgeroepen door tekst of onderwerp, of ontwikkelt zich vanzelf uit de via het toeval ontstane tekening. Er is een literaire en maatschappijkritische kant en ook een experimentele kant, die kunnen heel goed samen. De tekening wordt gezien in een korte tijd, als een totaalindruk, ofwel het verhaal loopt vanaf het moment of de plaatsen waar men de tekening ingaat tot het eind. De illustratieve tekening is buiten de directe verwijzing moeilijk te traceren, behalve wanneer het gaat om een omslagontwerp voor een boektitel. De vrije tekening maakt ontwikkelingsfasen door. Lucebert raakt geoccupeerd door de machtswellust en wraakzucht, de gemeenheid, dat wat de mens tot een secreet maakt. Zijn tekeningen hebben dan direct te maken met onderdrukking en agressie. Het ritme in zijn tekenen is een uiting van stemming, emotie, ener-

gie, van statisch naar dynamisch met improvisaties. Het geeft karakter aan de vormuitdrukking. Welke relatie bestaat er tussen het beeld, de vertelling in de tijd, en het ritme in de ruimte, de mate van improviseren? Is er een verband tussen het min of meer geconcipieerde beeld en de toegepaste ritmische methode? Met enkele voorbeelden zal ik trachten dit aan te tonen. De omslagillustratie voor de bundel van Remco Campert: Een standbeeld opwinden, uit 1952, en de portrettekening van Rudy Kousbroek van 1974 hebben beide een gesloten karakter. het beeld valt niet in fragmenten uiteen, maar is een afgerond geheel. De eerste tekening toont een dubbelfiguur, half man half vrouw, ruggelings tegen elkaar staand op een sokkel die met een slinger wordt opgewonden door een heer en een dame. De tekening is bewerkt. De vrouwelijke helft draagt een vaas met planten en een vogel, in de sokkel zijn stenen en raderen verwerkt.

14 Een standbeeld opwinden

124

125


Ook het portret is ingevuld: Kousbroek heeft een kamerjas aan en zit met overgeslagen been op een stoel. Arceerstreepjes en lijnen geven de contouren, onderscheiden de vormen en zorgen voor reliëf. De lijnen in de eerste tekening zijn gelijkmatiger, die in de tweede grilliger, maar het is onduidelijk waar de tekening is begonnen. Het ritme is gelijk verdeeld, de tekening heeft geen begin of einde maar laat het moment als opname zien. Bekijken we hierna twee tekeningen die uitgaan van toevalselementen, dan valt op dat Lucebert veel associatiever te werk is gegaan. In de randfiguren bij de rijmprent reisleiding uit 1960 (nr. 32) zijn zwarte vlekken en vegen de start voor een ongelijkmatig lijnenspel dat zich willekeurig voortzet tot onduidelijke vormen van stronken, lijnen en koppen. Er zijn tekens aan toegevoegd, cijfers en tekstregels. Ook de tronie op het omslag van Ik wil nog duizend jaar leven, een bundel Indonesische poëzie, komt voort uit willekeur. Het ritme dat in gang is gezet door de vlekken en inktslierten wordt nauwelijks beteugeld. Alleen een opzichtig oog leidt tot het beeld van een kop, maar de kijker blijft in verwarring, er is wel een begin maar geen eind.


16 Woelgeest

15 Tekening Cultureel centrum Venlo

De tekeningen naast gedichten van de verbeten Koppen voor de verschijning in driekleurenlitho’s lijken uit ander hout gesneden. De vlek is vervangen door de lijn die een hinkstapsprong kan maken en meandert tot vervormd hoofd. De consternatie van gefragmenteerde lichaamsdelen in veel tekeningen roept een reactie op. Lucebert gaat uit van wat hem afkeer inboezemt. Dat leidt ook tot agressie. Zijn figuren worden kwaadwillige agitators. Het verrassingselement is als methode bij uitstek effectief voor de helse wereld die Lucebert demonstreert. Zijn figuren appelleren ook door hun onvolmaaktheid aan het geweten van de kijker dat de ruimte krijgt. ‘Het beeld moet men met drie ogen zien, het derde oog ligt in de te wijde kraag die men ongeweten draagt.’ Vertelling en ritme kunnen zich met elkaar verhouden via de kleur. In de tronie die door de aard van de bundel een oosters karakter heeft, is

126

17 Verzamelde Gedichten

127


een smaragdgroen ingevuld. De kleur, als symbool meer bepaald, kanaliseert de spontaniteit van de tekening en gaat tegen het ritme in door het te verankeren. Toch ligt ook hier de zaak gecompliceerder. In de kleurenlitho’s van January contrasteren de beweeglijke kleurlijnen expressief met de open of gesloten vlakken. De zeefdruktechniek die Lucebert bij uitzondering toepast, beperkt zijn mogelijkheden. De zeven Bühnescreens uit 1971 tonen sjablonenfiguren gestold in decoratieve kleurpartijen en nauwgezette lijnvoering. Het verhaal stokt. Van de beangstigde, geschrokken mensen en beesten gaat een ijzingwekkende verbetenheid uit. In de gouache als omslag voor Verzamelde Gedichten, 1974, werkt Lucebert dynamischer met kleur: vervloeiende rozerode kleurlopers vormen benen, armen, lijven, een puntmuts en lichtere tinten worden een hoofd, ogen en neus. De beweeglijke structuur is met gele omtreklijnen afgezet tegen een blauwe achtergrond met geeloranje wolkenflarden. De vormmassa’s ontstaan uit de kleuren en krijgen hier en daar dunne detailleringslijnen. In de tekening op Oogsten in de Dwaaltuin is de kleur in banen geleid.


18 gedicht das sich eines kopfes bedient I

19 gedicht das sich eines kopfes bedient II

De verzameling kijkfiguren drukt grote levendigheid uit in tekening en kleur; in de grimlachende ziener vindt de drift van de tekenlijn een synthese via de kleur. Lucebert bereikt een overeenstemming in de wisselwerking die het beeld rustiger maakt, meer realistisch. Met enige voorzichtigheid mag men hier van een ontwikkeling spreken. Een eens toegepaste werkwijze kan echter later worden gevarieerd. Een derde hulpmiddel vormen de titels die Lucebert aan zijn beeldende uitdrukking meegeeft. De titels komen meestal achteraf tot stand. Ze formuleren niet zozeer de inhoud van de tekening, maar voegen er een inhoud aan toe en maken deel uit van de creatie. Ze zijn een onderdeel in taal van de figuratie, een accentuering en een nieuw verrassingselement. Ten slotte heeft Lucebert zijn tekenkunst vaak voorzien van poëzie en zijn gedichten met uitzicht biedende beelden. Het oeuvre is in hoge mate mededeelzaam en onthult ‘zowel rust en liefde als van distels drift en pijn’. Toeval of niet, deze ontmoeting toont zijn dubbeltalent in al zijn vaak overrompelende variaties.

Noten

Literatuur

1

2

3

4

5

Kalm aan kinderen, er valt iets zwaars als inleiding van zijn catalogus van het Van Abbemuseum, Dit citaat, evenals volgende citaten, is ontleend aan: Gerrit Borgers. Beeld-spraak, van Luiken tot Lucebert, beeldende kunst van schrijvers uit Nederland. Europalia 71, p. 10-11. Brussel 1971. J. Martinet. Notities van een gesprek met Lucebert. In: Drie lagen diep. Amsterdam, Stedelijk Museum 1969. Uit een brief van Lucebert aan Aldert Walrecht, geciteerd in Ons Erfdeel van juni 1969. De brief met de titel Het moet worden uitgegeven is gedrukt door Pim Witteveen als privé-uitgave van de Breukenpers, (Hoogeveen) 1997. Hierin vraagt Lucebert aan Jan Peter Barth om de gedichtenbundel Italië van Hans Andreus, eind 1952 verschenen bij uitgeverij Stols met twee tekeningen en omslagtekening van Lucebert, (zie: De tekeningen bij gedichten).

6

7

8

9

Deze tekst werd voor het eerst gepubliceerd als Gemene gidsen, weerspannige dwarsdrijvers, gepubliceerde tekeningen van Lucebert, in De Vlaamse Gids, 69e jaargang nummer 1, januari-februari 1985; hierna opnieuw bewerkt en geactualiseerd. De tekeningen als illustratie zijn hier alleen getiteld; voor een volledige beschrijving wordt verwezen naar de pagina na de verantwoording. Zie de bundels van Hans Andreus: Italië, (december) 1952; van Remco Campert: Een standbeeld opwinden, (november) 1952; van Simon Vinkenoog: Heren Zeventien, proeve van waarneming, (winter) 1953; van Paul Snoek: De heilige gedichten 1956–1958, 1959; van Hans Warren: Leeuw lente, 1954. Zie: Hans Andreus: De taal der dieren, (april 1953); Rudy Kousbroek: Begrafenis van een keerkring, gevolgd door Eight love poems, 1953; Bert Schierbeek: De derde persoon, (1955) en De gestalte der stem, (juni 1957). Zie ook verderop de afdeling Spanningsvelden en hulpmiddelen. De koppen krijgen in de Duitse uitgave Die Silbenuhr weer een harde, meer verbeten figuratie.

Lucebert – bronvermelding algemeen

Relatie gedicht-tekening

Lucebert. Verzamelde Gedichten, verantwoording, varianten, dokumentatie, bibliografie en registers. Verzorgd door C.W. van de Watering in samenwerking met Lucebert, C.A. Groenendijk en Aldert Walrecht. Amsterdam, De Bezige Bij, 1974 (apart deel bij Lucebert. Verzamelde Gedichten. 1974). Lucebert in het Stedelijk. Catalogus van alle schilderijen, tekeningen, gouaches, aquarellen en prenten in de verzameling. Lucebert in the Stedelijk. Catalogue of all the paintings, drawings, gouaches, watercolours and prints in the collection. Samengesteld door/edited by Ad Petersen. Amsterdam, Stedelijk Museum, 1987.

Schrift en beeld / Art and writing / L’art et l’écriture / Schrift und Bild. Stedelijk Museum Amsterdam / Staatliche Kunsthalle, Baden-Baden 1963. Woord en beeld, drie strekkingen in de Nederlandse poëzie en de schilderkunst na 1945. Onder redactie van Piet Thomas. Katholieke Universiteit Leuven / Lannoo, 1980. (Verschenen bij de expositie in de Katholieke Universiteit Leuven, campus Kortrijk.) Dubbeltalent. Openbaar kunstbezit, 28e jaargang nr. 2. Maart/april 1984. Jan G. Elburg, Geen letterheren. Uit de voorgeschiedenis van de vijftigers. Amsterdam, Meulenhoff, 1987, p. 64-78. Literatuur uit beeld. Mandala, jaargang IV, nr. 1, 1980. Lucebert, Die Silbenuhr. Gedichte und Zeichnungen. Auswahl, Herausgabe und Nachbewerkung von Rosemarie Still. Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag, 1981. (Lucebert maakte in 1980 bij verscheidene gedichten tekeningen.) Erik Slagter. Tekst en beeld. Cobra en Vijftig, een bibliografie. Met bijdragen van Piet Thomas en Lucebert. Katholieke Universiteit Leuven / Lannoo, 1986. De woorden en de beelden; tekst en beeld in de kunst van de twintigste eeuw. The words and the images; text and image in the art of the twentieth century. Utrecht, Centraal Museum, 1991. Erik Slagter. ‘De anamorfosen van het dubbeltalent’. In: Poëzie en beeld, II: het verbeelde woord. Europese Reeks Leuvense Cahiers, 1988. Donald Friedman. The Writer’s Brush: Paintings, Drawings and Sculpture by Writers. Minneapolis, Mid List Press, 2007.

130

Relatie gedicht-tekening bij Lucebert

Gerrit Kouwenaar, ‘Lucebert, schachten in lucht en aarde’. In: Vrij Nederland, 7 november 1953. Gesprek met Lucebert. Een Corvey Model, Amsterdam, G.A. Corvey papiergroothandel. December 1957. Jan G. Elburg, ‘Inleiding’. In: Lucebert. Tekeningen en gouaches. Amsterdam, Stedelijk Museum, 1959. J. Eijkelboom, ‘Lucebert de dichter als schilder als dichter’. In: Museumjournaal. Januarifebruari 1962. Opgenomen in: Lucebert. Amsterdam, Meulenhofff, 1964. (Beeldende kunst en bouwkunst in Nederland). Ludwig Kunz, ‘Nachwort’. In: Lucebert. Gedichte und Zeichnungen. Hamburg, Heinrich Ellermann, 1962. C. Groenendijk, Samenspraak kunstenaar en verzamelaar. In: Lucebert. Tekeningen en gouaches uit de verzameling C.A. Groenendijk, Amsterdam, Museum Boymans-Van Beuningen, 1964. H.L.C. Jaffé, Het beeld en het woord. Amsterdam, Meulenhoff, 1964. (Opgenomen in: Over utopie en werkelijkheid in de beeldende kunst. Verzamelde opstellen van H.L.C. Jaffé (1915–1984). Amsterdam, Meulenhoff/Landshoff, 1986, p. 41-56). H.U. Jessurun d’Oliveira, Scheppen riep hij gaat van Au. Amsterdam, Polak & Van Gennep, 1965. (Het interview met Lucebert is uit Tirade, jaargang 3, nr. 30, juni 1959.) C.H.A. Broos, ‘Lucebert tekenaar-dichterschilder’. In: Ons Erfdeel, 10e jaargang, nr. 4, mei 1967. J. Martinet, ‘Notities van een gesprek met Lucebert’. In: Drie lagen diep. Amsterdam, Stedelijk Museum, 1969. Erik Slagter, ‘Lucebert schrijver-schilder, een poging tot inventarisatie’ In: Ons Erfdeel, jaargang 14, herfst 1970. ‘Vijftig vragen aan Lucebert’. In: Lucebert, een vijftiger. Amsterdam, Nederlandse kunststichting, september 1974. Ad Petersen, Lucebert. Papieren vraaggesprek. Leeuwarden, Museum het Princessehof, 1979. H. Redeker. ‘Over de schilder-tekenaar Lucebert’. In: Woord en beeld, drie strekkingen in de Nederlandse poëzie en de schilderkunst na 1945. Onder redactie van Piet Thomas. Katholieke Universiteit Leuven / Lannoo, 1980.


Ik draai een kleine revolutie af, beeldend en poëtisch werk van Lucebert uit de collectie C.A. Groenendijk C.Azn. Leuven, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1981. Cyrille Offermans, ‘Schoonheid haar gezicht’. In: Raster 30, 1984, p. 113-116. Der junge Lucebert; Gemälde, Gouachen, Aquarelle, Zeichnungen 1947 bis 1965. Kiel, Kunsthalle, 1989. Jan G. Elburg, ‘Begint de pen die krast opeens te zingen; over aanschouwelijkheid en uiting in Luceberts werk’. In: Lucebert schilderdichter. Amsterdam/Haarlem, Meulenhoff / Frans Hals Museum, 1991, p. 52-80. Tom van Deel, ‘Er is alles in de wereld; over het dubbeltalent van Lucebert’. In: Bzzletin, 21e jaargang. Mei/juni 1992. Erik Slagter, ‘Lucebert, as a poet a visionary; as a painter an eye-witness’. In: The Low Countries, yearbook 1996/7. Rekkem (B), Stichting Ons Erfdeel, 1997. Hans Groenewegen (red.), Licht is de wind der duisternis; over Lucebert. Groningen 1999. (Bevat o.a.: Suzanna Héman. ‘Mijn ware naam’ (over de unica met tekeningen of collages en gedichten van Lucebert uit 1949 – 1951.) Peter Hofman, Lichtschikkend en zingend; de jonge Lucebert. Amsterdam 2004. Lucebert, Kalm aan kinderen, er komt nog wat bij; bekend en onbekend proza. Bezorgd door Jan Oegema, Amsterdam/Antwerpen, De Prom, 2004. Cyrille Offermans. Vlek als levenswerk, Lucebert op papier. Groningen, Historische Uitgeverij, 2006. Diana Wind (red.), Lucebert, schilder dichter fotograaf / Maler Lyriker Fotograf. Nijmegen, BnM uitgevers, 2007. Hans Groenewegen. Het handschrift van Lucebert. Groningen, Historische Uitgeverij, 2009.

Verantwoording

Aan de totstandkoming van dit boek zijn jaren van intensief speuren voorafgegaan. Er is onderzoek gedaan in musea als het Stedelijk Museum Amsterdam, Letterkundig Museum, in archieven als het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie en de Koninklijke Bibliotheek, bij privéverzamelingen en stichtingen. Met Lucebert zelf, zijn vrienden en getrouwen zijn contacten gelegd, evenals met galeries en uitgevers. Er is veel medewerking ondervonden, maar het heeft ook veel tijd gekost. Het Cobra Museum Amstelveen, dat in januari – mei 2012 een expositie besteedde aan de invloed van Paul Klee op Cobra, is bereid gevonden deze tentoonstelling te vervolgen met een expositie over Lucebert als dichter en beeldend kunstenaar. Lucebert had maar liefst 25 boeken van Klee, wiens gedichten eerst na zijn dood zijn uitgegeven en in wie Lucebert een belangrijke inspiratie vond. Nadat eenmaal een beslissing over de expositie was genomen, begon de interesse zich daadwerkelijk te uiten. Er bleek nu weer veel belangstelling voor diverse facetten van Luceberts werk en De Bezige Bij kondigde de verschijning aan van de Unica. Die uitgave kwam zelfs drie maanden vroeger, eind september 2011. Voor Open de kooien van de kunst geldt als uitgangspunt de eerder gepubliceerde gedichten in een beeldende verschijningsvorm chronologisch te plaatsen. Een opmerking betreft nu de nummers 1 t/m 5, 7 plus 8 en 11: deze gedichttekeningen zijn met de facsimileherdruk van de Unica opnieuw gepubliceerd. In de toelichting zijn foto’s opgenomen van Dorst lessen, dat niet meer als bundel is te traceren, waarin de tekeningen apart zijn gemaakt en buiten de gedichten staan. Opgenomen zijn de gedichttekeningen, in het handschrift en in druk, zoals ze door Lucebert tijdens het schrijven of bij later herlezen tot stand zijn gekomen. Er is gezocht naar de oorspronkelijke versie, naar typoscript en latere druk, of op hetzelfde blad een tekening was gemaakt. Een moeilijk leesbaar gedicht werd in de bibliografische beschrijving uitgeschreven. Een gedicht naast of onder een tekening maakt nog geen gedichttekening. Het is m.i. nodig dat gedicht en tekening een eenheid vormen, en niet alleen iets met elkaar te maken hebben. Die eenheid wordt bepaald door de dichter-tekenaar en komt tot uiting in de vorm: gedicht, in handschrift, en tekening op hetzelfde blad. Zie bijvoorbeeld The tired

132

verantwoording

lovers they are machines, een selectie gedichten en tekeningen, gekozen met Lucebert, uit de verzamelbundel Gedichten 1948-1963, vertaald in 1974 door Peter Nijmeijer met tekeningen, eveneens uit 1974. Of zie de uitgave van het gedicht jandl en roth, in 1993 verschenen bij het slaan van de eerste paal voor het Amstelveens museum voor moderne kunst, naast een tekening van Lucebert die naar zijn ontwerp werd gelithografeerd. Soms is de scheidslijn dun: wanneer Lucebert zal hebben ingestemd maar niets bekend is van zijn daadwerkelijke medewerking, zoals aan de prentbriefkaarten en poëzieposters van uitgeverij Stichting Plint in Eindhoven waarop zijn tekeningen of schilderijen door een vormgever zijn gecombineerd met een van zijn gedichten (zie bijvoorbeeld Nazomer (nummer 60, van 1987). Niet geplaatst zijn de gedichten naast tekeningen op afzonderlijke pagina’s, en evenmin een later aan een gedicht toegevoegde prent. Deze illustraties zijn als voorbeelden opgenomen en gekarakteriseerd in de teksten De gedichttekeningen en De tekeningen bij gedichten. Beeldende kunst van Lucebert bij citaten van anderen is niet opgenomen, evenmin als de dichtregels die Lucebert schreef bij beeldende kunst van anderen, zoals bij de litho van Corneille in het tijdschrift Reflex van 1949.

133


Het idee voor deze bundel is opgekomen als een vervolg op Letterlijk en figuurlijk, Cobra Nederland en de experimentelen, een beschrijvende bibliografie, in 1968 als dummy verschenen bij uitgeverij Bert Bakker, Daamen nv. te Den Haag met een inleiding: van boek naar babel en zeg daar maar wat en de omslagreproductie naar een schilderij van Lucebert met ingeschreven het laatste couplet van het gedicht wat het oog schildert in het Engels: ‘the lover’s eye is there to save the blind’ (zie afbeelding). Door het overlijden van Bert Bakker vond de uitgave geen doorgang. Deze documentatie van de samenwerking van dichters en schilders in de beweging van 50 kwam eerder uit in eigen beheer en werd pas in 1986 gepubliceerd onder de titel Tekst en Beeld, Cobra en Vijftig; een bibliografie, waarin Luceberts inleiding werd opgenomen.

Illustraties

Frontispice

12

‘Poietes-theotocos’, zelfportret, o.i. Inkt, ca. 1950, 33,3 x 21,2 cm. (Stedelijk Museum Amsterdam) 13 Inleiding

Abbitte, o.i. Inkt, aquarel, 1943, 27 x 20 cm, bij het door Lucebert overgeschreven gedicht van Hölderlin, 1798. (Stedelijk Museum Amsterdam)

14 15

De tekeningen bij de gedichten

1

2 3 4 5 6 7

8

9

10 11

dat maakt de Maan uit Het Woord, winternummer 1948. (Letterkundig Museum, Den Haag) Omslag Braak nr. 5, 1950. Omslag Apocrief / De analphabetische naam, 1952, Amsterdam, De Bezige Bij. Illustratie voor Clare Lennart. Rouska. 1953. ’s-Gravenhage, Stols. Op Venus. In: Gedichte und Zeichnungen. 1962. (Hamburg, Heinrich Ellermann. Illustratie uit Het versierde leven en de eigen tijd. Amsterdam, Polak & Van Gennep. 1968. Tekening uit 1980 bij de vertaling van deel III van het gedicht uit Koppen 1969, verschenen in Die Silbenuhr. Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1981. Terreur uit Geldzucht, vraatzucht, geilheid. Vouwblad bij de tentoonstelling in galerie De Tor, Amsterdam, 1972. Rudy Kousbroek geschetst door Lucebert, in Rudy Kousbroek. Tussen snor en staart. Utrecht, Knippenberg. 1974 (Bulkboek). (Letterkundig Museum, Den Haag) Omslag Oogsten in de Dwaaltuin, Amsterdam, De Bezige Bij. 1981. De roker, litho, 1982, 32 x 20,5 cm. In 5 litho’s en 5 gedichten. Amsterdam, P. Clement. 1983.

16

17 18

19

Zonder titel, gouache 1994, 25,5 x 17 cm. In Van de maltentige losbol. Amsterdam, De Bezige Bij. (In cassette met Op bezoek bij Lucebert). Wier, o.i. Inkt, 1957, 26,9 x 21 cm. Omslagtekening Junge Niederländische Lyrik. Stierstadt. Eremiten-presse. 1965. (Stedelijk Museum Amsterdam) Omslag Remco Campert. Een standbeeld opwinden. Amsterdam, De Bezige Bij. 1952. Fragmenten uit Het gedicht dat gebruik maakt van een hoofd naast tekening uit catalogus Lucebert. Cultureel centrum Venlo. 1969. Woelgeest, de laatste tekening, 1992, in Luceberts laatste bij leven verschenen bundel Van de roerloze woelgeest, Amsterdam, De Bezige Bij. 1974. Omslag Verzamelde Gedichten. Amsterdam, De Bezige Bij. 1974. Tekening uit 1980 bij de vertaling van deel I van het gedicht uit Koppen 1969, verschenen in Die Silbenuhr. Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1981. Tekening uit 1980 bij de vertaling van deel II van het gedicht uit Koppen 1969, verschenen in Die Silbenuhr. Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1981.

Verantwoording

Letterlijk en figuurlijk, Cobra Nederland en de experimentelen. 1968 (niet verschenen).

Colofon Open de kooien van de kunst. Gedichttekeningen van Lucebert, samengesteld en ingeleid door Erik Slagter, werd in opdracht van uitgeverij De Weideblik, Molenstraat 6-6a te Varik vormgegeven door Huug Schipper, Studio Tint, te Den Haag, gezet uit de Proforma Book en de Akzidenz Grotesk en gedrukt op 130 grams Lessebo Smooth natural door Lenoirschuring in Amstelveen. Het bindwerk werd verzorgd door Boekbinderij Patist te Den Dolder. isbn 9789077767337 nur 640 Open de kooien van de kunst is verschenen ter gelegenheid van de gelijknamige Luceberttentoonstelling in het Cobra Museum te Amstelveen (6 mei – 9 september 2012). Deze uitgave kwam mede tot stand dankzij financiële ondersteuning van Stichting Harten Fonds. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a database or retrieval system, or published, in any form or in any way, without prior written permission from the publisher. Fotografie: Henni van Beek; behoudens de gedichttekeningen 27, 33, 35, 36, 37, 39, 40, 46, 49 en de afbeeldingen op p. 2, 11 en 118 (Stedelijk Museum Amsterdam) en 17 en p. 5/6. Fotografie atelier Lucebert, Bergen: Huug Schipper Scans en lithografie: Studio Tint en Lenoirschuring © Copyright 2012 Erven Lucebert © Copyright 2012 Erik Slagter © Copyright 2012 Uitgeverij De Weideblik www.weideblik.com

Open de kooien van de kunst

Recommend Documents